Дата регистрации 03 Май 2024
18 ПродажBoshlang‘ich ta’lim didaktikasining maqsad va vazifalari
![ I.BOB: BOSHLANG ICH TA LIM TA LIM DIDAKTIKASININGʻ ʼ ʼ
MOHIYATI VA QONUNIYATLARI
1.1. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining predmeti va uning vazifalari
Didaktikaning predmeti ta’lim-tarbiya muassasasi sharoitida muallimning
rahbarligi ostida amalga oshadigan o‘quv jarayonidir. Didaktikada ana shu
jarayonning qonuniyatlari tadqiq qilinadi, har xil tipdagi ta’lim-tarbiya
muassasalarida u yoki bu darajada beriladigan ta’lim mazmunini belgi- lashning
ilmiy asoslari, о ‘qitish vositalari va metodlarining samaradorligini oshirish yo‘llari
hamda ta’limning tashkiliy shakllari ishlab chiqiladi.
Didaktika pedagogikaning ta’lim va o‘qitish nazariyasini ishlab chiqadigan
tarmog‘idir.
Didaktika yunoncha «didaktikos» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘qitish,
o‘rganish ma’nosini bildiradi. Yaqin va O‘rta Sharqda Xorazmiy, Kindiy, Forobiy,
Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom kabi mutafakkirlar ilmiy didaktikaga asos solgan
bo‘lsalar, Amos Komenskiy, shveysariyalik pedagog
I. G. Pestalossi, nemis pedagogi A. Disterveglar Yevropada didaktikaning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino,
Umar Xayyom, Tusiy va ularning izdoshlari qarashlarining muhim xususiyati
shundan iborat ediki, mazkur olimlar doimo predmetning qiyofasi inson ongida
mavhumlashuvi jarayoniga mana shu predmetning mohiyati va o‘ziga xosligini
tushunish sodir bo‘lishi hamda shakllanishiga e’tibor berganlar. Ular bilishning
predmeti va manbalariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishiga,
bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat o‘rtasidagi munosabatlarga
qiziqqanlar.Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topishi nazariyasini rivojlantirish
borasida muhim xizmat qildi, induktiv va deduktiv tafakkurdagi alohidalik hamda
umumiylikning birligi prinsipini muayyanlashtirdi.[2]
6](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_6.png?v=1)
![ifodalangan buyuk didaktika» nomli asarida bayon qilingan.
Yan Amos Komenskiy didaktika faqat o‘qitish san’atidangina emas, balki
tarbiyalash san’atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarbiya har tomonlama
axloqiylik yo‘nalishidagi fe’l-atvorni shakllantirishning zarur sharti ekanini ham
uqtirgan.
Didaktikani yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya’ni taniqli nemis
pedagogi va faylasufi logan Genrix Gerbart didaktikaning asosiy nazariyasini
ishlab chiqqunicha davom etgan. Binobarin, u didaktikani pedagogikaga
bo‘ysunadigan tarbiyalovchi ta’limning yaxlit va ziddiyatsiz nazariyasi sifatida
talqin qiladi.
Gerbart va xususan, uning izdoshlari ana shu nazariyaning rolini hisobga olib,
didaktikaning asosiy vazifasini - darsda bayon qilinadigan material ekanini rad
etdilar. Gerbart konsepsiyasiga muvofiq, O‘ qituvchi, asosan, o‘quvchilarni yangi
o‘quv materiali bilan tanishtirishga doir harakatlarini tahlil qilishi lozim edi.
XVIII asrda shveysariyalik pedagog I.G.Pestalossi kamol toptiruvchi ta’limning
prinsiplari tizimini asosladi. XIX asrda esa nemis pedagogi A.Disterveg o‘zining
«Nemis o‘qituvchilari uchun» qo‘llanmasida o‘quv jarayonini faollashtiradigan
talablarning butun bir kompleksini taklif qildi. Fan va texnika shunday tezlikda
taraqqiy topmoqdaki, maktab ta’limi bilan ularning ketidan quvib yetish mumkin
emas. Lekin maktabni bitirgan yoshlar, albatta, o‘zlari bilmaydigan ilmiy
kashfiyotlarga, jamiyatni rivoj lantirishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yangi
tizim iga duch keladilar. Lozim darajadagi aqlga, irodaga va hissiyolga ega bo‘lgan
kishilargina notanish ma’lumotlami tezroq o‘zlashtirib olishi mumkin.
