Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 38.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarida morfemik tahlilni amalga oshirishda didaktik o’yinlardan foydalanish usullari

Sotib olish
Mavzu: Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarida morfemik tahlilni amalga oshirishda didaktik o’yinlardan foydalanish usullari Mundarija: I.Kirish………………………………………………………………………3 II.Asosiy qism……………………………………………………………..…4 1. O‘yinlarining mohiyati va ularning turlari …………………………………4 2.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarining mohiyati va ularning ko‘rinishlari ………………………………………………………………..…7 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari rivojlanishida didaktik o‘yinlarning ahamiyati……………………………………………………………...….…11 III.Xulosa ……………………………………………………………..……21 IV.Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….……22 1 Annotatsiya: Ushbu malaka ishi: O‘yinlarining mohiyati va ularning turlari, Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarining mohiyati va ularning, ko‘rinishlari, Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari rivojlanishida didaktik o‘yinlarning ahamiyati mavzusi yoritib berilgan. Tayanch so’zlar: O‘yinlari mohiyati, turlari, ko‘rinishlari, didaktik o‘yinlar. 2 Kirish. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida har bir o‘quvchining darslarda faol qatnashishini ta’minlovchi mashg‘ulot shakllari alohida o‘rinni egallaydi. Bu masalalarni ta’limning o‘yinli shakllari texnologiyasi orqali muvaffaqiyatli hal etish mumkin. O‘yin tashqi tomondan tashvissiz va yengil ko‘rinadi. Aslida esa, u o‘yinchidan maksimum energiya sarflashini, fikrlashni, o‘zini tuta bilishni, mustaqil harakat qila olishni talab etadi. Ta’limning o‘yinli shakllari bilim o‘zlashtirilishini barcha darajalaridan foydalanishga imkon beradi, masalan, ijodiy-izlanish faoliyati. Ijodiy-izlanish faoliyati juda samarali hisoblanib, unda o‘quvchi ta’lim olishning usullarini o‘zlashtiradi. 3 1. O‘yinlarining mohiyati va ularning turlari O‘yin ham mehnat va ta’lim kabi insonning asosiy faoliyat turlaridan biri bo‘lib, bizning mavjudligimizning g‘aroyib fenomenidir. Inson amaliyotida o‘yin faoliyati quyidagi funksiyalarni bajaradi: - kundalik ishlardan chalg‘ish uchun ovunmoqlik (maza qilish, qiziqish uyg‘otish, ilhomlantirish - bu o‘yinning asosiy funksiyasidir); - kommunikativlik: muloqot diayektikasini o‘zlashtirish; -inson amaliyoti poligoni sifatida o‘yinda o‘zini ko‘rsatish; -o‘yin – terapiya: hayot faoliyati davomida paydo bo‘ladigan turli to‘siqlardan oshib o‘tish; - tashhislovchi: o‘yin jarayonida o‘zini anglash, normal hatti–harakatlardan chetlanganlikni aniqlanishi; - korreksiyalash funksiyasini bajarishi: shaxsiy ko‘rsatkichlar tarkibiga pozitiv o‘zgarishlarni kiritish; - millatlararo kommunikatsiyalar: barcha insonlar uchun yagona bo‘lgan ijtimoiy-qadriyatlarni o‘zlashtirish; - ijtimoiylashuv: jamiyat munosobatlari tizimiga kirgizish, insoniyatning umumiy yashash normalarini o‘zlashtirish[8,B.192]. Faoliyat sifatida o‘yin tarkibiga uzviy ravishda rejalashtirish, maqsadni amalga oshirish hamda shaxs o‘zini subyekt sifatida o‘zligini nomoyon etishdagi natijalari tahlili kiradi. O‘yin faoliyatining motivi uning ixtiyoriyligi, tanlash imkoniyati va musoboqa elementlari, o‘zlikni nomoyon qilishga bo‘lgan talabni qanoatlantirishi bilan ta’minlanadi. Jarayon sifatida o‘yin tarkibiga: a) o‘yinchilar tomonidan o‘ziga olingan rol; b) bu rollarni amalga oshirish vositasi sifatida o‘yin harakatlari; v) predmetlarni o‘yinlarda qo‘llanilishi, ya’ni real buyumlarni o‘yinlardagi ma’lum bir shartlar bilan almashtirilishi; g) o‘yinchilar o‘rtasidagi real munosobatlar; d) mazmun – o‘yinda shartli ravishda qabul qilingan muhit 4 sohasi kiritiladi. O‘yin ta’lim berish metodi sifatida, keksa avlodning yosh avlodga o‘z tajribalarini o‘tkazish maqsadida qadimdan foydalanib kelingan. O‘yinlarning keng qo‘llanilishini xalq pedagogikasida, maktabgacha va maktabdan tashqari muassalarda kuzatish mumkin. Zamonaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘yin faoliyatidan quyidagi holatlarda foydalaniladi: - tushuncha, mavzu va hattoki o‘quv predmetining ba’zi bo‘limlarini o‘zlashtirish uchun mustaqil texnologiyalar sifatida; - nisbatan keng ko‘lamli bo‘lgan texnologiyalar (ba’zida sezilarli darajadagi muhim) elementi sifatida; - mashg‘ulot (dars) yoki uning qismi (kirish, tushuntirish, mustahkamlash, mashqlar, nazorat) sifatida; - sinfdan tashqari ishlar texnologiyasi sifatida (masalan, svetafor, quvnoq startlar va boshqalar). “O‘yin pedagogik texnologiyalari” tushunchasi o‘zida yetarli darajada keng bo‘lgan metodlar va turli pedagogik o‘yinlar shaklidagi pedagogik jarayonning tashkil qilish usullarini jamlaydi. Eng avvalo o‘yin ta’limda muloqot vositasi va hayotiy tajribani to‘plashdagi murakkab ijtimoiy-madaniy fenomen hisoblanishini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Psixolog va pedagoglar tomonidan o‘yinda eng avvalo tasavvur qilish, obrazli tafakkur qobiliyatining rivojlanishi aniqlangan [11, B.102]. Bola o‘yin davomida hayotiy obrazlardan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida keyingi murakkab ijodiy faoliyatga o‘tishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari tasavvurning rivojlanishi muhimligi o‘z o‘zidan ravshan, chunki uningsiz eng oddiy inson faoliyatining amalga oshishi ham mumkin emas. 5 O‘yin bolalarning boshqa odamlar bilan o‘zaro munosobatlarini rivojlanishida ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, o‘yin davomida o‘zaro munosobat va o‘zaro harakatlarni amalga oshira turib qoidalarni o‘zlashtiradi, tengqurlari bilan o‘ynaganda u o‘zaro tushunish tajribasiga ega bo‘ladi, o‘z harakatlari va maqsadini tushuntirishni, ularni boshqa bolalar bilan kelishilgan holda olib borishga o‘rganadi. Bolaning keyingi hayoti davomida bunday sifatlar qanchalik zarur ekanligini tushuntirib o‘tirishni hojati bo‘lmasa kerak, birinchi navbatda maktabda, u yerda bola tengdoshlarining katta jamoasiga qo‘shilishi, o‘qituvchining sinfdagi tushuntirishlariga diqqatini qaratishi, uyga berilgan topshiriqlarni bajarishda o‘z harakatlarini nazorat qilishi lozim. Shunday qilib, qoidali va ijodiy o‘yinlar o‘rtasidagi farqlar quyidagilarda nomoyon bo‘ladi: ijodiy o‘yinlarda bolalarning faolligi o‘ylangan g‘oyani amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi, qoidali o‘yinlarda eng asosiysi – masalani yechishga, qoidalarni bajarishga qaratilgandir. Fanning metodikasi uchun darsda o‘quv o‘yinlarining o‘rni haqidagi savol juda muhim hisoblanadi. Ayonki, mazkur holat bo‘yicha aniq tavsiyalar berishning imkoniyati yo‘q. Darsning borishida o‘yinning o‘rni hamda uning davomiyligi ko‘pgina faktorlarga bog‘liq, ularni mashg‘ulotni rejalashtirishda hisobga olish zarurdir. Bu faktorlar quyidagilardan: o‘quvchilarning ta’lim olganlik darajasiga, ma’lumotga o‘zlashtira olish darajasiga, o‘zlashtiriladigan materialning murakkablilik darajasiga yoki boshqa tillardan kirib kelgan materialni nazoratda bo‘lishligiga hamda o‘quv mashg‘ulotining aniq maqsadlari va vazifalaridan iboratdir. Shaxs rivojlanishining o‘smirlik bosqichiga o‘tish yorqin jismoniy va ma’naviy o‘sish, bilish uchun qiziqishni kengayishi, o‘zini baholashga bo‘lgan intilish bilan tavsiflanadi. Bu jarayonlarni amalga oshirishda sport, harakatlantiruvchi, intellektual, rolli o‘yinlar o‘z o‘rniga egadir. Birinchi 6 o‘ringa ijodiy va rolli o‘yinlar ilgari suriladi. Buni o‘smir hayotida muloqot ahamiyatining o‘sishi bilan tushuntirish mumkin. Shu sababli ta’limning o‘rta bo‘g‘inida o‘quv jarayoni samarasini oshiradigan vositalar – musobaqa-o‘yinlar, konkursli-o‘yinlar hisoblanadi. Bular oddiy o‘yinlardan shu bilan farq qiladiki, unda albatta musoboqa elementlari ishtirok etadi. Predmetga qiziqishi bo‘lmagan ba’zi o‘quvchilar uchun, musoboqali-o‘yinlar qiziqishni uyg‘otishda turtki bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shuning uchun, sinflarda bunday o‘yinlardan foydalanish turg‘un diqqatga ega bo‘lmagan va predmetga qiziqishi past o‘quvchilar uchun sezilarli samara beradi. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarining mohiyati va ularning ko‘rinishlari O‘yin ko‘pfunksionaldir. Biz o‘yinlarning faqat didaktik, ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi funksiyalariga to‘xtalib o‘tamiz. Didaktik o‘yinlar – bu atamani bevosita o‘yinlarga nisbatan ishlatish mumkin, chunki u maqsadli ravishda didaktikaning bo‘limiga kiradi. Hozirgi vaqtda metodik adabiyotlarda yetarli miqdordagi, u yoki bu tasnifiy mezonlariga mos keladigan ta’limiy o‘yinlarning tasnifiy va tizimlashtiruvchi ko‘rinishlari mavjud. Masalan, ular quyidagilarga bog‘liq bo‘lishi mumkin: -ta’limiy o‘yinlarning maqsad va vazifalari; - o‘tkazilish shakllari; - tashkillashtirilish usullari; - murakkablilik darajasi; - ishtirokchilar sonining tarkibi. O‘tkazilish shakliga ko‘ra o‘yinlar quyidagilarga bo‘linadi: predmetli, 7 harakatlanuvchan, syujetli yoki holatli, rolli, musoboqa-o‘yin, intellektual o‘yinlar (rebuslar, krossvordlar, viktorinalar), o‘zaro ta’sir qiluvchi (kommunikativ, interfaol) o‘yinlar. Tashkil qilinishiga ko‘ra o‘yinlar kompyuterli va kompyutersiz, yozma va og‘zaki, tayanchli va tanchsiz, immitatsion-modellashtiriluvchi va kreativ hamda boshqalar. Barcha o‘quv o‘yinlari, amallarining bajarilishidagi murakkablik darajasiga qarab, oddiy (yakka) va murakkab (ko‘p) holatlilarga, o‘tkazilish vaqtiga qarab, ular davomli va davomli bo‘lmaganlarga bo‘linadi. Ishtirokchilarning tarkibiy soniga qarab, o‘yinlar yakka tartibdagi, juftliklardagi, gruhlardagi, komandali va jamoalilarga bo‘linadi. Ma’lumki, qayd etilganlardan birinchisi, ya’ni yakkatartibdagi o‘yinlar o‘quvchilarga nisbatan yakkatartibdagi yondashuvni amalga oshirilishini va ta’lim oluvchini ma’lumot manbasi bilan “muloqotini” nomoyon etadi. Qolgan o‘yinlarda esa, sheriklarni bir-birlari bilan muloqot qilishi, masalan, xorijiy tillarni o‘rganish jarayonida yakka tartibdagi kabi tabaqalashtirilgan yondashuvning amalga oshishi mumkin. O‘quvchilar intellektni rivojlantiruvchi, bilish faolligini oshiruvchi bir necha o‘yinlar guruhi mavjud. I guruh – predmetli o‘yinlar, o‘yinchoqlar va predmetlar bilan manipulyatsiya qilish sifatida. O‘yinchoqlar – predmetlar – orqali bolalar shakllarni, rangni, hajmni, materialni, hayvonot dunyosini, odamlar dunyosini va boshqalarni bilishadi, o‘rganishadi. II guruh – ijodiy, syujetli-rolli o‘yinlar, ularda syujet – intellektual faoliyat shaklidir. “Baxtli tasodif”, “Zakovot” va boshqa shu kabi inttellektual o‘yinlar. Ma’lumotlar – o‘quv ishlarida bilish tavsifiga ega, lekin, eng avvalo darsdan tashqaridagi ishlarda u muhim tarkibiy qismdir. 8 Kichik maktab yoshidagi bolalarda rolli o‘yinlar katta ahamiyat kasb etadi. Ular shu bilan tavsiflanadiki, o‘quvchi o‘ynab turib, o‘ziga ma’lum bir aniq rolni oladi va tasavvur qilinadigan holat bo‘yicha, aniq bir insonni odatlarini takrorlab, harakatlarni amalga oshira boshlaydi. Syujetlarni turli- tuman bo‘lishligiga qaramasdan, uning ortida bitta va faqat bitta mazmun yashiringan bo‘ladi – inson faoliyati va insonlarning jamiyatdagi munosobatlari. Kichik maktab yoshidagi bolalar o‘z o‘yinlari davomida, ularni real hayotda jalb qiladigan insonlarning sifatlariga ega bo‘lishga harakat qilishadi. Shu sababdan bolalarga qahramonlik, botirlik, ochiqko‘ngillilik bilan bog‘iq bo‘lgan rollar yoqadi. O‘quvchilar haqiqiy hayotda bajara olmayotgan ishlarini ifodalashga harakat qilishib, o‘z-o‘zlarini rolli o‘yinlarda tasvirlay boshlashadi. Masalan, o‘zlashtirishi past bo‘lgan o‘quvchi o‘ziga yaxshi o‘zlashtiradigan o‘quvchi rolini oladi. Bunday o‘yindagi ijobiy holat shundan iboratki, yaxshi o‘quvchi bo‘lish uchun zarur bo‘lgan talablarni bola o‘z oldiga qo‘ya boshlaydi. Shunday qilib, rolli o‘yinni boshlang‘ich sinf o‘quvchisini o‘z-o‘zini tarbiyalovchi usuli sifatida qarashimiz mumkin. III guruh o‘yinlari – bolalarni bilish faolligini rivojlantiruvchi vosita sifatida foydalaniladi – tayyor qoidalardan iborat o‘yinlar bo‘lib, ular odatda didaktik o‘yinlar deb ataladi. Qoidaga ko‘ra, ular o‘quvchidan jumboqni yechishni, topishmoqni topishni, eng asosiysi – predmetni bilishni talab qiladi. Didaktik o‘yin qanchalik mahoratli tuzilgan bo‘lsa, didaktik maqsad shunchalik mohirona yashiringan bo‘ladi. O‘yinda joylashtirilgan bilimlarni o‘quvchi o‘zi bilmagan holda, beixtiyoriy ravishda, o‘ynab turib o‘zlashtiradi. IV guruh o‘yinlari – quruvchilikka, mehnat qilishga, texnikaga, konstruktorlikka doir o‘yinlar. Bu o‘yinlar kattalarning kasbiy faoliyatini aks ettiradi. Mazkur o‘yinlarda o‘quvchilar yaratuvchanlik jarayonini 9 o‘zlashtirishadi, ular o‘z ishlarini rejalashtirishga, kerakli materiallarni tanlashga, o‘zini va boshqalar faoliyati natijalarini tanqidiy baholashga, ijodiy masalalarni yechishga o‘rganadilar. Mehnatdagi faollik bilishga bo‘lgan faollikni oshiradi. V guruh o‘yinlari , intellektual o‘yinlar bo‘lib – ruhiy doiraga ta’sir ko‘rsatuvchi o‘yin-mashqlar, o‘yin-treninglardir. Bu o‘yinlar musoboqalarga asoslangan bo‘lib, taqqoslash yo‘li orqali o‘ynayotgan o‘quvchilarga ularni tayyorgarligi darajasini, mukammalikka erishish yo‘llarini ko‘rsatadi, ya’ni bilishga bo‘lgan faolliklarini oshiradi. VI guruh o‘yinlari – alohida guruh o‘yinlari bo‘lib, ular harakatlanuvchi o‘yinlar deb ataladi. Ular kichik maktab yoshida sezilarli o‘rinni egallaydi. Bolaning organizmi o‘suvchan bo‘lganligi sababli u har doim harakatni talab qiladi. Bolalar rohatlanib to‘p o‘ynashadi, chopishadi, sakrashadi. Turli harakatlar modda almashinuviga, qon aylanishiga va nafas olinishini yaxshilanishiga yordam beradi. Harakatlantiruvchi o‘yinlar shaxsiy sifatlarni shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi: ularda iroda, fikrlash, jasurlik rivojlanadi. Jamoaviy sport o‘yinlari va musoboqalar jamoada harakatlanish ko‘nikmasini, o‘rtog‘ini qo‘llab-quvvatlanishni, sinf va maktab sha’ni uchun kurashishni rivojlantiradi. Lekin, o‘qituvchi va sardor musoboqalar bolalarning o‘yin faoliyatini tashkillashtirishda samarali vosita ekanligi unutmagan holda uning mahsuldorligini oshirish uchun alohida tayyorgarlik ko‘rishni talab qilishligini esda saqlashlari zarur. Hech qachon musoboqalar maqsad bo‘lib qolishligiga yo‘l qo‘ymaslik, ular faqat bir istak uchun – birinchi o‘rinni egallash, sovg‘a olish harakatida bo‘lmasliklari lozim. Bu holda u salbiy jihatlarni: man-manlikni, hasadni va boshqalarni shakllantiradi. O‘quvchilar musoboqalarini samarali o‘tkazilishini muhim shartalari bo‘lib quyidagilar: Ularni jamoaviy faoliyat sifatida tashkillashtirilishi; buning uchun 10 musoboqa shartlari alohida bolalarga emas, balki barcha ishtirokchilar oldiga qo‘yilishi lozim; Erishilgan natijalarni to‘g‘ri hisob-kitobini olib borilishi: o‘z natijalarini nisbatan yaxshilab borayotgan bolalarni rag‘batlantirib, ularni muvaffaqiyatlarini baholab borish; Tarbiyaviy samarani baholash – musoboqa jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirgan munosobatlar shakllari va ko‘nikmalari; bunday baholashda o‘yindagi barcha ishtirokchilar g‘olib bo‘lishi mumkin; O‘yin faoliyatining barcha oltita ko‘rinishidan foydalana olgan o‘qituvchi, o‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini tashkillashtirishda juda katta miqdordagi usullariga ega bo‘lgan bo‘ladi. 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini rivojlanishida didaktik o‘yinlarning ahamiyati Kichik maktab yoshida bolalar didaktik o‘yinlarni (syujetli, predmetli, musoboqali) rohatlanib o‘ynashadi. Ularda faoliyatning quyidagi elementlari mavjud: o‘yinli masala, o‘yinli motivlar, masalalarni o‘quv faoliyati bilan bog‘liq yechimlari. Natijada o‘quvchilar o‘yin mazmuniga ko‘ra yangi bilimlarga ega bo‘lishadi. O‘quv-biluv masalalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘yilishidan farq qilgan holda, didaktik o‘yinda u bolaning o‘zini o‘yinli masalasi sifatida nomoyon bo‘ladi. Uni yechish usullari esa o‘quv-biluv faoliyatiga tegishli hisoblanadi. Buni quyidagi misolda qarab chiqamiz. O‘quvchilar “Biz turistlarmiz” nomli didaktik o‘yinni o‘ynashadi. Uning ma’nosi shundan iboratki, bolalarni turistlar guruhining marshrut yo‘lini kartada belgilashga o‘rgatish. Uni to‘g‘ri belgilagan har bir o‘quvchi turist belgisini oladi. O‘quvchilarning o‘z oldilariga qo‘yadigan masala – turistlar o‘yinini o‘ynash. O‘yin motivi – turist belgisini olish uchun to‘g‘ri marshrutni tanlash. Bunday o‘yin shu bilan 11 tavsiflanadiki, uning faollik shakli kattalar tomonidan aniqlanadi va o‘yin qodalari ko‘rinishida bolalar oldiga qo‘yiladi. “Biz turistlarmiz” o‘yinining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: “Marshrutni aytayotgan o‘qituvchini diqqat bilan eshiting va uni o‘z kartangizda joylashtiring. U kartada ko‘rsatilgandan so‘ng, uni namunadagi bilan solishtiring”. Shuni qayd etishimiz lozimki, o‘yinda va undan keyin o‘yin motivlarida bilishga qarab siljish ro‘y berishi mumkin. Masalan, “Biz turistlarmiz” o‘yinidan keyin o‘quvchilar ko‘plab savollar bilan o‘qituvchiga va boshqa katta yoshdagilarga murojaat qila boshlashdi, kitoblardan mos ma’lumotlarni izlasha boshlashdi, ya’ni ularda o‘yin sifatida taqim etilgan masala o‘quv masalasiga aylandi. Bolalar hodisalar doirasidagi ma’lumotlar bilan chegaralanib qolmasdan, o‘yin faoliyati bilan bog‘liq yangi tushunchalarni egallashga (kompas, topografik belgilar va boshqalarni) faol harakat qilishadi. To‘plangan bilimlar tizimlashtirilib, kichik maktab yoshidagi bolalar ta’limga nisbatan o‘z faoliyatlarini qayta moslashtirishadi. Endi u nafaqat o‘yinlar nuqtai-nazaridan, balki o‘yin davomida paydo bo‘lib, rivojlangan o‘quv-biluv qiziqishlari bilan birgalikda amalga oshiriladi. Demak, didaktik o‘yinlar bolalar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish uchun qulay bo‘lgan shart-sharoitni paydo qiladi va bilish uchun qiziqishni rivojlanishiga ko‘maklashadi. Eng yaxshi didaktik o‘yinlar mustaqil ta’lim olish prinsipida tuzilgan, ya’ni, shunday tuzilganki, ularning o‘zi o‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlariga qarab yo‘naltiradi. Ma’lumki, ta’lim olish ikkita komponentni o‘zida jamlaydi: kerakli ma’lumotni to‘plash va to‘g‘ri yechimni qabul qilish. Bu komponentlar o‘quvchilarda didaktik tajribani ta’minlaydi. Lekin, tajribaga ega bo‘lish ko‘p vaqtni talab qiladi. O‘quvchilarda “bunday tajribaga ega bo‘lish”ni ko‘paytirish, ularni mustaqil ravishda bu ko‘nikmalarga ega bo‘lish mashqlariga o‘rgatishdan iboratdir. 12 Bunga psixologik tavsifdagi rivojlantiruvchi o‘yinlarni kiritish mumkin: krossvordlar, viktorinalar, boshqotirmalar, rebuslar, kriptogrammalar va boshqalar. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda predmetga nisbatan qiziqishni uyg‘otadi, har bir o‘quvchini individual qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatini beradi, bilish faolligini tarbiyalaydi. Didaktik o‘yinning muhimligi, u bolalar tomonidan qanday reaksiya qilinishi bilan emas, balki u yoki bu masalani yechish har bir o‘quvchi uchun tadbiq qilinishining samaraliligi bilan aniqlanadi. Didaktik o‘yinlarning natijaviyligi, birinchidan, ulardan tizimli ravishda foydalanishga, ikkinchidan, o‘yinlar dasturining oddiy didaktik mashqlar bilan birgalikda maqsad sari yo‘naltirilganligiga bog‘liq. Masalan, bilish faolligini rivojlantirish muammosini hal etishda, o‘quvchining mustaqil tafakkurini rivojlantirish asosiy masala deb hisoblanishi zarur. Demak, kichik maktab yoshida, o‘yinlardan bolalarning o‘quv va mehnat faoliyatini yengillashtiruvchi va tashkil etuvchi vosita sifatida foydalanish mumkin. Ta’lim jarayonida o‘yin elemenlari o‘quvchilarda ijobiy emotsiyalarni yuzaga keltirib, ularning faolligini oshiradi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar, o‘yin tavsifiga ega, mehnatga taaluqli topshiriqlarni qiziqish bilan bajaradilar. O‘yin faoliyati bolalarni ruhiy hayotining barcha tomonlarini shakllanishida, masalani qo‘yilishida va harakatlanish usullarini tanlashda yordam beradi. Boshlang‘ich ta‘limda motivlar hosil qilishda didaktik o‘yinlarning o‘rni beqiyosdir. O‘yinsiz tom ma‘nodagi aqliy rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. O‘yin o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni uyg‘otadigan uchqundir. 13 O‘yin boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda ma‘lum sifatlarni shakllantirish uchun kattalar – o‘qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar tomonidan qo‘llaniladigan usul. O‘yin vositasida o‘quvchilarning bilim o‘zlashtirish jarayoni qulaylashadi, turli xil predmetlar bilan munosabatda bo‘lishga o‘rganadi, shuningdek, ularda muomala madaniyati shakllanadi. O‘yin vositasida bolaning shaxsi shakllanadi, unda kelgusida o‘quv va mehnat faoliyatini tashkil etish va insonlar bilan munosabatga kirishishga oid ruhiy xususiyatlar shakllanadi..O‘yin orqali bolalar borliqni o‘rganadi va dunyoni o‘zgartirishga harakat qiladi. Shunday qilib o‘yin inson faoliyatining shakllanishiga asos soladi. O‘yinda inson borliqni aks ettirish qobiliyatini namoyon qiladi. O‘yinnning eng muhim ahamiyati shundaki, unda ilk bor bolaning dunyoga ta‘sir etish ehtiyoji paydo bo‘ladi va shakllanadi. Maktab yillarda o‘yin shakllari yanada kengroq rivojlanadi. O‘quvchining o‘yin faoliyati juda ko‘p soha olimlarining, ya‘ni, faylasuflar, sotsiologlar, biologlar, san‘atshunoslar, etnograflar, ayniqsa, pedagoglar va psixologlarni qiziqtiradi.Psixologiyada bola psixikasining rivojlanishida o‘yining hal qiluvchi ahamiyatga ega deb qaraladi. Faqat o‘yindagina bolada shaxsning hamma tomonlari birlikda va o‘zaro ta‘sirda shakllanadi.O‘yingina bola psixikasida rivojlanishning yuqoriroq stadiyasiga o‘tish uchun muhim zamin yaratadi. Didaktik o‘yin o‘rganilayotgan voqea va hodisalarning immitatsion modeli yaratilishi sohasidagi aktiv faoliyatdir. O‘yinning boshqa faoliyat turlaridan muhim farqi shundaki, uning predmeti inson faoliyatidir. Didaktik o‘yinda faoliyatning asosiy turi hamkorlikdagi o‘quv faoliyatidir.Didaktik o‘yinda o‘quvchilarning o‘zlashtirishini hisobga olgan ta‘limiy vazifalarning bo‘lishi muhimdir. Rahbarlik qiluvchi kattalar didaktik o‘yinlarning u yoki bu shaklini yaratar ekan uning bolalar uchun qiziqarli va ular diqqatini 14 to‘playdigan turlariga e‘tibor qaratishlari lozim.Didaktik o‘yinlarning boshqa faoliyat turlaridan farqlanadigan muhim belgilari uning tarkibi qat‘iyligidir. Didaktik o‘yinlarning tarkibiy komponetlari quyidagilar: o‘yin mantiqi, o‘yinning harakati, o‘yin qoidasi. O‘yin mantiqi asosan uning sarlavhasida aks etadi. O‘yin harakati jarayonida o‘quvchilarning bilish faolligini oshirishga, o‘quvchilarning o‘z qobiliyatini namoyon qilishiga, o‘yin maqsadiga erishish uchun o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini qo‘llashga imkoniyat yaratiladi. O‘yin qoidasi o‘yin jarayonini to‘g‘ri tashkil etishga yordam beradi. U o‘quvchilar xulqini ularning o‘zaro munosabatlarini tartibga soladi. Didaktik o‘yinlarda ma‘lum bir natijaga erishiladi, uning finali uning tugaganligini bildiradi. O‘yinda ma‘luum bir didaktik maqsad qo‘yilaaadi va bu maqsadga erishilishi o‘quvchilarda ma‘naviy va aqliy qoniqish hissini shakllantiradi. Didaktik o‘yinlar hamma vaqt ham o‘qituvchi uchun o‘quvchilarning bilim o‘zlashtirishi yoki o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotga qo‘llash ko‘rsatgichi hisoblanadi. Didaktik o‘yinlarning hamma tarkibiy komponetlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ulardan birortasining bo‘lmasligi mumkin emas. Xalq pedagogikasida shakllanib kelgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalashda didaktik o‘yinlardan keng foydalanish an‘analari o‘qituvchilarning amaliy tajribalari va olimlarning ishlarida rivojlantirildi. Chex pedagogi Ya.A. Komenskiy o‘yinni bola faoliyatining asosiy shakli ekanligini ta‘kidlab, aynan o‘yin bolaning tabiati va qiziqishlariga mos kelishini aytgan edi. Olim o‘yin bolaning aqliy qobiliyatlarini har tomonlama o‘stirishi, uning atrof-tevarak haqidagi tasavvurlarini kengaytirishi, nutqini o‘stirishini ta‘kidlaydi. Shuningdek, tengdoshlari bilan birgalikdagi o‘yin uni tengdoshlariga yaqinlashtiradi.Bolalar tarbiyasida didaktik o‘yinlardan ikki yo‘nalshda foydalaniladi: Barkamol insonni shakllantirish va tor didiktik 15 maqsadlarda. O‘yin o‘quvchi faoliyatining asosiy shaklidir. O‘yin – muhim aqliy faoliyat turlaridan biri bo‘lib, unda o‘quvchi qobiliyatining hamma turlari rivojlanadi, uning atrof-olam haqidagi tasavvurlari kengayadi, nutqi boyligi oshadi. Didaktik o‘yinlar o‘quvchining turli-tuman qobiliyatlari, idroki, nutqi va diqqatining rivojlanishiga samarali ta‘sir ko‘rsatadi. Hozirgi davrda pedagoglar tomonidan tayyor mazmun va qoidalarga ega bo‘lgan o‘yinlar yaratilmoqda. Bola shaxsida ma‘lum sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan o‘yinlarda aniq qoidalar berilgan bo‘ladi. Tayyor qoida va mazmunga ega bo‘lgan o‘yinlarga quyidagi xususiyatlar xos bo‘ladi: o‘yin g‘oyasi va vazifasi o‘yin ta‘sirida amalga oshiriladi. O‘yin g‘oyasi (yoki vazifasi) va o‘yin ta‘siri o‘yin mazmuunini tashkil etadi; o‘yin ta‘siri va o‘ynayotganlar munosabatlari o‘yin qoidasi asosida boshqariladi. Qoidalar va tayyor o‘yin mazmuni o‘quvchilaarni o‘yinni mustaqil tashkil etishlariga yordam beradi. Didaktik o‘yinlarni uch turga ajratish mumkin: og‘zaki, so‘zlar yordamida o‘ynaladigan o‘yinlar, o‘yin mashg‘ulotlari, mashq(harakatli) o‘yinlari. Didaktik o‘yinlar uchun o‘yin g‘oyasi va o‘yin vazifalari muhim ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinning eng muhim elementi uning qoidasi hisoblanadi. Qoidani bajarish jarayonida o‘yin mazmuni amalga oshadi. Qoidaning mavjudligi o‘yin ta‘sirini amalga oshirish va o‘yin vazifasini qo‘llashga yordam beradi. Qoidani bajarish jarayonida o‘yin mazmunini amalga oshirish dunyoqarashi shakllanib boradi. Didaktik o‘yinda o‘quvchi qoidalarga rioya qilishga o‘rganadi. Chunki qoidalarga rioya qilish o‘yin muvaffaqiyatini ta‘minlaydi. O‘yinda qatnashish jarayonida ijobiy xulqiy sifatlar, tashkilotchilik qobiliyati shakllanadi.Foydalanilgan material turlariga qarab ham didaktik o‘yinlarni uch turga ajratish mumkin: predmetli o‘yinlar, stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlar, so‘zlar vositasida o‘ynaladigan og‘zaki o‘yinlar. 16 Predmetli o‘yinlar – xalq didaktik o‘yinchoqlari, turli tabiiy mozaika materiallari yordamida o‘ynaladigan o‘yinlar. Bular yordamida o‘qituvchi o‘yin turlarini belgilaydi. Masalan, tabiiy materiallar bo‘laklaridan butun manzarani hosil qilish; stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlar atrof-muhit haqidagi tasavvurlarning kengayishiga, o‘quvchilarni bilimga qiziqtirishga, tafakkur jarayonlarini(analiz, sintez, umumlashtirish, tasniflash va b.) rivojlantirishga xizmat qiladi. Stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlarning bir necha turlari mavjud: o‘xshash suratlar, loto, domino, kesma suratlar, taxlama kubiklar. So‘zlar vositasida o‘ynaladigan og‘zaki o‘yinlar. Bu o‘yinlar guruhiga juda katta xalq o‘yinlari, ya‘ni “Zanjir”, “Noto‘g‘ri jumla”, “Bo‘lishi mumkin emas” va b. Bunday o‘yinlar diqqatni, xotirani rivojlantiradi, o‘quvchilarni fikrlarini to‘plashga, tez fikrlashga, bog‘lanishli nutqqa, mantiqiy fikrlashga o‘rgatadi. Didaktik o‘yinda bola yaxshi xulqiy sifatlarga ega bo‘ladi Didaktik o‘yinlar bir necha bosqichlarga bo‘linadi. Har bir bosqichda bolaning ma‘lum bmr imkoniyatlari namoyon bo‘ladi. Tarbiyachining bu bosqichlar xarakterini bilishi didaktik o‘yinlarning samaradorligini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Birinchi stadiyala bolada o‘ynash ishtiyoqi paydo bo‘ladi va o‘yinda faollik ko‘rsata boshlaydi. Ana shu bosqichda bolani o‘yinga qiziqtirish maqsadida topishmoqlar, she‘r aytishlar, aytishuvlar yoki suhbatlar tashkil qilish mumkin. Ikkinchi bosqichda bola o‘yin topshiriqlarini bajarish, qoidaga rioya qilishga o‘rganadi va o‘yinga qatnashishga kirishadi. Bu bosqichda bolalarda to‘g‘ri so‘zlik, maqsadga erishishga astoydil kirishish, irodaviylik, o‘yinda yutqizish alamini ham yengabilish, o‘z muvaffaqiyatidangina emas o‘rtoqlari muvaffaqiyatidan ham quvonabilish kabi ijobiy sifatlar shakllanadi. O‘yinning uchinchi bosqichida bola o‘yin qoidalarini yaxshi biladi? U endi o‘yinga ijodiy yondoshadi, o‘zi yangiliklar 17 kiritadi, mustaqil ijodiy izlanadi. O‘yinda qatnashish jarayonida u tez javob topish, yashirish, izlash, yugurish, tasvirlash va boshqa shu kabi vazifalarni bajaradi. O‘yinning har bir etapi ma‘lum bir pedagogik vazifalarni o‘z ichiga oladi. O‘yinning birinchi bosqichida pedagog bolalarni o‘yinga qiziqtiradi, ularda xush kayfiyat, yangi o‘yinlarni kutishga ishtiyoq uyog‘otadi. ikkinchi etapida esa u o‘yinni kuzatuvchi emas, balki qatnashchisi sifatida faoliyat ko‘rsatadi, o‘yin davomida bolalarga tez yordamga keladi, bolalarning faoliyatiga to‘g‘ri ba ho beradi. O‘yinning uchyainchi etapida o‘qituvchi bolalarni o‘yin davomidagi ojodkorligi va faolligiga baho beradi. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni tarbiyalashning eng to‘g‘ri va samarali metodidir. U ma‘lum bir materiallar yoki shart-sharoitlarni talab etmaydi, balki o‘qituvchidan o‘yinni tashkil etish sohasidagi bilim va malakalarni talab etadi. O‘yinning ma‘lum bir tizim va metodika asosida tashkil etilishigina o‘quvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatini tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. O‘yin mashg‘ulotlari ta‘lim jarayonida o‘quvchilarning egallangan bilim, ko‘nikma va malakalariga tayanadi va shundagina o‘quvchilar o‘yinning samarali yechimlarini topabiladilar, o‘zlari va atrofdagilarga talabchanlik namoyon qiladilar. O‘yindan ta‘lim shakli sifatida foydalanish o‘qituvchidan o‘ziga ishonch va o‘yinni qo‘llashda mohirlik talab etiladi. Didaktik o‘yinlar bir qancha vazifalarni bajaradi: · ta‘limiy, tarbiyaviy (o‘quvchi shaxsiga ta‘sir ko‘rsatadi, tafakkurini rivojlantiradi, dunyoqarashini kengaytiradi); · qo‘llanuvchanlik orientatsionnuyu (aniq vaziyatda har qanday o‘quv topshiriqlarini bajarish uchun bilimlarni qo‘llay bilish.); 18 · motivni qo‘zg‘ash, qiziquvchanlikni oshirish (o‘quvchilarni bilish faoliyatiga qiziqtiradi, rag‘batlantiradi , bilish qiziquvining rivojlanishiga yordam beradi). O‘qituvchilar tajribasida qo‘llaydigan ba‘zi didaktik o‘yinlardan misollar keltiramiz: a) O‘yin - mashq. Bu o‘yin guruhda ham yoki jamoada birgalikda qo‘ddanishi mumkin. Lekin bu o‘yin individuallashtirilgan. Ya‘ni har bir o‘quvchining o‘z bilimi va imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkon beradi. Bu o‘yindan darsni mustahkamlash yoki o‘quvchilar bilimini nazorat qilish maqsadida ham foydalanish mumkin. Masalan “Adashgan harfni toping”. Bir necha o‘rganilgan harflar qo‘yilib orasida bitta o‘rganilmagan harf ham aralashtirib qo‘yiladi. O‘quvchilar o‘rganilgan harflarni ongida tiklab o‘rganilmagan harfni topib o‘qituvchiga ko‘rsatadilar. b) Ijodiy izlanish o‘yini. Bunda o‘qituvchi hikoyadagi noto‘g‘ri gapni topish yoki hikoya mazmuniga mos bo‘lmagan gapni topishni aytadi. O‘quvchilar izlanadilar va bunday gapni topib, nega ortiqchaligini isbotlaydilar. Bunday o‘yinlar ko‘p vaqtni olmadi, maxsus jihozlarni talab etmadi, lekin yaxshi natija beradi. v) O‘yin - musobaqa. Bunda urli qatorlararo musobaqalar tashkil etilishi mumkin. Shuningdek, viktorinalar, turli konkurslar, olimpiadalar kiradi. Bunday o‘yinlarni darsda va sinfdan tashqarida ham o‘tkazish mumkin. g) Mazmunli – rolli o‘yinlar. Bu o‘yin o‘quvchilar darsda o‘qituvchi beogilagan maqsadga muvofiq hikoyalar yoki ertaklardagi qahramonlar rolini o‘ynaydilar yoki davra stoli tashkil etib turli rollarni bajaradilar. Masalan, muxbir, tarixchi, qishloq xo‘jaligi xodimi va b. Bunday o‘yinlar bolalarda 19 bilimga qiziqish uyg‘otadi, ularni ijodiy izlanishga undaydi, shuningdek kasblar bilan tanishuvlarisha yordam beradi. d) Bilishga doir o‘yinlar - sayoxat. O‘quvchilar O‘zbekiston va boshqa mamlakatlar haqidagi bilimlarga ega bo‘lganlaridan keyin bilimlar yurtiga “sayohat” o‘tkazish mumkin. Sayohat davomida o‘quvchilarga yangi bilimlar ham beriladi, ularning bilimlari tekshirib ham ko‘rilishi mumkin. Bu mustahkamlash – umumlashtirish darslarida tashkil qilinsa yanada samarali bo‘ladi,, o‘quvchilarning ma‘lum bir bo‘limni qanday o‘zlashtirganlari haqida o‘qituvchi tasavvurga ega bo‘ladi.Didaktik o‘yinlar vositasida o‘quvchilarda bilimga qiziqishni uyg‘otish uning qiziqishlariga tayanib tashkil etilsa samarali bo‘ladi. Bunday hollarda bolada doim yangiliklarni bilishga ishtiyoq uyg‘onadi, bilimga qiziqish uyg‘onadi. Bilimga qiziqishni muntazam rivojlantirish va mustahkamlash kichik maktab o‘quvchilarning o‘qishga ijlbiy munosabatlarini tarbiyalaydi o‘zlashtirish darajasini oshiradi. Bilitshga qiziqish kichik maktab o‘quvchisini izlanishga o‘rgatadi udoim har xil savollarga javobni qidirishga o‘rganadi. O‘quvchining izlanuvchanlik faoliyati unda emotsional ko‘tarinkilik muvaffaqiyatdan quvonish hissini tariyalaydi. Bilishga qiziqish faqat jarayon natidasiga ijobiy ta‘sir qilb qolmy balki tafakkur, idrok, xotira, diqqat kabi psixik jarayonlarning faol rivojlanishiga ham ta‘sir ko‘rsatadiyu 20 Xulosa O‘yin ham mehnat va ta’lim kabi insonning asosiy faoliyat turlaridan biri bo‘lib, bizning mavjudligimizning g‘aroyib fenomenidir. Inson amaliyotida o‘yin faoliyati quyidagi funksiyalarni bajaradi: - kundalik ishlardan chalg‘ish uchun ovunmoqlik (maza qilish, qiziqish uyg‘otish, ilhomlantirish - bu o‘yinning asosiy funksiyasidir); - kommunikativlik: muloqot diayektikasini o‘zlashtirish; -inson amaliyoti poligoni sifatida o‘yinda o‘zini ko‘rsatish; -o‘yin – terapiya: hayot faoliyati davomida paydo bo‘ladigan turli to‘siqlardan oshib o‘tish;Barkamol avlodni tarbiyalash – “Ta’lim to’g’risdagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dastiri”da Respublika ta’lim xodimlari zimmasiga o’ta ma’suliyatli vazifalar yuklangan. Bu vazifani amalga oshirish jarayoni boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’qishiga yangicha yondashish, o’qituvchilarni o’z kasbiga va tarbiyalanuvchilarga o’ta ma’suliyatli munosabatda bo’lishni taqozo etadi. Bu dastur yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy, ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda ijtimoiy hayotda to‘g‘ri yo‘l topa olish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pedagogik g‘oyani ilgari suradi. 21 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Sh . M . Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . - Toshkent : O ‘ zbekiston , NMIU , 2018. 2. Sh . M . Mirziyoevning . Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz , mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir . – Toshkent : O ‘ zbekiston NMIU , 2018. 3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017 4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016. 5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018 7. Abdullayeva Q. va boshqalar “O’qish ktobi” 2- sinf,T. 2006 yil 8. Abdullayeva Q., va boshqalar “Savod o’rgatish darslari” T., “O’qituvchi”1996 yil. 9. Abdullayeva Q., va boshqalar “Ona tili” T., “O’qituvchi ”1999 yil. 10. Bo’ri Ziyamuhammedov, Mamarajab Tojiyev. Pedagogik texnoloya- zamonaviy o’zbek milliy modeli. Toshkent. 2009. 11. .«Kitobim-oftobim» Toshkent. «O’qituvchi» nashriyoti, 2008 yil. 22

Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarida morfemik tahlilni amalga oshirishda didaktik  o’yinlardan foydalanish usullari

Sotib olish