Boshlangʻich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	269.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

69 Продаж

Boshlangʻich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ORIENTAL UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
“ Pedagogika” fakulteti menejeri
_____________ M. Meliboyev
«____» ________2025-yil «Himoyaga tavsiya etilsin»
“Uzluksiz ta’lim pedagogikasi”
kafedrasi mudiri:_________ T. Isaqulov
«____» ________2025-yil
PEDAGOGIKA FAKULTETI
60110500 – “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
UZLUKSIZ TA’LIM PEDAGOGIKASI KAFEDRA SI
Sirtqi talim shakli, 105-guruh talabasi Rizayeva Jumasultonning
“ ONA TILI O QITISH METODIKASI”ʻ fanidan
Mavzu: Boshlang ich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etish
ʻ
Ilmiy rahbar: Hojiyeva Zulfiya O‘ktamovna
Talaba: Rizayeva Jumasulton
TOSHKENT - 2025
ANNOTATSIYAKURS ISHI

Mazkur ishda boshlang ich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etishʻ
masalasi yoritiladi. Savod o‘rgatish jarayonida diktantlar o‘quvchilarning yozuv
malakalarini rivojlantirish, to‘g‘ri va tez yozish ko‘nikmalarini shakllantirish
uchun muhim vositalardan biridir. Diktantlar nafaqat o‘quvchilarning xatolarini
aniqlash, balki ularning lug‘at boyligini, grammatika va imlo qoidalarini puxta
o‘zlashtirishini ta’minlaydi.
Kurs ishida tekshiruv diktanti turlari, ularning maqsadi va mazmuni haqida
batafsil ma'lumot beriladi. Diktantni tashkil etish jarayonidagi pedagogik
yondoshuvlar, metodik tavsiyalar hamda o‘quvchilarning tayyorgarligini oshirish
uchun ishlatiladigan interaktiv va didaktik vositalar tahlil qilinadi. Shuningdek,
tekshiruv diktantini o‘tkazishda e’tibor beriladigan asosiy jihatlar, shu jumladan,
o‘quvchilarni o‘zlashtirgan materialga nisbatan baholash me'yorlari ko‘rib
chiqiladi.
Ishning maqsadi — boshlang‘ich ta’lim jarayonida tekshiruv diktanti
yordamida o‘quvchilarning yozma tilni o‘zlashtirishdagi o‘zgarishlarni tahlil qilish
va ularning didaktik jarayonda samarali qo‘llanilishini ko‘rsatishdir. Kurs ishida bu
jarayonning pedagogik jihatlari hamda amaliyotga ta’siri muhokama qilinadi,
shuningdek, ta’lim metodikalarida yangi yondoshuvlarni joriy etishning zarurligi
ta’kidlanadi.
Kalit so‘zlar: boshlang‘ich sinflar, tekshiruv diktanti, savod o‘rgatish,
metodik yondoshuv, yozma til, didaktik vositalar, pedagogik baholash.
2

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT
YOZISHGA O‘RGATISH MASALALARI
1.1. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari………………………………………………………………………...
6
1.2. Diktant turlari haqida ma’lumot…………………………………………….. 13
II-BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT
YOZISHGA O‘RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN
FOYDALANISH
2.1. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati
va o‘ziga xos
tomonlari ……………………………………………………………... 26
2.2. Savod o‘rgatish davrida ta’limiy diktantlardan foydalanish
usullari ………… 34
XULOSA……………………………………………………………………….. 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 40
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi globallashuv va axborot texnologiyalari
jadal rivojlanayotgan davrda ta’lim sohasini zamon talablariga mos ravishda isloh
qilish, yangilash va takomillashtirish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Xususan, boshlang‘ich ta’lim tizimi — bolaning shaxs sifatida shakllanishida
poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois, ushbu bosqichda o‘quvchilarning savod
o‘rganish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, ularda mustahkam o‘qish va yozish
malakalarini shakllantirish, fikrlash va nutq madaniyatini rivojlantirish eng muhim
yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Ilm-fan va
innovatsiyalar yili” doirasida ilgari surilayotgan islohotlar, Prezident farmon va
qarorlarida belgilangan vazifalar, jumladan, 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi
PF–60-sonli farmonda ta’lim sifatini oshirish masalasi alohida e’tiborga olingan.
Aynan boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy
etish, darsliklar va metodik qo‘llanmalarni yangilash kabi vazifalar belgilangan.
Savod o‘rgatish davrida diktant — o‘quvchilarning imlo, tinish belgilari,
savodxonlik va nutq malakasini mustahkamlovchi asosiy metodlardan biridir.
Diktantlar orqali bolalarning mustaqil fikrlashi, eslab qolish qobiliyati, yozma
nutqi rivojlanadi. Bugungi ta’lim jarayonida faqat an’anaviy diktant turlari bilan
cheklanib qolmasdan, ta’limiy, tushuntirishli, ijodiy diktantlardan, hamda AKT
vositalari asosida tashkil etiladigan interfaol metodlardan foydalanish pedagogik
jarayonning samaradorligini oshiradi. Shuningdek, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining yosh xususiyatlari, psixologik holatlari, bilimni o‘zlashtirish
darajalari hamda mustaqil ishlash ko‘nikmalarini hisobga olgan holda darslarni
loyihalashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Diktant yozishga o‘rgatishda bolalar
qiziqishini uyg‘otish, muloqot madaniyatini rivojlantirish, ular bilan teng huquqli,
faol hamkorlik muhitini yaratish o‘qituvchining asosiy vazifasidir. Zero, bugungi
4

kunda ta’limda natijadorlik va sifatni ta’minlash eng muhim mezon bo‘lib xizmat
qilmoqda. Shunday ekan, savod o‘rgatish davrida diktant yozish bo‘yicha
zamonaviy metodika va texnologiyalar asosida darslarni tashkil qilish —
o‘quvchilarning mustahkam yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim vositaga
aylanadi.
Kurs ishining maqsadi . Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant
yozishga o‘rgatishning amaliy va nazariy asoslarini aniqlash hamda ta’limiy
o‘yinlar yordamida mazmunli darslarni loyihalash metodikasini ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishining obyekti . Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida savod o‘rgatish
davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalarini takomillashtirish
jarayoni hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti . Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida diktant
mavzusidagi darslarda ta’limiy o‘yinlardan foydalanish orqali darslarning shakli,
metodi va mazmunidir.
Kurs ishining vazifalari:
 mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish va uning ilmiy-nazariy asoslarini
aniqlash;
 mavzuga doir o‘quvchilar bilimini o‘rganuvchi metodlarni tahlil qilish;
 savod o‘rgatish darslarida mustaqil fikrlash kontseptsiyasiga mos biluv
topshiriqlari tizimini ishlab chiqish;
 biluv topshiriqlari va ta’limiy o‘yinlarni o‘quv jarayoniga tatbiq etish va
ularning samaradorligini tahlil qilish;
 2-sinf o‘qish darslarida ertak o‘qitishda ijodiy topshiriqlarni joriy etish
usullarini asoslash;
 o‘quvchilarning mustaqil ishlash faoliyatini shakllantirishga xizmat
qiluvchi vositalarni amaliyotda sinab ko‘rish.
Kurs ishining hajmi : kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI
DIKTANT YOZISHGA O‘RGATISH MASALALARI
1.1. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari
Ma’lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda
to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek,
o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish,
mavhum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham
bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Tayyorgarlik davri o‘qishda
o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish,
diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish,
ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o‘quvchilarning
o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatish uchun
avvalo o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf
bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf
bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So‘z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan
tovush ajratib olinadi: ot. O‘qituvchi ot rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
nomini — so‘zni aytadilar. O‘qituvchi “o” tovushini cho‘zib (o-o-o-ot) aytadi va
qaysi tovushni cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar “o”
tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o‘tkaziladi. “O” tovushli
so‘zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng “o” harfi kesma harfdan yoki rasmli
6

alifbodan ko‘rsatiladi. Bunda “o” harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida
e’tibor beriladi.
3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib
qo‘yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadi. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko‘rsatadilar.
Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida
ishlanadi. O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun
o‘qituvchida bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish
namunasi ko‘rsatiladi, ya’ni harfla bemas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib,
uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalisini bog‘lab, unlini
mo‘ljallab, uhlab aytish tushuntiriladi. Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi
asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi
jadvaldan foydalanish mumkin. Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so‘zlarni oldin
bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng o‘qishni mashq qilish yaxshi samara beradi.
O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng xor bilan o‘qish, yakka-yakka o‘qish,
shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o‘qiydigan o‘quvchilar bo‘lgan
sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf
o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so‘zlarni harf
taxtasiga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan harflarni hisobga olgan holda
qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o‘qitish usulidan ham
foydalaniladi.
Ma’lumki, “Alifbe” sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarini belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdan
tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo‘g‘inlarda — o-la:m, Ma: n-no:n
tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inlarda ng, st
7

tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda
bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi. Umuman olganda,
har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi murakkab so‘zlarni o‘qish mashqi
o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish malakasining takomillashuviga
yordam beradi.
O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini
hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo‘naltiradi. O‘quvchi tushirib
qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki
mos emasligiga e’tibor beradi, o‘rtoqlariga nisbatan tez topib, o‘qituvchining
rahmatiga sazovor bo‘lishga intiladi. “Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish
belgilari ishlatilgan. Ular shu bilan ohang tanlashni, to‘xtash, pauza qilish
o‘rinlarini belgilab olishni taqozo etadi. Bunda ham o‘qituvchining tushuntirishi
(birinchi uchragan tinish belgisini izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini
ko‘rsatish katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli tuziladi.
Har bir predmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya
birligiga e’tibor beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning ongli
o‘zlashtirilishiga bog‘liq. O‘quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini
anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan
esa yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun
ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga
diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matndan nima haqida gap boradi?
Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog‘lanish bormi? Matn mazmunini
rasmga qarab so‘zlab bering. Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima?
Bolaning ismi-chi? Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
Demak, o‘qish o‘qiganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim,
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya o‘qituvchilar tomonidan
o‘zlashtiriladi. So‘ng so‘z va matnlarni yodlaganda ham o‘quvchining kibi qoladi.
O‘qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini
8

o‘quvchilarning ko‘rgan, kechirganlarini, taassurotlarini bilan bog‘lash lozim.
Shunda o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi. Ongli o‘zlashtirishni
amalga oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan,
51-sahifada uvol, rizq-ro‘z so‘zlari bor. Ularning ma’nosi ustida to‘xtalish,
birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat
qiladi. She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlardan o‘qitish,
yod oldirish ham o‘quvchilarning o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
O‘qish darslarining uchdan ikki qismi o‘qishni mashq qilishga ajratilishi
lozim. Demak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish sur’atini oshirish,
ifodali va ongli o‘qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslarining
muhim vazifalari hisoblanadi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu
jumladan savod o‘rgatish ham, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan
bog‘liq holda uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng
bo‘lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet darslar, rasm yuzasidan
suhbat va boshqalar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning
vazifalari:
1. bolalar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash;
2. ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog‘liq holda
lug‘atini boyitish;
3. o‘quvchilarning nutqidagi ayrim so‘zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish;
4. gap va uch-to‘rt gapli kichik «hikoyacha» (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki
turli tuzish ko‘nikmasini o‘stirishdan iborat.
Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi
predmetlar bilan tanishish yordamida so‘zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli
tipdagi sodda iriq gap (Bolalar yugurib yaptirlar), sodda yoyiq gap (Lola
magazinga bordi), uyushiq bo‘lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga
qaraydi), tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar.
9

Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatini, kuzatishlarini nutq
o‘stirish uchunasosiyman bahisoblanadi.
Predmetlar, uy-ro‘zg‘or asboblari, o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat
uchun mavzubo‘lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan
tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o‘quvchilari nutqni
o‘stirishda bolalarning o‘yin va ertaklari, rasm ko‘rish va “Bu nima?”, “Bu kim?”,
“Bu qanday predmet?”, “Kim nima qilmoqda?” kabi savollar asosida suhbatdan
ham foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga
atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni
ma’lum belgilar asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o‘qituvchining
topshirig‘iga muvofiq ma’lum bir temada (kuz, mevali bog‘, oila, sinf, maktab
haqida) ikki so‘zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yirik gaplar tuzib,
ularni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. O‘rgangan harflaridan so‘zlar
va kichik gaplar tuzib yozadilar. O‘qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha
tuzadilar, o‘qituvchining savollariga to‘liq javob berishga o‘rganadilar. Alifbe
darsligidagi rangli, chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmetlar va xodisalar,
hayvonlar va o‘simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi.
Savod o‘rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy
o‘zlashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Savod o‘rgatish jarayonida bolalar
grammatika va imlodan ayrim materiallarni amaliy asosda o‘zlashtira boradilar,
ya’ni ularga mavzu tushuntirilmaydi, nazariy ma’lumot berilmaydi. Savod
o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar o‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda
yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar
yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:
1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish.
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha kattalikda va
kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yozish:
bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.
10

3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida
yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va
diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlar bilan
tekshirish.
Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi
saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni
o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida
esa shu harflar so‘zini yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik
malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish
va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka,
birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga
asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan
tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi.
Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi
sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab, bir chiziqli daftarga yozishga
o‘tiladi. Daftar tutishda bolalarni xoshiyaga qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya
qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavxani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat
boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda
saranjomsarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar “Yozuv daftari”
bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar
bo‘lgani ma’qul. O‘qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning
uchun daftar parta ustiga 25 gradus qiyalikda qo‘yilishini ta’kidlab turadi.
Orfografiya, yunoncha “to‘g‘ri” va “yozaman” so‘zlaridan olingan bo‘lib, adabiy
tilning yozma shakli bilan bog‘liq. Orfografiya to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalar
ko‘nikmasidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til normalari asosida
yozma ifodalab bo‘lmaydi. O‘quvchilarning orfografik savodxonligi haqida
g‘amxo‘rlik qilish, tilning aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro
xatosiz muomala qilish uchun ham g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatishda
11

bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan bir vaqtda imloga oid malakani
shakllantirishga ham zamin yaratiladi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar:
a) Talaffuzi va yozilishi farq qilmaydigan so‘zlarda tovush bilan harfning
mosligini;
b) So‘zlarni alohida yozishni, ya’ni yozuv vositasida so‘zning ma’no
birligini sifatida ajratishni;
v) So‘zning satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab
ko‘chirib yozishni, bunda bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni qatorga ko‘chirib
yozib bo‘lmasligini;
g) Gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo‘yilgan
nomlarda bosh harfning ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadilar.
Savod o‘rgatish davridayoq ko‘chirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan
foydalaniladi. O‘z-o‘zini tekshirishga o‘rganadilar. Yozuv darslarida ham
o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Shu bilan birga, ushbu davr o‘quvchilarni to‘g‘ri va chiroyli savodli yozishlari
uchun asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
12

1.2. Diktant turlari haqida ma'lumot
O‘quvchilarning savodxonligini oshirishda foydali mashqlardan biri
diktantdir. Diktant o‘tkazishda o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish,
ishda aniqlikka e’tibor berish, soddadan murakkabga borish muhim ahamiyatga
egadir. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z-o‘zini tekshirishga odatlantirish zarur.
O‘quvchi diktant yozishda so‘zning harfiy ifodasini ko‘rmay, eshitish sezgisi
orqali tovushlar majmuasini tasavvur etadi, tovushlarni harflar bilan almashlab
yozadi. Bunda psixologik jarayon bilan fiziologik jarayonning birgalikda
harakatlanishi so‘zlarning shaklining bolada mustahkamlanib borishiga imkon
beradi. Shuning uchun ham diktant imlo o‘rgatish da’vosi tabiati bo‘yicha to‘la
ta’limiy yozma ish hisoblanadi.
Diktant turlari maqsadiga ko‘ra ikki turga bo‘ladi:
Ta’limiy diktant . Diktantning bu turi o‘rganilgan mavzularni
mustahkamlash maqsadida yozuv darsining biror qismida o‘tkazilib, unga alohida
soat ajratilmaydi.
Ta’limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko‘ra quyidagi turlarga
bo‘linadi:
1. Ta’kidiy diktant
2. O‘z diktant yoki oddiy yozuv diktanti
3. Izohli diktant
4. Saylanma diktant
5. Erkin diktant
6. Rasm diktant
7. Lug‘at diktant
8. Ijodiy diktant
Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma’lum o‘zgarishlar
bilan yoziladi.
13

Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o‘rganilib, mashqlar bilan
mustahkamlangan qoidalarni o‘quvchilar qay darajada o‘zlashtirganliklari
aniqlanadi. Tekshiruv diktanti biror bo‘lim o‘rganilgandan so‘ng yoki chorak
oxirida o‘tkaziladi. Tekshiruv diktanti o‘quv yili davomida 5-6 marta o‘tkaziladi.
Diktantning bu turida yolg‘on qo‘yilgan xatolar chuqur tahlil qilinadi, ulardan
xalos bo‘lish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshiruv diktantining ta’limiy
ahamiyati katta. Imloviy mashq sifatida diktantning xilma-xil turlaridan
foydalaniladi.
Izohli diktant o‘quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil o‘tkaziladi.
O‘quvchi, odatda, o‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan ma’lum so‘zning yozilishini
diktant yozishdan oldin yoki keyin izohlaydi. So‘zning yozilishini bo‘g‘in-tovush,
tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi. Masalan, “Kitob —
bilim manbai” — Kitob: Ki-tob. Ikki bo‘g‘in. Birinchi bo‘g‘inida k, i; ikkinchi
bo‘g‘inida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida talaffuz qilinadi.
Unda yozilishni tekshirib aniqlaymiz: Kitobi. B tovushi yozilar ekan, “kitobi”
tarzida izohlanadi. Bu diktantda o‘quvchilar qoidalarga oid so‘zlarning tagiga
chizadilar. Saylanma diktant da o‘quvchilar diktovka qilinayotgan gaplar yoki
matnning hammasini yozmaydilar. Uning o‘qituvchining topshirig‘iga mos qismini
(o‘rganilgan qoida asosida yoziladigan so‘zlarni, so‘z birikmalarini) yozadilar.
Masalan, bosh harf bilan yoziladigan so‘zlarni yozish (1-sinf), qaratqich
kelishigidagi so‘zni u bog‘langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so‘zni u
bog‘langan fe’l bilan birga yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o‘quvchilarda
imloviy ziyraklikni o‘stiradi.
Erkin diktant. Erkin diktantda o‘quvchilarga mazmunni buzmasdan, gap
tuzilishini o‘zgartirish, bir so‘zni unga yaqin ma’noli so‘z bilan almashtirish
erkinligi beriladi. Diktant uchun 3—5 qismli matn tanlanadi. O‘qituvchi avval
matnni bir marta ifodali o‘qib beradi, so‘ngra matn mazmuni yuzasidan suhbat
o‘tkazadi. Ayrim qoidalarni eslatadi. Keyin matnning bir qismi qayta o‘qib
beriladi, o‘quvchilar uning mazmunini yozadilar.
14

Bayon. Bayon o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini
o‘stirishga qaratilgan orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon
orfografik mavzularni o‘rganishning yakunlovchi bosqichida, o‘quvchilar
qoidalarni bilib olib, uni tatbiq qilishga o‘rganganlaridan so‘ng o‘tkaziladi. Bayon
yozganda o‘rganilgan imlo qoidalarini to‘g‘ri tatbiq etish ularning ongli
o‘zlashtirilganligini ko‘rsatadi.
Tekshirish diktanti. Diktantning bu turi o‘rganilganlarni o‘quvchilar
qanchalik o‘zlashtirganini sinash, tekshirish maqsadida o‘tkaziladi. Shu o‘rinda biz
bu aytib o‘tgan diktant o‘tkazish usullari xususida to‘xtalishni joiz deb bildik.
Lug‘at diktanti. Lug‘at diktanti o‘rganilgan imlo qoidalarini
mustahkamlash, o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish maqsadida o‘tkaziladi.
Bundan tashqari, o‘rganilgan imlo qoidalarini o‘quvchilar tomonidan qanchalik
o‘zlashtirilganini sinash va hisobga olish maqsadida ham o‘tkazilishi mumkin.
Lug‘at diktanti uchun o‘rganilgan imlo qoidasi asosida yoziladigan so‘zlar, so‘z
birikmalari yoki turlaridan foydalaniladi.
Agar tayyor so‘z va so‘z birikmalari yozdiriladigan bo‘lsa, dastlab ularning
ma’nosi, talaffuzi va yozilishi suhbat orqali izohlab tushuntiriladi. Diktantda turli
narsalar yoki ularning rasmlaridan foydalaniladigan bo‘lsa, ish quyidagicha
tashkillashtiriladi: tanlangan narsalar rasmlari yoki o‘zi tartib bilan o‘quvchilarga
ko‘rsatiladi. O‘quvchilar rasmda ifodalangan narsaning nomini yozib, vergul
qo‘yadilar. Ish shu tarzda davom etadi. O‘qituvchi birinchi so‘zni bosh harf bilan
boshlash va oxirgi so‘zdan keyin nuqta qo‘yish kerakligini ta’kidlaydi. O‘quvchilar
yozganlarini imlo lug‘atiga yoki o‘zlarining lug‘at daftarlariga solishtirib
tekshiradilar. Yo‘l qo‘ygan xatolarini mustaqil ravishda to‘g‘rilaydilar, keyin esa
o‘qituvchi tomonidan tekshirib baholanadi.
Lug‘at diktantini yozish uchun:
 2-sinfda 3 ta so‘z
 3-sinfda 10 so‘z
 4-sinfda 12–15 ta so‘z bo‘lishi mumkin.
15

Saylanma diktant. Saylanma diktant o‘rganilgan grammatika va imlo
qoidalarini mustahkamlashga, ularni amalda qo‘llashga yordam berish bilan birga,
o‘quvchilar mavzuni qanchalik o‘zlashtirganliklarini aniqlashga ham imkon beradi.
Diktantning bu turida o‘quvchi o‘qituvchi aytgan matnning yoki gapning
hammasini yozmay, o‘rganilgan qoida asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z
birikmalarinigina saylab yozadi, shuning uchun ham bu diktant saylanma diktant
deyiladi.
Saylanma diktant quyidagi tartibda o‘tkaziladi: O‘qituvchi «Diktantlar
to‘plami»dan o‘rganilgan qoidaga mos, shu yozuv ko‘proq ishtirok etgan matnni
tanlaydi. Matn darsdan oldin yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi (ko‘chma yozuv
taxtasidan foydalanish ham mumkin). O‘qituvchi matnni bir marta o‘qib bergach,
matn tahlil qilinib, o‘rganiladigan qoida asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z
birikmalari aniqlatiladi, hamda qoida takrorlab mustahkamlanadi. Keyin matn bir
o‘quvchiga o‘qitilib, bolalar diqqatini shu yozuvga jalb qilinadi. Matn parda bilan
berkitib qo‘yiladi va o‘qituvchi bolalarga ta’kidlaydi:
 Men matndagi gaplarni tartib bilan o‘qiyman. Sizlar men o‘qigan
gaplarni to‘liq yozmasdan, takrorlangan qoidaga muvofiq bo‘lgan so‘zlar va so‘z
birikmalarinigina saylab yozasizlar. Agar gapda shu qoida asosida yoziladigan
so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lmasa, uni butunlay yozmasligingiz kerak.
O‘quvchilar saylanma diktantni yozib bo‘lgach, yozuv taxtasidagi matn
ochiladi va ish o‘qituvchi rahbarligida tekshiriladi. O‘qituvchi saylab yozish kerak
bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarining tagiga chizadi, o‘quvchilar yozganlarini
yozuv taxtasidagi matn bilan solishtiradilar. Saylanma diktantni 3-4-sinflarda
o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Diktantning bu turini yozish uchun o‘quvchi
grammatika va imlo qoidalarini puxta bilishi kerak. Saylanma diktant
o‘quvchilarni har bir gapga, so‘z birikmasiga, har bir so‘zga diqqat bilan qarashga
odatlantiradi, kerakli so‘zni, grammatik shaklni, qoidaga mos yozuvni tezroq topa
bilishga, ziyraklikka o‘rgatadi.
16

Ko‘rsatish diktanti. Ko‘rsatish diktanti boshlang‘ich sinflarning
hammasida o‘tkaziladi. Buning uchun o‘tilgan mavzu ga doir matn “Diktantlar
to‘plami”dan tanlanadi va darsdan oldin husnixat qoidalariga rioya qilgan holda
yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matn bir martashoshmasdan ifodali qilib o‘qib
beriladi. Suhbat (savol-javob) yordamida tushuntiriladi va o‘rganilgan qoidalar
eslatilib, matn mazmuni mustahkamlanadi. Shundan keyin matn parda bilan
bekitib qo‘yiladi va aytib yozdiriladi. Matnni aytib yozdirib bo‘lingach, parda
ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, yo‘l
qo‘ygan xatolarini to‘g‘rilaydilar.
Masalan, 2-sinfda nutq va gap haqida tushuncha hosil qilinganidan keyin,
shu ga oid birorta matn yuzasidan ko‘rsatish diktanti o‘tkaziladi. Yozuv taxtasidagi
matn ifodali qilib o‘qilgach, gapning oxirida ovozning pasayishi, yozuvda nuqta
qo‘yilishi, gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanishi suhbat yordamida
tushuntiriladi. So‘ng matn ustini parda bilan berkitib, aytib yozdiriladi. O‘qituvchi
birinchi gapni (Tongotdi) aytadi, nuqta qo‘yilishi aytmaydi. O‘quvchilar gapni
yozib, oxiriga nuqta qo‘yadilar. O‘qituvchi keyingi gaplarni ham shu tartibda aytib
yozdiradi. Matn yozdirib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar
yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, xatolarini tekshirib
to‘g‘rilaydilar. O‘qituvchi o‘quvchilarda haftaning oxirida yig‘ib bo‘ladi, tekshirib,
mustaqil ishlar singari baholaydi. 2-sinfda so‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan
maktab , maqsad kabi so‘zlarning yozilishini mustahkamlash uchun quyidagi
to‘rtlikni ko‘rsatish diktanti qilib yozdirish mumkin:
Bizlar yosh avlod,
Yashaymiz hur,
Shod. Mehnat-la obod,
Mening Vatanim.
Bundamatn ifodali o‘qib berilgach, savol-javob yordamida o‘quvchilar shod ,
avlod , obod so‘zlarining oxirida kelgan undoshning jarangsiz jufti t talaffuz
qilinishini, ammo yozuvda d harfi bilan yozilishini aytib, tekshirish yo‘lini (bunday
17

so‘zlar oxirida qanday harf yozilishini aniqlash uchun shu so‘zga unli qo‘shib
o‘qilishi kerakligini) eslatadilar. Matnni bekitib aytib yozdiriladi. O‘quvchilar
matnni yozib bo‘lgach, parda ochiladi. Ishning davomi yuqoridagi tartibda davom
ettiriladi. So‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan so‘zlarning yozilishini
mustahkamlash maqsadida ko‘rsatish diktantining ikkinchi usulidan ham
foydalanish mumkin. Bunda matn to‘liq yozilmay, balki o‘rganilishi lozim bo‘lgan
mavzuga doir so‘zlargina (shod, avlod, obod) yoziladi. O‘qituvchi shu so‘zlar
ishtirok etgan she’rni bir marta o‘qib beradi. Matn mazmuni ikki-uch o‘quvchiga
so‘zlatiladi va matndagi shod , avlod , obod so‘zlari yozuv taxtasiga yoziladi. Yozuv
taxtasiga so‘zlar ikki-uch o‘quvchiga o‘qitilgach, suhbat yordamida o‘quvchilar
shu so‘zlarning aytilishi va yozilishini, so‘zlarning oxirida qanday harf yozilishini
tekshirish yo‘lini tushuntiradilar yoki o‘qituvchining o‘zi tushuntiradi. Shundan
so‘ng matn aytib yozdiriladi. Matn yozib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi so‘zlar
ochib qo‘yiladi, o‘quvchilar yozganlarini tekshiradilar. O‘qituvchining ko‘rsatmasi
bilan o‘quvchilar kitobning shu betini ochadilar. O‘qituvchi matnni o‘qiydi,
o‘quvchilar kitoblaridan kuzatib boradilar. Matndagi unli tovushli so‘zlar ikki-uch
o‘quvchiga o‘qitilgach, kitoblar yoptirib qo‘yiladi. O‘quvchilar yozuv taxtasiga
oldindan yozib qo‘yilgan sana va matn sarlavhasini daftarlariga yozadilar.
Shundankeyin “O‘yinchoqlar” matni aytib yozdiriladi. O‘quvchilar yozganlarini
avval mustaqil, keyin kitoblarini ochib, yozganlarini tekshirib bo‘qiydilar va
hokazo.
“Diktantlar to‘plami”da ko‘rsatilgan diktantlar uchun tavsiya etilgan
matnlardan o‘qituvchi o‘z sinfi o‘quvchilarining bilim saviyasi va qabul qilish
darajasiga qarab foydalanishi, ayrim matnlarga ijodiy yondashishi mumkin.
Ko‘rsatish diktanti o‘quvchilarning ko‘rish, idrok etish sezgilariga va eshituv
sezgilarining taraqqiy etishiga yordam beradi.
O‘z diktant yoki yoddan yozuv . O‘z diktant yoki yoddan yozuv
boshlang‘ich sinflarda o‘tkaziladi. Diktantning bu turini o‘quvchilar juda sevib
bajaradilar. O‘z diktant uchun sinf o‘quvchilarining saviyasiga mos kichik bir
18

parcha (yoki biror to‘rtlik) tanlanadi. Tanlangan matn yozuv taxtasiga yozib
qo‘yiladi. Matnni o‘qituvchi o‘qib beradi. Matndagi izoh talab etiladigan so‘zlar
izohlanib, imloga doir qoidalar takrorlanadi. Shundan so‘ng matn 3-4 bolaga
o‘qitilgach, yod olishlari uchun bir necha minut vaqt beriladi. O‘quvchilar matnni
yod olgach, uni bekitib qo‘yiladi. Ular yodlagan matnlarini mustaqil yozadilar.
Keyin yozuv taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozgan matnlarini yozuv
taxtasidagi matnga taqqoslab tekshiradilar va xatolarini tuzatadilar. Diktant
o‘tkazish tartibidan bilib turib, matn aytib yozdirilmaydi, balki matnni o‘quvchilar
yodlaydilar va mustaqil yozadilar, shuning uchun ham u o‘z diktant yoki yoddan
yozuv deyiladi.
O‘z diktanti imlodan berilgan ma’lumotlarni singdirish, o‘quvchilarning
og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirish, xotiralarni mustahkamlashga yordam beradi.
“Diktantlar to‘plami”da yoddan yozuv uchun matnlar berilgan. O‘rganilgan
mavzuni mustahkamlash uchun “O‘qish kitobi” va “Ona tili” darsliklarida hamma
matnlar mavjud. Darslikdagi matndan foydalanib o‘z diktant o‘tkazilganda, matnni
yozuv taxtasiga yozish shart emas. O‘z diktant o‘tkaziladigan matnni uyda yodlab
kelishga topshirish ham mumkin. O‘z diktantda o‘qituvchi quyidagi kabi
qo‘shimcha topshiriqlarni berishi ham mumkin: matndagi otlarning tagiga to‘g‘ri
chiziq chizish, ayrim bir yoki ikki so‘zni bog‘in ko‘chirish qoidasiga ko‘ra
bo‘laklarga ajratib yozish, matndagi fe’llarni aniqlab, tagiga chizish va hokazo.
O‘z diktant o‘quvchilarda matn ustida ishlash malakasini shakllanishiga ham
yordam beradi.
Ta’kidiy diktant . Ta’kidiy diktant uchun tanlangan matnni yozdirishdan
oldin o‘quvchilarga o‘rganilgan qoidalar eslatilib, ayrim so‘zlarning yozilishi
tushuntiriladi, sharoit talab qilsa, ayrim so‘zlarni grammatik tahlil qilib, umumiy
yozish jarayonida nimalarga e’tibor berish kerakligi ta’kidlanadi. Shuning uchun
ham mazkur ish turini ta’kidiy diktant deyiladi. Ta’kidiy diktant uchun matnni
“Diktantlar to‘plami”dan nafaqat “Ona tili”, “O‘qish kitobi”dan tanlash ham
mumkin. Chunki o‘qituvchi ta’kidiy diktant o‘tkazishdan bir necha kun oldin
19

yozdiriladigan matnni o‘qib kelish uchun topshiradi. Bundan maqsad
o‘quvchilarning o‘rgangan imlo qoidalarini mustahkamlash, undan amalda
foydalanish ko‘nikmasini hosil qilishdir. Ta’kidiy diktant quyidagi tartibda
o‘tkaziladi: tanlangan matn bir marta o‘qib eshittiriladi. Matn mazmuni
o‘quvchilarga savol-javob yordamida tushuntiriladi. Mazmuni ikki-uch o‘quvchiga
so‘zlatiladi. Mustahkamlanishi ko‘zda tutilgan imlo yoki tinish belgilariga oid
qoidani takrorlab, ta’kidlab eslatiladi; matndagi shu qoida asosida yoziladigan so‘z
yoki qo‘yish lozim bo‘lgan tinish belgilari aniqlanadi, o‘quvchilar mustaqil misol
tanlaydilar va qoidani tushuntirib beradilar. O‘quvchilarning javoblari
xulosalanadi. Shundangina matn aytib yozdiriladi. O‘quvchilar matnni yozib
bo‘lgach, o‘z ishlarini tekshirib chiqishlari uchun vaqt beriladi. Masalan, 2-sinfda
yumshatish belgisining yozilishini mustahkamlash maqsadida quyidagi matndan
foydalanib ta’kidiy diktant o‘tkazish mumkin.
Buyuk Ipak Yo‘li asrlar davomida qit’alarni bir-biri bilan bog‘lagan. Yo‘l
o‘tgan o‘lkalarda savdo-sotiq rivojlangan, ma’rifat-madaniyat ravnaq topgan.
Bu muqaddas yo‘l O‘zbekistonning shaharlari va talay salobatli qal’alari orqali
o‘tar edi. Bozorlarni noz-ne’matlar bilan to‘ldirgan. Elatlarga to‘kin-sochqin hayot
baxsh etgan. Xalqlar bir-birlar bilan do‘stlikda, tinchlikda barqaror hayot
kechirishga intilganlar. Hozir ham ajdodlar asos solgan bu tabarruk yo‘l o‘z
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Matn bir marta o‘qib berilgandan keyin, tutuq
belgisining yozilishi haqidagi qoida takrorlanadi: o‘quvchilar qoidani aytadilar,
misollar keltiradilar. Keyin o‘quvchilar qit’alarni, ma’rifat, qal’alari, noz-
ne’matlari so‘zlaridagi tutuq belgisining yozilishi haqidagi qoidani eslaydilar.
O‘quvchilar daftarlari gazasavamatn sarlavhasini yozib olgach (bular yozuv
taxtasiga yozib qo‘yildi), matn aytib yozdiriladi. Matn yozib bo‘lingach, o‘qituvchi
matnni boshidan oxirigacha o‘qib berishi, o‘quvchilar yozganlarini kuzatib borib,
yo‘l qo‘ygan xatolarini tuzatishlari mumkin. Ayrim hollarda matnni o‘qituvchi
o‘qib berganidan keyin o‘quvchilardan biri daftari da o‘qitish ham foydalidir.
20

O‘quvchilar o‘z ishlarini mustaqil o‘qib, yo‘l qo‘ygan xatolarini tekshirganlaridan
keyin daftarlari yig‘ib olinadi.
Izohli Diktant . Izohli diktant boshlang‘ich sinflarning barchasi uchun mos
bo‘lib, o‘quvchilarga yozdirilgan matn tarkibidagi imlosi qiyin so‘zlarning
yozilishini eslatish va ta’kidlash maqsadida o‘tkaziladi. Belgilangan matn
o‘quvchilarga yozdiriladi. Undagi so‘zlarning imlosi eslatilmaydi. O‘quvchilar
matnni yozib bo‘lganlaridan keyin undagi matnni qanday yozganliklari so‘raladi.
Albatta, o‘quvchilar yozuvida ayrim xatolarning bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar
yozuvidagi xatolarni turli tartibda tuzatilib izohlanadi:
A) o‘quvchilardan biri aytgan so‘zdagi xato ni boshqa bir o‘quvchi tuzatadi;
B) o‘quvchi xatosini o‘qituvchi og‘zaki izohlaydi;
D) o‘quvchi yozgan xato so‘zni o‘qituvchi yozuv taxtasiga yozib ko‘rsatadi.
Shu tartibda o‘quvchilar yozgan xato so‘zlarini o‘zlari tuzatadilar. Bu bilan
o‘quvchilarning imlo savodxonligini aniqlash va kamchiliklarini to‘ldirish
mumkin.
Izohli diktant uchun to‘la bir dars ajratilishi shart emas. Ta’limiy diktantning
boshqa turlari kabi yozuv darsining ma’lum bir qismida o‘tkazish mumkin.
Izohli diktant uchun matnni o‘quvchilarning darsliklaridan ham tanlash mumkin.
Bunday holatda matnni o‘quvchilarga yozdirib bo‘linganidan keyin ular kitoblarini
ochib, yozganlarini taqqoslab ko‘radilar. O‘zlari sezgan xatolarini tuzatadilar.
Lekin hamma o‘quvchilar ham o‘z xatolarini topa olmaydilar. Ayniqsa, bo‘sh
o‘zlashtirayotgan o‘quvchilar bu ishga qiynaladilar. Shuning uchun ular bilan
alohida ishlashga to‘g‘ri keladi. Ya’ni, o‘quvchilar o‘z yozuvlarini kitobdagi
matnga taqqoslab xatolarini tuzatayotganlarida, o‘qituvchi bo‘sh o‘zlashtirayotgan
o‘quvchi bilan ikki tartibda ishlashi lozim.
Ijodiy Diktant . Ijodiy diktant o‘rganilgan qoidalarni o‘zlashtirish va
yozuvda o‘rinli qo‘llash malakalarini mustahkamlash bilan birga, o‘quvchilar
og‘zaki va yozma nutqining rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi, ularda ijodkorlik,
mustaqillik kabi zaruriy malakalarning shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Ijodiy
21

diktantda o‘quvchilarga o‘rganilgan qoidaga mos so‘z, so‘z birikmalari, biror
mavzuga oid so‘roqlar beriladi. Ular berilgan so‘z va so‘z birikmalarini
qatnashtirib gap yoki hikoya tuzadilar. O‘qituvchi ana shu berilgan so‘zlar yoki
so‘z birikmalari yordamida tuzatiladigan hikoya mazmuni va ishni bajarish usuli
haqida o‘quvchilarga tushuncha berishi kerak, chunki ijodiy diktant matni aytib
turilmaydi, gap yoki matnni o‘quvchilarning o‘zlari ijod qiladilar. O‘qituvchining
ko‘rsatmasiga ko‘ra, ungi yozadilar. Shu jihatidan ijodiy diktant inshoga o‘xshab
ketadi.
O‘quvchilarning ijodkorlik faoliyatini yoshlikdan tarbiyalash maqsadida ijodiy
diktantni izchillik bilan, tez-tez o‘tkazib turish lozim. Bu bilan o‘quvchilarni
yuqori sinflarda ijodiy xususiyatga ega bo‘lgan yozma ishlarni yozishga, xususan,
inshoga tayyorlanadi.
Ijodiy diktant 1-4-sinflarda kengaygan holda o‘tkaziladi. Alifbo davridanoq
o‘quvchilarni ijodiy diktant yozishga tayyorlab boriladi. Buning uchun quyidagi
tayyorgarlik ishlarini olib borish kerak:
1. Berilgan so‘zlardagi tushirib qoldirilgan tovushlarni topib aytish va shu
tovushni ifodalovchi harfni tanlab, so‘zni yozish: m.na (mana), bo.o (bobo) singari.
2. Berilgan gapdagi nuqtalar o‘rniga gapning mazmuniga mos so‘z topib
aytish va yozish: O‘quv qurollarini … (yaxshi) saqlayman.
3. Berilgan so‘zlardan gap tuzib aytish va uni o‘qituvchi ko‘rsatmasi bilan
yozish: Erta, bu yil, keldi, bahor. (Bu yil bahor erda keldi).
4. Berilgan savolga mustaqil javob qaytarish va uni yozish: O‘quvchi nima
qiladi? (O‘quvchi o‘qiydi, yozadi va dam oladi).
Bunday ijodiy diktantga tayyorlov mashqlarida o‘quvchilar ko‘proq
noto‘g‘ri talaffuz qilishi sababli xatoga yo‘l qo‘yadigan so‘zlardan tanlash
maqsadga muvofiq bo‘lib, foydali natija beradi.
Ijodiy diktant quyidagicha o‘tkazilishi mumkin:
1. Berilgan so‘zlardan qatnashtirib gap tuzish va uni yozish. Ijodiy
diktantning butun boshli boshlang‘ich sinflarda o‘tkazilishi mumkin. Masalan, 2-
22

sinfda "Harakatni bildirgan so‘zlar" mavzusi o‘tilganda, harakatni bildirgan bir
necha so‘z yozuv taxtasiga yoziladi: ma’raydi , kishnaydi , qichqiradi . O‘qituvchi
yozuv taxtasiga yozilgan so‘zlardan qatnashtirib gap tuzish kerakligini
tushuntiradi. Buning uchun vaqt ajratiladi. Berilgan vaqt o‘tgach, o‘qituvchi
o‘quvchilardan tuzgan gaplarini so‘raydi. O‘quvchilar tuzgan gaplarini aytadilar:
Sigir ma’raydi . Ot kishnaydi . Xo‘roz qichqiradi (Xo‘roz ertalab tongda qichqiradi).
O‘quvchilarning talaffuzida yo‘l qo‘ygan xatolar tuzatilib, o‘qituvchi o‘quvchilar
aytganlaridan ma’qulini tanlab, aytib yozdiradi. Ish shu tarzda davom etadi.
O‘quvchilarda ijodiy diktant yozish malakasi hosil bo‘lgach, tanlangan gapni
tuzgan o‘quvchining o‘zi yozishi ham mumkin.
Masalan, 3-sinfda o‘qituvchi quyidagi so‘zlarni yozuv taxtasiga yozib berib,
“Oromgohda” mavzusida gaplar yoki hikoya tuzishni topshiradi: O‘quvchi, yoz,
oromgoh, jismoniy tarbiya, shug‘ullan, kinofilm, ko‘r, albom, tuz, hayot, tog‘,
yaqin, sayohat, turli barg, bola, suv, muzdek, maza, ta’til, ko‘ngilli, o‘tkaz .
Bolalar tuzgan gaplarini aytadilar. O‘qituvchi ular yo‘l qo‘ygan xatolarni
tuzatadi va “Oromgohda” mavzusida hikoya hosil qiladigan gaplarni tanlab, puxta
qilib boradi. Buning uchun u berilgan so‘zlardan hikoya tuzib qo‘ygan bo‘lishi
kerak. Aks holda kuzatilgan maqsadga erishib bo‘lmaydi. O‘quvchilar tuzgan
gaplarini – hikoyalarini aytib bo‘lgach, o‘qituvchi o‘zi tayyorlagan yoki ma’qul
bo‘lsa, o‘quvchilar mustaqil tuzgan hikoyani bir martalab o‘qib berishi, keyin
mustaqil yozishga topshirishi lozim. Ijodiy diktantning bu turida bir mavzuda
hikoya tuzish uchun o‘rganilgan qoidalarga mos so‘z birikmalarini berish ham
mumkin. Bunda ham o‘quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan so‘z birikmalarini
qatnashtirib hikoyacha tuzadilar. Ta’limiy-ijodiy diktantni har bir mavzudan so‘ng
o‘tkazish maqsadga muvofiq. Ijodiy diktant o‘tkazilganda, gap yoki matn tuzish
uchun zarur bo‘lgan so‘zlar, so‘z birikmalari yoki gaplar yozuv taxtasiga yozilib,
o‘quvchilar diktant yozayotgan vaqtda yozuv taxtasi vaqtincha parda bilan berkitib
qo‘yiladi. Ular diktantni yozib bo‘lgach, yozuv taxtasidagi yozuv ochiladi.
O‘quvchilar yozganlarini solishtirib, xatolarini tuzatadilar. Diktantning bu turini
23

tez-tez o‘tkazish o‘quvchilarda izlanish, ijod qilish, mantiqiy fikrlash kabi aqliy
faoliyatlarning taraqqiy etishiga katta yordam beradi.
Erkin diktant. Erkin diktant ta’limiy diktantlarning bir turi bo‘lib,
o‘quvchilar nutqini o‘stirishga, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat
qiladi. Erkin diktant uchun hikoya tarzidagi uncha katta bo‘lmagan matn tanlanadi.
Tanlangan bog‘lanishli matnning har bir bo‘limida ikkitadan uchtagacha gap
bo‘lishi kerak. Matn da o‘quvchilarga yozishga qiynalayotgan yoki o‘tilmagan
imlo ishtirok etgan so‘zlar bo‘lsa, matn mazmuniga halal yetkazmagan holda,
boshqa so‘zlar bilan almashtirilishi yoki tushirib qoldirilishi mumkin.
Diktantning bu turida o‘quvchilarga o‘qilgan bo‘limning mazmunini
buzmagan holda, gaplarning shaklini o‘zgartirib yozish imkoniyati beriladi.
Masalan, “Quyosh chiqib, hama yoqqa nurini sochdi” gapining shaklini o‘zgartirib,
o‘quvchilar “Quyosh nurini sochdi”, “Quyosh nurini hamma yoqqa sochdi”,
“Quyosh chiqib, nurini sochdi” kabi yozishlari mumkin. Yoki “Nosir erta bilan
turdi. Yuz-qo‘lini sovunlab yuvdi. Nonushta qildi va maktabga jo‘nadi” kabi uchta
gap bilan ifodalangan mazmunni o‘quvchilar “Nosir erta turib, yuz-qo‘lini
sovunlab yuvdi. Nonushta qilib, maktabga ketdi” kabi ikki gap bilan yozishlari
mumkin. Shuning uchun ham bu diktant “erkindiktant” deb ataladi.
Ayrim o‘quvchilar sheva ta’sirida «anor» so‘zini «onor», «kelyaptilar»
so‘zini «kevottilar» kabi yozib qo‘yishlari mumkin. Bunday xatoliklarning oldini
olish uchun o‘qilgan bo‘lim mazmunini o‘quvchilar erkin ravishda yozganlarida,
adabiy til me’yorlariga rioya qilishlari tushuntiriladi.
Erkin diktant quyidagicha o‘tkaziladi:
1. O‘qituvchi o‘quvchilarga erkin diktant va uni yozish tartibini qisqacha
tushuntiradi. O‘qituvchi yozuv taxtasiga, o‘quvchilar esa daftarlariga sana, ishturi
(erkindiktant) va sarlavhasini yozadilar.
2. O‘qituvchi o‘quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda matnni bir marta
ifodalab o‘qib beradi. Matn mazmunini so‘zlab beradi va o‘quvchilar qanchalik
tushungani aniqlanadi.
24

3. Tanlangan matnda o‘quvchilarga ma’nosiga tushunmagan yoki imlosi hali
yaxshi o‘zlashtirilmagan so‘zlar bo‘lsa, o‘qituvchi yozuv taxtasiga yozib qo‘yadi.
Lozim bo‘lsa, shu so‘zlarning ma’nosi, talaffuzi va yozilishi juda qisqa izohlanadi.
4. O‘quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda birinchi bo‘lim o‘qib beriladi.
O‘quvchilar o‘qilgan bo‘lim mazmunini yozib bo‘lgach, matnning ikkinchi bo‘limi
o‘qib beriladi. O‘quvchilar bu bo‘lim mazmunini ham erkin ifodalab yozadilar.
5. Ish shu tarzda davom etadi.
Tekshirish diktanti : Tekshirish diktanti o‘quv dasturining biror bo‘limi
o‘rganilib, ta’limiy xilma-xil mashqlar bilan mustahkamlangach, ular o‘quvchilar
tomonidan qay darajada o‘zlashtirganini sinash maqsadida o‘tkaziladi. Tekshirish
diktanti uchun sintaktik tuzilishi jihatidan shu sinf o‘quvchilari saviyasiga mos,
o‘rganilgan imlo qoidalari asosida yoziladigan so‘zlar va tinish belgilari ko‘proq
bo‘lgan bog‘lanishli matn tanlanadi. Matnda o‘rganilmagan qoida asosida
yoziladigan va imlosi qiyin so‘zlar bo‘lmasligi kerak.
Tekshirish diktanti uchun bog‘lanishli matnlardan hamda o‘rganilgan
qoidalarni o‘z ichiga olgan alohida terma gaplardan ham foydalanish mumkin.
Lekin har ikki holda ham gaplardagi so‘zlar soniga e’tibor berish lozim.
Tekshirish diktanti uchun tanlangan matnda so‘zlar soni quyidagicha
bo‘lishi mumkin:
 1-sinf o‘quv yilining oxirida — 15 ta so‘z;
 2-sinf o‘quv yilining birinchi yarmi oxirida — 25-30 ta so‘z; o‘quv
yilining oxirida — 35-45 ta so‘z;
 3-sinf o‘quv yilining birinchi yarmi oxirida — 45-55 ta so‘z; o‘quv
yilining oxirida — 55-65 ta so‘z;
 4-sinf o‘quv yilining birinchi yarmi oxirida — 65-70 ta so‘z; o‘quv
yilining oxirida — 75-80 ta so‘z.
25

II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI
DIKTANT YOZISHGA O‘RGATISHDA PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
2.1. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning
ahamiyati va o‘ziga xos tomonlari
Bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish davrida savod o‘rgatish darslarini
to‘g‘ri tashkil etish ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-sintetik tovush metodida
o‘qish va yozish darslari bir vaqtning o‘zida, parallel olib boriladi. Bir soatda
tovush-harf o‘rganilsa, keyingi darsda o‘sha tovushni ifodalovchi harfning
yozilishi o‘rgatiladi. Har ikki turdagi darsni to‘g‘ri tahlil qilish uchun
quyidagilarga e’tibor beriladi:
1. Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so‘nggi yutuqlar bilan
to‘ldirib borish.
2. O‘quvchilarni yosh va fiziologik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo‘llash.
4. O‘qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish.
5. Alifbo va unga qo‘shimcha materiallardan unumli foydalanish.
26

Savod o‘rgatish jarayoni o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham g‘oyat
mas’uliyatli davr bo‘lib, ulardan kuch, g‘ayratni, bilimni talab etadi. Bu davrdagi
darslar qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa, bolaning savodini chiqarish
shunchalik oson kechadi. Ularning o‘qishni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi.
Buning uchun o‘qituvchilar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor
qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki. Motiv
bolada bilim olish ishtiyoqini va qiziqish uyg‘otadi. O‘qituvchilar bundan mohirlik
bilan foydalanishlari va o‘quchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab
chiqishlari foydadan holi bo‘lmaydi.
Motiv hosil qilishga ta’limiy o‘yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki, 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo‘lib,
bolalar jiddiy sinovdan o‘tadi. Bola yangi jamoa — maktab jamoasiga kirib boradi
va endi shu jamoaning asosiy ekanini his etishga, intizomga yangisharoyatiga
moslashishiga ham majbur bo‘ladi. Bola kichkina bo‘lishiga qaramay, uni
bajaradigan ishlari ko‘p: maktab, o‘qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab
vazifalarni bajarish va boshqalar. Muhimi o‘yindan maktabga, kundalik majburiy
va uzoq mehnatga o‘tish bola hayotida tub burilishdir. Buning o‘zi bo‘lmaydi;
hatto maktabgacha tarbiyalash muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas.
Uydan maktabga kelgan bolalar uchun yana ham qiyinroq. Ayniqsa, 40-45
minutlik darsda o‘tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez
toliqtiradi. Bola o‘qishida maktabdan sovushi mumkin. Shuning uchun ham
o‘qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil etishga intilishlari, motiv hosil qilish
va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim.
Motiv o‘z-o‘zidan hosil bo‘lmaydi. Uni bolalar yoshiga, psixologik
xususiyatlariga mos didaktik o‘yinlar va mustaqil ishlar vositalari orqali nazariy
bo‘limlar oson egallanadi; o‘quvchilarning bilim olishda qiziqishlari ortadi.
Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar,
pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga
kuchayib bormoqda. Bunday usul o‘quvchilarga tayyor bilimlarni o‘zlari qidirib
27

topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari
keltirib chiqazishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi,
shakllanishi, bilim olish va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shubha bilan bir
qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyalarini bajaradi. Ta’lim
jarayonida o‘quvchi asosiy figura bo‘lib qoladi. Darslarda yangi pedagogik
texnologiyalar shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o‘quvchilar
faol ishtirok etishlari zarur, ya’ni dars o‘qitish jarayonida o‘quv materiallarining
ma’lum bir qismi o‘quvchilar tomonidan mustaqil o‘rganiladi, so‘ngra sinfda
barcha tomonidan muhokama etiladi. O‘qituvchi o‘quv jarayonining tashkilotchisi,
rahbari, nazoratchisi hamdir. O‘quvchining sinfda o‘zini erkin his qilishi va o‘quv
faoliyati uni emotsional jihatdan qoniqtirishi lozim, ana shunda u o‘zining
fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo‘lib,
qaysi metodni tanlash o‘qituvchining o‘tgan mavzusi, darsning maqsadi va
vazifalariga bog‘liq.
Interfaol mashg‘ulot – o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘zaro faol ishtirok
etadigan, hamkorlikda kechadigan jarayondir. Interfaol metodlarning qo‘llanishi
darslarda beixtiyor psixologik o‘yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilga
olingan bo‘sh o‘quvchilarni ham, bir oz bo‘lsa ham, o‘z fikrlarini keng ommaga
izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq
bo‘lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O‘quvchilarni faollashtirish uchun dars
jarayonida qo‘llaniladigan usullarni to‘g‘ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta
samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo‘yilgan maqsad aniq belgilanib,
shu maqsadga erishish yo‘li va usullari puxta ko‘rib chiqilishi lozim. Demak,
o‘qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o‘quvchiga nima berishini
oldindan ko‘ra olishi va darsni to‘g‘ri tashkil qilish kerak. Shuningdek, siz
qo‘llanmoqchi bo‘lgan interfaol usulni ko‘rib bo‘lgach, o‘zingizga kerakli rasm,
tarqatma material ko‘rgazmalarni qirqib olib, konvertga solib qo‘yishingiz va
mavzularni o‘rgatishda ishlatishingiz mumkin.
Interfaol usullardan foydalanishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
28

1. O‘quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko‘nikmaga ega
ekanligiga ishonch hosil qilaman.
2. Guruhda sust o‘quvchilar va bilimi kuchli o‘quvchilar teng bo‘lishiga
e’tibor beraman.
3. Jamoa bo‘lib o‘rganish yoki muhokama vaqtida shovqin bo‘ladi, bunga
e’tibor bermayman.
4. Har bir guruhning ishiga e’tibor beraman, kerak bo‘lsa yordam beraman.
5. Mustaqil fikr va g‘oyalarni olqishlab, rag‘batlantiraman.
6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo‘riqnomalar beraman. Vazifani tez
bajargan guruhga qo‘shimcha topshiriq tayyorlab qo‘yaman.
7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv
o‘quvchilarni qiziqtirib, mavzuga jalb qilishga harakat qilaman.
Interfaol metod sinfda o‘tiladigan mavzular yuzasidan muammoli
vaziyatlarni muhokama qilishda, “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”,
“Burchaklar metodi”, “Kubiklar” bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda
yaqindan yordam beradi.
Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo‘llaniladigan samarali
metoddir. U qatnashchilarni o‘z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi.
U berilgan har qanday muammoga ko‘p sonli to‘g‘ri yechimlar topishda yordam
beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga
yordam beradi. Dars mashg‘ulotlarida o‘tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini,
qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko‘rsata olish, sinf o‘quvchilarining mustaqil
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o‘zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga
chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning
o‘quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligini, o‘zlashtirilganligini bilish,
baholash maqsadida ushbu metodni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
darsning maqsadi - birgalikda o‘qitish ko‘maklashuvchi uslubiy yo‘llar, ya’ni
o‘quvchilarning jamoada o‘qitish yo‘li bilan bilim olishlari to‘g‘risida tasavvur
berishdir.
29

Kichik guruhlarga bo‘lish metodikasi – o‘qituvchining tajribasi, mahorati, va
ijodiy yondashuvi asosida turli xil usullar bilan bo‘lishi mumkin. Masalan:
Sinf o‘quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai
nazaridan kelishmovchiliksiz guruhlarga bo‘lish maqsadida turli rivojlantiruvchi
o‘yinlar asosida bo‘lish mumkin. Bunday usullardan biri – o‘quvchilarni rangli
qog‘ozlar va kesma shakllar asosida guruhlarga ajratishdir.
Misol uchun:
1. Rangli qog‘ozlar tayyorlanadi: 6 xil rangda, har xil shaklda va kichkina
hajmda (doira, uchburchak, to‘rtburchak, beshburchak va hokazo).
2. Shakllar sinf o‘quvchilarining jami sonini hisobga olgan holda tayyorlab
qo‘yiladi.
3. O‘quvchilarga bu rangli shakllar taqsimlanadi, va har bir o‘quvchi o‘z
xohishiga ko‘ra rangni tanlaydi.
4. O‘quvchilar tanlagan ranglarga asoslangan holda, o‘qituvchi guruhlarni
shakllantiradi. Masalan:
o Oq rang – 1-guruh
o Yashil rang – 2-guruh
o Ko‘k rang – 3-guruh
o Jigarrang rang – 4-guruh
o Sariq rang – 5-guruh
o Qizil rang – 6-guruh
Bu metod o‘quvchilarga o‘z fikrlarini bemalol bayon etish va ochiq o‘ylash
uchun zarur sharoit yaratadi. Kichik guruhlarda ishlash jarayonida o‘quvchilar bir-
birlari bilan fikr almashishadi, bir-birini tinglashadi va o‘zaro hamkorlikda
ishlashadi. Bu metod, shuningdek, guruh ichidagi jamoaviy ishni rivojlantirish va
ijtimoiy ko‘nikmalarni oshirish uchun ham foydalidir.
“Kim–qayerda?” usuli
“Kim–qayerda?” usuli barcha fanlarda qo‘llanilishi mumkin. Bunda
o‘quvchilar 30–40 nafarni tashkil etsa, o‘tirgan joylarida 20–25 nafarni tashkil
30

qilsa, doskada doira shaklida turib olish ham mumkin. Buning uchun hamma
o‘quvchilar ko‘zlarini yumib turadilar, o‘qituvchi o‘quvchilarning har birining
orqasiga ma’lum bir yozuvni yopishtirib qo‘yadi. Ushbu yozuvlarni
umumlashtiruvchi so‘zlar xona devorlariga ilib qo‘yiladi. Ko‘zlarini ochishga
ruxsat berilgandan so‘ng, gapirishda aniqlik yuzaga keladi. O‘quvchilar
gapirmasdan, o‘zlarining orqalariga qanday yozuv ilinganligini bilmasdan,
xonaning qaysidir tomonidan o‘ziga joy topishi kerak bo‘ladi. O‘quvchilar
gapirmasdan bir-biriga yordam berib joylarini topishadi.
Quyidagi misolni keltirishimiz mumkin:
1-sinf ona-tili darslarida alifbo mavzusini quyidagi tarzda o‘tkazish mumkin.
Buning uchun alifbodagi harflar alohida qilib kesib olinadi va konvertga solib, har
bir guruhga beriladi. Guruh qatnashchilari konvert ichidagi harflarni partaga yoyib,
so‘ng bir chekkadan tartib bilan yig‘ishlari kerak. Boshqa guruhlarga nisbatanishni
oldinroq yakunlagan guruhga quyidagi qo‘shimcha vazifalarni berish mumkin.
Qo‘shimcha topshiriqlar:
1. Unli tovushlarni alohida yig‘ing.
2. Undosh tovushlarni alohida yig‘ing.
3. Ismingizni yig‘ishga harakat qiling.
4. Yig‘ilgan so‘zlarni bog‘inga ajrating.
Berilgan barcha topshiriqlar daftarga yozilishi kerak. Hamma vazifalar
bajarilib bo‘linganidan so‘ng, guruhlar nima ish bilan shug‘ullanganliklari va
nimalarni bilib olganliklari so‘raladi va umumlashtiriladi. So‘ng uyga vazifa
beriladi. Harf yozilgan varaqlarni o‘quvchilarga tarqatiladi. Uyga shu harflarga
so‘zlar yozib kelishadi, keyingi darsda esa bu varaqlar doskada alifbo tartibida
yopishtiriladi va muhokama qilinadi.
Yangi pedagogik texnologiyalar o‘quvchilar bilimlarni oson va to‘liq
o‘zlashtirishlariga yordam beradi, bunda o‘yinlarga alohida e’tibor qaratiladi.
Bugungi kunda qo‘llanilayotgan o‘yinlar pedagogik texnologiyalarning bir qismi
sifatida darslarni yanada qiziqarli va samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Ta’limda
31

o‘yinlarni savod o‘rgatishda maqsadga muvofiq ravishda va uyushtirish yangi
boshlovchilarni o‘qishni, yozishni o‘rganayotgan bolalarga diqqatlarini asosiy
maqsadga qaratgan holda qiziqarli ish bilan band bo‘lishlarini ta’minlaydi.
Shuning uchun ham savod o‘rgatish jarayonida ta’limiy o‘yinlardan
foydalanishning ahamiyati kattadir. O‘yinlar oddiy jismoniy harakatdan iborat
bo‘lmay, ma’lum ohang, ritm, badiiy so‘z, sujet, kompozitsiyalarga ega bo‘lgan
bolalarning moddiy mashg‘ulotidir. Bolalar yoshligidan o‘yinlarga ko‘nikma hosil
qiladilar va undan estetik zavq oladilar, uni yordamida aqliy va jismoniy
kamolotga erishadilar. Bu borada xalq og‘zaki ijodi salmoqli hissa qo‘shadi.
Bolalar o‘yinlarining ruhi, tabiati, harakati, noetikasi, ishtirokchilarning hatti-
harakati shu xalqning mehnat va milliy traditsiyalari bilan, turmush kechirish
sharoitlari, geografik yashash o‘rni, iqtisodiy va siyosiy talablardan rivojlanadi.
Sinchiklab qaralsa, bola o‘yinida kattalarning xulqi odatlari, mehnat qilish usullari,
turmushda ko‘zda tutgan maqsadlarning xarakteri belgilari ko‘rinib turadi.
Cho‘pon bolasining o‘yinlari ma’lum ma’noda cho‘ponning kasbini eslatadi,
desak, xato bo‘lmaydi. Qizlar esa aksariyat onalarning uydagi mashg‘ulotlarini
takrorlaydilar.
Bugungi bolaning orzusi. Injener bo‘lish, osmono‘par binolar, havo
kemalari qurish, dengiz va okeanlarning sirlarini bilish, ularning ixtiyorida turli xil
kitoblar, konstruktorlik o‘yinchoqlari, o‘yinlar, gimnastika, futbol, hokkey, tennis,
boks, shahmat-shashka, turist bo‘lib tog‘larga, vodiylarga, uzoq shaharlarga borish
— bularning hammasi bolaning ertangi taqdiri, tanlaydigan kasb va hunarida ijobiy
iz qoldirishi turgan gap. O‘zbeklar va ular bilan birga yashagan xalqlar va
qabilalarning milliy o‘yinlari haqidagi dastlabki ma’lumotlar bizgacha XI asrning
buyuk lingvisti, tarixchisi, etnografi Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘at ut-
turk" kitobi orqali yetib keldi. Devon muallifi O‘rta Osiyo hududida yashaydigan
qabila va xalqlarning milliy tillariga, ayrim so‘zlariga izoh berish orqali
kishilarning mashg‘ulotlarini va hatto bolalarining o‘yinlarini tilga olgan, ularning
qoidalariga ta’rif beradi. Devondan bir misol keltiraman: “Mo‘ko‘z-mo‘ko‘z” bir
32

xil bolalar o‘yini shunday: "Bolalar tiz cho‘kib, dengizlabida o‘tiradilar. Sonlari
orasida ho‘l qush solib to‘ldiradilar. Ulardan biri onaboshi “Mo‘ko‘z-mo‘ko‘z”
deb, qolganlarni “Mo‘ko‘zni maning mo‘ngusi (shoxi)” deb so‘raydilar. U birin-
ketin shoxli hayvonlarni sanab ketadi. Uning ketidan ular ham takrorlaydilar.
So‘ng onaboshi va nomlar orasidan tuya, eshak kabi shoxsizlik hayvonlar ismini
aytib, chalg‘itadi.” Bolalarning o‘yin tanlashdagi didi o‘zgarmoqda. Endi
bolalarimiz jamoa bo‘lib, ahillik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, birlikda g‘alabani
qo‘lga kiritish uchun hamkorlik qilishni talab qiladigan o‘yinlarni o‘ynashmoqda.
O‘yinlarda vatanparvarlik ruhi ham ko‘rinib boshladi. O‘yinlarning boshlanishi,
tugash shakllari, jazo va mukofotlar ham o‘zgarishga uchradi. Bu o‘zgarishlar
bilan, bolalar o‘yin terminologiyasi, milliy so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.
O‘yinlar xalq bilim va tajribasining bitmas-tuganmas xazinasidir. Bu
xazinaning saqlovchilari esa xalq bolalari o‘yinlari materiallarini asosida, shu
o‘yinlardagi folklor elementlarini tutgan o‘rni aniqlash muhimdir. Jumladan,
o‘yinlar savod o‘rgatish davrida o‘qish darslarida amalga oshirishda muhim
ta’limiy ahamiyatga ega. Savod o‘rgatish o‘qish darslarida amalga oshirish bolani
ortiqcha jismoniy zo‘riqishdan saqlaydi, ulardan o‘z kuchiga ishonch tuyg‘usini
uyg‘otadi. Savod o‘rgatishda bajariladigan analitik va sintetik mashqlarni ham
o‘yin tarzida amalga oshirish lozim. Buning zarur o‘quv materiallari bor, ularning
ayrimlarini o‘qituvchining o‘zi ota-onalar bilan birgalikda tayyorlaydi. Savod
o‘rgatish davrida o‘quvchilar nutq tovushlari, harflar bilan amaliy tanishibgina
qolmay, bo‘g‘inlardan so‘z tuzish, so‘z va qisqa gaplarni o‘qish hamda yozishni
o‘rganadilar. O‘quvchilarda birinchi sinfdayoq unli va undosh tovushlarni bir-
biridan ajratish, o‘xshash undoshlar va ularning harfini aniqlash, yondoshgan
unlilarni, shuningdek tovush va bo‘g‘in tahlili, gap tuzish bilan aloqador bo‘lgan
lug‘at imloga doir ishlar, talaffuzdan tushib qoladigan undoshlar, qator keladigan
unli va undosh harflar bo‘yicha imlo ko‘nikmalarini o‘stirib boriladi.
O‘quvchilarning nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz etishga, so‘zni o‘rinli va to‘g‘ri
ishlatishga, gap va bog‘lanishli nutqqa to‘g‘ri tuzishga yordam berish uchun
33

o‘qituvchi dars davomida qiziqarli o‘yinlarning xilma-xil usullaridan foydalanishi
zarur. Savod o‘rgatish davrida asosiy metod analitik-sintetik metodidir. Qiziqarli
o‘yinlar shu metodga asoslangan bo‘lishi lozim. Qiziqarli o‘yinlar 3-5 minut
davom etishi mumkin. Birinchi o‘yin bo‘g‘in ko‘chirishga doir bo‘ladi. Unda
o‘qituvchi tomonidan tuzilgan “Bo‘g‘in jadvali”dan hohlagan bo‘g‘in ko‘rsatiladi.
O‘quvchilar shu bo‘g‘inni kesma bo‘g‘indan tuzadilar.
2.2. Savod o‘rgatish davrida ta’limiy diktantlardan foydalanish usullari
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bilim olishga qiziqtira olish, ularni
yaxshi tarbiyalay olish muhimdir. Buning uchun ta’limiy o‘yinlardan foydalanish
o‘rinlidir. Ta’limiy o‘yinlar bolalarni ham aqliy, ham jismoniy jihatdan
rivojlantirish bilan birga, ularning qiziqib o‘zlashtirishlariga, ma’naviy barkamol
bo‘lishlarida ahamiyatlidir.
“Harfni esda saqlash” o‘yini. Bu o‘yinning asosiy maqsadi – o‘quvchilarni
tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va to‘g‘ri yozish, eslab qolishga o‘rgatish
hisoblanadi. O‘qituvchi o‘yinning o‘tkazilishi haqida tushuncha beradi va u oldingi
darslarda o‘rganilgan O, A, D, F harflari ishtirok etgan rasmli kartochkalarni
tarqatadi. O‘zida esa O, A, D, F harflari yozilgan kartochkalarni olib qoladi.
O‘quvchilarga olcha, olma, ot, anor, ari, archa, ayiq, delfin, daraxt, fil, fontan
rasmlari tasvirlangan kartochkalar tarqatiladi.
O‘qituvchi stolga O harfi yozilgan kartochkani qo‘yadi. O‘quvchilar shu
harfga mos rasmli kartochkani harf yoniga qo‘yadilar va rasm nomini xorda
aytadilar. Aytgan so‘zlarini daftarga yozadilar. O‘yin shu tarzda davom etadi.
34

O‘yin keyingi darslarda yangi o‘tilgan harflar asosida ham o‘tkaziladi. O‘yinga
yetti-sakkiz daqiqa vaqt ketadi. O‘yinni boshqa turli variantlarda ham o‘tkazish
mumkin. O‘yin orqali o‘quvchilar harflarni xotirasida yaxshi saqlab qoladi va
husnixat asosida yozishga o‘rganadilar.
O‘yinning boshqacha varianti. O‘qituvchi o‘quvchilarga istalgan harfni,
masalan, A va O harflarini ko‘rsatadi. O‘quvchilarga unli harflarga bog‘lanadigan
bo‘g‘in topib, so‘zlar tuzdiriladi. Bu ishlar og‘zaki yoki yozma shaklda bajarilishi
mumkin. Masalan:nor na
A ri O la
li ra
rab pa
Alifbe darsida bunday o‘yinlarni o‘tkazish orqali o‘quvchilarning faolligi
oshirib boriladi. Yozuv darsida esa shu o‘yinlar asosida “Yoddan yozuv” diktantini
qo‘llasak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Doskaga alifbe darsida o‘rganilgan harflar
terib qo‘yiladi. O‘quvchilar shu harf asosida o‘qigan so‘zlarini yodga olib,
daftarlariga yozadilar.
Alifbe darsida bunday o‘yinlarni o‘tkazish orqali o‘quvchilarning
faolligi oshirib boriladi. Yozuv darsida esa shu o‘yinlar asosida “Yoddan yozuv”
diktantini qo‘llasak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Doskaga alifbe darsida
o‘rganilgan harflar terib qo‘yiladi. O‘quvchilar shu harf asosida o‘qigan so‘zlarini
yodga olib, daftarlariga yozadilar.
“So‘zni tez o‘qish” o‘yini. Bu o‘yin orqali o‘quvchilarda so‘zlarni tez
o‘qish ko‘nikmalari orttiriladi. O‘qituvchi so‘z yozilgan kartochkalarni tarqatadi.
Har bir o‘yin ishtirokchisi o‘ziga ajratilgan kartochkalarni olib, navbati bilan
o‘qiydi. Agar o‘quvchi kartochkadagi so‘zni noto‘g‘ri o‘qisa, u boshqa kartochka
olmaydi. Qaysi o‘quvchi so‘zni to‘g‘ri o‘qisa, aynan o‘sha o‘quvchi o‘yin g‘olibi
hisoblanadi.
35

Masalan, sinfda 24 nafar o‘quvchi bo‘lsa, birinchi kuni 12 nafar o‘quvchi
qatnashadi. Ya’ni, o‘qituvchi 12 nafar o‘quvchiga kamida 24 ta kartochka
tayyorlaydi.
Masalan:
 olma
 ari
 daryo
 daraxt
 fil
 fonar
 non
 odam
 ot
 anor
 raqam
 daftar
O‘quvchilar bu so‘zlarni iloji boricha tez va ravon o‘qishga harakat qiladilar.
O‘yin jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarning talaffuzi, tezligi va diqqatini kuzatib
boradi. Bu esa ularda mustahkam o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Qaysi o‘quvchi so‘zlarni to‘g‘ri va tez o‘qiy olsa, o‘sha rag‘batlantiriladi.
So‘zlarni o‘qish uchun 6–8 daqiqa vaqt beriladi.
Yozuv darslarida o‘rganilgan harflar asosida so‘zlar o‘qiladi. O‘quvchilarga
alohida ta’kidlab aytiladi: faqatgina ko‘rsatilgan harflar ishtirok etgan so‘zlarni
yozishlari kerak.
Masalan:
A: Ana, Ali
O: Ona, Ota
B: Buvi
36

M: Momo
O‘yinning boshqa variant. O‘qituvchi bir nechta so‘zlarga oid rasmlarni
tayyorlaydi. Masalan: kabutar, lola, o‘rik, banan va boshqalar. O‘qituvchi darsda
lola rasmini ko‘rsatadi. O‘quvchilar esa qo‘llaridagi so‘zlar yozilgan
kartochkalardan “lola” deb yozilganini topib, ko‘rsatadilar.
Bu o‘yin orqali o‘quvchilar:
 so‘zlarni rasmlar bilan bog‘laydi,
 o‘qish va yozish malakasini mustahkamlaydi,
 e’tibor, tezkorlik va vizual eslab qolish qobiliyatini rivojlantiradi.
Yozuv darsida bu o‘yin rasm diktanti orqali davom ettirilishi mumkin.
O‘quvchilarga yakka narsalarning rasmlari ko‘rsatilib, ularning nomlari ayttiriladi
va daftarlariga vergul qo‘yib yozdiriladi. Yana bir turida quyidagicha tashkil etish
mumkin: rasm ko‘rsatiladi va o‘quvchilarga “Rasmda nimalar tasvirlanganini
yozing” deb aytiladi. Shuningdek, “Rasmdagi kishilarga ism tanlang va yozing”
degan topshiriq ham berilishi mumkin. O‘quvchilar rasmdagilarni quyidagicha
yozishlari mumkin: buvi, aka, uka, kitob, qora, oq, ko‘k, pushti, zangor, havorang.
Ismlarni esa bosh harflar bilan quyidagicha yozadilar: Adiba buvi, Ahror aka va
Abror. Bu rasm diktanti orqali o‘quvchilar o‘quv yili davomida o‘rganiladigan
imloviy jihatdan qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozishni puxtalashtiradilar, shuningdek,
37

ularning bilimni qanday o‘zlashtirganliklarini sinash maqsadida ham foydalanish
mumkin.
Savod o‘rgatish davrida “Bilimdon” jurnalidan ham unumli foydalanish
mumkin. Jurnal sahifalarida tovush va harflarning xususiyatlariga oid qiziqarli
she’rlar, rasmlar keltirilgan.
Masalan:
L — Lobar bozorga bordi,
l — Laylo galenta oldi.
B — Bog‘bon bog‘qa boradi,
b — Bog‘da behi teradi.
K — Kosa – kosa suv ichdim,
k — Sohilni uzoq kechdim.
J — Jo‘ja bo‘ladi otin,
j — Halinim jon qanotim.
Yozuv darslarida esa bu o‘yinni davom ettirish uchun “Yoddan yozuv”
diktantidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu turdagi diktantni
o‘quvchilar juda sevib, katta qiziqish bilan bajaradilar. Kichik hajmdagi she’r,
matn yoki topishmoq doskaga chiroyli husnixat bilan yozib qo‘yiladi. Uni bosma
harflarda slayd orqali ekranda ko‘rsatish ham mumkin. Tushunarsiz so‘zlar izohlab
tushuntiriladi.
38

O‘quvchilar ushbu matnni bir necha marta o‘qib, yod oladilar va daftarlariga
yozadilar. Bundan tashqari, o‘quvchilar bilan tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish,
muzey va istirohat bog‘lariga, qo‘g‘irchoq teatrlariga borish orqali u yerda
ko‘rganlarini daftarlariga tushirish topshirig‘i beriladi. Bu holatda biz ijodiy
diktant usulidan foydalanishimiz mumkin. O‘quvchilarda diktant yozish orqali
shakllangan malaka keyinchalik bayon va insho yozishga mustahkam zamin
yaratadi. Savod o‘rgatish davrida alifbe darslarida tovushlar va harflarga oid
qiziqarli she’rlar, rasmlar, diktant va ijodiy topshiriqlardan foydalanish —
o‘quvchilarning tovush, harf, bo‘g‘in va so‘zlarni oson va qiziqarli tarzda
o‘zlashtirishlarida muhim vosita bo‘ladi.
XULOSA
Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish jarayoni o‘quvchining shaxs sifatida
shakllanishidagi eng muhim bosqichlardan biri sanaladi. Bu davrda o‘quvchilarda
nafaqat o‘qish va yozish ko‘nikmalari shakllanadi, balki ular orqali tartiblilik,
diqqatlilik, mustaqil fikrlash, tilga hurmat, ifoda madaniyati kabi fazilatlar ham
qaror topadi. Ayniqsa, savod o‘rgatishning ajralmas qismi bo‘lgan tekshiruv
diktantlari bu maqsadlarga erishishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tekshiruv diktanti orqali o‘quvchilarning imloviy, grammatik, punktuatsion
bilimlari tekshiriladi, shu bilan birga, ular tomonidan o‘zlashtirilgan materialning
sifati, yozuv malakalari darajasi ham aniqlanadi. Bu jarayon o‘quvchi bilimi
ustidan nazorat o‘rnatish, kamchiliklarni tahlil qilish va ularni bartaraf etish
imkonini beradi. Tekshiruv diktanti nafaqat nazorat funksiyasini, balki ta’limiy va
39

tarbiyaviy vazifalarni ham bajaradi: o‘quvchi fikrini to‘g‘ri ifodalashga, chiroyli
yozishga, e’tiborli bo‘lishga, mustaqil ishlashga o‘rganadi.
Tekshiruv diktantlarini tashkil etishda o‘qituvchi tomonidan metodik
yondashuv muhim o‘rin tutadi. Diktantning matni o‘quvchilarning yoshi,
o‘zlashtirish darajasi, o‘rganilgan mavzulari asosida tanlanishi lozim. Matn
o‘quvchida qiziqish uyg‘otishi, tushunarli va uslubiy jihatdan silliq bo‘lishi kerak.
Diktantlar muntazam o‘tkazib borilganda, o‘quvchilarning yozuv savodxonligi
bosqichma-bosqich yuksalib boradi. Diktantlarning turli shakllarda – tayanchli,
lug‘aviy, tahlilli, esda saqlashga oid, ijodiy va rasmli diktantlar sifatida
qo‘llanilishi o‘quvchilarda yozuvga nisbatan qiziqish uyg‘otadi, zerikishni oldini
oladi, darsni samarali o‘tishiga xizmat qiladi. Diktantlar natijasi asosida o‘qituvchi
o‘quvchilar individual yondashuvni talab etayotgan nuqtalarni aniqlaydi va bu
orqali har bir o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim berish imkonini qo‘lga kiritadi.
Xulosa qilib aytganda, tekshiruv diktanti boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
savodli yozuv malakasini shakllantirishda, bilimini tahlil qilishda va nazorat
qilishda o‘ta muhim o‘rin tutadi. Bu jarayonni metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yish boshlang‘ich ta’lim samaradorligini oshirishda muhim vosita sanaladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Akhmedova, R. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish metodikasi.
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2015, 142 bet.
2. Karimova, M. Boshlang‘ich sinflarda yozuv malakalarini shakllantirish
usullari. Navro‘z nashriyoti, 2017, 165 bet.
3. Raxmatullaeva, G. Pedagogik texnologiyalar va interaktiv metodlar. Fan
va texnologiya, 2018, 158 bet.
4. Ismailov, A. Savod o‘rgatish va yozuv malakalari. Tarbiya nashriyoti,
2019, 120 bet.
5. Mamatqulov, A. Boshlang‘ich sinflarda ta’limni tashkil etish.
O‘zbekiston Kitob nashriyoti, 2016, 150 bet.
40

6. Tursunov, M. Diktantlar va ularni o‘tkazish metodikasi. O‘quvchi, 2020,
130 bet.
7. Mavlonov, S. Yozuv o‘rgatish metodikasi. Moliya nashriyoti, 2017, 145
bet.
8. Xodjaeva, L. Boshlang‘ich ta’limda metodik yondashuvlar. O‘qituvchi,
2018, 135 bet.
9. Ruzimova, D. Adabiyot va til metodikasi. Iqtisodiyot va ta’lim, 2019, 165
bet.
10. Bakhtiyorov, R. Yozuv va imlo nazorati. O‘zbekiston ta’limi, 2020, 112
bet.
11. Akbarov, J. Ta’lim jarayonida interaktiv metodlar. O‘zbekiston ta’limi,
2017, 140 bet.
12. Abdullayeva, S. Yozuv darslarida kreativ yondashuvlar. Tabiat
nashriyoti, 2019, 118 bet.
13. Safarova, N. Interaktiv metodlar va ta’lim samaradorligi. O‘zbekiston
yoshlar nashriyoti, 2018, 125 bet.
14. Bahramov, S. Ta’limda yozuv malakalarini shakllantirish. Nukus:
Qaraqalpaqstan nashriyoti, 2016, 140 bet.
15. Mirzaeva, D. Yozuv texnikasi va metodikasi. Ma’naviyat nashriyoti,
2017, 150 bet.
16. Qodirov, U. Yozuv va diktant metodikasi. Nafis nashriyoti, 2019, 132
bet.
17. Fayzullaeva, A. Ta’lim jarayonida axborot texnologiyalari. Iqtidor
nashriyoti, 2020, 144 bet.
18. G‘ulomova, M. O‘quvchilarga yozuvni o‘rgatish bo‘yicha yangi
metodlar. Mahalliy nashriyot, 2019, 120 bet.
19. Baxtiyorov, A. Savodli yozuvni rivojlantirish metodikasi. Ijodkor, 2018,
115 bet.
41

20. Xolmatov, F. Boshlang‘ich ta’limda imlo nazorati. Samarqand: Darslik,
2020, 110 bet.
21. Yuldashev, T. Diktant va yozuv malakalarini rivojlantirish. Farg‘ona:
Bunyodkor, 2017, 128 bet.
22. Karimov, J. Diktantlar va o‘quvchilarda yozuv malakalarini
shakllantirish. Samarqand nashriyoti, 2016, 135 bet.
23. Cyberleninka
24. Ziyouz
25. Arxiv.uz
26. ResearchGate
27. Academia
28. Kundalik.uz
29. Pedagogika.uz
_________________________________________________________ ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi __________________________________________________
ning__________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
42

Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar:________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
chiqara olishi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
43

______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
44

Купить