Boshlangʻich sinflarda rasmga qarab insho yozishga oʻrgatish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	172.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

15 Sotish

Boshlangʻich sinflarda rasmga qarab insho yozishga oʻrgatish

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………………3
I. Bob.Boshlang’ich sinflarda insho yozish malakasi va uni
shakllantirish usullari.
1.1 Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatish
metodikasi…………………………………………………….…6
1.2 Insho mavzusi va uni yoritish uslubiyati.Og’zaki va yozma
insho turlari………………………………………………….,…12
II. Bob. Boshlang’ich sinflarda yozma ishlarda yo’l qo’yiladigan
xatolar ustida ishlash.
2.1.Insho yozishda xatolarning kelib chiqish
sabablari…………………………………………………………15
2.2 Yozma ishlarda takroriy va tasodifiy xatolar ustida
ishlash……………………………………………………………20
Xulosa……………………………………………………….…..26
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….27

3 Kirish
Nutqiy xatolarga noto'g'ri (noo'rin) tanlangan so'zlar, noto'g'ri tuzilgan gaplar,
morfologik shakllarni noto'g'ri ishlatish kiradi.
Boshlang'ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni
to'g'rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma'lumot
yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish
uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o'rganish,
shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to'g'rilash va oldini
olish uchun zamin hozirlaydi.
Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug'aviy-uslubiy, morfologik- uslubiy, sintaktik-
uslubiy.
Boshlang'ich sinflarda lug'aviy-uslubiy xatolar ko'proq uchraydi. Bunday xatolarga
quyidagilar kiradi:
1. Bir so'zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab,
birinchidan, o'quvchi so'zni ishlatishga kam e'tibor beradi va faol lug'atidagi so'zdan
takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o'quvchining so'z boyligi kam, sinonimlarni
bilmaydi, takrorlanadigan so'zlar o'rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.
Agar o'qituvchi bir so'zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning ma'nodoshlaridan
yoki shu so'z o'rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik
yoshdagi o'quvchi matnni e'tibor bilan o'qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi.
2. So'zning ma'nosini yoki ma'no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq ma'nosida
ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so'z
boyligining kamligi sababli yuzaga keladi.
Leksik xatolar xilma-xil bo'lgani uchun uni to'g'rilash va tushuntirish usullari ham
turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo'li bor: bu yaxshi
nutqiy sharoit yaratish, o'qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil
qilish, matndagi so'zlarning ma'no qirrasini tushuntirishdir.
3. Morfologik-uslubiy xatolarga so'z shaklini, so'z o'zgartuvchi va so'z yasovchi
qo'shimchalarni noto'g'ri qo'llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi.

4Sintaktik-uslubiy xatolarga so'z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday
xatolar juda xilma-xildir.
Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto'g'ri bayon qilish nutqiy xato
hisoblanmaydi.
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos kelmasligi,
ya'ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o'quvchilar kuzatish, material to'plash, dalillarni
tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar
haqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko'z oldilariga keltira olmaydilar,
natijada kompozitsion xatoga yo'l qo'yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to'liq
qamrab ololmaslik, materialni o'z o'rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni
rejali, izchil yozish ko'nikmasi murakkab ko'nikma bo'lib, u o'quvchilarda muntazam
bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi.
Mantiqiy xatolar:
1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo'lgan so'z, ba'zan zarur lavha, dalil
tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o'quvchining insho
yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammo ishga
berilib ketib, tez fikrlaydi, ya'ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlash va
sekin yozish natijasida ayrim o'rinlar yozuvda aks etmay qoladi.
2. Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Terimchi
paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o'quvchilar
matnni qayta o'qish va tahlil qilish jarayonida oson to'g'rilaydilar.
O'quvchilar yo'l qo'ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini aniqlash va har bir
xatoning kelib chiqish sabablarini o'rganish asosida nutqqa oid xatolarni to'g'rilash va
ularning oldini olish tizimi ishlab chiqiladi:
1) nutqqa oid xatolarni o'quvchilar daftarida to'g'rilash;
2) sinf o'quvchilari uchun umumiy bo'lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash
(buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va
bayon tahlil qilinadi, o'quvchilarning yo'l qo'yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga
va uni to'g'rilashga imkon beriladi);

53) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni topish,
tushuntirish va to'g'rilash;
Ko'rsatilgan yo'nalishlarning hammasi har bir sinf o'quvchilari uchun, ayniqsa, III va
IV sinf o'quvchilari uchun muvofiq keladi.
Nutqiy xatolarni to'g'rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog'lab, maqsadga
muvofiq holda uyushtiriladi.
Nutqiy xatolarni to'g'rilash. O'quvchilar og'zaki va yozma nutqida yo'l qo'ygan nutqiy
xatolarni o'z vaqtida to'g'rilab borish zarur. O'quvchi yo'l qo'ygan xatosining to'g'ri
variantini o'zlashtirsin, imkoni bo'lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin.
Xatoni to'g'rilashning eng foydali usuli yo'l qo'ygan xatosini o'quvchining o'zi
to'g'rilashi hisoblanadi, agar o'quvchi xatosini to'g'rilay olmasa, uni o'qituvchi
to'g'rilaydi. Xato turiga qarab to'g'rilanadi: gap yoki so'z birikmasi qayta tuziladi, so'z
boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so'z qo'shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi.
Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning
ikkinchi qismi - 20-25 minuti ajratiladi. O'qituvchi o'quvchilar insho yoki bayonni
qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o'qib
beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar
aniqlanadi. Yo'l qo'yilgan xatoni to'g'rilash yo'li tushuntiriladi. SHundan so'ng xato
ustida birgalikda ishlanadi: o'qituvchi yo'l qo'yilgan xatoning bir turini to'g'rilash
yuzasidan topshiriq beradi: «Noo'rin ishlatilgan so'zni boshqasi bilan almashtiring».
Xatosi bor matnni o'qib yoki yozib beradi, o'quvchilar yo'l qo'yilgan xatoni topadilar,
maqsadga muvofiq so'z bilan almashtirib, uni to'g'rilaydilar va tushuntiradilar.
Grammatikaga oid mavzuni o'rganishda o'quvchilar yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan
xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi
tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o'rganganda, kishilik olmoshlarining
takrorlangan so'zlar o'rnida qanday ishlatilishi o'quvchilarga misollar bilan
tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya qiladilar.
O'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdagi muvaffaqiyat quyidagi uch
asosiy omilga bog'liq

6I. Bob. Boshlang’ich sinflarda insho yozish malakasi va uni
shakllantirish usullari.
1.1 Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatish metodikasi.
Bugungi kunda chet tilini bilish darajasi o'qib tushunish, eshitib tushunish, gapirish
va yozish ko'nikamalariga asoslanib baholanar ekan, til o'rganuvchilar ham o'z
navbatida shu ko'nikmalarini mukammal darajaga olib chiqishga harakat qilishi
lozim. Buning uchun esa shu chet tilida xatosiz, ravon gapirish va yoza olish talab
etiladi. Quyida biz o'qituvchilar yozma ishlarni baholash va fidbek berishda til
o'rganuvchilar yo'l qo'ygan xatolariga qanday yondashishlari haqida to'xtalib
o'tmoqchimiz.
J. Bitchener va U.Knochlarning qayd etichicha, yozma ishlarga yoziladigan korrektiv
fidbek haqidagi tadqiqotlar o'tgan asr oxiridan buyon amalga oshirilayotgan
bo'lishiga qaramay, ularning qaysi biri til o'rganuvchilar uchun eng foydali ekanligi
haqida aniq bir xulosaga kelinmagan. Bu tadqiqotchilar ham yozma ishlarni bevosita
va bilvosita to'g'rilash usullarini o'zaro taqqoslash hamda ularnining ijobiy va salbiy
tomonlarini yoritib berishga harakat qilishgan.
D.Ferris va B. Robertslar yozma ishlarni bilvosita tog'rilash samarali ekanligini
ta'kidlashadi va quyidagi fikrni berib o'tishadi: "yozma ishdagi xatolar bilvosita
to'grilanganida, til o'rganuvchilar o'rganishga yo'naltiriladi, muammoni o'zlari hal
qilishga undaladi, buning natijasida esa xatolarni payqash, ularni aks ettirishga
odatlanadi. Bundan tashqari xatolar bilvosita to'g'rilanganida uzoq muddat yodda
saqlanadi". Yana bir J. Chandler esa D.Ferris va B.Robertslarning fikriga qarshi fikr
bildirib, xatolarni bevosita to'g'rilash borasida uchta muhim dalillarni keltirib o'tadi.
Uning fikricha, til o'rganuvchilarga xatolarni bevosita to'g'rilash xatolarni bilvosita
to'g'rilashga qaraganda ko'proq yordam beradi. Chunki til o'rganuvchilar har doim
ham fidbek yordamida nima deyilayotganini aniq tushunishmaydi. Ikkinchidan esa,
til o'rganuvchilar ko'p hollarda sintaktik tuzilish yoki iboralarni qo'llash bilan bog'liq
xatolarni bilvosita to'g'rilansa, yaxshi tushuna olishmaydi. Bunday murakkab
xatolarni bevosita to'g'rilash maqsadga muvofiq. Xatolarni bevosita to'g'rilashning
navbatdagi afzalligi esa til o'rganuvchilarni o'zlarining gipotezalari haqida fikr-
mulohazaga undash hisoblanadi.

7Ilmiy adabiyotlar tahlili, yozma ishlardagi xatolarni to'g'rilashda bilvosita usuldan
foydalanishni qo'llab-quvvatlovchilar ko'p ekanligini ko'rsatsa, og'zaki xatolarni
to'g'rilashda esa ko'plab tadqiqotchilar bevosita to'g'rilashni samarali deb
hisoblashlarini kuzatish mumkin. Bu esa o'z navbatida xatolarni to'g'rilash muammosi
turli ko'nikmalarni rivojlantirishga oid topshiriqlarda turlicha kechishi mumkinligi
haqidagi qarashlarni tasdiqlaydi. Tajriba-sinov ishlarida bir xil matnning og'zaki va
yozma variantini alohida o'qituvchilarga xatolarni to'g'rilash uchun topshirish
yordamida ham bu firkning qanchalik to'g'ri ekanligini aniqlashga imkon tug'ildi.
Yozma ishdagi xatolarni to'g'rilash topshirilgan o'qituvchilar ko'proq bilvosita
to'g'rilashga ustunlik berishgan bo'lsa, og'zaki matndagi xatolarni to'g'rilayotgan
ustozlar bevosita to'g'rilashga ko'proq ahamiyat qaratishdi. Shundan kelib chiqib
aytishimiz mumkinki, yozma ishlardagi xatolarni to'g'rilashda bilvosita usuldan
foydalanish til o'rganuvchilarni yanada ko'proq izlanishga undar ekan.
J.Bitchener va U.Knochlarning fikriga ko'ra, og'zaki xatolarni bevosita to'g'rilashda
metalingvistik tushuntirishdan foydalanish juda yaxshi samara berishi mumkin.
Tadqiqotchilar o'z fikrlarini amalda tasdiqlash uchun xatolarni kombinatsiyalangan
to'g'rilash usulini sinovdan o'tkazishgan va yozma ishlardagi xatolarni to'g'rilashda
bevosita to'g'rilash va metalingvistik tushuntirishdan foydalanishni tavsiya qilishgan.
Bu to'g'rilash jarayoni esa o'ttiz daqiqalik alohida dars sifatida tashkillangan. Shunday
bo'lishiga qaramay, ma'lum vaqt o'tganidan keyin til o'rganuvchilar yana xatoga yo'l
qo'yishlari kuzatilgan. Shu sababli ham biz tadqiqotimizda xatolarni to'g'rilashda
xotira texnikalaridan foydalanishning samaradorligini aniqlashga va xatolarni
to'g'rilash uchun eng ko'p yo'l qo'yiladigan xatolarni tizimlashtirib, ularni yodda
saqlash oson bo'lgan usullar yordamida o'quvchilarga yetkazishga harakat qildik.
V.Busse ham nemis tilini chet tili yoki ikkinchi chet tili sifatida o'rganishda yozma
ishlarga beriladigan yozma fidbekning til o'rganishga bo'lgan ta'sirini aniqlashga
harakat qilgan. Tadqiqotchining fikricha, chet tilini o'rganishda motivatsiya va fidbek
juda ham muhim rol o'ynaydi. To'g'ri berilgan fidbek til o'rganuvchining til o'rganish
jarayoniga bo'lgan qiziqishini yanada ortishiga, samaradorlikning kutilganidek

8bo'lishiga olib keladi. Maktabda chet tili o'rganish jarayonida og'zaki va yozma
fidbek kuchli ta'sir etuvchi omillardan hisoblanishi ham ko'p tadqiqotchilar
tomonidan ta'kidlangan. Shu sababli ham bo'lajak chet tili o'qituvchilarida, xususan,
nemis tili o'qituvchilarida o'quvchilarining xatolarini to'g'rilashga to'g'ri yondashish
ko'nikmasini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari chet til
o'qituvchisining darsdan bo'sh vaqtining katta qismi o'quvchilar tomonidan bajarilgan
testlar, yozilgan ishlarni tekshirish, to'g'rilash, sharh yozish bilan kechadi, dars
jarayonida esa og'zaki xatolarni to'g'rilashga to'g'ri keladi. Shundan kelib chiqib
aytishimiz mumkinki, xatolar bilan ishlash chet til o'qituvchisi faoliyatining eng
muhim jihatlaridan biri hisoblanadi.
J.Bitchener va U.Knochlar tomonidan olib borilgan tajriba-sinov ishlarida til
o'rganuvchilar uchta guruhga ajratilgan va har bir guruhdagilarning xatolarini
to'g'rilashda turli usullardan foydalanilgan. Tadqiqotchilar birinchi guruh uchun
yozma ishdagi xatolarni yozma va og'zaki metalingvistik tushuntirishdan
foydalanishgan bo'lsa, ikkinchi guruhdagi til o'rganuvchilar yo'l qo'ygan xatolarni
to'g'rilash uchun bevosita va yozma metalingvistik to'g'rilashni qo'llashgan. Uchinchi
guruhning xatolari esa faqat bevosita to'g'rilashdan foydalanilgan holda to'g'rilangan.
Yozma ishdagi asosiy to'g'rilanadigan xato esa artikllarni to'g'ri qo'llash borasidagi
xatolar doirasida chegaralab olingan. Bizning fikrimizcha, ingliz tilidagi artikllarni
qo'llashda til o'rganuvchilar nemis tilidagi artikllarni qo'llashga qaraganda kamroq
xatoga yo'l qo'yishadi. Shu sababli J.Bitchener va U.Knochlar qayd etgan natijalar
nemis tilini chet tili sifatida o'rganish jarayonida boshqa ko'rinishda qayd etilishi
ehtimoli katta. Shuning uchun nemis tilini chet tili sifatida o'rganayotganlarga
artikllarni o'rgatishda mnemotexnikadan foydalanish maqsadga muvofiq. Uning
yordamida, to'g'rilangan xatolar yaxshi yodda saqlanmaydi, lekin artikllarni to'g'ri
qo'llash foizi oshadi.
J.Bitchener va U.Knochlar tomonidan o'tkazilgan tajriba-sinov natijasiga ko'ra, har
uchala xatolarni to'g'rilash usuli ma'lum samaraga erishishga ta'sir etgan bo'lsada,
yozma, metalingvistik korrektiv fidbek kombinatsiyasining qolgan xatolarni
to'g'rilash usullariga qaraganda samaraliroq ekanligi qayd etilgan.

9Fikrimizcha, qaysi mavzuga oid xatolarni to'g'rilashda qaysi usullaridan foydalanish
samaraliroq ekanligini aniqlash ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki, artikl
mavzusida yo'l qo'yilgan xatolarni to'g'rilash uchun qo'llanilgan xatolarni to'g'rilash
usullari, boshqa mavzularga oid xatolarni, masalan, ko'makchilar, bog'lovchilar,
gapda so'z tartibi kabilarda kutilganidek samara bermasligi yoki undan ham
yaxshiroq samara berishi mumkin. Shu sababli, bo'lajak nemis tili o'qituvchilari har
bir mavzu doirasida yo'l qo'yiladigan xatolar uchun qo'llaniladigan eng maq'ul
to'g'rilash usullari bilan tanishtirilishi lozim. Shundagina ular o'quvchilari yo'l
qo'ygan xatolarini samarali bartaraf eta oladilar.
Xulosa sifatida shuni ta'kidlamoqchimizki, yozma ishlarni baholashda ko'proq
xatolarni qamrovli to'g'rilashdan emas, balki xatolarni maqsadli to'g'rilashdan
foydalanish ma'qul. Har bir til o'rganuvchining shaxsiyatiga alohida yondashish
kerak, shu bilan birga til o'rganuvchi tomonidan oson to'g'rilanishi taxmin qilingan
xatoni faqat ostiga chizib ketish bilan cheklanish, murakkab xatolar uchun esa aniq
tavsiya va tushuntirishlar berish ham maqsadga muvofiq. Yozilayotgan fidbekning
ijobiy ruhda bo'lishiga alohida ahamiyat berish, til o'rganuvchining ilgarilayotganini
ta'kidlashni yoddan chiqarmaslik kerak. Xatolarni til o'rganuvchilarning o'zlari
to'g'rilashlariga imkon yaratish va xatolar bilan ishlash uchun tarqatmalar ishlab
chiqishga ham alohida e'tibor berish katta ahamiyat kasb etadi.
nsho 1-sinfda kichik og’zaki axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o‘z fikrini
ifodalashga, o‘quvchi shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta’lim-
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi.Insho − ijodiy ish
bo‘lib, u o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material
tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi haqida o‘ylash,
mantiqiy bog’lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni
o‘zaro bog’lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o‘quvchidan aqliy
kuchini to‘la ishga solish bilan birga, o‘z ma’naviy faoliyatini boshqarish
ko‘nikmasini ham talab etadi.Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo‘shiladi.
O‘quvchi inshoni mustaqil, ijodiy xarakterda bo‘lgani uchun, «o‘ziniki»ni yozgani
uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil

10tuzgan hikoyasi − inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o‘quvchilar
nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga mo‘ljallangan dasturga o‘tishi munosabati
bilan uning ahamiyati yanada o‘sdi.Og’zaki va yozma inshoga o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z inshosini aniq fikrga bo‘ysundirish,
material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida
yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish,
yozgan inshosini takomillashtirish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari,
«texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imlo qoidalari va
husnixatga e’tibor berish, matnni xatboshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi
talablarga ham amal qilinadi.
202578Og’zaki va yozma insho material manbaiga, mustaqillik darajasiga,
tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Insho material
manbaiga ko‘raquyidagi uchga bo‘linadi:1) o‘quvchining o‘zi ko‘rgan-bilganlari,
eshitganlari haqidagi, ya’ni mehnat, kuzatishlar, ekskursiyalar, o‘yinlar, o‘z
tajribasi va boshqa jonli materiallar asosidagi insho;2) kitob materiali, rasmlar,
filьm, spektaklь, o‘qituvchi hikoyasi va boshqa manbalar asosidagi
insho;Mustaqillik darajasiga, tayyorgarlik ko‘rish metodiga ko‘rainsho ikki turli
bo‘ladi:1) sinf o‘quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy
tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan insho;2) alohida mavzu asosida individual
tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan individual insho.Janriga ko‘rahikoya, tasvir,
muhokama tarzidagi insholarga bo‘linadi. Boshlang’ich sinflarda tasvir va
muhokama elementlari mavjud bo‘lgan hikoya tarzidagi inshodan ko‘proq
foydalaniladi.Inshoni tasnif qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va
metodik vositalarni tanlashga, shuningdek, ish turlarini zaruriy yo‘nalishda,
baravar taqsimlashga yordam beradi.Boshlang’ich sinflarda yozdiriladigan
inshoning muhim turlaridan biri kichik yoshdagi o‘quvchilarning shaxsiy hayotiy
tajribasiga asoslangan inshodir.Rasm asosidagi inshomaktablarda tez-tez
o‘tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi.
Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan
tomonlarini ochadi. Rasm o‘quvchilarga tanish bo‘lgan hodisalarni chuqur anglashga

11ham yordam beradi.Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:1) rasmlar seriyasi
yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho;2) syujetli, o‘quvchilarni
o‘ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm asosida yoziladigan hikoya
tarzidagi insho;O‘quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, so‘ng bir rasm asosida,
undan so‘ng tasviriy insho yozish (rasmni tasvirlash)ga o‘rgatiladi.Dasturga ko‘ra, 1-
sinf o‘quvchilari o‘yinlari, mehnatlari, voqea-hodisalar haqidagi taassurotlariasosida
o‘qituvchi rahbarligida hikoya tuzishlari va uni ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng
yozishlari, 2 -sinfda rasmlar seriyasi asosida kichik hikoya tuzish va uni jamoa tarzda
tuzilgan reja asosida yozish, tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalarning
o‘yinlari, ishlari, sayillari haqida, avval o‘qituvchi rahbarligida, keyin mustaqil
ravishda kichik hikoya tuzish va uni yozish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza
olishlari, 3 -sinfda rasmlar (bir mavzuga oid bir necha rasm, syujetli bir rasm,
rasmnitasvirlash) asosida hayotiy tajribalari, kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan
taassurotlari asosida rejani, avval jamoaviy ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya
qilish va uni yozishlari talab etiladi

121.2 Insho mavzusi va uni yoritish uslubiyati.Og’zaki va yozma
insho turlari.
Boshlang’ich sinflarda insho ta’limiy xarakterda bo‘ladi, 3-sinfdagina tekshiruv
insho o‘tkazish mumkin. Rag’batlantirish maqsadida ta’limiy insholar ham
baholanadi, lekin salbiy baho qo‘yish tavsiya etilmaydi.Inshoning tarbiyaviy
ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho ustida o‘quvchilar
qanchalikmustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g’oyasiga ham bog’liq. Insho
bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil
fikrlashga o‘rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini o‘stiradi. Bolalar eng
qiziqarli va o‘zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar,
ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o‘stiradi, ommaviy faollikni
oshiradi.Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo‘nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal
qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi,
bolalarning hayoti, maktab, tug’ilib o‘sgan qishlog’i yoki shahri haqidagi, urush
qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar
mehnat kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi.Insho
jamiyathayotini tushunishga o‘rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka
intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni
tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi
zamon axloqiy talablarini anglashda o‘quvchilarga yordam beradi.Inshoning
tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab
etiladi:Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predmeti bo‘lib, uning
mazmunini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar,
dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning to‘g’ri va to‘liq bo‘lishi o‘qituvchi mavzuni
qanday shakllantirishi, o‘quvchilar uni qanday tushunishlariga bog’liq.Insho ustida
ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og’zaki va yozma insho mavzusini
belgilab olish muhim rol o‘ynaydi.Og’zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu
berib,uni yoritishni talab qilishdan tashqari, avval material to‘plash va shu
yig’ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham
mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig’ish tavsiya

13qilinadi,kuzatishlar «Kech kuzda» mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi.
Bunda o‘quvchilar mavzuni to‘liq yoritadilar.Insho rejasinituzish. Reja har qanday
og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog’onasi, uning «loyihasi»dir.
O‘quvchi o‘z nutqi haqida o‘ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja
tuzish shuning uchun ham zarur. 1-sinfda reja rolini o‘qituvchi savollari, ya’ni
so‘roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o‘qituvchi rahbarligida jamoaviy
tarzda tuziladi; 3-4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. Boshlang’ich sinflarda 3 -5
talik oddiy reja tavsiya qilinadi.Bolalar avval o‘qigan hikoyalariga reja tuzadilar va
uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so‘ng bir
mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini, ya’ni rasmli
reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar.
SHundan so‘ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay
bo‘lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga
o‘tiladi.Reja tuzishga o‘rgatishda oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni qanday
davom ettirish, undan so‘ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday
tugatish kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval
so‘roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi.Reja
ko‘pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida
yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin,
unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish,
ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan
material to‘plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida
tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko‘rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar
kiritiladi.Inshoni yozishga tayyorlash. Og’zaki yoki yozma inshoning turi va
vazifasiga qarab unga tayyorgarlik ko‘riladi. Inshoga tayyorgarlikni o‘qituvchi
boshqaradi, bunga o‘quvchilarni ishtirok ettiradi, ularning o‘ta faolligi va
mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda, birinchidan, o‘quvchilarda nimanidir
tasvirlashga, hikoya qilishga talab uyg’otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan,
insho uchun yetarli bo‘lgan zarur material yig’ish; uchinchidan, mavzuga oid,

14uni yoritishga mos bo‘lgan til vositalarini tanlash tushuniladi.Inshoga tayyorlik
inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va
boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. Og’zaki yoki yozma insho ustida ishlash
quyidagi uch bosqichga bo‘linadi:1) material yig’ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya,
mehnat jarayoni, rasmni ko‘rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko‘rish, badiiy va
boshqa adabiyotlarni o‘qish;2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni
tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish,
reja tuzish, lug’at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va
hokazo;Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda
bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material yig’ish uni
yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan
ko‘proq davom etadi; rasmlar esa insho yozishdan oldin ko‘riladi. SHunday qilib,
insho yozish yoki og’zaki hikoya qilish darsi ilgari bajarilgan ishlarning yakunidir.
Insho darsining umumlashtiruvchilik roli bog’lanishli nutq sohasidagi
ko‘nikmalarni egallash me’yoriga qarab ortib boradi.Insho darsining qurilishi
tayyorlov bosqichining xarakteriga bog’liq. Tayyorlov bosqichida qancha ko‘p
ishlansa, insho darsida matn ustida shuncha chuqur ishlash imkoniyati yaratiladi.
Insho yozishdan oldin yoki og’zaki hikoyalashda yig’ilgan materiallarni
o‘quvchilar yodiga tushirish, ularda qiziqish uyg’otish, yozishga yoki hikoya qilishga
xohish uyg’otish zarur.Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi:1.
Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o‘quvchilar
bilan muhokama qilish.
2025812. Kuzatish davrida to‘plangan materialni tartibga solish yoki material
yig’ish (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko‘rish) maqsadida
suhbat o‘tkazish.O‘qituvchi har bir insho turi uchun o‘quv vazifasini belgilab oladi.
Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun
quyidagi vazifalar belgilab olinadi:1.O‘quvchilarni inshoning yangi turi bo‘lgan
rasmlar seriyasi asosidagi insho bilan tanishtirish.2. Rasmli reja asosida matn rejasini
tuzish.O‘quvchilarning mustaqillik darajasi o‘sib borgani sayin, inshoga talab ham
orta boradi.

15II. Bob.Boshlang’ich sinflarda yozma ishlarida yo’l qo’yiladigan
xatolar ustida ishlash.
2.1 Insho yozishda xatolarning kelib chiqishi sabablari va ular
ustida ishlash.
Insho - bu nasriy xarakterdagi va kichik hajmli asar bo'lib, uning tarkibi erkin bo'lishi
kerak. Insho kabi asar mavzuni umuman izohlamasdan, muallifning muayyan masala
bo‘yicha taassurotlarini ifodalashi kerak.
Inshoning asosiy xususiyatlari
Inshoni boshqa ish turlaridan ajratishni o'rganish uchun siz uning o'ziga xos
xususiyatlarini bilishingiz kerak:
Mavzu yoki savol maxsus so'raladi, ya'ni insho keng ko'lamli masalalar bilan bog'liq
muammolarni tavsiflashni nazarda tutmaydi.
Insho mavzuni to‘liq aniqlamaydi, balki muallifning turli masalalar yuzasidan
shaxsiy fikri va taassurotini ifodalaydi.
Muallif o‘z fikrini ta’kidlab, inshoni yangi so‘zlar bilan bezatadi.
Inshoning mazmuni muallifning shaxsiy fikri va ma'lum bir mavzu bo'yicha his-
tuyg'ulari bilan to'ldirilishi kerak.
Bosma matnning 7 sahifasiga yetadigan kichik hajmlar.
Aniq, so'zlashuv nutqiga e'tibor qarating.
Janrning ahamiyati va maqsadi
Inshoning asosiy maqsadi ijodiy fikrlashni, o'z fikrlarini va tajribalarini qog'ozda
ifodalash qobiliyatini belgilaydigan ko'nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish
jarayonidir. Insho yozish kabi jarayonning foydasi shundaki, muallif o'z fikrlarini
malakali va aniq shakllantirishni, ma'lumotni tuzishni, sabab-oqibat munosabatlarini
ajratib ko'rsatishni va chiqarilgan xulosalarni ishonchli tarzda taqdim etishni
o'rganadi. O'quvchiga eng qulay ma'lumotni taqdim etish uchun insho muallifi,

16birinchi navbatda, o'ziga nisbatan halol bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri va ochiq yozish
usullaridan foydalanishi kerak. Aynan shu asosiy nuanslar o'quvchiga insho
muallifining fikrlash qobiliyatining o'ziga xosligini to'liq baholashga imkon beradi.
Inshoning tuzilishi va rejasining xususiyatlari
Insho yozish jarayoni qabul qilingan qoidalar va talablarga javob berishi kerak:
Fikrlar qisqacha konspekt shaklida taqdim etilishi kerak.
Fikrlar dalillar bilan tasdiqlanishi kerak, shuning uchun dalillar tezisga ergashadi.
Insho tuzilishining o'ziga xos xususiyati uning aylana shaklida bo'lib, quyidagilardan
iborat:
Kirish qismi.
Tezislar va dalillar.
Yakuniy qism
Insho muallifi uni yozish jarayonida quyida keltirilgan ba'zi muhim fikrlarni hisobga
olishi kerak:
Muammoga e'tibor qilish va yakuniy qismlarga qaratilishi kerak. Bunday holda,
kirish qismida muammoning bayoni, yakuniy qism esa muallifning fikrini beradi.
Paragraflar ajratib ko'rsatilishi va bir-biri bilan mantiqiy bog'lanishi kerak.
Uslub hissiy, ifodali va badiiy bo'lishi kerak.
Insholarning tasnifi
Insholar quyidagilarga ko'ra tasniflanadi:
Tarkib. Bular falsafiy, adabiy-tanqidiy, tarixiy, badiiy, ma'naviy va diniy
xarakterdagi, muayyan masala bo'yicha o'z fikrini tavsiflovchi asarlardir.
Insholarning adabiy mazmuni shakli sharhlar, lirik miniatyuralar, eslatmalar,
kundalik sahifalari, xatlar va boshqalar shaklida taqdim etilishi mumkin.
Shuningdek, insholarni bir necha guruhlarga ajratadigan tasnifi mavjud:

17Muallifning turli tomonlarini, uning fikrlari, mulohazalari va fikrlarini ochib
beradigan shaxsiy narsalar.
Turli ob'ektlar yoki g'oyalarni tavsiflashga qaratilgan maqsad.
Qanday qilib inshoni to'g'ri yozish kerak
Boshqa janrlardagi asarlar singari, insho yozish ham ma'lum qoidalarga amal qilishi
kerak:
Sarlavha. Bu yagona, lekin juda muhim rasmiy qoidadir.
Inshoning ichki qismi erkin shaklda bo'lishi kerak, oxirida ixtiyoriy xulosalar mavjud.
Matndagi argumentlar muammo tavsifidan oldin keltirilishi mumkin, muammo
bayoni esa xulosa bilan mos kelishi mumkin.
Insho muallif haqida tasavvurga ega bo'lgan auditoriya uchun mo'ljallanganligi
sababli, muallifning o'zi matnni yordamchi elementlar bilan to'ldirmasdan, yangilikni
tasvirlashga e'tibor qaratish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Insho yozishda xatolar
Insho yozishda xatolar har xil bo'lishi mumkin, ammo asosiylari, masalan,
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Etarlicha yaxshi tekshiruv emas. Grammatik xatolarni tekshirish - bu urushning
yarmi. Inshoni tekshirishda matnning umumiy rasmini buzishi mumkin bo'lgan
noaniq iboralar mavjudligiga e'tibor qaratish lozim.
Bayonotlarni tasvirlash uchun yetarlicha tafsilotlar yoki misollarsiz zerikarli kirish.
Ko'p keraksiz so'zlar. Insholar so'z chegarasiga ega. Misol uchun, agar matnda biron
bir ma'lumot allaqachon topilgan bo'lsa yoki unchalik muhim bo'lmasa, o'quvchi
e'tiborini asosiy g'oyadan yana chalg'itmasdan darhol ulardan xalos bo'lish
yaxshiroqdir.
Uzoq iboralar. Agar iboralar ixcham bo'lsa yaxshi bo'ladi, lekin, masalan, ma'no bilan
to'ldirilgan.

18Murakkab so'zlar bilan ortiqcha yuk. Insho yozish jarayonida ensiklopedik so'z
shakllaridan voz kechish va shu bilan o'quvchi e'tiborini dolzarb muammoga qaratish
yaxshi bo'lar edi.
Insho yozishda xatolardan qanday qochish kerak
Inshoni xatosiz qanday qilib to'g'ri yozishni o'rganish uchun siz ba'zi maslahatlarni
tinglashingiz kerak:
Matnning qismlari va jumlalari o'rtasida ularni mantiqiy bog'lab, silliq o'tishni
o'rganing.
Matnning mutanosibligiga e'tibor bering, kirish va xulosa hajmning katta qismini
egallamasligi kerak.
Savollarga barcha javoblar qisqa, ammo juda aniq bo'lishi uchun fikrlaringizni
tartibga solishni o'rganing.
Insho matni eng kichik og'ishlarsiz mavzuga mos kelishi kerak.
Inshoning boshida tanlangan mavzu muammosini tasvirlab bering.
Inshoning yakuniy qismida tanlangan mavzu masalasining mohiyatini aks ettirishga
ishonch hosil qiling.
Tezis bayonotlarini jumlalarda yozishda noaniqlikdan saqlaning. Insho tuzilishini
buzmaslik uchun tezislar o'rtasida qarama-qarshiliklar yo'qligiga e'tibor bering.
Insho takliflarida keltirilgan dalillar ishonchli bo'lishi kerak, bu mavzuni muhokama
qilishda tortishuvlar xavfini oldini oladi.
Inshoni to‘g‘ri yozishni o‘rganish uchun talaba paragraflarni ajratish va gaplar tuzish
bilan ishlashni o‘rganishi kerak bo‘ladi.
Maktab adabiy ta'limida nutq o'stirishga doir o'quv tadbirlarida yozma ishlarning o'rni
katta. Nutq o'stirishga doir yozma ishlar o'tkazish o'quvchilarda badiiy matn ustida
ishlash malakasini shakllantirish, bildirilmoqchi bo'lgan har bir fikrni o'ylab ko'rish
hamda uning ta'sirchan va tushunarli bo'lishini ta'minlash borasida katta
imkoniyatlarga egadir. Yozma ishlar olinganda, o'qituvchi sinfdagi har bir o'quvchi
bilan alohida shug'ullanib o'tirishi shart emas. Buning ustiga, yozma ishlar faqat
sinfda bajariladigan tadbir bo'lmay, ularni uyga vazifa yoxud mustaqil ish sifatida

19ham berish mumkindirki, bu hol ham uning ulkan samara berish imkoniyati borligini
ko'rsatadi.
O'quv amaliyotidan ma'lum bo'lishicha, yozma nutq adabiy ta'limda ko'proq insho
o'tkazish yo'li bilan rivojlantirilgani maqsadga muvofiqdir. Adabiyot fani bo'yicha
o'rta ta'lim bitiruvchilariga qo'yilgan malaka talablarida "Adabiy-nutqiy
kompetentsiyalar manbalar asosida turli mavzularda insho va ijodiy matnlar (5-8
sahifa) yoza olish" talabi qo'yilganligi ona tili va adabiyot fani o'qituvchilariga yaxshi
ma'lum [1, B.12]. Negaki, yozma ishlarning bu turida o'quvchida erkin fikrlash,
narsa-hodisalarga mustaqil munosabat bildirish imkoni kengroq bo'ladi. Boshqa
yozma ish turlarida bu imkoniyat bir qadar cheklangan bo'ladi. Masalan, bayon
asosan matnni eslab qolish va qayta yozma hikoyalashga yo'naltirilgan bo'ladi. Bayon
yozdirilganda, o'quvchilarning matnga munosabat bildirish va ijodiy yondashuviga
o'rin qolmaydi. Nutq esa munosabat jarayonidagina o'ziga xoslik, ijodiylik va
ta'sirchanlik kasb etadi. Shu ma'noda adabiyot o'qitishda inshoning ahamiyati
beqiyosdir. U o'quvchilarning bog'lanishli nutq malakalarini oshirishda eng muhim
didaktik vosita hisoblanadi. Ayni shu holat adabiyot saboqlar tizimida insho yozishga
katta e'tibor berilishini taqozo etadi.
Insho so'zi arabcha bo'lib, "yozish", "belgilab qo'yish", "ijodqilish" ma'nolarini
bildiradi. Insho - o'quvchining muayyan mavzu yuzasidan o'z fikr-mulohazalarini
tilning grammatik qoidalariga muvofiq tarzda mustaqil yozma bayon qilish usuli.
Bugungi kun adabiyot o'qitish metodikasi ilmida insho quyidagicha tasnif qilinadi:
I. Shakliga ko 'ra:
a) og'zaki insho; b) yozma insho.
II. Pedagogik maqsadiga ko 'ra:
a) ta'limiy insho; b) nazorat insho.
III. Yo 'nalishga ko 'ra:
a) adabiy insho; b) erkin insho; v) adabiy-ijodiy insho.
IV. Janriga ko'ra:
a) rivoya insho; b) tasviriy insho; d) muhokama insho; ye) taqriz insho; f) munozara
insho; g) tadqiqiy insho v.h.k.

202.2 Yozma ishlarda takroriy va tasodifiy xatolar ustida ishlash.
Inshoning muvaffaqiyatli yozilishi to'lig'icha unga yaxshi tayyorgarlik ko'rishga
bog'liq. O'quvchi inshoda yoritilishi lozim bo'lgan mavzuni atroflicha bilishi kerak.
Buning uchun u mavzuga tegishli materiallarni to'plab, saralab, eng keraklilaridan
foydalangan holda o'z qarashlarini yozma shaklda ifodalashni uddalay olishi zarur.
Milliy metodika ilmida metodist olimlarimiz tomonidan insho yozish qonun-
qoidalariga doir bir qator ilmiy izlanishlar qilingan. Jumladan, mashhur metodist olim
S. Dolimovning: 'Sinfda o'qituvchi rahbarligida analiz etilgan asar muhokama tarzida
insho yozish uchun o'quvchilarga tayyor material beradi. Bu tayyor material tezis
shaklida bo'lib, buni o'quvchi mustaqil ravishda kengaytirishi, faktlar bilan o'z fikrini
isbotlashi va ...mustaqil ravishda tsitatalar kiritishi lozim", - deya berilgan tavsiyasi
[2, B.12] ta'limiy insho yozish bosqichlarini tayin etishi, unda o'qituvchi va
o'quvchilar amalga oshiradigan ishlar ko'lamini ko'rsatishi nuqtai nazaridan g'oyat
muhimdir.
Inshoni mazmunli yozish va berilgan mavzuni chuqur yoritishga erishish uchun
o'quvchi oldin inshoga tegishli bo'lgan mavzu, epigraf, reja, tezis, dalil, kirish, asosiy
qism, xulosa kabi tushunchalarni puxta o'zlashtirib olishi zarur.
Mavzu - inshoning nima haqda yozilishini belgilaydi va u umumlashma xarakterda,
o'quvchi fikriga aniq yo'nalish berishni ko'zda tutadi.
Epigraf - ijodiy ishning asosiy yo'nalishini belgilab berishga xizmat qiladigan so'z,
ibora, jumla, maqol yoki parcha. U biror mashhur shaxsning asaridan keltirilishi ham,
o'quvchining o'z fikri bo'lishi ham mumkin.
Reja insho yozishda o'quvchining mavzu yuzasidan bilganlarini muayyan tartibga
solish, ifodani chegaralash va ta'sirchanligini oshirish, fikrni tizim holiga keltirish,
muhimni nomuhimdan ajratish vositasidir. Har qanday insho reja asosida yozilishi
shart. Negaki, rejasiz yozilgan inshoning boshi-keti bo'lmaydi. Insho rejasining hozir
o'qitish amaliyotida bo'lgani kabi sodda yoki murakkab kabi ikki turdan qaysi birida
bo'lishi hech kim tomonidan majburiy tarzda belgilanmasligi lozim. Rejaning qaysi
turidan foydalanilganlik inshoning saviyasiga qo'yiladigan bahoga ta'sir
ko'rsatmasligi kerak. O'quvchi ushbu inshoda bildirmoqchi bo'lgan fikrlarini tartibli

21ravishda ifodalashi uchun, qanday bo'lsa-da, albatta, reja tuzishi kerak. Reja
o'quvchini insho yozish davomida maqsadli fikrlashga yo'naltirsa, o'qituvchiga
o'quvchining fikrlash yo'sini qanday kechganini bilish va xolis baholash uchun ham
zarurdir.
Tezis ijodiy ish mobaynida ilgari surilishi ko'zda tutilgan asosiy fikr va fikrlar
yig'indisi bo'lib, o'quvchi uni oldindan tasavvur qilishi va iloji bo'lsa, qoralama
qog'ozga yozib qo'yishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
Dalil - o'quvchining o'z qarashlarini asoslash va bayon etilajak asosiy fikrning
to'g'riligini isbotlashga xizmat qiladigan ma'lumot va vositalar yig'indisi. O'quvchi
inshoda o'zi bildirgan har bir fikrga o'rganilgan asar yoki mavzuda talab etilgan
hayotiy hodisadn dalil topishga o'rganishi kerak.
Kirish - yozma ishning zarurligi, mavzuning dolzarbligi va zarurligi nimadan iborat
ekanligini ko'rsatishni ko'zda tutadigan, inshoda gap nima haqida borishini izohlab
beradigan ijodiy unsur. "Kirish" qismining miqdori ko'pi bilan insho umumiy
hajmining 10 foizidan oshmasligi maqsadga muvofiqdir.
Asosiy qism - mavzu to'liq yoritib berilishi, rejadagi asosiy bandlar ifoda etilishi
lozim bo'lgan qismlar. Asosiy qism insho umumiy miqdorining 80 foizidan kam
bo'lmasligi maqsadga muvofiq. Shunga erishilganda, mavzuning mohiyati to'laroq
ochiladi.
Xulosa - ijodiy ish mavzusi yuzasidan chiqarilgan umumlashma to'xtam. Xulosa
inshodagi asosiy umumlashtiruvchi fikr bo'lib, o'quvchining mavzu yuzasidan yozma
ish faoliyati yakunini ko'rsatadi. Inshoning xulosasi umumiy mavzudan bevosita kelib
chiqishi, shu vaqtga qadar keltirilgan dalillarga tayanib bildirilishi zarur fikrdir.
"Xulosa" qismining miqdori insho umumiy hajmining 10 foizidan oshmasligi
maqsadga muvofiq. Insho rejasida "Kirish, "Asosiy qism", "Xulosa" singari unsurlar
alohida ko'rsatilmagani ma'qul ekanligini taniqli metodist olimlarimiz qayd etganlar
Bu unsurlar insho yozish kechimida ko'zda tutilishining o'zi yetarli bo'ladi.
O'quvchilar yuqorida aytilgan talablarga to'liq amal qilgan holda insho yozishga
o'rgansalar va ushbu mashg'ulot bilan muntazam shug'ullanib borsalar, ularning
yozma nutqi ko'zda tutilganiday rivojlanishiga erishish mumkin bo'ladi.

22Insholarni tekshirish adabiyot o'qitish metodikasi ilmi va o'qitish amaliyotidagi eng
muhim muammolardan hisoblanadi. Chunki insholar nisbatan katta hajmda va qisqa
muddat ichida yozilganligi hamda o'quvchilarning grammatika borasidagi bilimlari
yetarli bo'lmagani uchun ko'pincha xatolar miqdori ortib ketadi. Adabiyot o'qitish
amaliyotida eng ko'p tarqalgan yozma ish turi insho bo'lgani uchun quyida, asosan,
yozma ishning shu turini o'tkazish, tekshirish va baholash to'g'risida fikr yuritiladi.
Insho yozdirishdan maqsad o'quvchilarning yozuv savodxonligini oshirish, ularni har
qanday murakkab fikr-mulohaza va his-tuyg'ularni tushunarli, savodli hamda ta'sirli
qilib ifodalab berishga o'rgatishdan iboratdir. Shu boisdan insho yozish tilning
grammatik qoidalariga uzviy bog'langan. Hozirga kelib o'quvchilar orasida
savodxonlik darajasining keskin pasayib ketishiga asosiy sabablardan biri shuki,
tilimizning imlo qoidalari, grammatik normalarini ishlab chiqishda hamisha ham
chuqur ilmiy asoslarga tayanilmagan.
Hali-hanuz ko'pgina grammatik qoidalar milliy tilning xususiyatlariga to'la muvofiq
emas. Bular rus yoki ingliz tillari grammatikasidan ko'r-ko'rona nusxa ko'chirish
tufayli paydo bo'lgan. Yangi yozuv va imlo qoidalaridagi bir qator sun'iyliklar ham
o'quvchilarning yozma ishlarda xatoga yo'l qo'yish xavfmi kuchaytirdi. Chunonchi, "-
q", "-g'" tovushlari bilan tugagan so'zlardan keyin qaysi so'zlarga faqat "-ga"
qo'shimchasini, qaysi so'zlarga esa "-ka" va "-qa" qo'shimchasini qo'shish kerakligi,
"u" yuklama holida kelsa ham, bog'lovchi vazifasida qo'llansa ham chiziqcha (-) bilan
yozilishi kerakligi kabi qoidalar o'quvchilarning savodxonligini ko'tarish yo'lidagi
to'siqlarga misoldir.
O'zbek tilining grammatik qoidalari jonli so'zlashuv tilidan juda ham uzoqlashib
ketgan. O'quvchilarga amaliy ko'nikma va malakalar berish o'rniga murakkab
ilmiynamo qoidalar va lingvistik yangiliklar tiqishtirilgani uchun o'quvchilarning
yozma nutqi susayib, savodxonlik darajasi pasayib bormoqda. Ona tiliga doir
darsliklarda til ta'limining amaliy jihatlarini emas, balki uning nazariy qirralarini
o'rgatishga ko'proq e'tibor qaratiladi.
Buning ustiga, oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimiga testning bir yoqlama yo'sinda
kiritilishi, unga javob topishga e'tiborni oshirib, yozma ishlar va unga zarur bo'lgan

23grammatik qoidalar bobida nopisandlikni keltirib chiqarmoqda. Ob'ektiv va sub'ektiv
sabab va omillarga ko'ra, bugungi kun maktab adabiy ta'limida insho yozdirish
nafaqat saviya, balki miqdor jihatdan ham oldingiga nisbatan keskin kamayib ketgan.
Bu, o'z navbatida, ona tili va adabiyot fani o'qituvchilarining inshoni o'tkazish va uni
tekshirish bo'yicha ilmiy-metodik ko'nikma va malakalarining susayishiga olib
kelinganligi bois biz ushbu maqolada metodist olimlarimizning bergan ilmiy
tavsiyalari asosida e'tiborni insholarni samaraliroq o'tkazish va ularni o'quvchilarning
yozma ish bajarish ko'nikmalarini mustahkamlashga xizmat qiladigan, ularni ijodga
undaydigan yo'sinda tekshirish yo'llari xususida fikr yuritishga qaratamiz.
Adabiyot o'quvchisi o'tib bo'lingan biror mavzu yuzasidan yoki biror erkin, yoxud
adabiy-ijodiy insho yozdirar ekan, yozma ishning ona tilidan o'rganilgan biror muhim
grammatik qoidani mustahkamlashga qanchalik xizmat qilishini ham hisobga olishi
maqsadga muvofiqdir. Insho yordamida mustahkamlangan grammatik qoida o'quvchi
xotirasida chuqur iz qoldiradi, uning savodxonligini yaxshilashga xizmat qiladi.
Shuningdek, o'quvchilarda grammatik qoidalar shunchaki yodlab olinadigan narsalar
emas, balki tilning mavjudligini ta'minlaydigan va tushunib olish mumkin bo'lgan,
takrorlanib turadigan ilmiy xulosalar ekanligini anglab olish ko'nikmasini
shakllantiradi.
Aytish kerakki, ta'limiy insholar o'qituvchi o'z oldiga qo'ygan pedagogik maqsadga
ko'ra turfa ko'rinishlarda o'tkazilishi mumkin. Chunonchi, u yozma
ko'rinishda bo'lganidek, og'zaki yo'sinda ham o'tkazilishi mumkin. Bir soat davomida
olinganidek, bir darsning qandaydir bir qismida yozdirilishi ham mumkin. Qisqa
vaqtda olishga mo'ljallangan insholar oldiga o'ziga yarasha maqsad qo'yiladi. Ya'ni
o'quvchilarning kichik bir hayotiy yoxud adabiy hodisa bo'yicha kuzatishlari
qandayligini yaqinda o'rganilgan biror grammatik qoidani o'zlashtirganlik darajasini
aniqlash bilan qo'shib yuborish mumkin
Misol uchun, ona tilidan "Undalma" mavzusi o'tilgan bo'lsa, o'quvchilarga shu mavzu
o'tilgan vaqtdagi fasl yuzasidan o'n minutlik qisqa ta'limiy insho yozdirilib, unda
kamida 4 undalma qatnashishi talab etilsa, o'quvchilar ham fasl bo'yicha

24mulohazalarini bayon qilishadi, ham yozma ishlarida kerakli miqdordagi undalmani
qoidaga muvofiq qo'llashga urinishadi.
Nazorat insholar barcha sinflarda kamida to'liq bir soat, 10-11-sinflarda esa, ehtiyojga
qarab, qatorasiga ikki soat davomida olinishi maqsadga muvofiqdir. Negaki,
o'quvchilarning chorak, o'quv yilining yarmi yoxud to'la o'quv yili davomida olgan
bilimlarini tekshirishga qaratilgan nazorat insholarning mavzulari o'quvchilarning
qamrovli fikrlashiga qaratilgan bo'lib, ularning adabiyot va ona tili bo'yicha muayyan
vaqt mobaynida qanchalik o'sishga erishganliklarini ko'rsatadi.
Insholarni tekshirish faqat o'quvchilar mehnatini baholashdangina iborat bo'lib
qolmay, didaktik jihatdan samarali bo'lishi uchun ulardagi xatolarning tabiatini to'g'ri
belgilash muhim ahamiyat kasb etadi.
Insholarda uchraydigan xatolar ularning tabiatiga ko'ra a) uslubiy; b) imlo; v) tinish
xatolar tarzida uchga bo'linadi
Uslubiy xato insho yozish jarayonida o'quvchilar tomonidan yo'l qo'yiladigan eng
jiddiy xato hisoblanadi. Negaki, uslubda o'quvchi shaxsining intellektual darajasi,
fikrlash yo'sini qandayligi aks etadi. Fikrlashida chalkashlik bo'lgan shaxs grammatik
qoidalarni o'zlashtirgani bilan to'la savodli bo'la olmaydi. Chunki bunday o'quvchi
so'zlarni to'g'ri yozgani bilan tilga doir qoidani amaliyotga tatbiq etish yo'llarini
bilmagan, mavzuga doir fikrlarining o'zini muayyan tizimga solmagan bo'ladi.
Didaktik nuqtai nazardan uslubiy xato qo'pol xatolar sirasiga kiradi. Uslubiy xatoga
yo'l qo'yilgan inshoning mazmuni chuqur bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun ham
inshoda birorta uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan bo'lsa ham unga "5" (besh) baho
qo'yilmaydi.
Imlo xatolari o'quvchining grammatik savodxonlik darajasini anglatadi. Bu xil
xatoning ko'payib ketishi o'quvchining morfologiya va sintaksisga doir grammatik
qoidalarni yaxshi o'zlashtirmagani va so'zlarning yozilish holatini bilmasligidan
dalolat beradi. Bu xil xatolarga yo'l qo'ymaslik uchun o'quvchi so'z, qo'shimcha, so'z
birikmalari va qo'shma gaplarning yozilishiga doir qoidalarni puxta o'zlashtirib,
ularni istalgan vaziyatda qo'llay biladigan bo'lishi kerak.

25Tinish xatolari ham muhim ahamiyatga ega bo'lib, hamma vaqt faqat punktuatsiyani
anglatib qolmay, ba'zan grammatik qoidalarni ham bildiradi. Chunonchi, ergashgan
qo'shma gaplar, ko'chirma gaplar, juft va takroriy so'zlar yozilishiga doir holatlarda
qo'llanilishi kerak bo'lgan qo'shtirnoq ("") va chiziqcha (-) punktuatsiyaning emas,
balki grammatikaning tadqiqot manbai hisoblanadi.
Adabiyot bo'yicha o'tkaziladigan har qanday yozma ishda, jumladan, inshoda ham
o'quvchilar yo'l qo'yadigan xatolar didaktik xarakteriga ko'ra, ikki turli bo'ladi: a) qo
'pol xatolar; b) qo 'pol bo 'Imagan xatolar.
Qo'pol xatolar o'quvchining muayyan grammatik qoidalarni bilmasligi, u yoki bu
so'zning qanday yozilishi zarurligidan xabarsizligi sababli yo'l qo'yiladigan xatolar
bo'lib, inshoning bahosiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.Qo'pol bo'lmagan xatolar
o'quvchining shoshganligi, e'tiborsizligi, charchaganligi va bq. sabablar tufayli
grammatik talablarga to'liq va qat'iy rioya qilolmaganligidan yuzaga kelgan xatolar
bo'lib, bahoga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. Qo'pol bo'lmagan xatolarga harflarni bosma
shaklda yozish, bosh harf o'rniga kichik harfning kattaroq ko'rinishini qo'llash,
so'zlarning qisqartma shaklidan foydalanish kabilar kiradi.
Shuningdek, inshoda yo'l qo'yiladigan xatolar qaytarilish chastotasiga ko'ra tipik
(ko'p uchraydigan) va notipik (kam uchraydigan) tarzida ham ikki turga bo'linadi.
Tipik xatolarga a) so'zlarni adabiy normaga muvofiq emas, balki shevadagiday
qo'llash; b) qaratqich kelishigi qo'shimchasi "-ning" bilan tushum kelishigi
qo'shimchasi "-ni"ning farqiga bormaslik; v) "h" va "x" harflarini farqlay olmaslik; g)
so'zlashuv nutqida qo'llash mumkin bo'lgan, lekin adabiy tilda ishlatilmaydigan
oborotlarni qo'llash kabilar kiradi. Tipik xato o'quvchilarning ko'pchiligi tomonidan
muntazam ravishda yo'l qo'yiladigan xatodir.Notipik xato esa, har bir o'quvchining
umumiy savodxonlik va u yoki bu grammatik qoidani o'zlashtirganlik darajasiga
bog'liq tarzda yo'l qo'yiladigan xatolardan iborat bo'ladi.Adabiyot o'qitish metodikasi
uchun o'quvchilar yo'l qo'ygan xatolarni to'g'ri topish va jo'yali belgilash katta
didaktik ahamiyat kasb etadi.

26Xulosa
Bevosita amaliy qimmatga ega bu xil fikrlar milliy ta'lim tizimi tamomila yangilanib
ketgan bugungi kunda ham qo'llanilayotir. Taniqli olim ta'kidlaganidek, metodika
ilmi va o'qitish amaliyotida inshoda yo'l qo'yilgan xatolarni belgilashning o'ziga xos
usullari bordir. Avvalo, har qanday insho qizil rangli ruchkada tekshirilishi va yo'l
qo'yilgan xatolar o'quvchilarga yaqqol ko'rinib turishi kerak. Chunonchi, inshoning
uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan o'rniga to'lqinli chiziq chizilib, hoshiyaga "usl." belgisi
qo'yiladi. Imlo xatosi to'g'rilanadi, to'g'rilangan so'z yoki harf tagiga bir ko'ndalang
chiziq, hoshiyaga bir tik chiziq tortiladi. Tinish xatolari ham to'g'rilanib, to'g'rilangan
belgi tagiga ikki ko'ndalang chiziqcha tortilib, hoshiya chetiga bir ko'ndalang chiziq
qo'yiladi. Noto'g'ri qo'llangan so'z tagiga chizilib, hoshiyaga "mn" (mazmuni
noto'g'ri) belgisi qo'yiladi. Shunda har bir o'quvchining inshoda qaysi turdagi xatoga
qancha miqdorda yo'l qo'yganligi aniq bo'lib turadi. Adabiyot o'qituvchisi insholarni
tekshirishda o'quvchilarning xatolarini ko'paytirish yoki kamaytirish yo'lidan emas,
balki ularning ijodiy ishini xolis baholash yo'lidan borishi kerak. Buning uchun
o'qituvchi qo'pol bo'lmagan xatolarga yo'l qo'ygan o'quvchining inshosini
tekshirganda, qilingan xatorlarni belgilagan va to'g'rilagan holda yozma ishning
bahosini pasaytirmasligi kerak. Shuningdek, insho yozayotgan vaqtda xatolarni
kamaytirishga xizmat qiladigan o'quv vositalarining olib kirilib, ulardan
foydalanilishiga imkon berish kerak. Chunonchi, ta'limiy insholarni yozdirishda
mavzuga tegishli spravochniklar, lug'atlar, imlo qoidalaridan foydalanish
o'quvchilarning savodxonligini ko'tarishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham
bolalarga bulardan foydalanish imkonini berish lozim. Aytish kerakki, hozirgi adabiy
ta'lim amaliyotida insholarni baholash diktantga qo'yiladigan talablar asosida olib
borilayotganligi uchun ham pedagogik jihatdan adolatli emas. Negaki, insho katta
fikriy zo'riqish va atroflicha savodxonlikni talab etadigan yumushdir. Insho yozish
uchun o'quvchi diktant yozgandagidan bir necha barobar ko'p aqliy-jismoniy kuch
sarflaydi.

$27Foydalanilgan adabiyotlar 1.Mirziyoyеv.Sh.M. Yangi O`zbеkiston stratеgiyasi. - Toshkеnt: "O'zbekiston" nashriyoti, 2021. - 464 b. 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2019-yil 6- sentabrdagi PF-5812-son Farmoni. 3.Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020 yil 20 oktyabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbеk tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni \\ qonun hujjatlari ma'lumotlar milliy bazasi, 21.10.2020 y. 06\20\6084G‘1398-son. 4. I.A.Karimov “Milliy istiqlol g`oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar” T. 2001 y. 5. I.A.Karimov “Bizning maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash mamlakatni modernizatsiya va isloh etish” O`zbekiston ovozi. 2010 y. 28 yanvar sonidagi ma’ruzasidan. 6. I.A.Karimov “Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori” T. 1997 y. 7. Ta’lim taraqqiyoti umumiy o`rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o`quv dasturi. O`zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi. T. 1999 y. 8. Boshlang`ich ta’lim bo`yicha yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti. T. 2005 y. 9. Abdullayeva Q. va boshqalar. O`qish kitobi. 2- sinf uchun darsli. T. O`qituvchi 2007 y. 10. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997 y. 11. Roziqov O va boshqalar . Ona tili didaktikasi. T. Yangi asr avlodi. 2005.$

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Boshlangʻich sinflarda rasmga qarab insho yozishga oʻrgatish

O'xshash dokumentlar