Bilim va malakalarni tarkib toptirish naqadar zarur bo‘lsa-da, hozirgi didaktika ana
shu soha bilangina chegaralanib qola olmaydi.[3]
10](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_10.png?v=1)
![usullariga bog‘liqdir. Shu sababli doimo pedagogikada ta’lim metodlariga
o‘qituvchining ish usullari va ta’lim oluvchilarning bilish faoliyati usullari deb
qaraladiki, bu usullarning har ikkalasi o‘quv vazifalarini bajarishga qaratilgandir.
Ta’lim monitoringi-pedagogik tizim faoliyati haqida axborotlar yig‘ishni
tashkil etish, saqlash, qayta ishlash va ularni sinflarga ajratish tizimidan iborat
bo‘lib, kuzatilayotgan ob’ekt holatini va kelgusida uning rivojlanishi dinamikasini
oldindan bashorat qilish jarayoni.[4]
Ta’lim monitoringi ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasini nazorat qilish
uchun ma’lumotlar yig‘ish texnologiyasi, ta’lim natijalari darajasini taqqoslash
uchun kerak bo‘ladigan ma’lumotlar majmuasini tayyorlashdni amalga oshirishga
imkon yaratadi.
Ta’lim monitoringi pedagogik tizim faoliyatidan olingan daliliy xulosaviy
natijalarni uning maqsadiga nechog‘lik mosligini ko‘rsatuvchi, tezkor aloqani
ta’minlovchi mustaqil boshqaruvchi vazifalarini amalga oshirishning didaktik asosi
hamdir.
Ta’lim monitoringi tadqiqot natijalarini muntazam ilmiy asoslangan holda
kuzatish (dinamik jarayonni kuzatish uchun) hamda ularni berilgan etolon bilan
qiyoslash jarayonida muntazam ravishda rivojlanib boradi.
Ta’lim sifati-bu ta’lim jarayonining turli qatnashchilarini o‘quv muassasasi
tomonidan ko‘rsatilgan ta’lim xizmatlaridan qoniqish darajasi, yoki ta’limda qo‘yilgan
maqsad va vazifalarga erishganlik darajasi.
Maxsus ma’noda “Ta’lim oluvchi ↔ ta’lim beruvchi” darajasida ta’lim sifati-
bu muntazam ravishdagi o‘lchamlar asosida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning
o‘zaro munosabatini, ta’lim oluvchilar faoliyati, ta’lim natijalarining ta’lim
tarbiyasiga mosligini belgilovchi darajadir.
Umumiy ma’noda “Ta’lim oluvchi ↔ ta’lim muassasi” darajasida ta’lim sifati-
bu tizimli va kvalimetrik ko‘rinishlarda muntazam o‘lchamlar asosida aniqlanadigan
ta’lim-tarbiya natijalarini moslik darajasidir.Ta’lim standarti- bu standart tekshirish
13](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_13.png?v=1)
![ta’sir etadi va uni o‘zgartiradi. Bunday hol malaka va ko‘nikmalarning o‘zaro
ta’siri deb yuritiladi.[5]
Har qanday malaka ko‘nikma bo‘la oladi, lekin har qanday ko‘nikma malaka
bo‘la olmaydi. Ko‘nikmalar avtomatlashgan mohiyat kasb etsagina, malaka
bo‘ladi. Masalan, tinglovchining turli harakatlarini shakllarni yozish jarayoni
avtomatlashgan bo‘lgani uchun ko‘nikilgan harakat bo‘lib qolgan. Shuning uchun
tinglovchi harflarni chiroyli va soz yoza oladi. Bu harakat tinglovchining
malakalashgan ko‘nikmalaridir. Juda ko‘p marta takrorlash tufayli
tinglovchilarning harflar shakllarini yozishlar bilan bog‘liq harakatlari
avtomatlashadi.
Malaka - avtomatlashgan, o‘rganib qolingan, muayyan usul bilan bexato
bajariladigan harakatdir.
Malaka - bu shaxs harakatining amalga oshirilishi va boshqarilishining
avtomatlashgan shaklidir. Shaxsning malakalari shu bilan xarakterlanadiki, uning
harakatlari oson, tez, go‘yo o‘z-o‘zidan bajarilayotgandek bo‘ladi. Shu tufayli ham
bir hajmdagi ishni malakali va malakasiz turli muddat va turli sifat bilan bajaradi.
Shaxsning malakalari uning faoliyatining barcha sohalari uchun xosdir.
Faoliyatning biror sohasi uchun hosil qilingan malaka Shaxsning faqat Shu
sohadagi mehnatini osonlashtirib qolmasdan, faoliyatning boshqa sohalaridagi
harakatning tezligi va samarali bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Turli sohalarga nisbatan bo‘lgan malakalar Shaxsda birdaniga, qisqa
muddatda vujudga kelmaydi. Shaxs malaka orttirishi uchun muayyan sohani
tizimli ravishda takrorlab turishi talab qilinadi.Bundan tashqari malaka muayyan
mehnat faoliyatini bajarish uchun lozim bo‘lgan nazariy va amaliy umumta’lim va
kasbiy bilim hamda ko‘nikmalar majmuasining mavjudligi asosida ham
shakllanadi.
Malaka-ongli hatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi hamdir.
Malaka bir hatti-harakatning o‘zini bir xil sharoitlarning o‘zida ko‘p marta
17](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_17.png?v=1)
![va malakalar jarayonida u ta’lim oluvchilarning fikrlash, o‘ylash, mulohaza yuritishi orqali
amalga oshiriladi.
Tashkil etish - qo‘yilgan maqsadni yaxshi amalga oshirish uchun unga
zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo‘yicha tartiblangan didaktik jarayon.
Shakl - o‘quv jarayonining mavjudlik usuli, uning ichki mohiyati, mantiqi,
mazmuni uchun qobiq.
Metod - o‘qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo‘li.
Metod (yunoncha-aynan nimagadir yo‘l) maqsadga erishish yo‘lini bildiradi.
Muayyan ma’noda tartibga solinadigan faoliyat.
Keng ma’noda qo‘llaniladigan “metod” terminini kishilarning o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadlariga erishish, ma’lum ob’ektni o‘zlashtirish borasidagi nazariy va amaliy
faoliyatlari usullarini anglatadi.
Ta’lim jarayonidagi ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan
faoliyatning turlicha bo‘lishi yangidan-yangi usullarni metodlarni keltirib chiqaradi.
Metod tanlashda albatta ayrim o‘quv predmetlarini o‘ziga xos xususiyatlariga
amal qilinmog‘i lozim. Shu bilan birga ta’lim jarayonida ko‘pchilik o‘quv predmetlarini
o‘qitishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan umumiy o‘qitish metodlari bilan birga ayrim
o‘quv predmetlarini o‘qitishda qo‘llanilgan o‘ziga xos xususiy metodlar va metodik
yondashuvlar ham bor. Ayrim predmetlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan xususiy metodlar
umumiy o‘qitish metodlari bilan mustahkam bog‘liqdir.
Metodika-bu metodikaga tegishli, qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga),
ilgarian o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilishdir. Metodika-biror ishni
maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmuasi.
Pedagogika fani sohasida ma’lum o‘quv fanini o‘qitish qonuniyatlarini tadqiq
qiladi. Masalan, tillar metodikasi, matematika fanini o‘qitish metodikasi, tarbiyaviy ishlar
metodikasi va shu kabilar.[6]
Vosita - o‘quv jarayonini predmetli qo‘llab-qo‘vvatlanishi. Vositalarga
o`qituvchining jonli nutqi, keng ma’noda uning mahorati, darsliklar, sinf jihozlari va
21](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_21.png?v=1)
![boshqalar. Natija - dars mashg‘ulotlari jarayonida rejalashtirilgan xulosaga kelingan va
ta’limning ma’lum muayyan jarayonidan olingan yakuniy natijasidir. Natijalar
(mahsullar)-o‘quv jarayonining so‘nggi natijasi, belgilangan maqsadlarni amalga
oshganlik darajasi.
Natijani o‘zlashtirish- olingan natijalarni amaliy o‘zlashtirilishiga tayyorlash
jarayonida iboratdir, ya’ni, iste’mol uchun tayyorlash. Bunga tadqiqotchi ishtiroki
muhim rol o‘ynaydi, chunki kerak bo‘lganda ayrim tuzatishlar kiritish har kimning
qo‘lidan kelavermaydi. Didaktik vositalar va tarqatma materiallar-bu fanni o‘qitishda
zarur bo‘lgan jihozlar, kompyuterli vositalar, modellar va maketlar, ko‘rgazmalar
va texnik vositalar, asbob-uskunalar va mahsulotlardir. Shuningdek, o‘qitish
jarayonida o‘qituvchi tomonidan qo‘laniladigan tarqatma materiallardir. Ular:
kartochkalar, savolnomalar, yo‘riqnomalar, qiziqarli savol va topshiriqlar, amaliy
ishni tashkil etish bo‘yicha texnologik haritalar va hakozalardir. [5.80-84- betlar]
Prof. B.Ziyomuhammedovning ijod mahsulida didaktik materiallar-
pedagog tomonidan har bir darsga alohida tayyorlangan, dars mazmunini to‘la
ifodalash va o‘quvchi-tinglovchilar dars mazmuniga yaxshi tushunib yetishlari
uchun xizmat qiladi, deb qayd etiladi. Bularga turli ko‘rgazmali qurollar, turli
muammoli vaziyatlarni yaratuvchi moslamalar, o‘yinlar va hakozolar kiradi.
Didaktik materiallar ham didaktikaning tamoyillariga mos ravishda yaratiladi. Dars
jarayoni faqat usul va uslublar orqali amalga oshirilib, darsning ajralmas qismi
hisoblanadi. Pedagogsiz va tinglovchisiz hamda o‘quv dasturi va rejasiz dars o‘tib
bo‘lmagani kabi, pedagogik usullar va uslublarsiz darsni amalga oshirib
bo‘lmaydi.
Didaktik qobiliyat- o‘quv materiali, ko‘rgazmali qurollar va vositalarini
tayyorlab qo‘yish, o‘quv materialini aniq, ifodali va izchil bayon qilish,
o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda ma’naviy, hissiy istaklarni rag‘batlantirish,
o‘quv bilimini oshirish, faollashtirish mahoratlari majmuidan iboratdir.
Didaktik qobiliyatga ega bo‘lgan rahbarlar turli vaziyatlarda sharoitdan kelib
22](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_22.png?v=1)
![chiqib, ta’lim muassasasida vujudga keladigan muammoli vaziyatlarda,
muammolarni hal qilishga vaziyatli yondashuv asosida hamda rahbarlarga xos
ravishda, o‘z vakolati darajasida faoliyat ko‘rsatadi, stereotiplarni, ya’ni jamoada
mavjud bo‘lgan sun’iy to‘siq va muammolarni hal etishda, turli yo‘nalishlarda
qarorlar qabul qilishda jamoa fikrini o‘rganadi. Bu qobiliyatlar asosida jamoaa
psixologiyasiga (ruhiyatiga) xos doimiy yo‘naltirish yotadi va bunday qobiliyat
egasi bo‘lgan rahbar o‘z xodimlarining bilim, ko‘nikma, malakasi, dunyoqarashini,
qiziqishlarini, boshqaruv jarayonida tarbiyaviy munosabatlar mavjudligini hamda
unda “rahbar- xodim” munosabatlarining ko‘p qirrali ekanligini, boshqaruv
jarayonida o‘zaro bevosita ta’sirlar mavjudligini tasavvur qila oladi.
Didakto sentrik texnologiyalar - bu o‘quv dasturidagi rejalashtirilgan
materialni har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham ta’lim oluvchilarga yyetkazishdagi
pedagog faoliyati jarayonidir. [7]
23](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_23.png?v=1)
![XI asrda ta’lim va tarbiyaga oid ilg‘or g‘oyalarning eng izchil rivojlanishini
biz rus ilg‘or mutafakkirlari va pedagoglarining asarlarida uchratamiz. Rossiyada
ilmiy pedagogika, jumladan, boshlang‘ich maktab didaktikasining rivojlanishiga
K. D. Ushinskiy (1824-1870) juda katta hissa qo‘shgan. O‘zining fundamental
asarida «Inson tarbiya ob'ekti sifatida. “Pedagogik antropologiya tajribasi” (1686)
asarida u boshlang‘ich ta’limning psixologik-pedagogik asoslarini, uning
tamoyillari, mazmuni, shakl va usullarini ochib berdi.[8]
K. D. Ushinskiy aqliy faoliyatning boshlanishi va asosini hissiy idrok etishda
ko‘rgan, bu borada bolaning dunyoni bilishida kuzatishga, birinchi navbatda, aniq
materialni o‘zlashtirishga katta ahamiyat bergan. Bilish jarayonida faktik
materialni o‘zlashtirishning ahamiyati shunchalik kattaki , agar o‘quvchilar aqliy
mehnatda qiynalsa, uni qayta idrok etish zarur. Agar bolalar oldinga bora
olmasalar, bu ularning qobiliyatsizligi bilan bog‘liq emas, balki ularda o‘ziga xos
materiallar etarli emasligi va uning birlamchi qayta ishlanishi sifatli
bo‘lmaganligidir. Muayyan materialni qayta ko‘rib chiqish, uni boyitish va qayta
ishlash bo‘yicha qo‘shimcha ish olib borilishi bilanoq, bilimlarni o‘zlashtirishda
keyingi taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan aqliy harakat bolalar uchun qiyinchilik
tug‘dirmaydi. K. D. Ushinskiy bu pozitsiyani katta psixologik qonuniyat deb
hisoblagan. Bu qonuniyatni anglash va undan foydalana bilish, K.D.Ushinskiyning
fikricha, didaktikaning asosini tashkil etadi, chunki o‘quvchilarning real materialni
o‘zlashtirishi asosida turli aqliy faoliyat amalga oshiriladi.
Tushunchalarning shakllanish jarayonini o‘quv jarayonining markaziy
bo‘g‘ini sifatida e’tirof etib, ularni bolalarda shakllantirishning ilmiy asoslarini
ishlab chiqdi. K. D. Ushinskiy bilish jarayoni haqidagi qarashlariga to`la mos
ravishda bolalar nutqining rivojlanish yo`llarini asoslab berdi. U kuzatish, tafakkur
va nutqning birligi tamoyilidan kelib chiqib, o`quvchida til qobiliyati va fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish birgalikda borishi kerak, deb hisoblagan.
Ushinskiy boshlang‘ich ta’limning mohiyati, mazmuni va metodikasi masalalarini
26](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_26.png?v=1)
![batafsil ishlab chiqdi. U ta’limning ushbu bosqichiga alohida e'tibor berdi, chunki
u bu davrda bilim va g‘oyalar poydevori qanchalik mustahkam qo‘yilgan bo‘lsa,
unda shunchalik hajmli va mustahkamroq bino qurish mumkinligiga ishongan.
Ushinskiy didaktika asoslarini nazariy rivojlantirishni bolalar uchun o‘quv
kitoblari va ota-onalar va murabbiylar tomonidan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar
yaratish bilan birlashtirdi. Uning tarbiyaviy kitoblari: «Ona so‘z» (1864) «Bolalar
dunyosi. O‘quvchi” (1861) asari yarim asr davomida qayta-qayta nashr etilgan.
Ular maktab yoki oilaviy ta’limning boshida ona tilini qanday o‘rganish
kerakligi haqidagi namuna edi. Boshlang‘ich ta’lim kitobi bilan ishlash bo‘yicha
qo‘llanmada «Ona so‘z. Talabalar uchun kitob. “Ona tili” darsligidan foydalanib,
ona tilini o‘rgatish bo‘yicha ota-onalar va murabbiylarga maslahatlar K. D.
Ushinskiy boshlang‘ich ta’limning asosiy jihatlarini: tashkil etilishi, mazmuni va
o‘qitish metodikasi , didaktik tamoyillari, o‘qitish metodikasi; o‘quvchilarning
psixofizik xususiyatlariga ko‘ra rivojlanishi va hokazo.Bu boshlang‘ich ta’lim
didaktikasiga bag‘ishlangan birinchi maishiy ish bo‘lib, ta’lim va tarbiya
nazariyasiga asos solgan va boshlang‘ich sinf amaliyotiga tadbiq etilgan.
K. D. Ushinskiyning pedagogik g‘oyalari ilmiy pedagogika va boshlang‘ich
maktabning keyingi rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. [9]
27](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_27.png?v=1)
![o‘quvchilar o‘quv-bilish topshiriqlarini mustaqil holda bajarishidan iborat
harakatdir.
Buning yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish jihati muallim o‘quvchiga o‘quv material!
bo‘yicha o‘rgatadigan narsalar va ular ustida ishlash metodlari bilan izohlanadi.
O‘quvchilar ana shu asosda o‘zlarining ma’lumot mazmunini o‘zlashtirishga doir
faoliyatlarini tashkil qiladilar. Shunday qilib, o‘quv jarayonining mohiyati
o‘quvchi bilish faoliyatining mantiqi bo‘lib, u birinchidan, bilish bizdagi
bilimlarning yagona manbayi doim ish amaliyotni o‘rganishdan boshlanishi va
mavhum fikrlar asosida nazariy umumlashtirish kerakligidan; ikkinchidan, bilib
olingan bilimlarni, nazariy umumlashtirishlarni, insondagi bilimlar haqiqiyligini
yagona ob’yektiv mezonlari sifatida ham xizmat qiladigan amaliyotga taqqoslash
zarurligidan kelib chiqadi. Bilish murakkab dialektik jarayon bo‘lib, jonli
mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o‘tish yo‘lidir. Dunyoni
bilishning, haqiqatni bilishning, ob’yektiv reallikni bilishning dialektik yo‘li shu.
Bilish nazariyasi inikos nazariyasi ham deyiladi. O‘qituvchi maktab o‘quvchilarini
yangi bilimlarni faol idrok qilishga, uni havotda qo‘lay olishga tavyorlaydi.
Bu tasodifiy hodisa bo‘lmay, o‘quv jarayonining mantiqi shuni taqozo etadi.
O‘quvchilarning o‘qituvchi sabog‘ini o‘zlashtirish jarayoni bilimlarni idrok qilish,
tushunish, mustahkamlash hamda ularni amalda qo‘lash bosqichlaridan iborat
bo‘ladi. Bilimlarni o‘zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni sezish va idrok
qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi bosqich - bilimlarni tushunish va
umumlashtirish. Uchinchi bosqich - bilimlarni mustahkamlash va qo‘lashdir.
O‘qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati, avvalo, u ta’limning mazmuni, metodlari
va tashkiliy shakllaridan iborat umumiy didaktik prinsiplarni qanchalik to‘g‘ri
amalga oshirishiga bog‘liq. [10]
Didaktik prinsiplar ta’limning bevosita bilish nazariyasidan, shuningdek,
maktabdagi ta’limning maqsadlari va ilmiy mazmunidan, o‘quvchilar jamoasining
29](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_29.png?v=1)
![ob’yektivligini o‘z ichiga oladi. Bizning fan dialektik falsafa poydevoriga quriladi.
U voqelikning sovuqqonlik, loqaydlik bilan yozilgan tavsifi emas, balki moddiy
olam haqidagi qarama-qarshi tushunchalarning o‘zaro kurashish maydoni va
qurolidir. Fanlar - e’tiqodlarni shakllantirishning kuchli omili. Shuning uchun
yoshlarimiz olgan bilimlar ularning e'tiqodiga aylanishi juda muhimdir. Mana shu
vazifalarni amalga oshirishda o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish
muhim talabdir. Biz faqat ana shunga asoslanib bolalarni mustaqil o‘ylashga
o‘rgatishimiz, ularda o‘zlarining qarashlari va nuqtayi nazari tizimini tarkib
toptirishimiz mumkin. Agar bilimlarni bayon etish, ishning usullarini ko‘rsatish
mumkin boisa, ijodiy faoliyatni o‘rgatish uchun o‘quvchilarni xuddi ana shu
faoliyat jaravoniga bevosita jalb etish shart. Mana shu muammo bo‘yicha ayrim
mulohazalarni ifodalashga harakat qilamiz. Avvalo, har qanday ijodkorlik,
xususan, o‘quvchilarning ijodkorligi maxsus tayyorlangan sharoitlarda amalga
oshishi mumkin. Bunda bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar tizimi hal qiluvchi omil
bo‘ladi. Ijodni, ijodkorlikni qanday tushunish kerak? Odatdagi tushunchaga ko‘ra,
ijod ozchilik kishilarning, buyuk san’at asarlarini, yangi mashinalar, dastgohiar va
hokazolarni yaratadigan iste'dodli odamlarning qismatidir. Lekin ijod buyuk asarlar
yaratishdangina iborat emas, balki kishining fikr yuritishi, biror tadbirni o‘ylab
topishi, ozgina bo‘lsada, qandaydir yangilik yaratishi ham ijoddir. Ijod jaravoniga
tasodif sifatida emas, balki qoida sifatida qarash lozim.
O‘quvchining ijodini qanday tushunish kerak? Bolalar hech qanday yangilik
yaratmaydiku? O‘quvchining ijodkorligi, eng avval, uning har qanday faoliyat
jarayonidagi: o‘ziga xos usul bilan masala yechishi, insho yozishi, tajriba ishlari,
mehnat darslari va hokazolardagi mustaqil fikrlashida namoyon bo‘lishi lozim.
O‘quvchining ijodi - uning olgan bilimlarini hayotda ko‘rgan hodisalarga bog‘lay
olishi, ularni to‘g‘ri baholab, dastlabki ma’lumotlarni tahlil qila olishidan iborat.
Har qanday ijoddan maqsad borliqni. rad etish emas, balki borliqqa to‘laroq kirib
borishdir.[11]
31](https://docx.uz/documents/69f78426-2cdb-4f27-a3ff-41140a9e281b/page_31.png?v=1)
KURS ISHI BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA