Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 91.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

Boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rgatish metodikasining umumiy masalalari

Купить
KURS ISHI BOSHLANG'ICH SINFLARDA MIQDORLARNI O'RGATISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI Mundareja Kirish………………………………………………………………………….3 I-bob: BOSHLANG'ICH SINFLARDA MIQDORLARNI O'RGATISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI ……………………..7 1.1. Boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rgatish…………………………7 1.2. Narx va baholarga doir masalalar yechish. …………………………..11 II. Bob. Boshlang’ich ta’lim 1-sinf o’quvchilariga miqdorlarni o’rgatish imkoniyatlari…………………………………………………..............……23 2.1. Vaqtga oid tasavvurlarni shakllantirish………………………… … … 23 2.2. Miqdorlarga oid masalalar yechish ……………………..…………29 Xulosalar ………………….…………………………………………..…..36 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………...39 1 KIRISH “Yoshlarimizning ma`naviy salohiyatga ega bo lib, dunyo miqyosida o z tengdoshlarigaʻ ʻ hech qaysi sohada bo sh kelmaydigan insonlar ʻ bo lib kamol topishi, mustaqil fikrlaydigan, ʻ yuksak intellektual va baxtli bo lishi uchun ʻ davlatimizning va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” Sh.M.Mirziyoyev Mavzun ing dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasida yosh avlodlarning o’qish faoliyati mazmuni, maqsad va vazifasi, vositalari, metodlari tashkil etish shakllarini va ilmiy pedagogik asoslarga tayangan holda takomillashtirishni taqozo etmoqda. Ushbu vazifaning samaradorligi miqdorlarga oid masal a lar ularning bilim egallashdagi faolligini, mustaqil bilish faoliyatini shakllantirish ga taqaladi. Bunda o‘quvchilarning matematik tayyorgarligi jarayonini shakllantirishni boshlang ‘ ich sinf o‘quvchilarida dolzarbligi yaqqol namoyon bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish samaradorligini oshirishning ilmiy taxlili birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o‘zgartirish, didaktik elementlarni q at n ashtirib o‘zlashtirish, (B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning asosiy g‘oyasini ajratish (I.D.Zverev, V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova, A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy bilimlarning rolini oshirish (V.V. Davidov, A.K. Markova, J.. Ikromov, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo‘nalishlarida amalga oshirilgan. Boshlang‘ich sinf uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalari (K. Q osimova, R.A. Mavlonova, L.SH. Levenberg), o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalar (M.I. Mopo, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o‘quvchilar uchun, tajriba- sinov qo‘llanmalari (M.Ahmedov, N.Abduraxmonova, R.Ibragimov, Y.M. 2 Kolyagin, P.M. Erdniyev) mualliflari mashqlar to‘plami (o‘quv materiallari) orqali boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to‘xtalib o‘tishgan. Didaktika va ta’lim metodikasi ga bag‘ishlangan ishlarda (P.M.Erdniyev, N.U.Bikbayeva, L.SH. Levenberg, R.A. Mavlonova, K. Q osimova va boshqalar) bu muammo umumiy holatda ko‘zda tutiladi, biroq maxsus tadqiqot predmeti sifatida ajratib olinmagan. Shuningdek, Boshlang‘ich sinflarda miqdoriy masalalar yechishni tashkil etish vositasi sifatida ta’lim texnologiyasi, mustaqil ishlash, o‘yin elementlaridan foydalanish yetarli darajada o‘rganilmagan. Boshlang‘ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish uslubiyati masalalar yechish texnologiyasining ilmiy asoslangani bilan birga “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”ni ma’lum darajada takomillashtirib borish, kurs ishimizning mavzusini “ boshlang ‘ ich sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi ” deb nomladik. Tadqiqot maqsadi . : Boshlang ’ ich sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi bо‘yicha dars samaradorligini oshirishning mazmuni, shakl va metodlarini ishlab chiqish, uning bir butun tizimini о‘rganib chiqish. Tadqiqot obyekti : Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o ’ qitish jarayoni. Tadqiqot predmeti : Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish ning metod, usul va vositalari . Tadqiqot farazi : Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi ni takomillashtirish mumkin agar : -Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’rganish zaruriyati nazariy asoslansa; - о‘quvchilarning olgan bilimlari qiziqarli, ongli va aniq bо‘lishi ta’minlansa; - Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish mazmuni, shakl va metodlari takomillashtirilib borilsa; 3 - Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘ qitishda matematikadan olgan bilimlarining sifat kо‘rsatkichi yuqori bо‘lishi e’tiborga olinsa ;. Tadqiqot vazifalar: m atematika darslarida miqdorlar t u shunchasini psixologik-pedagogik jihatlarini о‘rganish. 3-sinflarda miqdorlarni o’rganishning eng maqbul usul, vosita va shakllarini tanlash. BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi o ‘rganish mustahkamlash orqali о‘qitishning eng maqbul yо‘llarini ishlab chiqish va uni tajriba - sinov vositasida tekshirish. Tadqiqot usullari: 1. Muammoga doir adabiyotlarni (psixologiya, pedagogika) tahlil qilish. 2. Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish , darsdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda metodist о‘qituvchilarning ish tajribalarini о‘rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3. О‘tkazilgan tajriba-sinov natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish. Tadqiqot bosqichlari: Birinchi bosqich mavzuga doir adabiyotlar о‘rganilib, tahlil qilish. Bu davrda Boshlang‘ich sinf fan dasturlari, darsliklari, tarbiyaviy ishlarni о‘rganish asosida matematikaga oid tajribalarni tahlil qilish. Tadqiqot yuzasidan tajriba-sinov ishlarining rejasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqich ishni bajarish davrida boshlang‘ich sinflarda tajriba-sinov о‘tkazildi. Tadqiqot natijalari matematik-statistik jihatdan tahlil qilindi va boshlan g‘ ich sinf amaliyotiga joriy etishga oid bir qator ishlar amalga oshirildi. 4 Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - Boshlang’ich sinfda miqdorlarni o’qitish dars ishlanmalarini ishlab chiqildi. - Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish bilimlarni о‘zlashtirish darajasini belgilovchi mezon ishlab chiqildi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati : - Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish bilan bog‘lab о‘qitish asosida tarbiyalashga yangicha yondashuv aniqlandi; - Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish va bilimini mustahkamlashga doir tadbirlar mazmuni ishlab chiqiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: - Ishlab chiqilgan tavsiyalar tо‘rtinchi sinf matematika darslarining samaradorligini oshirish imkoniga ega. - BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish о‘quvchilarni bilimli va komil inson qilib tarbiyalashda, ota-onalar, о‘qituvchi va jamoatchilikda foydalanishlari mumkin. Tadqiqotning metodologik asoslari О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining milliy mafkurani mustahkamlash tо‘g‘risidagi qaror va kо‘rsatmalari, О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonuni, “ Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” va I. A. Karimov asarlari va boshqa ilmiy adabiyotlar metodologik asos qilib olindi. Tadqiqotning asosiy metodi sifatida psixologik, pedagogik va yо‘naltiruvchi adabiyotlardan, amaldagi dasturlar, darsliklar va matematikaga oid о‘quv qо‘llanmalar tahlilidan, pedagogik kuzatuv va tajribalar, suhbatlardan foydalandik. 5 I-bob: BOSHLANG'ICH SINFLARDA MIQDORLARNI O'RGATISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI. 1.1. Boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rgatish. Boshlang’ich sinflarning dasturida matematik material bilan uzviy bog‘liqlikda turli miqdorlarni ham o’rganish nazarda tutilgan. Miqdorlarsiz tabiatni, borliq olamni o’rganish mumkin emas. Chunki miqdorlarda turli narsalarning, borliq dunyoning xossalari aks etgan. Miqdor tushunchasi narsa yoki hodisaning xossasi bo ’lib, bu tushunchalar o’quvchilarning butun o’qishi davrida shakllanadi. Biz o’quvchilarga uzunlik, jismning massasi (og’irlik), hajmi, vaqt, figuraning yuzi kabi miqdorlar to’g’risida tushuncha berishimiz kerak. Bu tushunchalarni o’rganish arifmetik material bilan qo’shib o’qitiladi. Masalan: o’lchashni o’rganish, sanashni o’rganish bilan, o’lchov birliklari sanoq sismavzusi bilan, ismli sonlar abstrakt sonlarni nomerlash bilan miqdorlar ustida amallar arifmetik amallar bilan parallel o’qitiladi. Miqdorlarni o’qitish matematikani hayot, sharoit bilan bog’liq holda o’qitib, politexnik bilimlar berish demakdir. Hisoblash va yasash ishlarini bajarilishini, mehnat tarbiyasini, estetik ta’lim berishni kuchaytiradi. Ayniqsa miqdorlarni ko’rgazmali, aynan o’zini va laboratoriyalarda tushuntirish imkoni mavjud. Atrof muhitdagi mavjud miqdorlar va ularni o’lchashni amaliyotda ko’radilar, kuzatadilar, haqiqatligiga ishonadilar. Hisoblash ishlarini yakka bajaradilar. Miqdorlarni tushuntirishda figuralar modellar, chizmachilik va o’lchash asboblaridan keng foydalanish kerak. Kesma uzunligini eng avvalo taqqoalash bilan kesmalarning teng, katta, uzun, qisqa, kalta kabi tushunchalarini beramiz. Amaliy ishlar bilan bir-birining ustiga qo’yib taqqoslaydigan uzunliklarni tayoqcha yoki metallar yordamida solishtiradilar. Turli xil o’lchov birliklarini tanlash mumkin. Masalan: sanoq cho’pini uzunlik birligi qilib, u bilan boshqa uzunliklarni o’lchab taqqoslaydilar. Bularga daftarning uzunligi, qarich, qadam kabi birliklarni 6 ham tushuntirish kerak. Shundan keyin sanoq cho’pining uzunligini sm bilan o’lchash va bilan boshqa uzunliklarni sm bilan aniqlash imkoni tug ’iladi. Sm moduli orqali o’quvchilar: 1. Berilgan kesmani o’lchash. 2. Berilgan uzunlik masalasini hal qiladi. 1 smli kesmani ketma-ket 10 marta qo’yish bilan 1 dm ni o’lchab kesib oladilar. Tayoqchalardan 1 sm, 1 dm o’lchov birliklarini namuna sifatida yasab ular bilan atrofdagi turli xil narsalarning uzunligini o’lchaydilar. O’lchashda kesmada o’lchash necha marta joylashish malakasi berilgandan keyin sm yoki dm li bo’linmalarni raqamlar bilan belgilashga o’tiladi. Shu asosda sm li, dm li o’lchov birliklari hosil qilinadi. Chizg’ich qanday yasalgani hamda chizg’ich bilan o’lchash malakalari beriladi. Chizg’ich bilan qog’ozda kesmalar chizish va o’lchash, turli xil uzunliklarni o’lchashga doir amaliy mashqlar bajartiriladi. Dm bilan 2-o’nlikni o’tishda tanishtirish amalga oshiriladi. Metr bilan tanishtirish 100 likni o’tishda tanishtiriladi. Navbatdagi bosqich o’nliklarni hisoblashda dm va sm ni birgalikda ishlatishdir. O’lchatishlar asosida 5 dm va 4 sm kabi uzunliklar hosil qilinadi va aksincha chizdiriladi. Eng kichik uzunliklarni o’lchashda va 1000 liklar mavzusida km tushunchalari beriladi. O’quvchilar chamalash yordamida uzunliklarni o’lchash, qadamlarni metrga aylantirib, uylarigacha yoki boshqa obyektlarigacha bo ’lgan masofalarni m va km lar bilan aniqlaydilar. 4-sinfda uzunlik birliklari va ular orasidagi bog’lanishni biladilar va daftar orqasidagi jadvalni bilib olish topshiriq qilib beriladi. Bunda quyidagi topshiriqlar bajariladi: 1 m 1 sm dan qancha katta, 1 dm 1 m dan necha marta kichik, v) 1 mm 1 sm ning qanday qismini, 1 dm 1m ning qanday qismini tashkil qiladi. g) 36647 m, 3807 m kabilarni km va m larda ifodalang. Kesmalarni o’lchashning puxta ko’nikmalarini shakllantirish maqsadida 7 bolalarni faqat qog’ozga chizilgan kesmalarni o’lchash bo’yicha mashq qildirib qolmay, balki bu maqsadda boshqa obyektlarni masalan, qalam, daftar va boshqa uncha katta bo’lmagan obyektlarni o’lchash bo’yicha ham mashq qildirish kerak. Ko’pincha chizish ishlarini bajarishda santimetr modelidan foydalaniladi. Chizg’ich o’rniga katakli daftarning bir necha varag’ini buklab har ikki katak 1 sm ekanligidan foydalaniladi. 20 katak yoki 10 sm 1 dm ga tengligini qog ’ozda raqamlar bilan ham belgilab chizg’ich yasash mumkin. Bunda o’lchov boshini 0 bilan ham belgilamasdan 1 bilan belgilab xato o’lchashga yo’l qo’yishi mumkin. Shuning uchun qog’ozda sm larni raqamlar bilan belgilashda shoshmasdan nol soni o ’tilganidan keyin raqamli uzunlikni hosil qilish mumkin. Shuning uchun qog ’ozda sm larni shoshmasdan 0 soni o’tilgandan keyin raqamli uzunlikni hosil qilishi foydalidir. Dm modeli yordamida o’lchashlarga doir ba’zi mashqlarni keltiramiz 1 . dm ning uchta modelini ketma-ket qo’ying, qanday uzunlikdagi yo’lakcha hosil bo’ladi. 2. Qog’oz lenta yoki ip uzunligi 3 dm bo’lgan bir bo’lak o’lcham va yo’lakchaning yoki ipning shu qismini qirqib oling. 3. To’g’ri chiziqda berilgan nuqtadan boshlab ikki marta dm qo ’ying va boshqa bir nuqta qo’ying. Hosil bo’lgan kesma uzunligini ayting. 4. Partaning, doskaning, stolning uzunligini toping. Agarda o’lchashda dm butun son marta joylashmasa, o’lchash natijasi taqriban ifodalanadi. Masalan, 3 dm ga 5 sm dan ozgina ortiq yoki kam va hokazo. Uzunlik o’lchovining yangi birligi km bilan tanishtirilayotganda bu birlik haqidagi tasavvurlarni shakllantirish maqsadida yer ustida amaliy ishlar o’tkazish tavsiya qilinadi. 1 km masofani qadamlab o’tib, necha qadam km bo’lganini, bir qadam uzunligi qancha uzunlikka egaligini keltirib chiqaradilar. Bir qadamning uzunligi chizg’ich, ruletka, o’lchov lentasi bilan taxminan hisoblangandan keyin turli masofalarni qadamlab, keyin m yoki km ga aylantiradilar. 1 km=1000 m, 1 m=10 dm, 1 dm=10 sm, 1 sm=10 mm, 1 m=100 sm=1000 8 mm. 3. Massa, hajm va ularning birliklari bilan tanishtirish metodikasi Massani jismning yerga tortilish xossasidan kelib chiqadi, deb o’rgatish osondir. Boshlang’ich sinflarda faqat jismning massasi o’rganiladi, shu sababli, ‘og’irlik’, ‘og’irlikni tortish’, ‘og’irlik toshlari’, ‘og’irlikni tenglashtirish’, so’zlarini iloji boricha ishlatmay, ‘massa’, ‘jismlarning massasini o’lchash’, ‘massani o’lchash asboblari’ kabi so’zlardan foydalanish kerak. Narsalarni massasiga ko’ra ‘og’ir’, ‘yengil’ so’zlari bilan farqlaymiz. Massa birliklari qilib, kg, g, s, t lar qabul qilingan. Shulardan keyin massa o’lchovlari jadvali kiritiladi, daftar orqasidan massa jadvalini tushuntiradi, uni bilish va yodda saqlash tavsiya qilinadi. 1 t = 10 s, 1 s = 100 kg, 1 kg = 1000 g. Maktabgacha bo’lgan yoshdayoq bolalar, ‘yengil’, ‘og’ir’, ‘bir xil og’irlikda’ kabi so’zlarni eshitib, shug’ullanib massa haqida boshlang’ich tushunchalarni egallaganlar. 1-sinfda massa birligi 1 kg bilan tanishadilar. Tarozilar yordamida tortish bilan turli xil predmetlardan 1 kg haqida tushunchani amaliy ko’rsatish mumkin. Navbatdagi darsda hajm (sig’im) o’lchov birligi litr bilan tanishadilar. Bunda litrning har xil namunalarda bo’lishi, ya’ni 1 litrli banka, krujka, shuningdek ular yordamida chelak, kastryulka, bidon kabilarni o’lchab to’ldirish ishlari amalga oshiriladi. O’qituvchi amaliyotdan misollar keltiradi. Masalan, suvni, yog’ni, kerosinni nima bilan o’lchab, nimaga solib olib kelamiz, degan suhbatni tashkil qiladi. Idishlarning sig’imi, va litr tushunchalarining kiritilishi narsalarning xossalari haqida fazoviy tasavvurlarning rivojlanishiga yordam beradi. Litr’ darsiga o’quvchilarni tayyorlash uchun hajmga ega bo ’lgan jismlar haqida tushuncha berish maqsadida quyidagi mashqlarni berish mumkin. 1 .Qaysisi, ya’ni shar yoki kub kattami? 2. G’isht quyadigan qoliplardan qaysi biri kattaq 3. Choy qoshiq va osh qoshiq bilan suvni o ’lchab stakanni to’ldir, qaysi qoshiq bilan ko’p miqdordagi suv quyiladiq 9 O’qituvchi 1 litr yozuvli metall krujkani ko’rsatadi va umum qabul qilingan o’lchovning nomini aytadi. Suyuqliklar yoki sochiluvchan jismlar sig’imini o’lchash zarur bo’lgan holatlar sig’imlarni o’lchash yoki hajmlarni o’lchash deb ataladi. So’ngra 1 l li krujka bilan suvni bankaga quyamiz. Banka to’ladi. Nima uchun banka 1 l li deb atalishini endi tushunadilar, keyin o’quvchilarga topshiriq beradi: 1 l li krujka va 1 l li banka bilan paqir va bidon kabi boshqa idishlarning sig’imini aniqlash topshiriladi. O’qituvchi amaliy ish sifatida quyidagilarni uyushtirishi mumkin. 1) magazin o’yini. Sotuvchi va oluvchi sifatida sut, kerosin, yog’ kabilar o’lchashni bilib olishadi; 2) banka, kostryulka, chelakka suyuqliklarni litrlab o ’lchab solish; 3) bir chelakda 5 l, 2-chelakda 3 l suv bo’lsa, ularni tenglashtirish uchun nima qilish kerak, degan masalalar berish. 1.2 Narx va baholarga doir masalalar yechish. Masalaning shartini ko`rgazmali tahlildan boshlash kerak. 1-qutida 6 ta qalamni ko`rsatadi, 2- qutida undan 2 ta kam qalam bor, deb yoriq holda ko`rsatiladi. Ikkala qutini bir-biriga yaqinlashtirib jami qancha qalam borligini topishni aytadi. Uning chizmalarini doskada tasvirlaydi. Savol. a) Ikkinchi qutida qancha qalam bor 6-2=4 ta v) Ikkala qutida qancha qalam bor? 6+4=10 Undan keyin masalalarning umumiy yechimini ifodalalovchi ifoda tuzamiz 6+(6-2)=10 Qo`shish va ayirishga doir murakkab masalalardan tashqari yana quyidagi mazmunlarda ham masalalarni yechish tavsiya qilingan. 1.Ko`paytirish va bo`lishga doir; 10 2.Sonni bir necha marta orttirish va kamaytirishga doir; 3.Sonlarni karrali taqqoslashga doir M: katakli taxtachaga 3 ta kvadrat qo`yiladi va undan 2 marta ko`p uchburchak olishni taklif qiladi. Murakkab masalalarning deyarli hammasi uchun qisqacha yozuv zarur bo`ladi. Bu yozuvdan masalani takrorlashda, qayta-qayta eslashda foydalaniladi. Yozuvda asosan masala sharti va savol qismi orasidagi boğlanish ko`rsatilish kerak. Masalaga doir qisqacha yozuvda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak. 1) qisqacha yozuv masala mazmuni bilan tanishtirilgandan keyin tuziladi va yechish yo`llarini izlashning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Shu asosda masalani tahlil qilish mumkin. 2). qisqacha yozuv ixcham, aniq bo`lishi va miqdorlar orasidagi boğlanishlarni har xil shaklda (jadval, chizma, rasm sxema) tasvirlash mumkin. 3). Qisqa yozuvning har bir bosqichini bajarishda o`qituvchi rahbarlik qiladi. 4. Darsning maqsadlari va masalaning qiyinchilik darajasiga qarab, o`quvchi yoki o`qituvchi doskaga yozishi mumkin. Masalan: bolalar boğchasida ikki bidonda sut keltirishdi. Bir bidonda 32 l, ikkinchi bidonda esa 30 l sut bor. Tushlik uchun 40 l sut ishlatildi. Necha l sut qoldi? Masalaning qisqacha yozuvi quyidagicha bo`ladi: 11 Keltirishdi-32l va 30 l Ishlatishdi-40l Qoldi-? Echish: 32+30-40=22 l Javob: 22 l sut qoldi Masala6 o`quvchilar 80 kg uzum uzishdi. S’Hundan 20 kgni maktab uchun qoldirib, qolgan uzumlarni yashiklarga joylab boğchaga jo`natildi. Har bir yashikka 10 kg dan uzum ketsa, boğchaga necha yashik uzum jo`natishgan? Bu masalada ikkita har xil kattaliklar bor: uzum massasi va yashiklar soni. Buni quyidagi jadval bilan yozuv qilib yechamiz. Uzil gan uzu m Makta b da qoldi qanch a uzum jo`na tildi har bir yashi k massa si necha yashi kka joy bo`lad i 80 kg 20 kg ? 10 kg ? Echish: 80 kg-20 kg=60 kg 60 kg:10=6 Javob: 6 yashik uzum jo`natildi. 12 «Minglik» mavzusida masalalar yechish endi «o`nlik», Yuzlik» mavzulariga oid masalalarga tayangan holda uch xonali sonlar ustida masalalar yechishni ko`rib chiqamiz. Masalan: bir bola uchta kitob o`qidi. Ularning hammasi 653 betdan iborat. 1 kitob 256 betli, 2-kitob undan 58 bet kam, 3-kitob necha bet? Masala shartini quyidagicha yozamiz. 1k-256 bet, 2 k-58 bet kam, 3k-? Echish. 1). 256 2). 256 3). 653 - 58 +198 -454 ----- ------ ----- 198 v 454 v 199 v Umumiy ifodasi 653-( (256-58)+256)=199 Javob: 3-kitob 199 bet Masala: birinchi son 35, ikkinchi smon birinchi sondan 8 ta kam uchinchi son ikkinchi sondan 3 marta katta. 1 son-35 2son- 8 ta kam birinchi sondan 3 son 3 marta katta ikkinchi sondan (35-8) * 3=27 * 3=81 Javob: 3 son 81 «Ko`p xonali sonlar» mavzusida masalalar yechish. 13 4-sinfdagi murakkab masalalarni shartli ravishda quyidagi tarlarga bo`lish mumkin: Nisbatlar usuli bilan yechiladigan masalalar. Birlikka keltirish qoidasiga asosan yechiladi. Oldin bir son ikkinchi sondan necha marta ortiq yoki kamligini bilish kerak, so`ngra orttirish, yoki kamaytirish kerak, oxirgi savolga javob topish kerak. Misol. 2 ta kulcha 12 so`m turadi. 6 ta kulcha qancha turadi? 1)1ta kulcha 12:2=6 so`m turadi. 2) 6 * 6=36 Umumiy yozuv (12:2)*6 bo`ladi. 2).Proporsional bo`lishga doir masalalar. Bunday masalalar yechishdan oldin tayyorlo mashqlari bajariladi. Misol oldin 3 ta piyola sotib olindi, keyin shundan 2 ta olindi. Hammasi uchun 250 so`m to`landi. Har qaysi olgan piyolalarga necha so`mdan to`langan? 1).hammasi bo`lib qancha piyola olingan 3+2=5 p 2).bitta piyola qancha turadi? 250:5=50 so`m 3). 3 ta piyola qancha turadi? 3*50=150 so`m 4). 2 ta piyola qancha turadi? 2*50=100 so`m. Masalani yechib bo`lgandan keyin masala javobini tekshirib qarash kerak. To`langan hamma pul 150+100=250 so`m bo`ladi. 14 Profesional bo`lishga doir masala tahlilini va qisqacha tushuntirishni jadvalda ko`rsatib, undan keyin yaxshi natijaga erishish mumkin. Misol. Bir bo`lakda 5 gazlama, ikkinchi bo`lakda shunday 7 gazlama bor. Agar ikkala bo`lak uchun 3600 so`m to`langan bo`sa, har bir bo`lak gazlama qancha turadi. Bahosi Miq dori jami jami pul 1m gazlama 5 m 7 m Bir xil 5m, 7m 3600 so‘m 12 m ? ? ? 3). Ikki ayirmaga ko’ra noma’lumni topishga doir masalalar. Bunga tayyolov mashqlarini quyidagicha tuzish mumkin: bir to’pdagi gazlama ikkinchi to’pdagi gazlamadan 4 m ortiq bo’lib, birinchidan 2400 so’m ortiq to’landi. 1m gazlama qancha turadi? Bundan keyin ayirmaga doir murakkabroq masalalarga o’tiladi. Misol, 1-to’pda 3m, 2-to’pda 7 m gazlama bor. 2-to’pdagi gazlama 1-ga qaraganda 2400 so’m ortiq turadi 1 m gazlama va har bir to’p qancha turadi? Masalani yechish uchun savollar tuzamiz: a) necha m gazlama 2400 so’m turadi? 7-3=4 m 15 b) 1 m gazlama qancha turadi? 2400:4=600 so’m v) 3 m gazlama qancha turadi? 600*3=1800 so’m g) 7 m gazlama qancha turadi? 600*7=4200 so’m 4). Xarakatga doir masalalar. Tezlik, vaqt, masofani hisoblashga doir masalalar: a) tezlikni topishga doir. «Piyoda 3 soatda 12 km yo’l yurgan, uning tezligi qancha? Bunda tezlikni topish uchun masofani vaqtga bo’lish kerak, degan qoidani keltirib chiqaradi. tezlik Vaqt Masofa ? 3 soat 12 km v) Masofani topishga doir. Piyoda 3 soatda 6 km tezlik bilan yo’l yurdi. U qancha masofa o’tgan. tezlik Vaqt Masofa 6 km 3 soat ? 6 * 3=18 km Masofa tezlik bilan vaqtning ko’paytmasiga teng,-degan qoidani keltirib chiqaradi. v). Vaqtni topishga doir. Vaqt masofaning tezlikka bo’linmasiga teng. tezlik Vaqt Masofa 16 6 km ? 12 km Bu 3 ta kattalikning har birini topish o’zaro teskari bo’lgan 3 turdagi masalani yechish demakdir. Umumiy holda quyidagicha bo’ladi. tezlik Vaqt Masofa 6 km 6 km ? 3 soat ? 3 soat ? 12 km 12 km 5). Uchrashma harakatga doir masalalar. Tayyorlov mashq sifatida quyidagi masalani yechish mumkin. 2 ta bola bir-biriga qarab yugurmoqda, uchrashgunga qadar birinchi bola 48 m, 2 si 37 m yugurdi. Ikkalasi necha m yugurgan? S’Hundan keyin bir vaqtda va uchrashganda kabi so’zlarning mohiyatini va masala shaklini ko’rsatib ularga taaluqli masofa, tezlik, vaqtlarni hisoblash mumkinligini tushuntiradi. Misol. Ikkita shahardan bir-biriga qarab 2 poezd turli vaqtda yo’lga chiqdi. 4 poezdsoat 7 da, 2-si soat 9 da, ular soat 11 da uchrashadi. Har qaysi poezd uchrashguncha qancha vaqt yurgan? Bunday masalalarni yechishda 5 v, t kabi belgilashlarni kiritish tavsiya yetiladi. Masalan: 2- qishloqdan bir vaqtda 2 piyoda bir-biriga qarab yulga chiqdi va 3 soatdan keyin uchrashdi. Birinchisining tezligi 4 km, 2-siniki km. Qishloqlar orasidagi masofani toping? 17 Uni 4 * 3+5 * 3=27 yoki (4+5) * 3=9 * 3=27 Ko’rinishlarda yechish mumkin. Bu yerda ham kombinasiya qilib 3 ta komponentdan ikkitasiga ko’ra 3-sini topishga doir teskari masalalar tuzib yechish mumkin. Teskari masala 27 km masofani 1-si 4 km, 2-si 5 km tezlik bilan yurib uchrashdilar. Uchrashguncha qancha vaqt o’tgan? 4+5=9 km, 27:9=3 s Teskari masala: 27 km masofani bir-biriga qarab yo’lga chiqib 2 piyoda 3 soatdan keyin uchrashdilar 1-sining tezligi 4 km bo’lsa 2-siniki qancha? 4 * 3=12 27-12=15 15:3=5 km Gugurt cho’plarining soni har xil bo’lgan uchta to’da. Uchala to’dada 48 ta cho’p bor. Agar birinchi to’dadan 2-to’dada, shu 2-to’dada qancha bo’lsa, shuncha cho’pni olib qo’ysam, keyin ikkinchisidan 3-siga, shu uchinchida 3-to’dadan 1-ga, shu 1- to’dada bo’lgan qadar cho’p olib qo’yilsa, u holda hamma to’dadagi cho’plar soni bir xil bo’ladi. Boshda har qaysi to’dada qancha cho’p bo’lgan. M: Sirkka 260 o’quvchi kelishi kerak. Maktab 11 ta avtobusga buyurtma berdi. Avtokorxonada 20 va 30 o’rinli avtobuslar bor. Maktaga har qaysi avtobusdan nechta ajratish kerak? 20x+30u=260 2 * (11-u)+3 u=26 18 10 (2x+3u)=260 22-2u+3u=26 2x+3u)=26 22+u=26 x+u=11 u=26-22 x=(11-u) u=4 11-4=7 Ikki yashikda 18 kg olxo’ri bor. Ikkinchi yashikda birinchi yashikka qaraganda 2 marta ortiq olxo’ri bor. Har bir yashikda necha kilogramm olxo’ri bor? 2x+x=18 3x=18 x=18:3 x=6 6*2=12 2.Ikkita qayiqlar to’xtash joyida teng miqdorda qayiqlar turibdi. Ulardan 25 tasi suvga tushgandan keyin birinchi to’xtash joyida 10ta , ikkinchi to’xtash joyida yesa 5 ta qayiq qoldi. to’xtash joyida nechtadan qayiq bo’lgan. x+x-25=10+5 2x-25=15 2x=15+25 2x=40 x=40:2 x=20 3.Avval olmalarning yarmi, so’ng yana 3 tasi yeyilgandan keyin likopchada 12 ta olma qoldi. Likopchada nechta olma bo’lgan? x:2-3=12 x=(12+3) * 2 x=15 * 2 x=30 4. Ota va ikki o’ğil 24 to’p ko’chat yekishdi. Ota ikki o’ğil qancha ko’chat yekkan bo’lsa, shuncha ko’chat yekdi. O’ğillar yesa o’zaro teng songa ko’chat yekishdi. Har qaysi o’ğil nechtadan ko’chat yekkan? 2x+x+x=24 4x=24 x=24:4 x=6 19 5. 18 ta bir xil shisternada xuddi shunday 11 ta shisternada qaraganda 350 t ko’p neft bor. 18 ta shisternada qancha neft bor. 18-11=7 350:7=70 18*50=900 t Masala. Kamola, Dinora va Shoirada yestrada yulduzlarining rasmlari bor. Kamoladagi rasmlar Dinoradagiga qaraganda 4 ta ortiq. Shoirada yesa Dinoradagiga qaraganda 3 dona kam rasm bor. Agar qizlardagi rasmlar soni 46 ta bo’lsa, har birida nechtadan rasm bor? Kamola-x+4 x+4+x+x-3=46 Dinora-x 3x=46-4+3 Shoira-x-3 3x=45 x=45:3 x=15 Daryo bo’yida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 48 km. Kater bu masofani oqim bo’yicha 2 soatda va oqimga qarshi 3 soatda bosib o’tdi. Bu masofani sol necha soatda o’tadi? 48km:2=24 km 24 –x=16+x 8=2x 48:4=12 48km:3=16 km 24-16=2x x=4 Aravaning oldingi ğildiragi 180 m masofaga 90 marta aylanadi.Keyingi ğildirag aylanasining uzunligi oldingi ğildirag aylanasining uzunligidan 1 m ortiq. Shu 180 m masofada aravaning keyingi ğildiragi necha marta aylanadi. 20 180:90=2 2+1=3 180:3=60 marta aylanadi. Kitob javonining uchta tokchasida 105 ta kitob bor. Birinchi tokchadagi kitoblarga yana 15 ta kitob qo’shilgandan song hamma tokchalardagi kitoblar baravardan bo’ldi. Birinchi tokchada nechta kitob b0’lgan. x+x+15+x+15=105 3x=105-30 3x=75 x=75:3 x=25 Gayrat va Ma’suda bajargan ishlari uchun 20 jeton to’lashdi. Gayrat 3 soat, Ma’suda 2 soat ishladi. To’langan pulni ular qanday bo’lib olishgan. 3x+2x=20 5x=20 x=20:5 x=4 II BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM 1-sinf O’QUVCHILARIGA MIQDORLARNI O’RGATISH IMKONIYATLARI 2.1. Vaqt g a oid tasavvurlarni shakllantirish 21 Vaqt falsafiy kategoriya. Vaqt materiyaning yashash shaklidir. Shu sababli unga ta‘rif berishning iloji yo’q vaqt tushunchasi o’quvchining amaliy ish faoliyati jaroyonida shakllanadi. Mavzuni o’rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari haqidagi va ular to’g’risidagi tasavvurlarini aniqlashga o’rgatish. Avval bugun, erta, keyin, oldin, tun, kunduz, kecha tushunchalari shakllantiriladi. Shuning uchun vaqtga doir ko’rgazma va qo’llanmalar bo’lishi kerak. Vaqt o’lchov birliklariga yil, oy, hafta, sutka, soat, minut, sekund kabilar kiradi. Vaqt o’lchovi birligini o’tganda har xil ko’rgazma qurollardan foydalangan ma‘qul. 1. tabel kalendar. Bu har bir o’quvchi d a bo’lishi kerak. Joriy yil uchun bunday kalendarlar o’quvchilar bilan birga tayyorlanadi. 2. Soat modeli. Darslikda olingan mashqning ko’pchiligi sefirlar bilan ishlashni talab qiladi. Shuning uchun har bir o’quvchiga soat modeli bo’lishi kerak. Bu modellarni o’quvchilar o’zlari yasashlari maqulroq. 3. Kundalik rejimi jadvali. Bolalar “vaqt o’lchovi” mavzusini o’rganish vaqtida, hafta bilan yildagi oylarning nomini, ularning kelishi tartibigacha bilib oladilar. Bu esa vaqt o’lchovini bilishga zamin bo’ladi. Endi vaqt o’lchoviga bog’liq asosiy tushunchalar nimada asoslanishini bilib olamiz. Yil hafta bilan tanishtirishda o’qituvchi tabel-kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda 12 oy borligini o’zlashtirib oladilar. Bundan tashqari yil 4 fasldan iborat ekanligini ya’ni: qish, bahor, yoz, kuz. Har bir fasl uch oyni o’z ichiga oladi. O’quvchilar kalendar yordamida oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Bunda o’quvchilarga quyidagi savollar berib boriladi. -Yilning uchinchi oyi qanday ataladi? 22 -Iyul tartib bo’yicha nechanchi oy? -Siz nechanchi oyda tug’ilgansiz? Bundan ko’rinadiki o’quvchilar yuqorida uyg’ongan bilimlarini o’zlashtirib olganliklarini biladilar. Agar oy va sana ma‘lum bo’lsa taqvimdan haftaning kunlari ma‘lum bo’lsa, bu kun oyning qaysi sanasiga to’g’ri kelishini aniqlaydilar. O’qituvchi ularni olgan bilimlarini kuzatib boradi. O’quvchilarni olgan bilimlariga kamchiliklarni to’g’irlab boradi. Bundan keyin esa o’qituvchi bilan birga bugungi sana va haftaning shu kunini bilgan holdagina shu o’tayotgan oy uchun kalendar tuzish foydalidir. Bunday ishlar joriy yil kalendarini tuzishni osonlashtiradi. Ana shundan so’ng bolalar kalendar bo’yicha savollarga javob beradilar. -bu yil 1-yanvar 1-may, 9-may 1-sentyabr, 1-iyun haftaning qaysi kuniga to’g’ri keladi. -bu yil 1 yanvar juma, 1 may shanba, 9 may yakshanba, 1 sentyabr chorshanba, 1 iyun seshanba kuniga to’g’ri keladi. -yanvar, dekabr, oktyabr, may oylari yilning nechanchi oylari. -yanvar 1 oy, dekabr 12 oy, oktyabr 10 oy, may 5 oy. -yilning uchinchi, oltinchi oy va o’n birinchi oylari nomini ayting. -yilning uchinchi oyi mart, oltinchi oyi iyun. O’n birinchi oyi noyabrda to’g’ri keladi. Bunaqa savollarni ko’plab davom ettirish mumkin. Ularga yil oylari kelishi rim raqami bilan o’rgatiladi. I, II,BOSHLANG’ICH,IV,V,VI,VII,VBOSHLANG’ICH, IX,X,XI,XII Keyin esa bolalarga sutka haqida ma‘lumot beriladi. 23 78 ?10 8 12 24 41 17 14 19Sutka bu ertalabdan, to bu ertalabgacha bo’lgan vaqtdir. Undan keyin vaqtinchalik ketma-ketlikka asoslanadi. Masalan o’tgan kun, kecha, bugun, ertaga, ertalab keyin, indin . 1 sutka-24 soat Shundan keyin bolalarga soat, minut haqida ma‘lumot beriladi. Minut haqida ma‘lumot beriladi shu vaqtdan boshlab soat va minutni farqlay boshlaydilar. 1 minutda qancha ishlarni bajara olishlarini bilib oladilar. 1 minutda necha so’z o’qish 1 minutda nechagacha sanay olish 1 minutda qancha masofada yugura olish. Soat strelkasi modeli yordamida bir qator mashqlar bajaradilar. “Zukko” guruhi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbekiston Davlat Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan? 2. Mantiqiy topshiriq Aylana ichichda sonlarni qo’shing shunday songa ko’paytiringki, natija uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan. 1. Tenglamani yeching va taqqoslang. х+160 = 360 300+х = 600 24 39 ?124 23 215 129 136 55 112x= 360-160 x= 600-300 х= 200 х= 300 200+160 = 360 300+300 = 600 200 <300 2. Masala Bog’da har bir 8 tupdan 7 qator olma daraxti bor. Olma daraxtlari olxo’ri daratidan 37 tup ortiq. Bog’da necha tup olxo’ri daraxti bor? 8 * 7 = 56 56-37 = 19 Javob 19 tup 1. “Lochin guruhi uchun savol va topshiriqlar. 2. O’zbekiston Davlat bayrog’i qachon qabul qilingan? 3.Mantiqiy topshiriq. Aylana ichida sonlarni qo’shing yig’indini shunday songa bo’lingki, bo’linmani uchburchaklar ichidagi sonda teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan? 3. Tenglamani yeching va taqqoslang. 18:х = 6 х.6 = 30 x= 18:6 x= 30 : 6 х = 3 х = 5 25 20 8 17 9 19 5 30 ? 2018:3 = 6 5.6 = 30 3 <5 4.Masala Buvida 34 dona konfet bor edi. Konfetlarni nabiralariga 6 tadan bo’lib berdi va unda yana 4 dona konfet qoldi. Buvining nechta nabirasi bor? 34-4 = 30 30:6 = 5 Javob Buvining 5 ta nabirasi bor. “Jilg’a” guruhi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbekiston Davlat gerbi qachon qabul qilingan? 2. Mantiqiy topshiriq. Aylana ichidagi sonlarni ayiring. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki ko’paytmalar uchburchak ichidagi sonlarga teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan? 3. Tenglamani yeching va taqqoslang. х+19 = 81 50-х = 18 x= 81-19 x= 50-18 х = 62 х = 32 62+19 = 81 50-32 = 18 62 >32 26 4.Masala Bir mashinada 25 ta, ikkinchi mashinada undan 3 marta ortiq tarvuz bor. Ikkala mashinada nechta tarvuz bor? 25.3=75 75+25=100 Javob 100 ta tarvuz bor. Har bir guruh masala misollarni yechib bo’lgach, hay’at a‘zolarida topshiradilar. Hay’at a‘zolari guruhlar ichini baholaganlarida qadar sardorlar bellashuvi o’tkaziladi. Sharga 10 tadan test savollari taqdim etiladi. Hay’at a‘zolari guruhlarning baholarini e‘lon qiladi. G’oliblar maxsus sovg’alar bilan taqdirlanadi. O’quvchi hammani kirib kelayotgan Navro’z bayrami bilan tabriklaydi va darsni yakunlaydi. 27 2.2 MIQDORLARGA OID MASALALAR YECHISH Matematik masala deb, ikki yoki undan ortiq son ifoda ustida amal bajarib yangi bir sonni ifodani topish g a aytiladi. Miqdoriy masalalar asosan sonlar, miqdorlar munosabatlar va ularga mos bo’lgan qisqa hayotiy voqeallarni, qamrab olib, ularni so’z bilan ifodalaydi. Arslar davomida bunday masalalarni yechish o’quvchilarni diqqatini jalb etib kelgan. Matematik olimlar masala va uning mohiyati haqida ajoyib fikrlarni aytib qoldirganlar. Masalani tushunishnigina yetarli deb bo’lmaydi, uni yechish uchun istak ham zarur. Kuchli istaksiz qiyin masalani yechib bo’lmaydi, u bo’lganda esa mumkin. Istak bo’lsa yo’li topiladi. Biz mana shu istakni avvalo boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirib borishimiz zarur. Miqdor o’lchoviga asoslangan masalalarni yechish bu masala shartiga berilgan sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishlarini ochib beradi. Ana shu masaladagi noma‘lumni topish uchun boshlang’ich sinf o’quvchilarida avvalo sodda masalalarni yechish malakasi hosil qilinadi. So’ngra o’quvchilar masalalarni quyidagicha yechia boshlaydilar. Masala To’g’ri to’rtburchakning tomonlari uzunligi a) 30 sm v) 20 sm bo’lsa uning premetrini toping Yechilishi. 28 30.2+20.2=60+40=100 sm 1 usul (30+20).2=50 .2=100 sm 2 usul 30+30+20=60+40=100 sm 3 usul Matematik omillar birligiga ko’ra beshta masalani 20 xil usulda yechish afzaldir. Odamda yoshligidanoq miqdorlarni o’lchash masalalarini egallashlari, ularni turli birliklarda ifodalashni o’rgatish lozimdir. Miqdorlarga doir masalalarni yechishda biz o’quvchilarga hayotiy misollar keltirib, ularni taklif qilib tushuntirib berishimiz zarur. 5. Bog’ga 60 tur ko’chat o’tkazildi. Bulardan 20 tupi olma 30 tupi xurmo qolganlari esa jiyda. Bog’ga necha to’p jiyda o’tkazilgan. Yechilishi: 1) 20+30=50 2) 60-50=10 Javob 10 tup 6) 20+10+60=30+60=90 60-(10+40) =10 70-20-20=30 60-40-10=10 80-60+40=60 80-(60+10) =10 7. 30 va 20 sonlarining yig’indisi 50 ga teng. Yig’indi birinchi qo’shiluvchidan necha marta ortiq? Ikkinchi qo’shiluvchidanchi? Yechish. 50-30=20 birinchi qo’shiluvchidan 20 ta ortiq. 50-20=30 ikkinchi qo’shiluvchidan 30 ta ortiq . 8) 80-20 = 60 60-10 = 50 29 90+10 = 100 10+30 = 40 50+30 = 80 100-50 = 50 40+50 = 90 9) 3 ta molxonada 100 ta sigir bor birinchi molxonada 30 ta, ikkinchida 50 ta sigir bor. Ushbu ifodalarni hisoblab nimani bilish mumkin. Yechilishi: 3-sida 20 ta sigir bo’lishini bilish mumkin. 10) 3 ta o’quvchi 11 kg makalatura to’pladi. Birinchi o’quvchi 4 kg, ikkinchi esa 3 kg to’pladi. Uchinchi o’quvchi qancha makalatura to’pladi. Yechilishi. 1) 3+4 = 7 1) 10-7 = 3 Javob 3 kg 11) 11-2+3 = 12 12-9+8 = 11 11-4+5 = 12 12-5+4 = 11 12) o’quvchi ruchka va daftarlardan hammasi bo’lib 12 ta sotib oldi. Daftar 9 ta, ruchkalar daftarlardan necha kam. Yechish: 12-9 = 3 javob 6 ta kam 9-3=6 13) 20 m chit bor edi. 7 m chitdan ko’ylaklar tikildi va ya‘na shuncha chit yostiq jilti tikish uchun olindi. Necha metr chit qoldi? 7+7 = 14 20-14 = 6 javob 6m Yechish rejasi 30 1. Ko’ylaklar tikilgandan keyin necha metr chit qoldi? 2. Yostiq jiltlari tikilganidan keyin necha metr chit qoldi? Masalani boshqa usul bilan yeching . 1) 7+7=14 2) 20-14=6 Masalalar yechilishini tushuntiring bunda 7m chit ko’ylakka 7m yostiqqa ketdi. 1) 5 ta bir xil yashikka 30kg pecheniy joylandi. 54kg pecheyni joylash uchun shunday yashikdan nechta kerak? Yechish 30:2=6kg ( 1ta yashikka) 54:6=9 ta yashik Javob 9 ta yashik 2)27 kg asalni 9ta shisha bonkaga baravar qilib va 40 kg asalni 8ta bidonga baravar qilib quyildi. Bidonning sig’imi bonkaning sig’imidan necha kg ortiq Yechish: 1) 27:9=3kg 2) 40:8=5kg 3) 5-3=2 kg Javob: 2 kg 3)Uchburchakning bir tomoni 34sm, ikkinchi tomoni 26sm, uchunchi tomoni birinchi tomonidan 2 marta qisqa. Uchburchakning premetrini toping. Yechish: 1) 34:2=17 sm 2)34+26+17=77 sm Javob: 77 sm 4)Otga bir kunda beriladigan tuz miqdori 32 g , sigirga undan ikki marta ortiq, qo’yga esa ot va sigirga birgalikda qancha tuz berilishi kerak bo’lsa, shundan 8 marta kam tuz berish kerak. Qo’yning bir kunlik iste’mol qiladigan tuz miqdorini toping. 31 Yechish: 1) 32*2=64g 2) (32+64):8=12g Javob:12g 5) Bog’bon 60 kg olxo’ri terdi.U 6 ta yashikni baravar qilib to’ldirganidan keyin yana 12 kg olxo’ri qoldi. Bog’bon har bir yashikka necha kilogrammdan olxo’ri solgan? Yechish: 1)60-12=48 kg 2)48:6=8 kg Javob: 8kg 6)Tarvuz ekilib yig’ib olguniga qadar 150 kun o’tadi, qovunga tarvuzga qaraganda 10 kun kam, kartoshkaga qovunga qaraganda 20 kun kam vaqt ketadi.Kartoshka ekilib yig’ilib olinguniga qadar necha kun o’tadi? Yechish: 1)150-10=140 kun 2)140-20=120 kun Javob:120 kun 7) Buvi 14 kalava tivit ipdan paypoqlar to’qidi.Har juft paypoqqa 2 kalavadan ip ketdi.U 5 juft paypoqni nevaralariga sovg’a qildi.Buvida necha juft paypoq qoldi? Yechish: 1)14:2=7 juft paypoq 2)7-5=2 juft paypoq 8) Birinchi kitob 120 betli, ikkinchi kitob 115 betli, uchunchi kitob 1- va 2- kitolar necha bet bo’lsa, shundan 100 bet kam. 3-kitob necha betli? Yechish: 1) 120+115=235 bet 2) 235-100=135 bet Javob:135 bet 32 9) Do’konda bir kunda 215 kg un sotildi. Shundan keyin do’konda sotilganiga qaraganda101 kg ortiq un qoldi. Ertalab do’konda qancha un bo’lgan? Yechish: 1) 215+101=316 kg 2)215+316=531 kg Javob: 531 kg un bo’lgan. 10) 30 so’mdan 6 ta daftar va 4 ta bir xil rasm daftari sotib olindi. Hammasiga 420 so’m to’landi. Rasm daftarinig narxini toping. Yechish: 1) 30*6=180 so’m 2) 30*4=120 so’m Javob: 120 so’m 11) Ikki shaharda bir-biriga qarab ikki poyezd yo’lga chiqdi. Biri uchrashguncha 279 km, ikkinchisi 3 marta kam yo’l yurdi. Shaharlar orasidagi masofa qancha? Yechish: 1) 279:3=91 km 2) 279+91=370 km Javob: 370 km Agar hozir tungi soat bo’lsa, sutka boshidan boshlab qancha vaqt o’tgan erta soat sakkiz; kunduzi soat 3; kechqurin soat 7 bo’lsachi? 3da 3 soat, erta 8 da 8soat, kunduzi 3 da 15 soat , kech yettida 19 soat vaqt o’tgan. Do’konda 6 kgli yashshiklarda 48 kg olxo’ri va 5 kg li yashiklarda shuncha yashik nok olib kelindi. Do’konga qancha yashik nok keltirilgan? 48:6=8 8.5=40 javob 40 kg 33 Po’latda har birida 5 tadan 7 paket marka bor edi. U 4 ta markani do’stida sovg’a qildi. Po’latda necha marka qoldi? 5 *7 =35 35-4=31 javob Ko’chada har bir qatorda 19 tadan 20 qator uy bor edi. Yana 18 ta uy qilindi. Bu ko’chadagi uylar nechta bo’ldi. (19*2)+18=38+18=56 javob 56 ta uy 340+20=360 560+300=860 720-60=660 680+40=720 520+30=550 780-80=700 2 ta matorli qayiq bir manzildan qarama-qarshi tomonga qarab jo’nashdi. Shulardan biri 38 kg 2 chisi undan 5 km ortiq yo’l bosdi. Shu vaqtda qayiqlar bir-biridan qancha masofada bo’lgan. 38+5=43 43+38=81 javob 81 km. Sinfda 4 ta guruh bor edi. Har qaysi guruhda 5 tadan o’g’il bola va 3 tadan qiz bola bor. Sinfda kim ko’p qizlarmi o’g’il bolalarmi? 5*4=20 3*4= 12 20-12=8 Javob: o’g’il bolalar 8 ta ko’p Uch g’ildirakli vilosepedlarni yig’ishda usta 27 ta g’ildirakdan, shogirt esa 18 ta g’ildirakdan foydalandi. Usta shogirtidan nechta ortiq vilosiped yig’gan? 27:3=9 18:3=6 9-6=3 javob 3 ta ko’p To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 8 sm eni va bo’yining 1/4 qismini tashkil qiladi. To’g’ri to’rtburchakning enini aniqlang. Tomonlari uzunliklari yig’indisini toping? eni r=2+2+8+8=20 jami 20 sm. Hisoblashlarni tugating. 70:5=(50+20):5=50:5+20:5=10+4=14 34 XULOSALAR . O’zbekiston Respublikasining istiqboli xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida bo’lganidek, xalq ta‘limi oldida ham muhim vazifalarni qo’ymoqda. Zero yosh avlod tarbiyasi O’zbekiston istiqbolini mustahkamlashning muhim zamini deb hisoblanadi. “Yoshlari bilimdon, yurtning kelajagi buyukdir”.(I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”). Biz shunday farzandlarimizni tarbiyalashimizda boshlang’ich sinflarda matematika fanini ahamiyati juda katta ekanligini aytib o’tishimiz lozim hisoblanadi. Bugungi kunda har bir kishi ishbilarmonlikni, iqtisodiy hisob-kitobni bilishi zarur. S h uning uchun boshlang’ich sinflarda ta‘lim jarayonini tubdan yaxshilash davr talabi hisoblanadi. Bu esa har bir o’qituvchidan yuksak tajribani puxta bilimni, malakani talab qiladi. Boshlang’ich sinflarda miqdor va birliklarni juda keng o’rganilmoqda. Boshlang’ich sinf matematikasida uzunlik o’lchovi, vaqt o’lchovi, yuzani o’lchash va topishga doir misol va masalalar berilgan. Bu sinflarda miqdor o’lchovlari o’zgarmas birligidan foydalanib bilib boriladi. Masalan: uzunlik o’lchovi, millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr. Og’irlik o’lchovi: gramm, kilogramm, sentiner, tonna. Vaqt o’lchovi: sekund, minut, soat, yil, asr, oy, kun sutka, hafta. O’lchov birliklarini tarkib toptirishda qadimgi nomlardan ham foydalanilgan. Masalan: qarich, quloch, gaz, qadam, chaqirim, tosh, pud, misqol, chorak, daqiqa, tanob, asr, qadam, olchin, ongli, manzil, yog’och, farzand va shular kabilar. 35 Bundan tashqari miqdorlar tushunchasi figuralarning yuzini o’lchashda ham ma‘lum birliklardan foydalaniladi. Kvadrat sant i metr (kv sm) kvadrat detsimetr (kv dm) kvadrat metr (kv m) lardir. Hozirgi vaqtda minutni daqiqa, sekuntni soniya deb atash odat tusiga kirib qolgan. Maktab matematika darsligida o’qituvchi uchun shunchaki ko’rsatma berilgan. Darsni qiziqarli va mazmunli o’tish uchun esa o’qituvchining mahoratiga bog’liq. Shuning uchun ham men malakaviy bitiruv ishimda qiziqarli savollar, miqdor birliklarini kelib chiqish tarixi, eskicha nomlanishini ham keltirib o’tdim. Shu bilan birga dars jarayonini o’yin va qiziqarli didaktik tarzda olib borish maqsadga muvofiqdir. Darsni she‘riy usulda olib borish ham darsni qiziqarli o’tib mavzuni yaxshi tushunib olishga yordam beradi. Har bir masalalarni yechayotganda 4 ta masala berishni eslatib o’tiladi. “Ta ortiq”-bu qo’shish “Ta kam”-esa ayirish “Marta ko’p”-ko’paytirish “Marta kam”-esa bo’lish Buni derla: Matematik hisob Masala yechilar Aytilar javob 36 Matematikada didaktik she‘rlar o’quvchini fikrlashga, izlanishga dunyoqarashini kengaytirishga olib keladi. Har bir dars ko’rgazmali va ko’rsatmali bo’lmog’i lozim. Chunki:“Sinfga surat olib kirsang soqov ham tilga kiradi” deb bejizga aytilmagan. Dars mobaynida o’quvchilar bilan qiziqarli suhbatlar o’tkazish, ular bilan birga sahna, badiiy ko’rinish va savol-javoblar o’tkazish har bir miqdor birliklariga doir test kartochkalaridan foydalanish ham ko’zda tutilgan. Biz tajriba-sinov ishimizni Qarshi shahridagi 10-umumiy o’rta ta‘lim maktabida olib bordik. Tajriba sinov-ishlarini o’tkazish natijalariga ko’ra quyidagi xulosalarga keldik. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2014 – yil. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. Toshkent, 2020 yil, 23.09 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T.: “Ma’naviyat”. 2008. SH. M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. T: “O‘zbekiston” 2017” SH. M.Mirziyoyev. “Yerkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” T: “O‘zbekiston” 2017 38

Boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rgatish metodikasining umumiy masalalari


Kirish………………………………………………………………………….3

I-bob: BOSHLANG'ICH SINFLARDA MIQDORLARNI O'RGATISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI……………………..7

  1. Boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rgatish…………………………7
  2. Narx va baholarga doir masalalar yechish. …………………………..11

II. Bob. Boshlang’ich ta’lim 1-sinf o’quvchilariga miqdorlarni o’rgatish imkoniyatlari…………………………………………………..............……23

 2.1. Vaqtga  oid  tasavvurlarni shakllantirish………………………………23

 2.2.  Miqdorlarga oid  masalalar yechish ……………………..…………29

Xulosalar ………………….…………………………………………..…..36

Foydalanilgan adabiyotlar  ro‘yxati ……………………………………...39

 


 

 

Купить