Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 172.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 Mart 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

1 Sotish

Boshlangʻich sinflarda rasmga qarab insho yozishga oʻrgatish

Sotib olish
2                              Mundarija
Kirish……………………………………………………………3
I. Bob.Boshlang’ich sinflarda insho yozish malakasi va uni 
shakllantirish usullari.
1.1  Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatish 
metodikasi…………………………………………………….…6
1.2  Insho mavzusi va uni yoritish uslubiyati.Og’zaki va yozma 
insho turlari………………………………………………….,…12
II. Bob. Boshlang’ich sinflarda yozma ishlarda yo’l qo’yiladigan
xatolar ustida ishlash.
2.1.Insho yozishda xatolarning kelib chiqish 
sabablari…………………………………………………………15
2.2 Yozma ishlarda takroriy va tasodifiy xatolar ustida 
ishlash……………………………………………………………20
Xulosa……………………………………………………….…..26
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….27 3                                      Kirish
Nutqiy xatolarga noto'g'ri (noo'rin) tanlangan so'zlar, noto'g'ri tuzilgan gaplar, 
morfologik shakllarni noto'g'ri ishlatish kiradi.
Boshlang'ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni 
to'g'rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma'lumot 
yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish 
uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o'rganish, 
shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to'g'rilash va oldini
olish uchun zamin hozirlaydi.
Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug'aviy-uslubiy, morfologik- uslubiy, sintaktik-
uslubiy.
Boshlang'ich sinflarda lug'aviy-uslubiy xatolar ko'proq uchraydi. Bunday xatolarga 
quyidagilar kiradi:
1. Bir so'zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab, 
birinchidan, o'quvchi so'zni ishlatishga kam e'tibor beradi va faol lug'atidagi so'zdan 
takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o'quvchining so'z boyligi kam, sinonimlarni 
bilmaydi, takrorlanadigan so'zlar o'rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.
Agar o'qituvchi bir so'zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning ma'nodoshlaridan 
yoki shu so'z o'rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik 
yoshdagi o'quvchi matnni e'tibor bilan o'qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi.
2. So'zning ma'nosini yoki ma'no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq ma'nosida
ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so'z 
boyligining kamligi sababli yuzaga keladi.
Leksik xatolar xilma-xil bo'lgani uchun uni to'g'rilash va tushuntirish usullari ham 
turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo'li bor: bu yaxshi
nutqiy sharoit yaratish, o'qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil 
qilish, matndagi so'zlarning ma'no qirrasini tushuntirishdir.
3. Morfologik-uslubiy xatolarga so'z shaklini, so'z o'zgartuvchi va so'z yasovchi 
qo'shimchalarni noto'g'ri qo'llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi. 4Sintaktik-uslubiy xatolarga so'z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday 
xatolar juda xilma-xildir.
Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto'g'ri bayon qilish nutqiy xato 
hisoblanmaydi.
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos kelmasligi, 
ya'ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o'quvchilar kuzatish, material to'plash, dalillarni 
tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar 
haqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko'z oldilariga keltira olmaydilar, 
natijada kompozitsion xatoga yo'l qo'yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to'liq 
qamrab ololmaslik, materialni o'z o'rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni 
rejali, izchil yozish ko'nikmasi murakkab ko'nikma bo'lib, u o'quvchilarda muntazam 
bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi.
Mantiqiy xatolar:
1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo'lgan so'z, ba'zan zarur lavha, dalil 
tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o'quvchining insho 
yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammo ishga 
berilib ketib, tez fikrlaydi, ya'ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlash va 
sekin yozish natijasida ayrim o'rinlar yozuvda aks etmay qoladi.
2. Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Terimchi 
paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o'quvchilar 
matnni qayta o'qish va tahlil qilish jarayonida oson to'g'rilaydilar.
O'quvchilar yo'l qo'ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini aniqlash va har bir 
xatoning kelib chiqish sabablarini o'rganish asosida nutqqa oid xatolarni to'g'rilash va
ularning oldini olish tizimi ishlab chiqiladi:
1) nutqqa oid xatolarni o'quvchilar daftarida to'g'rilash;
2) sinf o'quvchilari uchun umumiy bo'lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash 
(buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va 
bayon tahlil qilinadi, o'quvchilarning yo'l qo'yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga 
va uni to'g'rilashga imkon beriladi); 53) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni topish, 
tushuntirish va to'g'rilash;
Ko'rsatilgan yo'nalishlarning hammasi har bir sinf o'quvchilari uchun, ayniqsa, III va 
IV sinf o'quvchilari uchun muvofiq keladi.
Nutqiy xatolarni to'g'rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog'lab, maqsadga 
muvofiq holda uyushtiriladi.
Nutqiy xatolarni to'g'rilash. O'quvchilar og'zaki va yozma nutqida yo'l qo'ygan nutqiy
xatolarni o'z vaqtida to'g'rilab borish zarur. O'quvchi yo'l qo'ygan xatosining to'g'ri 
variantini o'zlashtirsin, imkoni bo'lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. 
Xatoni to'g'rilashning eng foydali usuli yo'l qo'ygan xatosini o'quvchining o'zi 
to'g'rilashi hisoblanadi, agar o'quvchi xatosini to'g'rilay olmasa, uni o'qituvchi 
to'g'rilaydi. Xato turiga qarab to'g'rilanadi: gap yoki so'z birikmasi qayta tuziladi, so'z 
boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so'z qo'shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi.
Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning
ikkinchi qismi - 20-25 minuti ajratiladi. O'qituvchi o'quvchilar insho yoki bayonni 
qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o'qib 
beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar 
aniqlanadi. Yo'l qo'yilgan xatoni to'g'rilash yo'li tushuntiriladi. SHundan so'ng xato 
ustida birgalikda ishlanadi: o'qituvchi yo'l qo'yilgan xatoning bir turini to'g'rilash 
yuzasidan topshiriq beradi: «Noo'rin ishlatilgan so'zni boshqasi bilan almashtiring». 
Xatosi bor matnni o'qib yoki yozib beradi, o'quvchilar yo'l qo'yilgan xatoni topadilar, 
maqsadga muvofiq so'z bilan almashtirib, uni to'g'rilaydilar va tushuntiradilar.
Grammatikaga oid mavzuni o'rganishda o'quvchilar yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan 
xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi 
tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o'rganganda, kishilik olmoshlarining 
takrorlangan so'zlar o'rnida qanday ishlatilishi o'quvchilarga misollar bilan 
tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya qiladilar.
O'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdagi muvaffaqiyat quyidagi uch 
asosiy omilga bog'liq 6I. Bob. Boshlang’ich sinflarda insho yozish malakasi va uni 
shakllantirish usullari.
1.1  Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatish metodikasi.
Bugungi kunda chet tilini bilish darajasi o'qib tushunish, eshitib tushunish, gapirish 
va yozish ko'nikamalariga asoslanib baholanar ekan, til o'rganuvchilar ham o'z 
navbatida shu ko'nikmalarini mukammal darajaga olib chiqishga harakat qilishi 
lozim. Buning uchun esa shu chet tilida xatosiz, ravon gapirish va yoza olish talab 
etiladi. Quyida biz o'qituvchilar yozma ishlarni baholash va fidbek berishda til 
o'rganuvchilar yo'l qo'ygan xatolariga qanday yondashishlari haqida to'xtalib 
o'tmoqchimiz.
J. Bitchener va U.Knochlarning qayd etichicha, yozma ishlarga yoziladigan korrektiv 
fidbek haqidagi tadqiqotlar o'tgan asr oxiridan buyon amalga oshirilayotgan 
bo'lishiga qaramay, ularning qaysi biri til o'rganuvchilar uchun eng foydali ekanligi 
haqida aniq bir xulosaga kelinmagan. Bu tadqiqotchilar ham yozma ishlarni bevosita 
va bilvosita to'g'rilash usullarini o'zaro taqqoslash hamda ularnining ijobiy va salbiy 
tomonlarini yoritib berishga harakat qilishgan.
D.Ferris va B. Robertslar yozma ishlarni bilvosita tog'rilash samarali ekanligini 
ta'kidlashadi va quyidagi fikrni berib o'tishadi: "yozma ishdagi xatolar bilvosita 
to'grilanganida, til o'rganuvchilar o'rganishga yo'naltiriladi, muammoni o'zlari hal 
qilishga undaladi, buning natijasida esa xatolarni payqash, ularni aks ettirishga 
odatlanadi. Bundan tashqari xatolar bilvosita to'g'rilanganida uzoq muddat yodda 
saqlanadi". Yana bir J. Chandler esa D.Ferris va B.Robertslarning fikriga qarshi fikr 
bildirib, xatolarni bevosita to'g'rilash borasida uchta muhim dalillarni keltirib o'tadi. 
Uning fikricha, til o'rganuvchilarga xatolarni bevosita to'g'rilash xatolarni bilvosita 
to'g'rilashga qaraganda ko'proq yordam beradi. Chunki til o'rganuvchilar har doim 
ham fidbek yordamida nima deyilayotganini aniq tushunishmaydi. Ikkinchidan esa, 
til o'rganuvchilar ko'p hollarda sintaktik tuzilish yoki iboralarni qo'llash bilan bog'liq 
xatolarni bilvosita to'g'rilansa, yaxshi tushuna olishmaydi. Bunday murakkab 
xatolarni bevosita to'g'rilash maqsadga muvofiq. Xatolarni bevosita to'g'rilashning 
navbatdagi afzalligi esa til o'rganuvchilarni o'zlarining gipotezalari haqida fikr-
mulohazaga undash hisoblanadi. 7Ilmiy adabiyotlar tahlili, yozma ishlardagi xatolarni to'g'rilashda bilvosita usuldan 
foydalanishni qo'llab-quvvatlovchilar ko'p ekanligini ko'rsatsa, og'zaki xatolarni 
to'g'rilashda esa ko'plab tadqiqotchilar bevosita to'g'rilashni samarali deb 
hisoblashlarini kuzatish mumkin. Bu esa o'z navbatida xatolarni to'g'rilash muammosi
turli ko'nikmalarni rivojlantirishga oid topshiriqlarda turlicha kechishi mumkinligi 
haqidagi qarashlarni tasdiqlaydi. Tajriba-sinov ishlarida bir xil matnning og'zaki va 
yozma variantini alohida o'qituvchilarga xatolarni to'g'rilash uchun topshirish 
yordamida ham bu firkning qanchalik to'g'ri ekanligini aniqlashga imkon tug'ildi. 
Yozma ishdagi xatolarni to'g'rilash topshirilgan o'qituvchilar ko'proq bilvosita 
to'g'rilashga ustunlik berishgan bo'lsa, og'zaki matndagi xatolarni to'g'rilayotgan 
ustozlar bevosita to'g'rilashga ko'proq ahamiyat qaratishdi. Shundan kelib chiqib 
aytishimiz mumkinki, yozma ishlardagi xatolarni to'g'rilashda bilvosita usuldan 
foydalanish til o'rganuvchilarni yanada ko'proq izlanishga undar ekan.
J.Bitchener va U.Knochlarning fikriga ko'ra, og'zaki xatolarni bevosita to'g'rilashda 
metalingvistik tushuntirishdan foydalanish juda yaxshi samara berishi mumkin. 
Tadqiqotchilar o'z fikrlarini amalda tasdiqlash uchun xatolarni kombinatsiyalangan 
to'g'rilash usulini sinovdan o'tkazishgan va yozma ishlardagi xatolarni to'g'rilashda 
bevosita to'g'rilash va metalingvistik tushuntirishdan foydalanishni tavsiya qilishgan. 
Bu to'g'rilash jarayoni esa o'ttiz daqiqalik alohida dars sifatida tashkillangan. Shunday
bo'lishiga qaramay, ma'lum vaqt o'tganidan keyin til o'rganuvchilar yana xatoga yo'l 
qo'yishlari kuzatilgan. Shu sababli ham biz tadqiqotimizda xatolarni to'g'rilashda 
xotira texnikalaridan foydalanishning samaradorligini aniqlashga va xatolarni 
to'g'rilash uchun eng ko'p yo'l qo'yiladigan xatolarni tizimlashtirib, ularni yodda 
saqlash oson bo'lgan usullar yordamida o'quvchilarga yetkazishga harakat qildik.
V.Busse ham nemis tilini chet tili yoki ikkinchi chet tili sifatida o'rganishda yozma 
ishlarga beriladigan yozma fidbekning til o'rganishga bo'lgan ta'sirini aniqlashga 
harakat qilgan. Tadqiqotchining fikricha, chet tilini o'rganishda motivatsiya va fidbek
juda ham muhim rol o'ynaydi. To'g'ri berilgan fidbek til o'rganuvchining til o'rganish 
jarayoniga bo'lgan qiziqishini yanada ortishiga, samaradorlikning kutilganidek  8bo'lishiga olib keladi. Maktabda chet tili o'rganish jarayonida og'zaki va yozma 
fidbek kuchli ta'sir etuvchi omillardan hisoblanishi ham ko'p tadqiqotchilar 
tomonidan ta'kidlangan. Shu sababli ham bo'lajak chet tili o'qituvchilarida, xususan, 
nemis tili o'qituvchilarida o'quvchilarining xatolarini to'g'rilashga to'g'ri yondashish 
ko'nikmasini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari chet til 
o'qituvchisining darsdan bo'sh vaqtining katta qismi o'quvchilar tomonidan bajarilgan
testlar, yozilgan ishlarni tekshirish, to'g'rilash, sharh yozish bilan kechadi, dars 
jarayonida esa og'zaki xatolarni to'g'rilashga to'g'ri keladi. Shundan kelib chiqib 
aytishimiz mumkinki, xatolar bilan ishlash chet til o'qituvchisi faoliyatining eng 
muhim jihatlaridan biri hisoblanadi.
J.Bitchener va U.Knochlar tomonidan olib borilgan tajriba-sinov ishlarida til 
o'rganuvchilar uchta guruhga ajratilgan va har bir guruhdagilarning xatolarini 
to'g'rilashda turli usullardan foydalanilgan. Tadqiqotchilar birinchi guruh uchun 
yozma ishdagi xatolarni yozma va og'zaki metalingvistik tushuntirishdan 
foydalanishgan bo'lsa, ikkinchi guruhdagi til o'rganuvchilar yo'l qo'ygan xatolarni 
to'g'rilash uchun bevosita va yozma metalingvistik to'g'rilashni qo'llashgan. Uchinchi 
guruhning xatolari esa faqat bevosita to'g'rilashdan foydalanilgan holda to'g'rilangan. 
Yozma ishdagi asosiy to'g'rilanadigan xato esa artikllarni to'g'ri qo'llash borasidagi 
xatolar doirasida chegaralab olingan. Bizning fikrimizcha, ingliz tilidagi artikllarni 
qo'llashda til o'rganuvchilar nemis tilidagi artikllarni qo'llashga qaraganda kamroq 
xatoga yo'l qo'yishadi. Shu sababli J.Bitchener va U.Knochlar qayd etgan natijalar 
nemis tilini chet tili sifatida o'rganish jarayonida boshqa ko'rinishda qayd etilishi 
ehtimoli katta. Shuning uchun nemis tilini chet tili sifatida o'rganayotganlarga 
artikllarni o'rgatishda mnemotexnikadan foydalanish maqsadga muvofiq. Uning 
yordamida, to'g'rilangan xatolar yaxshi yodda saqlanmaydi, lekin artikllarni to'g'ri 
qo'llash foizi oshadi.
J.Bitchener va U.Knochlar tomonidan o'tkazilgan tajriba-sinov natijasiga ko'ra, har 
uchala xatolarni to'g'rilash usuli ma'lum samaraga erishishga ta'sir etgan bo'lsada, 
yozma, metalingvistik korrektiv fidbek kombinatsiyasining qolgan xatolarni 
to'g'rilash usullariga qaraganda samaraliroq ekanligi qayd etilgan. 9Fikrimizcha, qaysi mavzuga oid xatolarni to'g'rilashda qaysi usullaridan foydalanish 
samaraliroq ekanligini aniqlash ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki, artikl 
mavzusida yo'l qo'yilgan xatolarni to'g'rilash uchun qo'llanilgan xatolarni to'g'rilash 
usullari, boshqa mavzularga oid xatolarni, masalan, ko'makchilar, bog'lovchilar, 
gapda so'z tartibi kabilarda kutilganidek samara bermasligi yoki undan ham 
yaxshiroq samara berishi mumkin. Shu sababli, bo'lajak nemis tili o'qituvchilari har 
bir mavzu doirasida yo'l qo'yiladigan xatolar uchun qo'llaniladigan eng maq'ul 
to'g'rilash usullari bilan tanishtirilishi lozim. Shundagina ular o'quvchilari yo'l 
qo'ygan xatolarini samarali bartaraf eta oladilar.
Xulosa sifatida shuni ta'kidlamoqchimizki, yozma ishlarni baholashda ko'proq 
xatolarni qamrovli to'g'rilashdan emas, balki xatolarni maqsadli to'g'rilashdan 
foydalanish ma'qul. Har bir til o'rganuvchining shaxsiyatiga alohida yondashish 
kerak, shu bilan birga til o'rganuvchi tomonidan oson to'g'rilanishi taxmin qilingan 
xatoni faqat ostiga chizib ketish bilan cheklanish, murakkab xatolar uchun esa aniq 
tavsiya va tushuntirishlar berish ham maqsadga muvofiq. Yozilayotgan fidbekning 
ijobiy ruhda bo'lishiga alohida ahamiyat berish, til o'rganuvchining ilgarilayotganini 
ta'kidlashni yoddan chiqarmaslik kerak. Xatolarni til o'rganuvchilarning o'zlari 
to'g'rilashlariga imkon yaratish va xatolar bilan ishlash uchun tarqatmalar ishlab 
chiqishga ham alohida e'tibor berish katta ahamiyat kasb etadi.
nsho  1-sinfda kichik og’zaki axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o‘z fikrini 
ifodalashga,  o‘quvchi  shaxsining  tashkil  topishiga  xizmat  qiladigan,  ta’lim-
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi.Insho − ijodiy ish
bo‘lib, u o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material  
tayyorlash,  uni  tartibga  solish,  insho  kompozitsiyasi  va  rejasi  haqida  o‘ylash, 
mantiqiy bog’lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni 
o‘zaro bog’lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o‘quvchidan aqliy 
kuchini to‘la ishga solish bilan birga, o‘z ma’naviy faoliyatini boshqarish 
ko‘nikmasini ham talab etadi.Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo‘shiladi. 
O‘quvchi inshoni mustaqil, ijodiy  xarakterda  bo‘lgani  uchun,  «o‘ziniki»ni  yozgani
uchun  ham   sevadi.   Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil  10tuzgan hikoyasi − inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o‘quvchilar 
nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga mo‘ljallangan dasturga o‘tishi munosabati 
bilan uning ahamiyati yanada o‘sdi.Og’zaki va yozma inshoga o‘rgatish jarayonida 
o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z inshosini aniq fikrga bo‘ysundirish, 
material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish,  reja  tuzish  va  reja  asosida  
yozish,  mazmunga  va  nutq  vaziyatiga  mos ravishda  til  vositalaridan  foydalanish,
yozgan  inshosini  takomillashtirish  ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, 
«texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda  imlo  qoidalari  va  
husnixatga  e’tibor  berish,  matnni   xatboshidan   yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi
talablarga ham amal qilinadi.
202578Og’zaki  va  yozma  insho  material  manbaiga,  mustaqillik  darajasiga,  
tayyorlash usuli,  janri  va  til  xususiyatiga  qarab  tasnif  qilinadi.  Insho material  
manbaiga  ko‘raquyidagi uchga bo‘linadi:1)  o‘quvchining  o‘zi  ko‘rgan-bilganlari,  
eshitganlari  haqidagi,  ya’ni  mehnat, kuzatishlar,  ekskursiyalar,  o‘yinlar,  o‘z  
tajribasi  va  boshqa  jonli  materiallar  asosidagi insho;2)  kitob  materiali,  rasmlar,  
filьm,  spektaklь,  o‘qituvchi  hikoyasi  va   boshqa manbalar asosidagi 
insho;Mustaqillik  darajasiga,  tayyorgarlik  ko‘rish  metodiga  ko‘rainsho  ikki  turli 
bo‘ladi:1) sinf o‘quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy 
tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan insho;2)  alohida  mavzu  asosida  individual 
tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan individual insho.Janriga  ko‘rahikoya,  tasvir,  
muhokama  tarzidagi  insholarga  bo‘linadi. Boshlang’ich sinflarda tasvir va 
muhokama elementlari mavjud bo‘lgan hikoya tarzidagi inshodan ko‘proq 
foydalaniladi.Inshoni  tasnif  qilish  ta’limiy  vazifalarni  chuqur  anglash  va  
metodik  vositalarni tanlashga,  shuningdek,  ish  turlarini  zaruriy  yo‘nalishda,  
baravar  taqsimlashga  yordam beradi.Boshlang’ich  sinflarda  yozdiriladigan  
inshoning  muhim  turlaridan  biri  kichik yoshdagi o‘quvchilarning shaxsiy hayotiy 
tajribasiga asoslangan inshodir.Rasm  asosidagi  inshomaktablarda  tez-tez 
o‘tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. 
Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan 
tomonlarini ochadi. Rasm o‘quvchilarga tanish bo‘lgan hodisalarni chuqur anglashga  11ham yordam beradi.Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:1) rasmlar seriyasi 
yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho;2)  syujetli,  o‘quvchilarni
o‘ylashga,  faraz  qilishga  undaydigan  bir  rasm  asosida yoziladigan hikoya 
tarzidagi insho;O‘quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, so‘ng bir rasm asosida, 
undan so‘ng tasviriy insho yozish (rasmni tasvirlash)ga o‘rgatiladi.Dasturga ko‘ra, 1-
sinf o‘quvchilari o‘yinlari, mehnatlari, voqea-hodisalar  haqidagi taassurotlariasosida 
o‘qituvchi  rahbarligida  hikoya  tuzishlari  va  uni  ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng 
yozishlari, 2 -sinfda rasmlar seriyasi asosida kichik hikoya tuzish va uni jamoa tarzda
tuzilgan reja asosida yozish, tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalarning 
o‘yinlari, ishlari, sayillari haqida, avval o‘qituvchi rahbarligida, keyin mustaqil 
ravishda  kichik  hikoya  tuzish  va  uni  yozish,  shaxsiy  ishlari  haqida  xat  yoza  
olishlari,  3 -sinfda  rasmlar  (bir  mavzuga  oid  bir  necha  rasm,  syujetli  bir  rasm,  
rasmnitasvirlash) asosida hayotiy tajribalari, kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan 
taassurotlari asosida rejani, avval jamoaviy ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya 
qilish va uni yozishlari talab etiladi 121.2  Insho mavzusi va uni yoritish uslubiyati.Og’zaki va yozma 
insho turlari.
Boshlang’ich  sinflarda  insho  ta’limiy  xarakterda  bo‘ladi,  3-sinfdagina  tekshiruv 
insho o‘tkazish  mumkin. Rag’batlantirish  maqsadida ta’limiy insholar ham 
baholanadi, lekin salbiy baho qo‘yish tavsiya etilmaydi.Inshoning  tarbiyaviy  
ahamiyati  tanlanadigan  mavzuga,  shuningdek,  insho  ustida o‘quvchilar 
qanchalikmustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g’oyasiga ham bog’liq. Insho 
bolalarning   voqea-hodisalarni   chuqur   his   etishiga   yordam   beradi,   izchil   
fikrlashga o‘rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini o‘stiradi. Bolalar eng 
qiziqarli va o‘zlariga yaqin  voqea-hodisalar  haqida  hikoya  qiladilar  va  yozadilar,  
ularning  inshosi  mustaqil ishlash malakasini o‘stiradi, ommaviy faollikni 
oshiradi.Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo‘nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal 
qilishga imkon  beradi.  Bu  jihatdan  mehnat,  mehnat  qahramonlari  haqidagi,  
bolalarning  hayoti, maktab,  tug’ilib  o‘sgan  qishlog’i  yoki  shahri  haqidagi,  urush 
qahramonlari  haqidagi mavzular  ayniqsa  qulay.  Bu  mavzulardagi  insholar  
mehnat  kishilariga,  qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi.Insho   
jamiyathayotini  tushunishga  o‘rgatadi.  Tabiatga,  kishilarga,  ularning yaxshilikka  
intilishlari  va  harakatlariga,  mehnatga  va  mehnat  mahsuliga  muhabbatni 
tarbiyalaydi,   kishilar   xatti-harakatidagi   chiroyli   jihatlarni   egallashga,   hozirgi   
zamon axloqiy talablarini anglashda o‘quvchilarga yordam beradi.Inshoning  
tarbiyaviy  ahamiyatini  oshirish  uchun  quyidagilarga  rioya  qilish  talab 
etiladi:Insho  mavzusi  va  uni  yoritish. Mavzu insho predmeti bo‘lib, uning 
mazmunini tashkil  etadi.  Mavzuga  qarab  inshoda  aks  ettiriladigan  materiallar,  
dalillar,  hodisalar tanlanadi. Inshoning to‘g’ri va to‘liq bo‘lishi o‘qituvchi mavzuni 
qanday shakllantirishi, o‘quvchilar uni qanday tushunishlariga bog’liq.Insho ustida 
ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og’zaki va yozma insho mavzusini 
belgilab olish muhim rol o‘ynaydi.Og’zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu 
berib,uni yoritishni talab qilishdan tashqari,  avval  material  to‘plash  va  shu  
yig’ilgan  materiallar  asosida  mavzuni shakllantirishni  tavsiya  qilish  ham  
mumkin.  Masalan,  kech  kuzda  tabiatni  kuzatish  va material yig’ish tavsiya  13qilinadi,kuzatishlar «Kech kuzda» mavzusida  insho  yozish  bilan yakunlanadi. 
Bunda o‘quvchilar mavzuni to‘liq yoritadilar.Insho  rejasinituzish. Reja  har  qanday  
og’zaki  yoki  yozma  hikoya  qilishning zaruriy pog’onasi, uning «loyihasi»dir. 
O‘quvchi o‘z nutqi haqida o‘ylab, asosiy gaplarini belgilab  oladi.  Insho  uchun  reja 
tuzish  shuning  uchun  ham  zarur.  1-sinfda  reja  rolini o‘qituvchi savollari, ya’ni 
so‘roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o‘qituvchi rahbarligida  jamoaviy  
tarzda  tuziladi;  3-4-sinflarda  esa  mustaqil  tuziladi.  Boshlang’ich sinflarda 3 -5 
talik oddiy reja tavsiya qilinadi.Bolalar avval o‘qigan hikoyalariga reja tuzadilar va 
uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so‘ng bir 
mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi)  asosidagi  insho rejasini, ya’ni rasmli 
reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar.
SHundan so‘ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay 
bo‘lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga 
o‘tiladi.Reja tuzishga o‘rgatishda oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni qanday 
davom ettirish,  undan  so‘ng  nima  haqda  aytish,  nihoyat,  hikoyani  qanday  
tugatish  kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval 
so‘roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi.Reja 
ko‘pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida 
yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin, 
unga tayyorgarlik  jarayonida  tuzish  maqsadga  muvofiq.  Ekskursiya,  kuzatish,  
ijtimoiy  foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan 
material to‘plash, insho uchun  material  tanlash  va  uni  tartibga  solish  jarayonida  
tuziladi.  Bunday  reja  insho yozishdan oldin ko‘rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar 
kiritiladi.Inshoni  yozishga  tayyorlash. Og’zaki  yoki  yozma  inshoning turi va 
vazifasiga qarab  unga  tayyorgarlik  ko‘riladi.  Inshoga  tayyorgarlikni  o‘qituvchi  
boshqaradi,  bunga o‘quvchilarni ishtirok ettiradi, ularning o‘ta faolligi va 
mustaqilligiga erishadi.  Tayyorlik deganda,  birinchidan,  o‘quvchilarda  nimanidir  
tasvirlashga,  hikoya  qilishga  talab uyg’otadigan  vaziyat  yaratish;  ikkinchidan,  
insho  uchun  yetarli  bo‘lgan  zarur  material yig’ish;  uchinchidan,  mavzuga  oid,   14uni  yoritishga  mos  bo‘lgan  til  vositalarini  tanlash tushuniladi.Inshoga  tayyorlik  
inshoni  yozishdan  bir  necha  kun  ilgari  boshlanadi,  darsdan tashqari vaqtlarda va 
boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. Og’zaki yoki yozma insho ustida ishlash 
quyidagi uch bosqichga bo‘linadi:1)  material  yig’ish,  ya’ni  kuzatish,  ekskursiya,  
mehnat  jarayoni,  rasmni  ko‘rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko‘rish, badiiy va 
boshqa adabiyotlarni o‘qish;2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni 
tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish,
reja tuzish, lug’at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va 
hokazo;Birinchi  va  ikkinchi  bosqichdagi  ishlar,  odatda,  darsdan  tashqari  vaqtda  
bajariladi. Masalan,  ekskursiya  asosidagi  insho  uchun  material  yig’ish uni  
yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan 
ko‘proq davom etadi; rasmlar esa insho yozishdan oldin ko‘riladi. SHunday qilib, 
insho yozish yoki og’zaki hikoya qilish darsi  ilgari  bajarilgan  ishlarning  yakunidir. 
Insho  darsining  umumlashtiruvchilik  roli bog’lanishli nutq sohasidagi 
ko‘nikmalarni egallash me’yoriga qarab ortib boradi.Insho  darsining  qurilishi  
tayyorlov  bosqichining  xarakteriga  bog’liq.  Tayyorlov bosqichida  qancha  ko‘p  
ishlansa,  insho darsida  matn  ustida  shuncha  chuqur  ishlash imkoniyati  yaratiladi. 
Insho  yozishdan  oldin  yoki  og’zaki  hikoyalashda  yig’ilgan materiallarni 
o‘quvchilar yodiga tushirish, ularda qiziqish uyg’otish, yozishga yoki hikoya qilishga
xohish uyg’otish zarur.Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi:1. 
Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o‘quvchilar 
bilan muhokama qilish.
2025812.  Kuzatish  davrida  to‘plangan  materialni  tartibga  solish  yoki  material  
yig’ish  (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko‘rish) maqsadida 
suhbat o‘tkazish.O‘qituvchi har bir insho turi uchun o‘quv vazifasini belgilab oladi. 
Masalan, rasmlar seriyasi  asosida  birinchi  marta  yozdiriladigan  insho  uchun  
quyidagi  vazifalar  belgilab olinadi:1.O‘quvchilarni inshoning yangi turi bo‘lgan 
rasmlar seriyasi asosidagi insho bilan tanishtirish.2. Rasmli reja asosida matn rejasini 
tuzish.O‘quvchilarning mustaqillik darajasi o‘sib borgani sayin, inshoga talab ham 
orta boradi. 15II. Bob.Boshlang’ich sinflarda yozma ishlarida yo’l qo’yiladigan
xatolar ustida ishlash.
2.1 Insho yozishda xatolarning kelib chiqishi sabablari va ular 
ustida ishlash.
Insho - bu nasriy xarakterdagi va kichik hajmli asar bo'lib, uning tarkibi erkin bo'lishi
kerak. Insho kabi asar mavzuni umuman izohlamasdan, muallifning muayyan masala 
bo‘yicha taassurotlarini ifodalashi kerak.
Inshoning asosiy xususiyatlari
Inshoni boshqa ish turlaridan ajratishni o'rganish uchun siz uning o'ziga xos 
xususiyatlarini bilishingiz kerak:
Mavzu yoki savol maxsus so'raladi, ya'ni insho keng ko'lamli masalalar bilan bog'liq 
muammolarni tavsiflashni nazarda tutmaydi.
Insho mavzuni to‘liq aniqlamaydi, balki muallifning turli masalalar yuzasidan 
shaxsiy fikri va taassurotini ifodalaydi.
Muallif o‘z fikrini ta’kidlab, inshoni yangi so‘zlar bilan bezatadi.
Inshoning mazmuni muallifning shaxsiy fikri va ma'lum bir mavzu bo'yicha his-
tuyg'ulari bilan to'ldirilishi kerak.
Bosma matnning 7 sahifasiga yetadigan kichik hajmlar.
Aniq, so'zlashuv nutqiga e'tibor qarating.
Janrning ahamiyati va maqsadi
Inshoning asosiy maqsadi ijodiy fikrlashni, o'z fikrlarini va tajribalarini qog'ozda 
ifodalash qobiliyatini belgilaydigan ko'nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish 
jarayonidir. Insho yozish kabi jarayonning foydasi shundaki, muallif o'z fikrlarini 
malakali va aniq shakllantirishni, ma'lumotni tuzishni, sabab-oqibat munosabatlarini 
ajratib ko'rsatishni va chiqarilgan xulosalarni ishonchli tarzda taqdim etishni 
o'rganadi. O'quvchiga eng qulay ma'lumotni taqdim etish uchun insho muallifi,  16birinchi navbatda, o'ziga nisbatan halol bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri va ochiq yozish 
usullaridan foydalanishi kerak. Aynan shu asosiy nuanslar o'quvchiga insho 
muallifining fikrlash qobiliyatining o'ziga xosligini to'liq baholashga imkon beradi.
Inshoning tuzilishi va rejasining xususiyatlari
Insho yozish jarayoni qabul qilingan qoidalar va talablarga javob berishi kerak:
Fikrlar qisqacha konspekt shaklida taqdim etilishi kerak.
Fikrlar dalillar bilan tasdiqlanishi kerak, shuning uchun dalillar tezisga ergashadi.
Insho tuzilishining o'ziga xos xususiyati uning aylana shaklida bo'lib, quyidagilardan 
iborat:
Kirish qismi.
Tezislar va dalillar.
Yakuniy qism
Insho muallifi uni yozish jarayonida quyida keltirilgan ba'zi muhim fikrlarni hisobga 
olishi kerak:
Muammoga e'tibor qilish va yakuniy qismlarga qaratilishi kerak. Bunday holda, 
kirish qismida muammoning bayoni, yakuniy qism esa muallifning fikrini beradi.
Paragraflar ajratib ko'rsatilishi va bir-biri bilan mantiqiy bog'lanishi kerak.
Uslub hissiy, ifodali va badiiy bo'lishi kerak.
Insholarning tasnifi
Insholar quyidagilarga ko'ra tasniflanadi:
Tarkib. Bular falsafiy, adabiy-tanqidiy, tarixiy, badiiy, ma'naviy va diniy 
xarakterdagi, muayyan masala bo'yicha o'z fikrini tavsiflovchi asarlardir.
Insholarning adabiy mazmuni shakli sharhlar, lirik miniatyuralar, eslatmalar, 
kundalik sahifalari, xatlar va boshqalar shaklida taqdim etilishi mumkin.
Shuningdek, insholarni bir necha guruhlarga ajratadigan tasnifi mavjud: 17Muallifning turli tomonlarini, uning fikrlari, mulohazalari va fikrlarini ochib 
beradigan shaxsiy narsalar.
Turli ob'ektlar yoki g'oyalarni tavsiflashga qaratilgan maqsad.
Qanday qilib inshoni to'g'ri yozish kerak
Boshqa janrlardagi asarlar singari, insho yozish ham ma'lum qoidalarga amal qilishi 
kerak:
Sarlavha. Bu yagona, lekin juda muhim rasmiy qoidadir.
Inshoning ichki qismi erkin shaklda bo'lishi kerak, oxirida ixtiyoriy xulosalar mavjud.
Matndagi argumentlar muammo tavsifidan oldin keltirilishi mumkin, muammo 
bayoni esa xulosa bilan mos kelishi mumkin.
Insho muallif haqida tasavvurga ega bo'lgan auditoriya uchun mo'ljallanganligi 
sababli, muallifning o'zi matnni yordamchi elementlar bilan to'ldirmasdan, yangilikni 
tasvirlashga e'tibor qaratish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Insho yozishda xatolar
Insho yozishda xatolar har xil bo'lishi mumkin, ammo asosiylari, masalan, 
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Etarlicha yaxshi tekshiruv emas. Grammatik xatolarni tekshirish - bu urushning 
yarmi. Inshoni tekshirishda matnning umumiy rasmini buzishi mumkin bo'lgan 
noaniq iboralar mavjudligiga e'tibor qaratish lozim.
Bayonotlarni tasvirlash uchun yetarlicha tafsilotlar yoki misollarsiz zerikarli kirish.
Ko'p keraksiz so'zlar. Insholar so'z chegarasiga ega. Misol uchun, agar matnda biron 
bir ma'lumot allaqachon topilgan bo'lsa yoki unchalik muhim bo'lmasa, o'quvchi 
e'tiborini asosiy g'oyadan yana chalg'itmasdan darhol ulardan xalos bo'lish 
yaxshiroqdir.
Uzoq iboralar. Agar iboralar ixcham bo'lsa yaxshi bo'ladi, lekin, masalan, ma'no bilan
to'ldirilgan. 18Murakkab so'zlar bilan ortiqcha yuk. Insho yozish jarayonida ensiklopedik so'z 
shakllaridan voz kechish va shu bilan o'quvchi e'tiborini dolzarb muammoga qaratish 
yaxshi bo'lar edi.
Insho yozishda xatolardan qanday qochish kerak
Inshoni xatosiz qanday qilib to'g'ri yozishni o'rganish uchun siz ba'zi maslahatlarni 
tinglashingiz kerak:
Matnning qismlari va jumlalari o'rtasida ularni mantiqiy bog'lab, silliq o'tishni 
o'rganing.
Matnning mutanosibligiga e'tibor bering, kirish va xulosa hajmning katta qismini 
egallamasligi kerak.
Savollarga barcha javoblar qisqa, ammo juda aniq bo'lishi uchun fikrlaringizni 
tartibga solishni o'rganing.
Insho matni eng kichik og'ishlarsiz mavzuga mos kelishi kerak.
Inshoning boshida tanlangan mavzu muammosini tasvirlab bering.
Inshoning yakuniy qismida tanlangan mavzu masalasining mohiyatini aks ettirishga 
ishonch hosil qiling.
Tezis bayonotlarini jumlalarda yozishda noaniqlikdan saqlaning. Insho tuzilishini 
buzmaslik uchun tezislar o'rtasida qarama-qarshiliklar yo'qligiga e'tibor bering.
Insho takliflarida keltirilgan dalillar ishonchli bo'lishi kerak, bu mavzuni muhokama 
qilishda tortishuvlar xavfini oldini oladi.
Inshoni to‘g‘ri yozishni o‘rganish uchun talaba paragraflarni ajratish va gaplar tuzish 
bilan ishlashni o‘rganishi kerak bo‘ladi. 
Maktab adabiy ta'limida nutq o'stirishga doir o'quv tadbirlarida yozma ishlarning o'rni
katta. Nutq o'stirishga doir yozma ishlar o'tkazish o'quvchilarda badiiy matn ustida 
ishlash malakasini shakllantirish, bildirilmoqchi bo'lgan har bir fikrni o'ylab ko'rish 
hamda uning ta'sirchan va tushunarli bo'lishini ta'minlash borasida katta 
imkoniyatlarga egadir. Yozma ishlar olinganda, o'qituvchi sinfdagi har bir o'quvchi 
bilan alohida shug'ullanib o'tirishi shart emas. Buning ustiga, yozma ishlar faqat 
sinfda bajariladigan tadbir bo'lmay, ularni uyga vazifa yoxud mustaqil ish sifatida  19ham berish mumkindirki, bu hol ham uning ulkan samara berish imkoniyati borligini 
ko'rsatadi.
O'quv amaliyotidan ma'lum bo'lishicha, yozma nutq adabiy ta'limda ko'proq insho 
o'tkazish yo'li bilan rivojlantirilgani maqsadga muvofiqdir. Adabiyot fani bo'yicha 
o'rta ta'lim bitiruvchilariga qo'yilgan malaka talablarida "Adabiy-nutqiy 
kompetentsiyalar manbalar asosida turli mavzularda insho va ijodiy matnlar (5-8 
sahifa) yoza olish" talabi qo'yilganligi ona tili va adabiyot fani o'qituvchilariga yaxshi
ma'lum [1, B.12]. Negaki, yozma ishlarning bu turida o'quvchida erkin fikrlash, 
narsa-hodisalarga mustaqil munosabat bildirish imkoni kengroq bo'ladi. Boshqa 
yozma ish turlarida bu imkoniyat bir qadar cheklangan bo'ladi. Masalan, bayon 
asosan matnni eslab qolish va qayta yozma hikoyalashga yo'naltirilgan bo'ladi. Bayon
yozdirilganda, o'quvchilarning matnga munosabat bildirish va ijodiy yondashuviga 
o'rin qolmaydi. Nutq esa munosabat jarayonidagina o'ziga xoslik, ijodiylik va 
ta'sirchanlik kasb etadi. Shu ma'noda adabiyot o'qitishda inshoning ahamiyati 
beqiyosdir. U o'quvchilarning bog'lanishli nutq malakalarini oshirishda eng muhim 
didaktik vosita hisoblanadi. Ayni shu holat adabiyot saboqlar tizimida insho yozishga
katta e'tibor berilishini taqozo etadi.
Insho so'zi arabcha bo'lib, "yozish", "belgilab qo'yish", "ijodqilish" ma'nolarini 
bildiradi. Insho - o'quvchining muayyan mavzu yuzasidan o'z fikr-mulohazalarini 
tilning grammatik qoidalariga muvofiq tarzda mustaqil yozma bayon qilish usuli.
Bugungi kun adabiyot o'qitish metodikasi ilmida insho quyidagicha tasnif qilinadi:
I. Shakliga ko 'ra:
a) og'zaki insho; b) yozma insho.
II. Pedagogik maqsadiga ko 'ra:
a) ta'limiy insho; b) nazorat insho.
III. Yo 'nalishga ko 'ra:
a) adabiy insho; b) erkin insho; v) adabiy-ijodiy insho.
IV. Janriga ko'ra:
a) rivoya insho; b) tasviriy insho; d) muhokama insho; ye) taqriz insho; f) munozara 
insho; g) tadqiqiy insho v.h.k. 202.2 Yozma ishlarda takroriy va tasodifiy xatolar ustida ishlash.
Inshoning muvaffaqiyatli yozilishi to'lig'icha unga yaxshi tayyorgarlik ko'rishga 
bog'liq. O'quvchi inshoda yoritilishi lozim bo'lgan mavzuni atroflicha bilishi kerak. 
Buning uchun u mavzuga tegishli materiallarni to'plab, saralab, eng keraklilaridan 
foydalangan holda o'z qarashlarini yozma shaklda ifodalashni uddalay olishi zarur.
Milliy metodika ilmida metodist olimlarimiz tomonidan insho yozish qonun-
qoidalariga doir bir qator ilmiy izlanishlar qilingan. Jumladan, mashhur metodist olim
S. Dolimovning: 'Sinfda o'qituvchi rahbarligida analiz etilgan asar muhokama tarzida 
insho yozish uchun o'quvchilarga tayyor material beradi. Bu tayyor material tezis 
shaklida bo'lib, buni o'quvchi mustaqil ravishda kengaytirishi, faktlar bilan o'z fikrini 
isbotlashi va ...mustaqil ravishda tsitatalar kiritishi lozim", - deya berilgan tavsiyasi 
[2, B.12] ta'limiy insho yozish bosqichlarini tayin etishi, unda o'qituvchi va 
o'quvchilar amalga oshiradigan ishlar ko'lamini ko'rsatishi nuqtai nazaridan g'oyat 
muhimdir.
Inshoni mazmunli yozish va berilgan mavzuni chuqur yoritishga erishish uchun 
o'quvchi oldin inshoga tegishli bo'lgan mavzu, epigraf, reja, tezis, dalil, kirish, asosiy 
qism, xulosa kabi tushunchalarni puxta o'zlashtirib olishi zarur.
Mavzu - inshoning nima haqda yozilishini belgilaydi va u umumlashma xarakterda, 
o'quvchi fikriga aniq yo'nalish berishni ko'zda tutadi.
Epigraf - ijodiy ishning asosiy yo'nalishini belgilab berishga xizmat qiladigan so'z, 
ibora, jumla, maqol yoki parcha. U biror mashhur shaxsning asaridan keltirilishi ham,
o'quvchining o'z fikri bo'lishi ham mumkin.
Reja insho yozishda o'quvchining mavzu yuzasidan bilganlarini muayyan tartibga 
solish, ifodani chegaralash va ta'sirchanligini oshirish, fikrni tizim holiga keltirish, 
muhimni nomuhimdan ajratish vositasidir. Har qanday insho reja asosida yozilishi 
shart. Negaki, rejasiz yozilgan inshoning boshi-keti bo'lmaydi. Insho rejasining hozir 
o'qitish amaliyotida bo'lgani kabi sodda yoki murakkab kabi ikki turdan qaysi birida 
bo'lishi hech kim tomonidan majburiy tarzda belgilanmasligi lozim. Rejaning qaysi 
turidan foydalanilganlik inshoning saviyasiga qo'yiladigan bahoga ta'sir 
ko'rsatmasligi kerak. O'quvchi ushbu inshoda bildirmoqchi bo'lgan fikrlarini tartibli  21ravishda ifodalashi uchun, qanday bo'lsa-da, albatta, reja tuzishi kerak. Reja 
o'quvchini insho yozish davomida maqsadli fikrlashga yo'naltirsa, o'qituvchiga 
o'quvchining fikrlash yo'sini qanday kechganini bilish va xolis baholash uchun ham 
zarurdir.
Tezis ijodiy ish mobaynida ilgari surilishi ko'zda tutilgan asosiy fikr va fikrlar 
yig'indisi bo'lib, o'quvchi uni oldindan tasavvur qilishi va iloji bo'lsa, qoralama 
qog'ozga yozib qo'yishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
Dalil - o'quvchining o'z qarashlarini asoslash va bayon etilajak asosiy fikrning 
to'g'riligini isbotlashga xizmat qiladigan ma'lumot va vositalar yig'indisi. O'quvchi 
inshoda o'zi bildirgan har bir fikrga o'rganilgan asar yoki mavzuda talab etilgan 
hayotiy hodisadn dalil topishga o'rganishi kerak.
Kirish - yozma ishning zarurligi, mavzuning dolzarbligi va zarurligi nimadan iborat 
ekanligini ko'rsatishni ko'zda tutadigan, inshoda gap nima haqida borishini izohlab 
beradigan ijodiy unsur. "Kirish" qismining miqdori ko'pi bilan insho umumiy 
hajmining 10 foizidan oshmasligi maqsadga muvofiqdir.
Asosiy qism - mavzu to'liq yoritib berilishi, rejadagi asosiy bandlar ifoda etilishi 
lozim bo'lgan qismlar. Asosiy qism insho umumiy miqdorining 80 foizidan kam 
bo'lmasligi maqsadga muvofiq. Shunga erishilganda, mavzuning mohiyati to'laroq 
ochiladi.
Xulosa - ijodiy ish mavzusi yuzasidan chiqarilgan umumlashma to'xtam. Xulosa 
inshodagi asosiy umumlashtiruvchi fikr bo'lib, o'quvchining mavzu yuzasidan yozma 
ish faoliyati yakunini ko'rsatadi. Inshoning xulosasi umumiy mavzudan bevosita kelib
chiqishi, shu vaqtga qadar keltirilgan dalillarga tayanib bildirilishi zarur fikrdir. 
"Xulosa" qismining miqdori insho umumiy hajmining 10 foizidan oshmasligi 
maqsadga muvofiq. Insho rejasida "Kirish, "Asosiy qism", "Xulosa" singari unsurlar 
alohida ko'rsatilmagani ma'qul ekanligini taniqli metodist olimlarimiz qayd etganlar 
Bu unsurlar insho yozish kechimida ko'zda tutilishining o'zi yetarli bo'ladi. 
O'quvchilar yuqorida aytilgan talablarga to'liq amal qilgan holda insho yozishga 
o'rgansalar va ushbu mashg'ulot bilan muntazam shug'ullanib borsalar, ularning 
yozma nutqi ko'zda tutilganiday rivojlanishiga erishish mumkin bo'ladi. 22Insholarni tekshirish adabiyot o'qitish metodikasi ilmi va o'qitish amaliyotidagi eng 
muhim muammolardan hisoblanadi. Chunki insholar nisbatan katta hajmda va qisqa 
muddat ichida yozilganligi hamda o'quvchilarning grammatika borasidagi bilimlari 
yetarli bo'lmagani uchun ko'pincha xatolar miqdori ortib ketadi. Adabiyot o'qitish 
amaliyotida eng ko'p tarqalgan yozma ish turi insho bo'lgani uchun quyida, asosan, 
yozma ishning shu turini o'tkazish, tekshirish va baholash to'g'risida fikr yuritiladi.
Insho yozdirishdan maqsad o'quvchilarning yozuv savodxonligini oshirish, ularni har 
qanday murakkab fikr-mulohaza va his-tuyg'ularni tushunarli, savodli hamda ta'sirli 
qilib ifodalab berishga o'rgatishdan iboratdir. Shu boisdan insho yozish tilning 
grammatik qoidalariga uzviy bog'langan. Hozirga kelib o'quvchilar orasida 
savodxonlik darajasining keskin pasayib ketishiga asosiy sabablardan biri shuki, 
tilimizning imlo qoidalari, grammatik normalarini ishlab chiqishda hamisha ham 
chuqur ilmiy asoslarga tayanilmagan.
Hali-hanuz ko'pgina grammatik qoidalar milliy tilning xususiyatlariga to'la muvofiq 
emas. Bular rus yoki ingliz tillari grammatikasidan ko'r-ko'rona nusxa ko'chirish 
tufayli paydo bo'lgan. Yangi yozuv va imlo qoidalaridagi bir qator sun'iyliklar ham 
o'quvchilarning yozma ishlarda xatoga yo'l qo'yish xavfmi kuchaytirdi. Chunonchi, "-
q", "-g'" tovushlari bilan tugagan so'zlardan keyin qaysi so'zlarga faqat "-ga" 
qo'shimchasini, qaysi so'zlarga esa "-ka" va "-qa" qo'shimchasini qo'shish kerakligi, 
"u" yuklama holida kelsa ham, bog'lovchi vazifasida qo'llansa ham chiziqcha (-) bilan
yozilishi kerakligi kabi qoidalar o'quvchilarning savodxonligini ko'tarish yo'lidagi 
to'siqlarga misoldir.
O'zbek tilining grammatik qoidalari jonli so'zlashuv tilidan juda ham uzoqlashib 
ketgan. O'quvchilarga amaliy ko'nikma va malakalar berish o'rniga murakkab 
ilmiynamo qoidalar va lingvistik yangiliklar tiqishtirilgani uchun o'quvchilarning 
yozma nutqi susayib, savodxonlik darajasi pasayib bormoqda. Ona tiliga doir 
darsliklarda til ta'limining amaliy jihatlarini emas, balki uning nazariy qirralarini 
o'rgatishga ko'proq e'tibor qaratiladi.
Buning ustiga, oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimiga testning bir yoqlama yo'sinda 
kiritilishi, unga javob topishga e'tiborni oshirib, yozma ishlar va unga zarur bo'lgan  23grammatik qoidalar bobida nopisandlikni keltirib chiqarmoqda. Ob'ektiv va sub'ektiv 
sabab va omillarga ko'ra, bugungi kun maktab adabiy ta'limida insho yozdirish 
nafaqat saviya, balki miqdor jihatdan ham oldingiga nisbatan keskin kamayib ketgan. 
Bu, o'z navbatida, ona tili va adabiyot fani o'qituvchilarining inshoni o'tkazish va uni 
tekshirish bo'yicha ilmiy-metodik ko'nikma va malakalarining susayishiga olib 
kelinganligi bois biz ushbu maqolada metodist olimlarimizning bergan ilmiy 
tavsiyalari asosida e'tiborni insholarni samaraliroq o'tkazish va ularni o'quvchilarning 
yozma ish bajarish ko'nikmalarini mustahkamlashga xizmat qiladigan, ularni ijodga 
undaydigan yo'sinda tekshirish yo'llari xususida fikr yuritishga qaratamiz.
Adabiyot o'quvchisi o'tib bo'lingan biror mavzu yuzasidan yoki biror erkin, yoxud 
adabiy-ijodiy insho yozdirar ekan, yozma ishning ona tilidan o'rganilgan biror muhim
grammatik qoidani mustahkamlashga qanchalik xizmat qilishini ham hisobga olishi 
maqsadga muvofiqdir. Insho yordamida mustahkamlangan grammatik qoida o'quvchi
xotirasida chuqur iz qoldiradi, uning savodxonligini yaxshilashga xizmat qiladi. 
Shuningdek, o'quvchilarda grammatik qoidalar shunchaki yodlab olinadigan narsalar 
emas, balki tilning mavjudligini ta'minlaydigan va tushunib olish mumkin bo'lgan, 
takrorlanib turadigan ilmiy xulosalar ekanligini anglab olish ko'nikmasini 
shakllantiradi.
Aytish kerakki, ta'limiy insholar o'qituvchi o'z oldiga qo'ygan pedagogik maqsadga 
ko'ra turfa ko'rinishlarda o'tkazilishi mumkin. Chunonchi, u yozma
ko'rinishda bo'lganidek, og'zaki yo'sinda ham o'tkazilishi mumkin. Bir soat davomida 
olinganidek, bir darsning qandaydir bir qismida yozdirilishi ham mumkin. Qisqa 
vaqtda olishga mo'ljallangan insholar oldiga o'ziga yarasha maqsad qo'yiladi. Ya'ni 
o'quvchilarning kichik bir hayotiy yoxud adabiy hodisa bo'yicha kuzatishlari 
qandayligini yaqinda o'rganilgan biror grammatik qoidani o'zlashtirganlik darajasini 
aniqlash bilan qo'shib yuborish mumkin 
Misol uchun, ona tilidan "Undalma" mavzusi o'tilgan bo'lsa, o'quvchilarga shu mavzu
o'tilgan vaqtdagi fasl yuzasidan o'n minutlik qisqa ta'limiy insho yozdirilib, unda 
kamida 4 undalma qatnashishi talab etilsa, o'quvchilar ham fasl bo'yicha  24mulohazalarini bayon qilishadi, ham yozma ishlarida kerakli miqdordagi undalmani 
qoidaga muvofiq qo'llashga urinishadi.
Nazorat insholar barcha sinflarda kamida to'liq bir soat, 10-11-sinflarda esa, ehtiyojga
qarab, qatorasiga ikki soat davomida olinishi maqsadga muvofiqdir. Negaki, 
o'quvchilarning chorak, o'quv yilining yarmi yoxud to'la o'quv yili davomida olgan 
bilimlarini tekshirishga qaratilgan nazorat insholarning mavzulari o'quvchilarning 
qamrovli fikrlashiga qaratilgan bo'lib, ularning adabiyot va ona tili bo'yicha muayyan 
vaqt mobaynida qanchalik o'sishga erishganliklarini ko'rsatadi.
Insholarni tekshirish faqat o'quvchilar mehnatini baholashdangina iborat bo'lib 
qolmay, didaktik jihatdan samarali bo'lishi uchun ulardagi xatolarning tabiatini to'g'ri 
belgilash muhim ahamiyat kasb etadi.
Insholarda uchraydigan xatolar ularning tabiatiga ko'ra a) uslubiy; b) imlo; v) tinish 
xatolar tarzida uchga bo'linadi 
Uslubiy xato insho yozish jarayonida o'quvchilar tomonidan yo'l qo'yiladigan eng 
jiddiy xato hisoblanadi. Negaki, uslubda o'quvchi shaxsining intellektual darajasi, 
fikrlash yo'sini qandayligi aks etadi. Fikrlashida chalkashlik bo'lgan shaxs grammatik
qoidalarni o'zlashtirgani bilan to'la savodli bo'la olmaydi. Chunki bunday o'quvchi 
so'zlarni to'g'ri yozgani bilan tilga doir qoidani amaliyotga tatbiq etish yo'llarini 
bilmagan, mavzuga doir fikrlarining o'zini muayyan tizimga solmagan bo'ladi. 
Didaktik nuqtai nazardan uslubiy xato qo'pol xatolar sirasiga kiradi. Uslubiy xatoga 
yo'l qo'yilgan inshoning mazmuni chuqur bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun ham 
inshoda birorta uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan bo'lsa ham unga "5" (besh) baho 
qo'yilmaydi.
Imlo xatolari o'quvchining grammatik savodxonlik darajasini anglatadi. Bu xil 
xatoning ko'payib ketishi o'quvchining morfologiya va sintaksisga doir grammatik 
qoidalarni yaxshi o'zlashtirmagani va so'zlarning yozilish holatini bilmasligidan 
dalolat beradi. Bu xil xatolarga yo'l qo'ymaslik uchun o'quvchi so'z, qo'shimcha, so'z 
birikmalari va qo'shma gaplarning yozilishiga doir qoidalarni puxta o'zlashtirib, 
ularni istalgan vaziyatda qo'llay biladigan bo'lishi kerak. 25Tinish xatolari ham muhim ahamiyatga ega bo'lib, hamma vaqt faqat punktuatsiyani 
anglatib qolmay, ba'zan grammatik qoidalarni ham bildiradi. Chunonchi, ergashgan 
qo'shma gaplar, ko'chirma gaplar, juft va takroriy so'zlar yozilishiga doir holatlarda 
qo'llanilishi kerak bo'lgan qo'shtirnoq ("") va chiziqcha (-) punktuatsiyaning emas, 
balki grammatikaning tadqiqot manbai hisoblanadi.
Adabiyot bo'yicha o'tkaziladigan har qanday yozma ishda, jumladan, inshoda ham 
o'quvchilar yo'l qo'yadigan xatolar didaktik xarakteriga ko'ra, ikki turli bo'ladi: a) qo 
'pol xatolar; b) qo 'pol bo 'Imagan xatolar.
Qo'pol xatolar o'quvchining muayyan grammatik qoidalarni bilmasligi, u yoki bu 
so'zning qanday yozilishi zarurligidan xabarsizligi sababli yo'l qo'yiladigan xatolar 
bo'lib, inshoning bahosiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.Qo'pol bo'lmagan xatolar 
o'quvchining shoshganligi, e'tiborsizligi, charchaganligi va bq. sabablar tufayli 
grammatik talablarga to'liq va qat'iy rioya qilolmaganligidan yuzaga kelgan xatolar 
bo'lib, bahoga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. Qo'pol bo'lmagan xatolarga harflarni bosma 
shaklda yozish, bosh harf o'rniga kichik harfning kattaroq ko'rinishini qo'llash, 
so'zlarning qisqartma shaklidan foydalanish kabilar kiradi.
Shuningdek, inshoda yo'l qo'yiladigan xatolar qaytarilish chastotasiga ko'ra tipik 
(ko'p uchraydigan) va notipik (kam uchraydigan) tarzida ham ikki turga bo'linadi. 
Tipik xatolarga a) so'zlarni adabiy normaga muvofiq emas, balki shevadagiday 
qo'llash; b) qaratqich kelishigi qo'shimchasi "-ning" bilan tushum kelishigi 
qo'shimchasi "-ni"ning farqiga bormaslik; v) "h" va "x" harflarini farqlay olmaslik; g)
so'zlashuv nutqida qo'llash mumkin bo'lgan, lekin adabiy tilda ishlatilmaydigan 
oborotlarni qo'llash kabilar kiradi. Tipik xato o'quvchilarning ko'pchiligi tomonidan 
muntazam ravishda yo'l qo'yiladigan xatodir.Notipik xato esa, har bir o'quvchining 
umumiy savodxonlik va u yoki bu grammatik qoidani o'zlashtirganlik darajasiga 
bog'liq tarzda yo'l qo'yiladigan xatolardan iborat bo'ladi.Adabiyot o'qitish metodikasi 
uchun o'quvchilar yo'l qo'ygan xatolarni to'g'ri topish va jo'yali belgilash katta 
didaktik ahamiyat kasb etadi. 
                           26Xulosa
Bevosita amaliy qimmatga ega bu xil fikrlar milliy ta'lim tizimi tamomila yangilanib 
ketgan bugungi kunda ham qo'llanilayotir. Taniqli olim ta'kidlaganidek, metodika 
ilmi va o'qitish amaliyotida inshoda yo'l qo'yilgan xatolarni belgilashning o'ziga xos 
usullari bordir. Avvalo, har qanday insho qizil rangli ruchkada tekshirilishi va yo'l 
qo'yilgan xatolar o'quvchilarga yaqqol ko'rinib turishi kerak. Chunonchi, inshoning 
uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan o'rniga to'lqinli chiziq chizilib, hoshiyaga "usl." belgisi 
qo'yiladi. Imlo xatosi to'g'rilanadi, to'g'rilangan so'z yoki harf tagiga bir ko'ndalang 
chiziq, hoshiyaga bir tik chiziq tortiladi. Tinish xatolari ham to'g'rilanib, to'g'rilangan 
belgi tagiga ikki ko'ndalang chiziqcha tortilib, hoshiya chetiga bir ko'ndalang chiziq 
qo'yiladi. Noto'g'ri qo'llangan so'z tagiga chizilib, hoshiyaga "mn" (mazmuni 
noto'g'ri) belgisi qo'yiladi. Shunda har bir o'quvchining inshoda qaysi turdagi xatoga 
qancha miqdorda yo'l qo'yganligi aniq bo'lib turadi. Adabiyot o'qituvchisi insholarni 
tekshirishda o'quvchilarning xatolarini ko'paytirish yoki kamaytirish yo'lidan emas, 
balki ularning ijodiy ishini xolis baholash yo'lidan borishi kerak. Buning uchun 
o'qituvchi qo'pol bo'lmagan xatolarga yo'l qo'ygan o'quvchining inshosini 
tekshirganda, qilingan xatorlarni belgilagan va to'g'rilagan holda yozma ishning 
bahosini pasaytirmasligi kerak. Shuningdek, insho yozayotgan vaqtda xatolarni 
kamaytirishga xizmat qiladigan o'quv vositalarining olib kirilib, ulardan 
foydalanilishiga imkon berish kerak. Chunonchi, ta'limiy insholarni yozdirishda 
mavzuga tegishli spravochniklar, lug'atlar, imlo qoidalaridan foydalanish 
o'quvchilarning savodxonligini ko'tarishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham 
bolalarga bulardan foydalanish imkonini berish lozim. Aytish kerakki, hozirgi adabiy 
ta'lim amaliyotida insholarni baholash diktantga qo'yiladigan talablar asosida olib 
borilayotganligi uchun ham pedagogik jihatdan adolatli emas. Negaki, insho katta 
fikriy zo'riqish va atroflicha savodxonlikni talab etadigan yumushdir. Insho yozish 
uchun o'quvchi diktant yozgandagidan bir necha barobar ko'p aqliy-jismoniy kuch 
sarflaydi.  27Foydalanilgan adabiyotlar
1.Mirziyoyеv.Sh.M.  Yangi O`zbеkiston stratеgiyasi. - Toshkеnt: "O'zbekiston" 
nashriyoti, 2021. - 464 b.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Professional ta’lim tizimini yanada 
takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2019-yil 6-
sentabrdagi PF-5812-son Farmoni.
3.Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020 yil 20 oktyabrdagi “Mamlakatimizda 
o‘zbеk tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni \\ qonun hujjatlari ma'lumotlar milliy bazasi, 
21.10.2020 y. 06\20\6084G‘1398-son.
4. I.A.Karimov “Milliy istiqlol g`oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar” T. 2001 y.
5. I.A.Karimov “Bizning maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash 
mamlakatni modernizatsiya va isloh etish” O`zbekiston ovozi. 2010 y. 28 yanvar  
sonidagi ma’ruzasidan. 
6. I.A.Karimov “Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori” T. 1997 y. 
7. Ta’lim taraqqiyoti umumiy o`rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o`quv 
dasturi. O`zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi. T. 1999 
y. 
8. Boshlang`ich ta’lim bo`yicha yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti. T. 2005 y.
9. Abdullayeva Q. va boshqalar. O`qish kitobi. 2- sinf uchun darsli. T. O`qituvchi 
2007 y.
10. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997 y.
11. Roziqov O va boshqalar . Ona tili didaktikasi. T. Yangi asr avlodi. 2005.

27

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish
  • Ogʻzaki hisoblash malakasini rivojlantirishning nazariy asoslari
  • Savod oʻrgatish davrida koʻrgazmali qurollardan foydalanish
  • Axloqiy tarbiya jarayonida Alisher Navoiy merosidan foydalanish
  • Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarida xalq og’zaki ijodini o’rganish

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский