Boshqarish tizimini predmeti ob’ektlari va maqsadlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	194.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	17 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

270 Sotish

Boshqarish tizimini predmeti ob’ektlari va maqsadlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI
“KORPORATIV BOSHQARUV” KAFEDRASI
“BUGALTERIYA HISOBI” fanidan
MAVZU : Boshqarishtizimini predmeti ob ’ ektlari va maqsadlari .
Bajardi: “Matbaa texnologiyalari” fakulteti,
14a-21 guruhi talabasi Masharipov B.
Tekshirdi: Yaxyayeva D
Kurs ishi himoya qilingan
sana.
“___” _______ 2023_-yil.
Baho “___” __________ _________
(imzo)
____________
(imzo) Komissiya
a’zolari:__________________
__________________
TOSHKENT – 2023

1KURS ISHI

MAVZU: Boshqarish tizimini predmeti ob’ektlari va maqsadlari.
Mundareja
Kirish........................................................................................................................3
I-BOB Boshqarish tizimi
1.1 Boshqarish tizimi………………...................................................……………5
1.2 Boshqaruv obyekti va subyekti......................................................................10
II-BOB Boshqaruv tizimi to’g’risida tushuncha.
2.1 Menejer mehnatini tashkil etishning mazmuni, mohiyati va uning
funksional vazifalari..............................................................................................15
2.2 Boshqaruv obyektiv zarurat va maqsadga yo’naltirilgan jarayon
sifatida.....................................................................................................................2
7
Xulosa.....................................................................................................................34
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................36
2

Kirish
Jamiyat paydo bo‘lganidan boshlab hamma ijtimoiy jarayonlarni, jamiyat
ma’naviy va moddiy shart-sharoitini qayta ishlashni boshqarishga mushtoq bo‘lib
kelayapti. Vaqt o‘tishi bilan boshqaruv jarayonlari ancha tashkillashtirildi va bunga
ko‘p odamlar jalb etildi, davlat iqtisod, armiyani boshqarishda maxsus funksiyalar
amalga oshirildi. Shunday qilib «boshqaruv» tushunchasiga ta’rif beramiz.
Boshqaruv — bu ma’lum bir natijalarga erishish uchun boshqaruv
subyektining boshqaruv obyektiga maqsadli yo‘naltirilgan tarzdagi ta’siriga oid
jarayon. Boshqaruv subyekti deganda hokimlik ta’sirida kelib chiqadigan yuridik
yoki jismoniy shaxsni tushuniladi. Boshqaruv subyektining hokimlik vakolati,
uning iqtisodiy va ma’naviyaxloqiy ta’sir kuchi boshqaruv jarayonining asosini
tashkil etadi. Boshqaruv obyekti, boshqaruv subyektining hokimlik ta’sirida
yo‘naltirilgan bo‘lib u jismoniy-iqtisodiy tizim va jarayonlar bo‘lishi mumkin.
Tashkilotning bitta tuzilmasi boshqaruvning ham subyekti, ham obyekti
bo‘lishi mumkin. Masalan, univermagda boshqaruvchi tizimchasi direktor
rahbarligidagi boshqaruv apparati bo‘lib hisoblanadi, boshqariluvchi tizimga esa
bo‘limlar (seksiyalar) bo‘lib hisoblanadi. Bo‘lim (seksiya)da o‘z navbatida
boshqaruvchi tizimga bo‘lim mudiri boshchiligidagi boshqaruv apparati bo‘lib
hisoblanadi, boshqariluvchi tizimga esa sotuvchidir. Shu bilan bir vaqtda
univermag ma’muriyati (direktori) boshqaruvchi tizimchadan boshqariluvchi
tizimchaga yuqori tashkilot rahbariyatidan tushadigan buyruqlar, farmoyishlar
bajarilish mobaynida o‘tadi.
Boshqaruv jarayoni ayrim xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
1. Boshqaruv — vaqt va fazo bo‘yicha to‘xtovsiz tarzdaamalga
oshiriladigan jarayondir.
2. Boshqaruv — maqsadga yo‘naltirilgan jarayon.
3. Boshqaruv subyektining obyektga ta’siri natijasida qo‘yilgan maqsad
bilan solishtirila oladigan qandaydir natija olinishi kerak.
3

Boshqaruv koordinatsiyalangan faoliyat bo‘lib bir odamning ko‘rsatmasiga
ko‘p odamlarning bo‘ysunishidir. Moliyaviy natijalar olishni maqsad qilib qo‘ygan
xo‘jalik subyektlari uchun odamlarni ma’lum bir daromad olish uchun
boshqaruvchi — menejment tushunchasiga to‘g‘ri keladi.
Tashkilotdagi ishning samaradorligi mehnatni vertikal tarzda bo‘linishining
rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Gap rahbar xodimning bo‘linmalar va ish
bajaruvchilar faoliyatini koordinatsiya qilish bo‘yicha mehnatni tashkil etishda
borayapti. Tashkilotni boshqarish jarayonining harakat tamoyili sxemada
keltirilgan.
Boshqaruv mehnati jamoatchilik mehnatining asosiy kategoriyasi bo‘lib
hisoblanadi. Shuning natijasida boshqarilmaydigan ishdan boshqariluvchi ish
ajralib chiqadi, chunki boshqaruv faoliyat ko‘rinishida har qanday birgalikda
bajariladigan mehnatga taalluqlidir. Boshqaruv keng ma’noda tashkilot oldidagi
maqsadni shakllantirish va shu maqsadga erishish uchun rejalashtirish, motivatsiya
va nazorat jarayonidir.
Shunday qilib, boshqaruv mehnati — birgalikdagi mehnat jarayoni
qatnashchilari va umuman mehnat jamoasining maqsadga yo‘naltirilgan,
koordinatsiyalashgan faoliyatini ta’minlab beruvchi jamoaviy mehnat ko‘rinishidir.
Boshqaruv mehnatining maxsus xususiyatlarini ajratish mumkin:
1. uchta faoliyatdan iborat bo‘lgan boshqaruv apparatxodimlarining
aqliy mehnati:
— tashkiliy-ma’muriy va tarbiyaviy ish (axborotni qabul qilish va uzatish,
yechimni ish bajaruvchilarga yetkazish, nazorat);
— tahliliy va konstruktiv ish (axborotni qabul qilib olib, yechimlarni
tayyorlash);
— axborot-texnikaviy ish (hujjatlarga oid, o‘quv, hisoblash va rasmiy-
mantiqiy operatsiyalar);
1. moddiy boylik yaratishda bevosita emas, bilvosita qatnashish (ya’ni
boshqa odamlar mehnati orqali);
2. mehnat predmeti — axborot;
4

3. mehnat vositasi — tashkiliy va hisoblash texnikasi;5) mehnat natijasi
— boshqaruv yechimlari.
I-BOB Boshqarish tizimi
1.1 Boshqarish tizimi
Menejment ( inglizcha : management) — boshqarish, tashkil etish) — maxsus
boshqarish faoliyati; boshqarish to g risidagi fan. Menejmentning holati ishlabʻ ʻ
chiqarish samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining
sifatiga ta sir ko rsatadi. Menejment fanining mazmuni boshqaruv tizimi va
ʼ ʻ
boshqaruv ob yekti orasidagi o zaro munosabat bo lib, uning asosiy vazifasi
ʼ ʻ ʻ
boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik san ati sirlarini o rganishdan iborat.
ʼ ʻ
Boshqaruv — tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish
jarayonidir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha
bo g inlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan
ʻ ʻ
iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa
fanlar bilan aloqadordir. Menejment dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan
yaqindan bog liq. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda
ʻ
boshqarish jarayonida iqtisodiy usullarni qo llashga, har bir xodimga va jamoaga
ʻ
ta sir ko rsatishga asoslanadi. Bir qancha iqtisodiy
ʼ ʻ
fanlar: makroiqtisodiyot , mikroiqtisodiyot , statistika, mehnat iqtisodiyoti kabilar
ham Menejment fani bilan chambarchas bog liqdir. O zbekistonda Menejmentning
ʻ ʻ
nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari XIV-XV asrlarda Amir Temur davrida
shakllana boshlagan. Buyuk sarkarda "Temur tuzuklari" asarida davlat, qo shin va
ʻ
boshqalarni boshqarish san ati to g risida o z qarashlarini bayon etib, izohlab
ʼ ʻ ʻ ʻ
bergan. Menejment fanining nazariy asosini bir necha yuz yillar davomida
to plangan amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni nazariy jihatdan asoslab
ʻ
turli xil konsepsiyalar, nazariy g oyalar, ish prinsiplari va uslublari ishlab
ʻ
chiqilgan. Ammo alohida fan sohasi sifatida menejment XIX asrga kelib shakllana
boshladi. Boshqarish fanining asoschisi — amerikalik muhandis va tadqiqotchi F.
Teylor hisoblanadi. Boshqarish tamoyillarini Teylorning zamondoshi fransuz olimi
Anri Fayol ishlab chiqdi. Korxonada amalga oshirilayotgan barcha operatsiyalarni
5

u olti guruh (texnika, tijorat, moliya, mol-mulk va shaxslarni qo riqlash,ʻ
hisobkitob, ma muriy)ga bo lib, boshqarishni 6-guruhga kiritadi. Menejment yoki
ʼ ʻ
boshqarishning ob yekti korxona faoliyati, uning sub yekti esa boshqarish ishini
ʼ ʼ
bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir. Menejment bilan maxsus tayyorgarlik
ko rgan, boshqarishning qonun-qoidalarini chuqur biladigan malakali
ʻ
mutaxassislar — yollanma boshqaruvchilar — menejerlar shug ullanadilar. Ular
ʻ
aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil qiladi. Menejmentning yuqori (firma
strategiyasini ishlab chiqish), o rta (ishlab chiqarish, sotish, narx belgilash,
ʻ
mehnatni tashkil qilish), quyi (sex, bo lim doirasida ishni tashkil qilish, kunlik,
ʻ
haftalik, oylik ish topshiriqlari bajarilishini boshqarish) bo g inlari bor. Shunga
ʻ ʻ
muvofiq holda menejerlar oliy martabali, o rta toifadagi va quyi toifadagi
ʻ
menejerlarga bo linadi.
ʻ
Ayrim tadqiqotlar menejment kishilardan nafli samaralar olish san ati, deb
ʼ
hisoblaydilar. Mukammal menejmentning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga
tarafdorlik; oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar; iste molchiga yaqinlik;
ʼ
unumdorlikni ta minlashda insonning hal qiluvchi o rni; tadbirkorlikni
ʼ ʻ
rag batlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi
ʻ
e tibor; hammadan ko ra yaxshiroq tanish bo lgan sohaga kirishish; erkinlik va
ʼ ʻ ʻ
kuchli nazoratni birgalikda qo llash.
ʻ
Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment,
moliyaviy menejment, marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish
menejmenti, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda o z
ʻ
ifodasini topdi. Masalan, XX asrning 50—60-yillarida asosiy e tibor
ʼ
boshqarishning tashkiliy tuzilishiga qaratilgan bo lsa, 60—70-yillarda strategik
ʻ
rejalashtirishdan strategik boshqarishga o tish davri bo ldi.
ʻ ʻ
XX asrning o rtalariga kelib menejment O zbekistonda tez sur atlar bilan
ʻ ʻ ʼ
rivojlandi. 1966-yilda O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Kibernetika
ʻ
institutining tashkil qilinishi, akademik V. K. Qobulov boshchiligida olib borilgan
nazariy, uslubiy, amaliy ilmiy tadqiqot ishlari respublikada M. fanining
6

rivojlanishiga asos bo ldi. Menejment sohasida birinchi tadqiqotlar sinfiyʻ
maktablar tomonidan amalga oshirilgan. Birinchi menejerlarni asosan ishlab
chiqarish (texnik yondashuv) masalalari tashvishga solgan. Ular o‘z faoliyatlarini
ishchilarni moslash masalalariga qaratganlar. Bu maqsadlar uchun ish joyi dizayni
ishlab chiqilgan. Turli operatsiyalarga ish vaqti o‘rganilgan va hokazo. O‘sha
davrning ko‘pchilik tadqiqotchilari menejment bu san’at deb tasavvur qilgan.
Menejmentni bunday tushunishning sababi hamma xodimlar ham o‘z o‘lchovlari
bo‘yicha rahbarlik lavozimiga to‘g‘ri kelmasligidir.
XX asr oxiri XXI asr boshlarida menejment O zbekistonda maxsus fan
ʻ
sifatida oliy o quv yurtlarida o qitila boshladi, menejmentga doir tadqiqotlar yo lga
ʻ ʻ ʻ
qo yildi, darsliklar yozildi.
ʻ
Tashkilotni boshqarish jarayonida funksional roliga qarab rahbarlar,
mutaxassislar, yordamchi personal ajratiladi. Rahbar mehnati boshqaruvning eng
yuqori pog‘onasi bo‘lib hisoblanadi. Rahbarlar tashkilot faoliyatiga oid muhim
masalalar, qarorlar qabul qilish va quyi zvenolar ishini koordinatsiya
qiladilar.Mutaxassislar boshqaruv qarorlarini tayyorlash va amalga oshirish
vazifasini bajaradilar. Yordamchi personal (texnikaviy ishlarni bagaruvchilar)
boshqaruv apparatiga axborot xizmatini bajaradilar.
Boshqaruv faoliyati bilan band bo‘lgan shaxslar boshqa belgilar bo‘yicha
ham klassifikatsiya qilinadilar jumladan, rahbarlik qilayotgan jamoa tarkibi,
yo‘nalishi, boshqaruv tizimida egallagan joyi va darajasiga qarab.
Boshqaruvning traditsion tizimi asosan iyerarxik tamoyil bo‘yicha tashkil
etiladi. Ko‘pchilik kompaniyalarda rahbarlik, huquq va javobgarlik hamda
boshqaruvning turli darajadagi birbiriga bo‘ysunishi aniq belgilab qo‘yilgan.
Boshqaruvning yuqori, o‘rta va quyi darajalari ajratilib qo‘yiladi. Yakka
hokimlikka asoslangan kompaniyalarda, xo‘jayin bir vaqtning o‘zida yuqori
pog‘onadagi menejer bo‘lib hisoblanadi. Funksional bo‘linmalar va filiallar,
boshqarmalar o‘rta pog‘onadagi rahbarga, kichik jamoalar va guruhlar quyi
pog‘onadagi rahbarga bo‘ysunishadi.
7

Boshqaruvning har bir pog‘onasidagi funksiyalar tarkibi, huquq va
majburiyatlar o‘ziga xosdir. Yuqori pog‘ona — president, vitse-prezident,
direktorlar kengashi — bu kompaniyaning boshqaruv piramidasining cho‘qqisidir.
Yuqori pog‘onada maqsad, siyosat shakllantiriladi, yangi aksiyalarni chiqarish,
xorijiy filiallarni tashkil etish, yangi bozorlarni egallash va shu kabi strategik
menejment deb nomlanuvchi yirik masalalar bo‘yicha qaror qabul etiladi. Yuqori
pog‘onadagi menejer kompaniya aksiyalarni past bahoda sotib olish kabi
yengilliklarga ega bo‘ladi.
Kompaniya rahbariyatining ikkinchi pog‘onasi — hayotga — o‘rta —
operativ rejalarni rivojlantirish va hayotga tadbiq etish va yuqori pog‘onada qabul
qilingan qarorlarni joriy etish tartibini ishlab chiqishga javobgardir. O‘rta
zvenodagi menejerlar rejalarni joriy etishda keng imkoniyatga egadirlar. Masalan,
ular qanday yangi uskunalarni sotib oish, reklama uchun ommaviy axborot
vositalaridan qanday foydalanish kerak va sh.k. masalalarni mustaqil hal etadilar.
Ushbu pog‘onadagi turli xil bo‘linmalar menejerlari kiradi.
Uchinchi, asosiysi — bu operatsion menejmentdir. U boshqaruvning quyi
pog‘onasi bo‘lib hisoblanadi. Unga xizmatchilar va ishchilarga bevosita rahbarlik
qiladigan brigadirlar, ustalar va sh.k. boshqaruvchilar kiradilar. Ushbu pog‘onada
menejerlar o‘rta zvenoda ishlab chiqilgan operativ rejalarni bajarilishi bilan
shug‘ullanadilar. Katta firmalar, korporatsiyalar, aktsionerlik jamoalarda
boshqaruvning hamma pog‘onalarida yollanma menejerlardan foydalaniladi,
aktsionerlar umumiy majlisi va jamoa kengashlari qonunchilik huquqiga ega bo‘lib
ayrim vaqtda strategik menejment funksiyasi bajariladi.
Hamma tashkilotlarda (eng kichkinasidan qat’i nazar) boshqa ishchilar
uchun bitta va undan ko‘p boshqaruvchi talab etiladi. Shartli qilib aytganda
kompaniyada yuqori, o‘rta va quyi zvenolardan tashkil topgan boshqaruv
iyerarxiyasi ya’ni, tuzilma mavjuddir. Rasmda keltirilgan piramida shu narsani
ko‘rsatayaptiki boshqaruvning quyi zvenosida yuqori zvenodagiga qaraganda
rahbarlar ko‘p bo‘ladi.
8

Yuqori zveno boshqaruvchisi — hamma kompaniya faoliyati uchun
javobgar va eng katta huquqqa ega bo‘lgan boshqaruvning yuqori pog‘onasi
vakillaridir. Misol sifatida tashkilot vazifasini belgilab beradigan, uzoq muddatga
mo‘ljallangan rejalarni ishlab chiqadigan, siyosatni shakllantirib kompaniyani
tashqi muhitda muhofaza qila oladigan firma prezidentini keltirib o‘tish mumkin.
Yuqori zveno boshqaruvchilari bir xil korporatsiyalarda turli xil ya’ni, vitse-
prezident, ish bajaruvchi vitseprezident, direktorlar kengash raisi bajaradigan
ishlari mazmun jihatdan bir-biriga o‘xshaydi. Yuqori rahbariyatni elchi
boshqaruvchi yoki umumiy rahbarlik darajasiga bo‘lish mumkin. O‘rta zveno
boshqaruvchisi majburiyatiga boshqaruvning yuqori pog‘onasida ko‘rsatilgan
umumiy masalalarni amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan rejalarni ishlab chiqish
va quyi zveno boshqaruvchilari ishini koordinatsiya qilish kiradi. Boshqaruvning
o‘rta pog‘onasi o‘ziga korxona menejeri, bo‘lim va boshqa bo‘linmalar
menejerlarini qamrab oladi.
Boshqaruvning quyi pog‘onasida quyi zveno boshqaruvchilari (menejerlar-
nazoratchilar) mujassamlashgan bo‘ladi. Ular boshqaruvning yuqori pog‘onasida
ishlab chiqilgan rejalarni joriy etib ish bajaruvchilarni nazorat qilishadi. Ushbu
pog‘onada quyidagi lavozimlar birlashtiriladi: sex ustasi, uchastka ustasi, guruhlar
rahbari va idora ko‘rinishidagi bo‘linma mudiri.
Qanchalik ko‘p sondagi komponentalar ishlab chiqarish chiqindilarini
kamaytirib, o‘z faoliyatini detsentralizatsiya qilgani kabi boshqarish o‘rta
bosqichida ishchi joylarni kamaytiradi va shunchalik ko‘p boshqaruv
funksiyalarini quyi bosqichdagi boshqaruvchilarga uzatadi.
Boshqaruv iyerarxiyasi lavozim va funksional vazifalari bilan farqlanadigan
uchta asosiy pog‘onadan iborat.
9

1.2 Boshqaruv obyekti va subyekti
Boshqaruv jarayoni boshqaruvchi obyekt va subyektdan iborat bo‘ladi. Bu
esa shu narsani bildiradiki, xohlagan tashkilot ikkita tizimcha birligida bo‘ladi:
boshqaruluvchi va boshqaruvchi orasidagi munosabat — odamlar orasidagi
munosabatdir.
Shunday qilib, boshqaruv obyekti deganda boshqaruv ta’siri yo‘naltirilgan
tashkilot tuzilmasi tushuniladi. Boshqaruv subyekti boshqaruvchilik ta’sirini
amalga oshiruvchi organ yoki shaxs.
Shu munosabat bilan tashkilotning bitta tuzilmasi boshqaruvning ham
obyekti, ham subyekti bo‘lishi mumkin.
Masalan, univermagda direktor rahbarligidagi boshqaruv apparati
boshqaruvchi tizimcha bo‘lib hisoblanadi, boshqariluvchi bo‘lib bo‘linmalar
(seksiyalar) hisoblanadi. Bo‘limda o‘z navbatida boshqaruvchi tizimcha sifatida
bo‘lim (seksiya) mudiri boshqaruv apparati bo‘lib hisoblanadi, boshqaruvchi esa
sotuvchidir. Shu bilan birga univermag ma’muriyati (direktor) boshqaruvchi
tizimchadan, boshqariluvchi tizimga o‘tishi mumkin. Ushbu holat rahbarlikning
yuqori organidan tushadigan buyruqlar, farmoyishlarni amalga oshirishda sodir
bo‘ladi.
Shunday qilib, boshqaruv subyekti deganda qonunchilik va huquqiy
hokimliklarni tushuniladi. Turli xil qonunlar va huquqiy qarorlar yordamida davlat
ta’sir etuvchi obyektlar bir necha belgilar bilan ajratiladi:
Hal etilayotgan masalalar darajasi bo‘yicha — respublika iqtisodiyoti,
sohalar, hududlar, firmalar.
Boshqariluvchi faoliyat ko‘rinishlari bo‘yicha — daromadlar, kapital
qo‘yish, baholar, turli xil bozorlar, shaxsiy iste’mol va sh.k.
10

Ta’sir manzili bo‘yicha — xususiy milliy kompaniyalar, turli xil
jamg‘armalar, ilmiy-tadqiqot markazlari, o‘quv yurtlari va sh.k.
Tashkilotni boshqarish tamoyillari boshqaruv jarayonining tizimi, tuzilishi
va tashkillashtirilishiga qo‘yiladigan talablarni belgilab beradi. Ya’ni, tashkilotni
boshqarish barcha darajadagi menejerlar amal qiladigan asosiy nizom va qoidalar
orqali amalga oshiriladi. Bu qoidalar menejer xatti-harakatlari «yo‘li»ni belgilab
beradi.
Shunday qilib, boshqarish tamoyillarini boshqaruv vazifalarini amalga
oshirish bo‘yicha asosiy g‘oyalar, qonuniyatlar va rahbarlar xatti-harakatlarining
qoidalari sifatida tasavvur qilish mumkin.
Menejmentning barcha tamoyillarini ikki guruhga — umumiy va xususiy
guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir. Boshqarishning umumiy tamoyillariga
qo‘llanishlik, tizimlilik, ko‘p funksiyalilik, integratsiya, qadriyatlarni nazarda
tutish tamoyillari kiradi.
Qo‘llanishlik tamoyili — menejment firmada ishlovchi barcha xodimlar
uchun o‘ziga xos faoliyat qo‘llanmasini ishlab chiqadi.
Tizimlilik tamoyili — menejment umuman o‘z tuzilmasi yoki tizimining
tashqi va ichki o‘zaro aloqalarini, o‘zaro bog‘liqliklarini va ochiqligini
(oshkoraligini) hisobga olgan holda barcha tizimni qamrab oladi.
Ko‘p funksiyalilik tamoyili — menejment faoliyatning turli tomonlarini,
ya’ni, moddiy (resurslar, xizmatlar), funksional (mehnatni tashkil etish), mazmuniy
(oxirgi maqsadga erishish) tomonlarini qamrab oladi.
Integratsiya tamoyili — tizim ichida xodimlarning turli usuldagi
munosabatlari va qarashlari integratsiyalashishi lozim, firmadan tashqarida esa o‘z
dunyolariga bo‘linib olishlari mumkin.
Qadriyatlarni nazarda tutish tamoyili — menejment ijtimoiy atrof-muhit
bilan mehmondo‘stlik, halol (vijdonan)xizmat ko‘rsatish, narx va xizmatlarning
foydali nisbati kabi qadriyatlar to‘g‘risida muayyan tasavvurlar bilan bog‘langan.
Bularning barchasini faqatgina hisobga olish bilan cheklanib qolmay, balki
11

faoliyatni yuqorida aytib o‘tilgan umumiy tamoyillarga to‘la amal qilgan holda
tashkil etish kerak.
Menejmentning asosiy xususiy tamoyili boshqaruvdagi markazlashish va
nomarkazlashishni optimal moslashtirish tamoyili hisoblanadi.
Markazlashish va nomarkazlashishni moslashtirish tamoyili boshqaruvda
yakkaboshchilikni va kollegiya yo‘li bilan ish olib borishni mohirlik bilan qo‘llash
zaruriyatini talab qiladi. Yakkaboshchilikning mohiyati shundan iboratki,
boshqaruvning muayyan bosqichidagi rahbar o‘z vakolatiga kiruvchi masalalarni
yakka o‘zi hal qilish huquqidan foydalanadi. Tashkilot menejeriga unga
yuklatilgan boshqaruv vazifalarini, shaxsan o‘zi javobgar bo‘lgan ishlarni bajarish
uchun zarur bo‘lgan keng vakolatlar beriladi.
Kollegiya yo‘li bilan ish olib borish turli darajadagi rahbarlar, shuningdek
aniq bir vazifa ijrochilarining fikrlari asosida jamoa qarorini ishlab chiqishni
ko‘zda tutadi.
Yakkaboshchilik va kollegiya yo‘li bilan ish olib borish orasida to‘g‘ri
nisbatni saqlash boshqaruvning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Boshqaruvning samaradorligi va amaliy natija bera olishligi ko‘p jihatdan uni
to‘g‘ri hal qilinishiga bog‘liq.
Boshqaruvning ilmiy asoslanganligi tamoyili tashkilotda ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgartirishlar rejalashtirilayotgan vaqtda ilmiy jihatdan istiqbolni ko‘rishni ko‘zda
tutadi. Bu tamoyil barcha boshqaruv harakatlari ilmiy usullar va ilmiy
yondashuvlarni qo‘llash asosida amalga oshirilishini talab qiladi.
Rejalilik (rejaga solinganlik) tamoyilining mohiyati tashkilotning
kelajakdagi asosiy rivojlanish yo‘nalishlari va mutanosibliklarini belgilashdan
iborat. Rejalashtirish (joriy va istiqboldagi rejalar ko‘rinishida) tashkilotning
barcha bo‘g‘inlarini o‘z ichiga oladi. Rejaga kelajakda yechish lozim bo‘lgan
iqtisodiy va ijtimoiy vazifalar majmuasi sifatida qaraladi.
Huquqlar, majburiyatlar va mas’uliyatlar birligi tamoyili har bir xodim
o‘ziga yuklatilgan vazifani bajarishi va davriy ravishda bajarilgan ishlar bo‘yicha
hisobot berib turishi lozimligini ko‘zda tutadi. Tashkilotda har bir kishi muayyan
12

huquqlarga ega bo‘ladi va o‘ziga yuklatilgan vazifalarning bajarilishi uchun
javobgar sanaladi.
Xususiy muxtoriyat (avtonomiya) va erkinliklar tamoyili barcha
tashabbuslar boshqaruv ishlarini amaldagi qonun hujjatlari doirasida o‘z xohishi
bo‘yicha amalga oshiradigan, erkin faoliyat yurituvchi iqtisodiy subyektlardan
chiqadi deb taxmin qiladi. Xo‘jalik yuritish erkinligi kasbga oid (professional)
erkinlik, raqobat erkinligi, shartnoma erkinligi va boshqa erkinliklarni beradi.
Iyerarxiyalilik va teskari bog‘lanish tamoyili boshqarishning ko‘p bosqichli
tuzilmasini yaratishdan iborat bo‘lib, unda birinchi (pastki darajadagi) zveno
keyingi darajadagi rahbarlik organlari nazoratida turgan o‘z organi tomonidan
boshqariladi. Ular ham o‘z navbatida keyingi darajadagi organga bo‘ysunadi va
shu organ nazoratida bo‘ladi. Mos ravishda pastki zvenolar oldidagi maqsadlar
boshqaruv organlari iyerarxiyasi bo‘yicha yuqoriroqda turgan organ tomonidan
belgilab beriladi.
Asoslanganlik tamoyilining mohiyati quyidagicha: menejerlar
rag‘batlantirish va jazolash tizimini qanchalik puxta amalga oshirsalar, uni ko‘zda
tutilmagan holatlarni hisobga olgan holda ko‘rib chiqib, tashkilot bo‘limlari
bo‘yicha jamlasalar, asoslanganlik dasturi shunchalik samarali bo‘ladi.
Zamonaviy menejmentning muhim tamoyillaridan biri boshqaruvni
demokratlashtirish — tashkilot boshqaruvida barcha xodimlarning ishtirok
etishidir. Bunday ishtirok shakllari turlicha bo‘lishi mumkin: mehnatga hissali haq
to‘lash; aksiyalarga pul mablag‘lari kiritish; yagona ma’muriy boshqaruv;
boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul qilish va hokazo.
Menejment tizimining davlat qonunlariga moslik tamoyiliga ko‘ra firmaning
tashkiliy-huquqiy shakllari davlat (federal, milliy) qonun hujjatlari talablariga
javob berishi kerak.
Boshqaruv obyekti va subyektining tashkiliy butunligi tamoyili boshqaruvga
boshqaruv subyektining ta’sir etish jarayoni sifatida qaraydi. U yagona kompleks
tizimni tashkil etib, tashqi muhitga chiqa olishi, muqobil aloqa va aloqaga ega
bo‘lishi kerak.
13

Boshqaruv tizimining barqarorligi va harakatchanligi tamoyiliga ko‘ra
tashkilotdagi tashqi va ichki muhit o‘zgarganda menejment tizimida tubdan
o‘zgarishlar ro‘y bermasligi kerak. Barqarorlik eng avvalo, boshqaruv strategik
rejalarining sifati va boshqaruv tezkorligi, menejment tizimining avvalo tashqi
muhitdagi o‘zgarishlarga moslasha olishligi bilan aniqlanadi.
Boshqaruv jarayoni barqaror bo‘lishi bilan bir qatorda harakatchan ham
bo‘lishi lozim, ya’ni, iste’molchilarning mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan talablari
va o‘zgarishlarni maksimal hisobga olishi kerak.
14

II-BOB Boshqaruv tizimi to’g’risida tushuncha.
2.1 Menejer mehnatini tashkil etishning mazmuni, mohiyati va uning
funksional vazifalari
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi
bosqichi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, unga keng iqtisodiy
erkinlik berish bilan tavsiflanadi. Bu haqida mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov
o’z chiqishlarida: ―2014 yilning yakunlari haqida gapirar ekanmiz, shuni
mamnuniyat bilan qayd etmoqchimanki, o’tgan yilda deyarli barcha
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha prognoz hajmi va ko’rsatkichlariga
erishildi, aksariyat ko’rsatkichlarning esa sezilarli darajada oshirib bajarilishi
ta‘minlandi. Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,1 foizga, sanoat ishlab
chiqarish hajmi 8,3 foizga, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi 6,9 foiz, kapital
qurilish 10,9 foiz, chakana savdo aylanmasi hajmi 14,3 foizga oshdi1.
Boshqaruv – ko'p ma'noli tushuncha. U ob'ektga mustaxkamligini saqlash
yoki tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o'tkazishda ta'sir etish uchun kerak
bo'lgan joyda qo'llaniladi. Shu bois ―boshqaruv tushunchasi boshqaruvchi‖
ta'sirga ta'rif berish uchun qo'llaniladi. Boshqaruv tizimining turlarini ajratib
ko'rsatash mumkin: masalan- ishlab chiqarishning uzluksiz bajaruvchilari bo'lgan
insonlar alohida mashinalar, mexanizmlar, tizimlar, ishlab chiqarishdagi
texnologak jarayonlar, aniqrog‘i, ishlab chiqarish jarayonlaridagi alohida
elementlarni boshqaradi. Boshqaruvning bu sohasi ijtimoiy fanlar tomonidan
fanning qator tabiiy va ilmiy sohalarini jalb etgan holda o'rganiladi.
Ishlab chiqarish sohasida - bu mehnat bevosita bajaruvchi bo'lgan jamoaning
jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar, ya'ni insonlarni boshqarishdir. Bu
asosiy boshqaruv hisoblanadi, chunki insonlar ishlab chiqarishning asosiy
15

yaratuvchi kuchidir. Ishlab chiqarishni boshqarish, mehnat faoliyatining faol
anglangan shakli sifatida, insonlarning turli xildagi emas, o'zaro qo'shma faoliyati
bo'lgandagina kerak bo'ladi.
Menejmentning ma'nosi va mohiyati iqtisodiy qonunlarni hayotga
kiritishga, optimal qarorlarni qidirib topish va amalga oshirishga yo'naltirilgan
tashkiliy tadbirlardan iboratdir. Ma'lumki, insonlar xo'jalik faoliyatiga iqtisodiy
qonunlar va ularni amalga oshirishning kiritilishi orasida tashkiliy tadbirlarga
zaruriyat tug‘iladi, bu esa menejmentning asosiy qismini tashkil etadi. Bu tadbirlar
va ularning qo'yilishining mohiyati qonunlarni amalda qo'llash yo'li va shakllarida
o'z ahamiyatini topadi .
Ma'lumki, qo'shma mehnat alohida ishlar orasidagi umumiy ishlab chiqarish
jarayonidagi, ya'ni,menejmentdagi o'ziga xos xarakterlarni umumiy funktsiyalarini
bajarilishida uyg‘unlikning ta'minlanishiga muhtojdir. Bu shuni xulosa qilishga
yordam beradiki, menejment mehnatning taqsimoti paydo bo'lganda vujudga kelib,
quyidagilarni qamrab oladi:
-qo'shma mehnat ishtirokchilariga tashkiliy ta'sir etish;
-ularning birgalikdagi faoliyatini birlashtirish va kelishtirish yo'li bilan ongli
tarzda maqsadga muvofiq yo'naltirilishini ta'minlash vazifasini ko‘zlaydi; -insonlar
amalga oshiradigan harakatlar koordinatsiyasi.
Shunday qilib, menejment - bu har erda ishlab chiqarish jarayonini ijtimoiy
birlashgan jarayon shaklini oladigan ishlab chiqarishga kerakli turli xil holatdir.
Menejment mohiyati xarakteristikasi — ishlab chiqarish jarayonida
insonlarga ularning faoliyatini tashkillash va yo'naltirishga to'g‘ridan-to'g‘ri
maqsadli ta'sir etish talab qilishidadir.
Menejment - bu jamiyat rivojlanishining asosiy jarayonlari bilan bog‘liq
bo'lgan uning jamoa a'zolarining mehnat faoliyatini ishlab chiqarishdagi
erishishning moddiy farovonlikka aniq yo'nalishi bilan birlashgan insonlar
faoliyatining shakli.
16

Menejment mehnat korporatsiyasi bilan ajralmas bog‘liq bo'lib, u ishlab
chiqarishning tub mohiyatidan kelib chiqadigan, aniq vazifalarni amalga oshirishda
alohida ishchilar tomonidan bajarilishi kerakligini talab qiladi.
Ma'lumki, maqsad va vazifalaridan qatiy nazar, boshqaruvning turli xil
tizimi, o'zida ikki tizimning birligini: boshqariladigan va boshqarayotganlarni
ko'rsatadi. Boshqaruv menejmentning ob'ekti - bu ishlab chiqarish jarayonlarining
elementlari majmuasidir. Bunga texnik (texnika va texnologiya), iqtisodiy (rejalar,
moliya, oddiy omillar) va ijtimoiy (mehnat qilayotganlarni tashkiloti va ularning
jamoaga munosabatlari) elementlar kiradi.
E'tiborga olish kerakki, ko'rsatilgan elementlar majmuasida birinchi o'rinda
moddiy farovonlikni yaratishda ishlab chiqarish jarayonida, insonlar tomonidan
foydalaniladigan mehnat qurollari va manbalarining to'planishi turadi. Menejment
tizimidagi insonlar - bu nafaqat uning bir elementi, balki ishlab chiqarishni
boshqarish tizimining barcha asosiy aloqalari qo'shilib ketadigan markazdir.
Menejment sohasida insonlarning mehnat faoliyatini ikki turga ajratish
mumkin: ishlab chiqarish jarayoni bevosita amalga oshiriladigan "mehnat" va bu
jarayonlarni bevosita boshqarishga yo'naltirilgan "faoliyat". Insonlar mehnat
faoliyatining birinchi turi ob'ekt sifatida, ikkinchisi esa menejmentning sub'ekti
sifatida namoyon bo'ladi. Shundan xulosa qilish mumkinki, menejment - bu
avvalambor insonlarni boshqarish bo'lib, ular esa, o'z navbatida, ishlab chiqarish
vositalarini boshqaradilar.
Menejmentning boshqaruv va boshqaruvchi tizimlari o'rtasidagi munosabat
insonlar o'rtasidagi munosabat sifatida qaraladi. Lekin ularni boshqarish - bu
nafaqat hodimlarni boshqarish, balki ularning ishlab chiqarishdagi o'zaro
munosabatlariga to'g‘ridan - to'g‘ri maqsadli ta'sir etish demakdir.
Menejmentning sub'ekti - bu ishlab chiqarishdagi bo'g‘inlar - boshqaruv
qoidalari va majburiyatlari bo'lib berilgan turli tashkilotlar, bo'g‘inlar, guruhlar
uyg‘unligidir. Menejment tizimidagi sub'ekt qo'yilgan maqsadga erishishni
ta'minlovchi qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog‘liqdir. U ilmiy
asosda ishlab chiqarishni boshqarish funktsiyalarini o'zida mujassam etgan maxsus
17

vazifalar majmuasini, tadqiqotlar loyihaviy, rejali, tashkiliy, koordinatsion,
iqgisodiy va menejmentning nazorat muammolari bilan bog‘liq vazifalarni
echishga qaratilgan. Boshqaruvchi tizimning samaradorligi menejment usullarini
mohirona qo'llovchi, boshqaruv ob'ekti holatiga ta'sir etuvchi faktorlarga ega
tashkilot darajasiga bog‘liq bo'ladi.
Menejmentning ikki tizimi boshqaruv ob'ekti va sub'ektini samarali rivoji -
ularning doimiy zich, mustahkam va organik o'zaro aloqasi hamda o'zaro
bog‘liqligiga egadir. Boshqaruv tizimida sodir bo'layotgan har qanday o'zgarishlar
menejment sub'ektida o'z vaqtida aks ettirilishi kerak, boshqaruv tizimi esa uning
elementlaridagi bo'layotgan o'zgarishlariga tezlik bilan aniq javob qaytarishi
hamda menejment ob'ektining maksimal samarasini ta'minlab berishi kerak.
Boshqaruv tizimi qayta aloqa yordami bilan boshqaruv sub'ekti mazmuniga ta'sir
o'tkazib, ishlab chiqarish jarayonida sodir bo'lgan o'zgarishlarni hisobga olgan
holda, uni hal qilishning optimal variantini turlicha qidirib topishga undaydi. Bu
menejmentga ko'plab va sifatli qarorlarni eng samarali tarzda topishga,
boshqarilayotgan va boshqaradigan tizim bilan bog‘liq aniqliklarni o'z vaqtida
kiritishga yordam beradi(2-rasm).
Shunday qilib, menejment ob'ekti va sub'ektining asosiy elementlari turli
bo'linmalar va xizmatlarning ishlab chiqarish jamoalari bilan o'zaro bog‘liqligidir.
Menejment aniq maqsadlarni ko'zlovchi insonlar faoliyatidagina ish olib boradi.
Boshqaruv sub'ektining iqtisodiy - texnik samarasi, asosan yakuniy maqsadning
qanchalik to'g‘ri qo'yilganiga bog‘liq bo'ladi. Shuning uchun menejmentning
asosiy maqsadlaridan biri uning yuqori maqsadini ilmiy asosga qo'yilishidan
tashkil topadi. Bu vazifa oson emas, uning hal qilinishi butun menejment tizimi
so'zsiz bo'ysunadigan qonuniyatni o'rnatish bilan tengdir.
Menejmentning yuqori ijtimoiy - iqtisodiy maqsadini aniqlashdan kelib
chiqadigan asosi - baza bu ishlab chiqarishda aniq maqsadlarga intiluvchi
insonlarning mavjudligi hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib, menejmentning ijtimoiy-iqtisodiy maqsadi o'z ichiga
quyidagi holatlarni olishi kerak: mahsulotga, ishga, ishlab chiqarishdagi
18

xizmatlarga bo'lgan jamiyat talablarining va mehnat jamoalarining
ijtimoiyiqtisodiy qiziqishlarini amalga oshirilishi hamda tashkilotlardagi shaxsiy
mulk egalarining talablari qondirilishini ta'minlash. Shu o'rinda menejment tizimini
ishlab chiqishda yuqori maqsadni qo'yish birinchi qadam hisoblanadi. U umuman
tizim va uning ichki tizimlari yo'nalishini, ularni ishlash mazmunini, rivojlanishi va
mukammallashishini aniqlab beradi. Shunday qilib, menejment - ichki ishlab
chiqarishga xos bo'lgan murakkab ijtimoiy hodisadir. Uning ijtimoiy- iqtisodiy
mazmuni, xususiy mulkni ishlab chiqarish vositalariga munosabatini, jamoaning
iqtisodiy qiziqishlariga, boshqaruvchilarning xodimlar bilan o'zaro aloqasida
aniqlanadi. Yuqorida keltirllganlar shunday xulosaga qilish imkonini beradiki,
menejment - bu mujassamlashgan elementlarning, avvalambor insonlarning ishlab
chiqarish mahsulotlari (ish, xizmat)ga bo'lgan talablarini qondirish maqsadida
ularning faoliyatini tashkillash va koordinatsiyalash hamda tashkilotdagi mulk
egalarining ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirishga ta'sir etuvchi
uzluksiz jarayonidir.
Menejer mehnatini tashkil etishning mazmuni, mohiyati va uning
funksional vazifalari.
Menejer deganda biz rahbarni yoki ish boshqaruvchini ko‘z oldimizga
keltiramiz, ya‘ni ular maxsus tayyorgarlik ko’rgan boshqarishning sir-asrorlari
qonun-qoidalarini chuqur biluvchi malakali mutaxasisdir. Menejerlar yollanma
boshqaruvchilar bo’lib aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil etadi.
Kompaniya firma, korxona, bank, moliya muassasalarining ijroiya hokimiyatga
ega bo’lgan boshqaruvchi, direktor, rahbar, mudir, ma‘muriy boshqaruvchi
kabilarning barchasi ham menejerlar deb yuritiladi. Boshqaruv pog’onasiga qarab
menejerlar ham uch toifaga bo’linadi: Yuqori pog’onadagi menejerlar, o’rta
pog’onadagi menejerlar, quyi pog’onadagi menejerlar. Yuqori pog’onadagi
menejerlar firma istiqbolini belgilash uning kelajagi uchun ahamiyatli chora
tadbirlarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Bir so‘z bilan aytganda firma
andozasini ishlab chiqadi va uni amalga oshiradi.
19

O‘rta pog’onadagi menejerlar firma faoliyatining ayrim tomonlarini,
chunonchi, ishlab chiqarish, tovarlarni sotish, narx belgilash, moliya faoliyati
yangi tovarlarni o’zlashtirish texnologiyani qo’llash mehnatni tashkil etish
kabilarni boshqarish bilan shug’ullanadi. Quyi pog’onadagi menejerlar quyi
bo’g’inda, masalan, sex bo’lim brigada doirasida ishni tashkil etish, kunlik,
xaftalik, oylik ish topshiriqlarining bajarilishini boshqarib boradi. To’g’ri,
korxonani boshqarish mulk egasining vazifasi deyishimiz mumkin. Ammo
boshqarish uchun mulk egasi bo’lish shart emas. Boshqarish vazifasini korxona
egasining o’zi yoki yollangan ammo mulkdor nomidan ish ko‘ruvchi menejer
bajaradi. Iqtisodiy aloqalar murakkablashgan sari menejer xizmatiga talab oshadi,
o’z ishining ustasi farang bo’lgan maxsus ijtimoiy toifa menejerlar toifasi paydo
bo’ladiki, uning alohida ijtimoiy maqomi bor. Ular g’oyat-murakkab, o’ta
mas‘uliyatli ish bilan shug’ullanishi, firmaning hayot-momotiga javobgar bo’lgani
uchun yollanib ishlovchilar orasida eng katta xizmat haqi oladilar:
Inson yakka holda shaxslararo munosabatlar doirasida hamda ibrat namunasi
sifatida namoyon bo‘ladiki, bu uch jihatning birligi uni shaxs maqomiga ko‘taradi.
Ana shu jihatlar shaxsning obro‘-e‘tiborini ifodalaydi va o‘z imijini
shakllantirishga undaydi. Yaxshi rahbar uchun ma‘lum shaxsiy sifatlar ham zarur.
U qat‘iyatli va serg‘ayrat, chuqur bilim va ko‘nikmalar, keng dunyoqarashga ega
bo‘lishi kerak. Rahbar o‘ziga kerakli fikrlarni jamlab, xotirada saqlashi kerak.
Mutaxassislarning fikricha, 99 foiz ilg‘or g‘oyalar kishilar bilan muloqotda
yo‘zaga kelsa, 1 foiz g‘oyalar kishilarni eshita bilishiga qarab yo‘zaga keladi.
Buning uchun muloqot olib borishni bilish, o‘rganish, shaxsiy g‘arazlarni unutish,
g‘oyalarni tartibga solish, eng asosiysi doimo izlanishda bo‘lish kerak. Aks holda,
u o‘z ijobiy imijini yaratishi qiyin kechadi. Shu bilan birga, rahbar bozor sharoitida
o‘z haq-huquqlaridan to‘la foydalanishi va zarur hollarda quyidagilarni amalga
oshirish kerak:
 samarasiz ishlaydigan xodimlardan voz kechish;
 o‘z xodimlaridan zaruriy natijalarni talab qilish;
20

 fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lganlarni yangi g‘oyalarga yo‘naltirish va
qo‘llab-quvvatlash;
 ko‘rsatmalarni o‘z vaqtida bajarmaydigan xodimlarni ogohlantirish va
ularga buyruq berish.
Ruhiyatshunoslik bo‘yicha bilimlar rahbarga zarur. Chunki u xodimlarning
ichki xususiyatlarini bilishi kerak. Ba‘zan xodimlar qasddan mehnat intizomini
buzadilar. Bunga sabab: moddiy texnik ta‘minotning etarli emasligi, bir nechta
vazifani bir vaqtda yuklash, bajarish vaqtining aniq ko‘rsatilmaganligi,
mukofotlash shaklining odilona emasligi, jamoat topshiriqlarining haddan ziyod
yuklanishidir. Shuning uchun rahbar qo‘l ostidagilarining nuqson va
kamchiliklariga sabr-toqat bilan yondashishi kerak. Rahbar ishchanlik va
talabchanlikni odamiylik bilan uyg‘unlashtirishi kishilarda yaxshi kayfiyat
uyg‘otadi. Rahbarda avtoritar va demokratik boshqarish uslublari mavjud bo‘lishi
mumkin. Masalan, avtoritar uslubdan: mustaqil qaror qabul qilish, jur‘at, shaxsiy
javobgarlik; demokratik usuldan esa - kishilarni faollikka chaqirish, ijodga, shaxsiy
g‘ururni shakllantirishga chaqirishda foydalanish mumkin. Boshqaruv ishini
oqilona tashkil etish ma‘lum tamoyillar asosida olib boriladi. Mehnatning ilmiy
asoslangan me‘yorlari boshqaruv apparatidagi har bir xodim ishini holisona
baholash, moddiy rag‘batlantirishdan samarali foydalanish imkonini beradi. Biroq
boshqaruv sohasi, hatto, bitta boshqaruv funksiyasi doirasida o‘z ichiga o‘rta
xilma-xil ish turlarini oladi. Ayrim mehnat turlarini normallashtirishga yondashish
diferensiyalanishi lozim. Menejer mehnatini o‘ziga xos hususiyatini hisobga olgan
holda, rahbarlar uchun boshqaruvchanlik me‘yorini ajratib olish maqsadga
muvofiqdir. Me‘yoriy miqdor va boshqaruvchanlik me‘yori barcha darajadagi
rahbarlar uchun ishlab chiqilishi mumkin. Miqdoriy me‘yorlar yordamida
boshqaruv funksiyasi bo‘yicha xodimlarning umumiy soni aniqlanishi,
boshqaruvchanlik me‘yori yordamida esa xodimlarni joy-joyiga qo‘yish mumkin.
1. Qulay ish tartibi va sharoiti - boshqaruv mehnatining unumdorligi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri menejer mehnat qiladigan ish o‘rnining holati va sharoitiga
bog‘liqdir. Ko‘rib chiqilayotgan muammo ahamiyati ijtimoiy va iqtisodiy
21

jarayonni boshqarish tizimida muhim sifat o‘zgarishlari ro‘y berganda bozorga
o‘xshash yangi tashkilotlar yuzaga kelishi bilan yanada kuchayadi. Menejerning
ish joyini oqilona tashkil etish boshqaruv faoliyatida imkon qadar qulay ish
sharoiti tashkil etilishini ta‘minlaydi, ish unumdorligini oshiradi. Hozir turli
kategoriyadagi ma‘muriy boshqaruv xodimlari uchun ish joylarini tashkil etishning
besh mingdan ortiq innovatsion loyihalari ishlab chiqilgan 5
. Bulardan tashqari
boshqaruv apparatida ish o‘rinlarini tashkil etishda qator iqtisodiy, ergonomik, etik
va estetik talablarga rioya etish lozim. Ergonimika aniq faoliyat apparatida inson
va mashinaning o‘zaro moslashishini o‘rganuvchi fandir.
2. Mehnatning sanitariya-gigiyenik va estetik jihatdan qulay ish sharoiti -
binoda kerakli harorat darajasi saqlanishi, me‘yorida yoritilishi, havo namligi,
devorlar rangi, mebellar bir-biriga mos tushgan bo‘lishi kerak.
3. Mebellarning qulayligi, shaxsning antropometrik hususiyatini hisobga
olgan holda mebellarni o‘lchami va shakliga ko‘ra tanlab, ularni qulay joyga
qo‘yishdan iborat.
4. Orgtexnika vositalari- ish joyiga tegishli orgtexnika bilan jihozlanishi,
shunungdek, undan samarali foydalanish texnologiyasi tashkil qilinishi zarur.
5. Mehnat va dam olishning oqilona rejimi - menejerning me‘yorga
solinmagan ish kuni unga nisbatan ishga chiqishning moslanuvchan jadvalini
tuzish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Menejer mehnati tovar ishlab chiqaruvchilar mehnatining ajralmas qismi,
ishlab chiqarish natijalariga ta‘sir qiluvchi va menejment funksiyalarini tezkor
bajarishga bog‘liq faoliyatdir. Menejer mehnati aqliy va ijodiy harakterga ega
bo‘lib, miqdoriy baholash bilan belgilanmaydi. Boshqaruv mehnati ishchilari
bevosita moddiy boyliklar ishlab chiqarishmaydi. Boshqaruv mehnati natijasi
mehnat jamoasi faoliyatining yakuniy ko‘rsatkichlari yordamida baholanadi.
Boshqaruv mehnatining aniq o‘lchamini baholash qiyin, ayniqsa, u ijodiy
harakterga ega bo‘lganda. Boshqaruv mehnati ishlab chiqarishning oddiy elementi
emas, balki axborot, turli hujjatlar va boshqaruv qarori hisoblanadi. Menejar
hamda texnik ijrochilar axborotni olish, qayta tiklash, uzatish va saqlash bilan
22

shug‘ullanadi. Ba‘zan bir texnik axborotni tayyorlash mobaynida besh va undan
ortiq bo‘lgan formalashtirish, mehnatga haq to‘lash, texnologiyani qayta ishlash,
ish sifatini hisoblash, tekshirish bilan bog‘liq operatsiyalarga duch kelinadi.
Menejer mehnatining farqi shundaki, uning mehnati ilmiy, ijodiy,
sertashvish faoliyatdir. Garchand menejer bevosita moddiy boylik yaratmasada,
lekin uning mehnati ishlab chiqarishga kiradi. Mehnat jamoalarining ishlab
chiqarish faoliyati ko‘rsatkichlari yordamida menejer mehnati faoliyatlari bilvosita
baholanadi. Boshqaruvchi mehnati ijodiy, me‘yyorsiz bo‘lgani uchun, aniq mehnat
o‘lchovi bilan uni baholash qiyin. Insoniy bilim va fikr cheksiz, uning me‘yyori
yo‘q. Menejer mehnati predmeti sifatida – ishlab chiqarishni moddiy-buyum
unsurlari, boshqaruv munosabatlari, axborot, turli hujjatlar, boshqaruv qarorlari
olinadi. Menejer mehnatida axborotlarni olish, saqlash va qayta ishlashga ketgan
mehnat harajatlar salmoqli o‘rin egallaydi.
Professional menejer mehnati - ishlab chiqarishni tashkil etuvchi sifatida
uning aniq hatti-harakatida, boshqaruv jarayonida menejer amalga ohsiradigan
operatsiyalarda namoyon bo‘ladi. Menejer mehnati nisbatan yopiq shaklga ega,
chunki masalani qo‘yilishidan tortib, maqsadga erishishga qadar uning zahmati
bor. Biror masala yechilgach yangi va yangi masalalar paydo bo‘laveradi, yangi
maqsad va yangi boshqaruv jarayoni yangitdan boshlanadi.
Maqsad-harakar-natija-maqsad, bu uzluksiz boshqaruv jarayoni umumiy
ko‘rinishidir. Shuni ham ta‘kidlash kerakki, bunday taqsimot shartli. Haqiqiy
ishlab chiqarish jarayonida bir-biridan farqlanuvchi turli boshqaruv jarayonlari
qo‘llaniladi. Menejer mehnati aniq korxonada bir necha ko‘rinishdagi masalani
yechishga yo‘naltiriladi. Bular quyidagilar:
-ishlab chiqarish uskunalarini ishlatish, ishlab chiqarishni takomillashtirish,
ishlab chiqarish maydonlaridan foydalanishga bog‘liq texnik-texnologik
jarayonlarni loyihalashtirishga oid texnologik;
-iqtisodiy munosabatlarni takomillashritishda va muvofiqlashtirishga bog‘liq
iqtisodiy;
23

-boshqaruv tizimlarni takomillashtirish, reklama va axborot ta‘minoti, ularni
tayyorlash, kadrlar masalasini oshirishga bog‘liq tashkiliy;
-ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirish va muvofiqlashtirishga bog‘liq
ijtimoiy;
Menejer mehnati odamlarni boshqarishga qaratilgan va korxonaning xo‘jalik
faoliyatiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatadi. Har qanday pog‘onadagi boshqaruvchi o‘z
hohishi bilan emas, balki xalq manfaati yo‘zasidan boshqariuvni amalga oshiradi.
Huquqiy davlatda har kim jamiyat nazoratidan chetda qolmaydi, hatto yuqori
pog‘onadagi boshqaruvchi, prezident ham. Har qanday jamiyat a‘zosi
boshariluvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi, chunki u muayyan bir jamoaga a‘zo,
shuningdek, boshqa tomondan ham boshqarilayotgan boshqaruv sub‘yekt
hisoblanadi. Shuning o‘zida har bir jamiyat a‘zosi boshqaruvchi bo‘lishi ham
mumkin. U mulkdorga va haqiqiy ishlab chiqarish egasiga aylangach,
iqtisodiyotni, ijtimoiy-siyosiy va manaviy hayotni boshqarishda bevosita
qatnashadi. Turli jamoa a‘zolarining boshqarishdagi o‘rni bir xil emas. Ularning
ayrimlari ishga sust yondashishadi va bevosita turli jamoaviy tashkilotlarga a‘zo
bo‘lib ko‘rinadi, holos. Biroq, ishlab chiqarishda yetarli malakaga ega shunday
professional menejertashkilotchilar mavjudki, ular umumjamoa uchun foydali
bo‘lgan maxsus boshqaruv mehnati bilan shug‘ullanadi.
Boshqarish jarayonida menejer mehnati insonning aniq faoliyati orqali
namoyon bo‘ladi. Boshqaruv sikli maqsad va masalalarni belgilab olishdan
boshlanib, ularni yechish va qo‘yilgan maqsadga erishish bilan yakunlanadi.
Belgilangan masala qo‘yilib, maqsadga erishilgach, boshqaruv sikli yangi maqsad
va vazifalarni o‘z oldiga qo‘yadi va shu asnoda davom etadi 6
.
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki bozor iqtisodiyoti
munosabatlarida har bir rahbar, menejer har qanday sharoitda ham insonga
g‘amxo‘rlik qilishi inson ruhiy holatini hisobga olishi ishlab chiqarish jarayonlarini
tashkil etish va yo‘naltirishda o‘z jamoasi va jamiyatning manfaatlaridan kelib
chiqishi lozim bo‘ladi.
24

Mutlaqo o‘xshash kishilar bo‘lmagani kabi vazifalar ko‘pligi sababli
mutlaqo bir xil boshqaruv uslubi ham bo‘lmaydi. Rahbar faqat o‘ziga xos
xususiyat va sifatlar vositasida faqat o‘ziga xos uslubda ish yuritadi. Bu ma‘noda
uslub rahbarni shaxs sifatidagi xususiyatlarini, balki faoliyati xususiyatlarini
ifodalaydi. Kishilarni boshqarar ekan, rahbar jamoaning yakuniy maqsadini ko‘ra
biladi va uni shu maqsad sari yo‘naltiradi. Rahbar ishning mohiyatiga tushungan
va uni chuqur o‘rgangan holda mutaxassislar faoliyatini mohirona birlashtirish va
yo‘naltirishi kerak.
Boshqaruv funksiyalarini bajarishda va jamoat ishlab chiqarishda zamonaviy
menejer: rahbar – boshqaruvchi, rahbar – diplomat, rahbar - murabbiy, tarbiyachi,
rahbar – inson, rahbar - innovator sifatida maydonga chiqadi.
Menejment jarayoni mazmuni uni funksiyalarda ko‘rinadi. Menejment
funksiyasi deyilganda boshqaruvga doir ma'lum masalalarni echishga
yo‘naltirilgan bir turli ishlar yigindisi tushuniladi. Boshqaruv organlari va
ijrochilar ma'suliyatli boshqarish funksiyasini belgilaydi. Bu vazifalar funktsional
bulim to'grisidagi Nizom va mansabdor boshqaruvchilar uchun ko‘rsatmalarda o‘z
ifodasini topadi. Boshqaruv jarayonining funksional tahlili har bir funksiya uchun
ish hajmi asoslarini tashkil etadi, boshqaruvchilar sonini belgilaydi va boshqaruv
tizimini loyihalashtiradi. Boshqaruv organlari asosiy va aniq funksiyalarga
bo'linadi. Asosiy funksiya ham ishlab chiqarish jarayonida ham muomala va
noishlabchiqarish jarayonida amalga oshadi. Ular quyidagilar: rejalashtirish,
tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat, ragbatlantirish.
Rejalashtirish - bu ijodiy loyihalarning istiqbolini, iqtisodiy sistemani
belgilash. Rejalashtirish barcha xo‘jalik sub'ektlari strategiyasida o‘z aksini topadi.
Tashkil etish - bu texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqarish sistemalarini
tartibga keltirish. Menejmenti tashkil etish, avvalo, eng maqbul tashkiliy tuzilmalar
qurish, moddiy, mehnat, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish, boshqarish
tizimlari orasidagi munosabatlarni uyushtirish.
25

Muvofiqlashtirish - texnik, iqtisodiy, ijtimoiy masalalarni birga hal etishda
barcha boshqaruv funksiyalarining kelishi. Bunda o‘zaro aloqa o‘rnatiladi,
amaldagi me'yyor va me'yyoriy hujjatlardan chetlanilsa ogohlantiriladi 8
.
Ragbatlantirish - bu inson omilini keng demokratiya asosida faollashtirish,
uning manfaatlari yo‘lida g‘amxo'rlik qilishni boshqarish.
Nazorat - bu boshqariluvchi sistema holatining nazorat va hisobga olish,
ishni bir me'yorda ta'minlashni boshqarish.
Agar boshqariluvchi ob'ekt o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsa, boshqaruv
funksiyalari ham faoliyat ko'rsatadi. Biroq korxona timsolida quyidagi
funksiyalarni ajratish mumkin: asosiy ishlab chiqarishni boshqarish, yordamchi
ishlab chiqarishni boshqarish, mahsulot sifatini boshqarish, mehnat va ish xaqini
boshqarish va boshqalar. Har bir aniq funksiya menejment funksiyasining tarkibiy
qismi bo‘lib, ular o‘z navbatida yana bir necha qismga bo‘linadi. Masalan, asosiy
ishlab chiqarishni boshqarish, marketing, rejalashtirish, rag‘batlantirish va
boshqalarni o‘z ichiga oladi, hamma funksiyalar o‘zaro aloqada bo‘ladi.
Boshqarish funksiyalari - ko’p qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni muhim
belgilar bo’yicha turkumlarga ajratib o’rganish zaruriyati tug’iladi. Boshqaruv
funksiyalarining mohiyati, klassifikatsiyasi va mazmunini o’rganish
boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun o’ta muhimdir, chunki
yuqorida ta‘kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning
funksiyalarida namoyon bo’ladi. G’arb menejmentining bugungi zamonaviy
nazariyasi boshqarish funksiyalarini turkumlashda eng avvalo uning quyidagi
asosiy (umumiy) funksiyalariga ustuvorlik berishadi: rejalashtirish, tashkil qilish,
tartibga solish va muvofiqlashtirish, nazorat, rag’batlantirish (motivlashtirish). Bu
funksiyalar boshqaruvning barcha bo‘g‘inlarida va hamma bosqichlarida quyidagi
izchillikda amalga oshiriladi. Demak, boshqarish dastlab rejalashtirishdan
boshlanib, faoliyatni tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan
davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish barcha funktsiyalar
jarayonida o’z aksini topadi.
26

2.2 Boshqaruv obyektiv zarurat va maqsadga yo’naltirilgan jarayon
sifatida.
Har qanday ishlab chiqarish boshqaruvning muayyan tizimisiz oqilona
harakat qila olmaydi va rivojlanmaydi. Shu tufayli ijtimoiy mehnat taqsimoti
asosida jamiyat o’ziga xos va mos boshqaruv tizimini yaratadi.
Boshqaruv tushunchasi uzoq va chuqur tarixiy taraqqiyotga ega. Uning
yuzaga kelishi esa insoniyat taraqqiyotining eng muhim jarayonlaridan biri
hisoblanadi. Boshqaruv faoliyatining dastlabki davrida insonlar o’z bilim va
tajribasiga asoslangan holda ishlab chiqarishni boshqargan bo’lsalar, astasekinlik
bilan texnika-texnolo-giyaning rivojlanishi, ishlab chiqarish sur’atlarining o’sishi
va har xil tashkiliy sharoitlar yuzaga kelishi natijasida faoliyatning mazkur turi
ancha murakkablashib bordi. Bunday holatni anglash, chuqurroq o’rganish va
bilish “Boshqaruv fani“ning vujudga kelishiga olib keldi. 1

Boshqaruvning bir qator nazariy va amaliy vazifalari F.U.Teylor tomonidan
asoslab berilgan. U boshqarishga “Nima qilish kerakligini, uni eng yaxshi va qulay
usulda amalga oshirishni aniq bilish san’ati“, - deb ta’rif bergan.
1
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.52.
27

Boshqaruvning ma’nosi va mohiyati, ahamiyati va mazmuni, tamoyillari va
usullari to’g’risida buyuk olimlar, mutafakkirlar, mutaxassislar juda ko’p fikr
aytgan va yozib qoldirishganlar.
Boshqaruv – bu alohida funksiya bo’lib, turli-tuman sohalar (mamlakat va
uning hududlari milliy iqtisod va uning tarmoqlari, korxona va uning bo’limlari)da
insonlar ustidan rahbarlik qilish faoliyatidir.
Boshqaruv – bu tashkilotning maqsadini ifodalash va unga erishish uchun
zarur bo’lgan rejalashtirish, tashkil etish, ishtiyoqni uyg’otish (motivatsiya) va
nazorat qilish bo’yicha faoliyat turi jarayonidir.
Boshqaruv – bu shunday faoliyatki, uning yordamida uyushmagan jamoa
(xaloyiq yoki to’da) samarali va aniq maqsadga yo’naltirilgan unumli (barakali)
guruhga aylantiriladi.
Boshqaruv – bu ma’lum jarayonga, organizm va jamoaga maqsadli ta’sir
ko’rsatishni o’zida ifoda etgan ijtimoiy faoliyatning bir turidir.
Boshqaruv – bu muayyan axborotga asoslangan va mavjud dasturga muvofiq
obyektning ishlashini, ya’ni faoliyat ko’rsatishini ta’minlashga yo’naltirilgan
tadbirlar majmuasidir.
Shuningdek, mashhur fransuz olimi Anri Fayol ham boshqaruvga
quyidagicha ta’rif beradi: “Boshqaruv – bu korxona ixtiyoridagi barcha
resurslardan maksimal foyda olgan holda uni maqsad sari yetaklash faoliyatidir“.
Demak, boshqaruv obyektiv zarurat va maqsadga yo’naltirilgan jarayon
hisoblanadi.
Makroiqtisodiy sohaning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoatni boshqarish
zarurati to’g’risida gapirilganda yuqoridagi ta’riflarni yanada kengaytirish va
mazmunan boyitish zarurati yuzaga keladi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishni, jumladan, uning eng yirik va yetakchi sohasi
bo’lgan sanoatni boshqarishning obyektiv zaruratini izohlab shuni aytish kerakki,
yirik miqyosda amalga oshiriladigan, har qanday to’g’ridanto’g’ri qilinayotgan
mehnat, ishlab chiqarish ko’proq yoki kamroq darajada boshqarilishga muhtojdir.
28

Boshqaruv individ yoki jamoa faoliyatining alohida turi sifatida har qanday
ijtimoiy jamiyatga xos jarayondir. Lekin uning tavsifi, maqsadi, vazifalari, jamiyat
taraqqiyotining turli bosqichlarida turlicha bo’lishi mumkin. Shu sababli har bir
bosqichda bu kategoriyaning asosiy muammolari chuqur, har tomonlama tadqiq
qilinadi va ularning yechimi topiladi.
Iqtisodiyotda boshqarishning eng muhim muammolari quyidagi-lardan
iborat bo’lishi mumkin:
Boshqaruvning nazariy asoslari va fundamental qoidalarini ilmiy va amaliy
tomondan ishlab chiqish: Bunda jamiyat taraqqiyotining yangi sharoitlarida
boshqaruvning mohiyati, ahamiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalarini aniqlash;
Boshqaruvni bozor iqtisodiyoti va xo’jalik faoliyatini democratlashtirish
tamoyillari hamda usullari bilan uyg’unlashtirish;
Iqtisodiyotni boshqarishning eng yuqori samara keltiradigan
usullarini aniqlash;
Boshqaruv idoralarining tashkiliy tuzilmasini, ularning funksiyalari,
huquqlari va majburiyatlarini belgilash;
Boshqaruv idoralarini hozirgi zamon texnika va texnologiyasi bilan
ta’minlash, ular faoliyatida statistik va iqtisodiy-matematik usullarni keng
miqyosda joriy etish, axborot ta’minoti va boshqaruv jarayonida
ishlatiladigan hujjatlashtirish tizimini takomillashtirish;
Jamoani boshqarishning eng yaxshi shakl va usullarini izlab topish hamda
ularni ishlab chiqarish boshqaruvida joriy etish;
Sanoat va uning barcha tarmoqlarini boshqarishda xorijiy mamlakatlarning
ilg’or tajribalaridan keng miqyosda foydalanish.
Boshqaruv ilmi (menejment)da boshqaruvning ikki xil tushunchasi mavjud
bo’lib, ularning birini boshqaruvning subyekti va ikkinchisini boshqaruvning
obyekti tashkil etadi.
Boshqaruv subyekti – bu jismoniy yoki yuridik shaxslar bo’lib, undan
amaldagi qonunlar asosida hokimiyat idoralari tomonidan berilgan vakolatlarga
muvofiq huquqiy ta’sir yuzaga keladi.
29

Boshqaruv obyekti – bu boshqaruv subyektining huquqiy ta’siri qaratilgan
narsadir. Bunga ishlab chiqarish va xo’jalik tizimlari, ijtimoiyiqtisodiy jarayonlar,
jismoniy va yuridik shaxslar kirishi mumkin.
Ko’rinib turibdiki, u holatda ham, bu holatda ham insonlarni boshqarish
insonlarning o’zi tomonidan amalga oshiriladi. Faqat kishilar, ularning faoliyati,
jumladan, mahsulot ishlab chiqarish, xo’jalik va boshqa jarayonlar bilan bog’liq
bo’lgan faoliyatlari boshqaruvning predmeti, ya’ni hozirgi zamon menejmentining
asosi hisoblanadi. Boshqaruvning subyekti va obyektisiz menejment fan va
xo’jalik tajribasi sifatida o’z mazmun va mohiyatini yo’qotadi.
Albatta, minglab kishilar ishlaydigan sanoat ham bu tushuncha va
mulohazalardan holi emas. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida “subyekt“ va
“obyekt“ tushunchalari boshqa tarmoqlarga nisbatan xiyla ravshanroq ko’rinadi.
Bunda vazirlik, kompaniya va korporatsiyalar-dagi boshqaruvchilar korxonadagi
boshqaruvchilarga, korxonadagi boshqaruvchilar esa sex, uchastka
boshqaruvchilariga rahbarlik qiladilar. Ko’rinib turibdiki, sanoatni boshqarish ham
ijtimoiy ishlab chiqarishda amal qiladigan qonun va qoidalarga bo’ysunadi. Shu
tufayli sanoatni boshqarish ijtimoiy ishlab chiqarishning tarkibiy va ajralmas qismi
hisoblanadi.
Boshqaruv jarayoni 2
qayerda amalga oshirilishidan qat’iy nazar, siklli
(davriy) va ayni vaqtda uzluksiz hisoblanadi. Boshqaruv davri maqsadning
aniqlanishidan unga erishilgungacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Demak, uning
asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
 maqsadni shakllantirish (belgilash);
 maqsadni rejalashtirish va bashorat qilish;
 qabul qilingan qarorlar yoki maqsadli vazifalarni muvofiqlashtirish;
 erishilgan natijalarni tahlil etish va baholash;
 yangi boshqaruvli tizimni tanlab olish va aniqlash.
Bu barcha sikllar uchun eng muhim boshqarmaviy tizim hisoblanadi.
2
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.54.
30

Faqat bunday tizim boshqaruvning negizini tashkil etadi. Ta’sir etish
samarali bo’lishi uchun quyidagi asosiy shartlarga rioya qilish zarur:
boshqarishning subyekti va obyekti boshqaruvchi va boshqariluvchi quyi
tizimlar sifatida bir-biri bilan sababli- natijaviy bog’liq bo’lishi zarur;
boshqaruvchi quyi tizimning aniq boshqarish bo’yicha maqsadi
bo’lishi kerak;
boshqaruvchi quyi tizim boshqaruv obyektining ahvoli, uning faoliyati
natijalari, atrof-muhitning imkoniyatlari to’g’risidagi axborotni qabul qilish
qobiliyatiga ega bo’lishi kerak;
boshqaruv obyekti boshqarmaviy ta’sirlarni qabul eta oladigan bo’lishi va
ularning mazmuniga mos keladigan ishlarni bajara olishi kerak. Bu shartlarga rioya
qilish boshqaruvchanlikni, ya’ni boshqaruv tizimining ishchanligini ta’minlaydi.
Boshqaruvning obyekti qanchalik murakkab bo’lsa, boshqaruv idorasining
ishchanlik qobiliyati ham shunchalik yuqori bo’lishi darkor.
Har qanday boshqaruv o’z maqsadi va vazifalariga ega bo’ladi.
Maqsad – bu inson faoliyatining avvaldan fikran o’ylangan natijasidir.
Shunga binoan, boshqaruvning maqsadi deganda, boshqaruv subyektining
oldindan o’ylangan, mo’ljallangan, erishish zarur bo’lgan natijasi tushuniladi.
Sanoatda esa bu ko’p va sifatli mahsulot ishlab chiqarish va uni o’z vaqtida sotish
hamda mo’ljallangan foydani olishdir.
Har qanday maqsadga ma’lum talablar qo’yiladi. Dastavval, maqsad ilmiy
va amaliy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Ikkinchidan, u aniq, yaxshi
ifodalangan va manzilli bo’lishi zarur. Uchinchidan, qo’yilgan maqsad erishimli
bo’lishi, ya’ni unga yetishishning imkoniyatlari, shart va sharoitlari hisobga
olingan bo’lishi kerak.
Qo’yilgan maqsadga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajarish kerak
bo’ladi. Ma’lumki, vazifa – bu avvaldan belgilangan, aniqlangan, ko’rsatilgan,
bajarilishi va hal etilishi lozim bo’lgan ish, narsadir.
Sanoat ishlab chiqarishida boshqaruvning vazifalari quyidagilar-dan iborat:
31

 Kelajakni aniq ko’rmoq (istiqbolni to’g’ri bashorat qilish va unga
monand bo’lgan faoliyat dasturini tuzish);
 Tashkillashtirmoq (sanoatning ichki, moddiy va ijtimoiy tuzilmasini
barpo etish);
 Personalni idora qilmoq (sanoat ishlab chiqarish xodimlarini
 harakatga keltirish);
 Kelishish (harakat va tirishqoqlikni bir biri bilan uyg’unlashtirish);
Nazorat qilish va kuzatish (joriy etilgan va berilgan buyruq asosida
harakatning, ya’ni faoliyatning qanday tarzda bo’layotganini mushohada qilish).
Boshqarish jarayonida oldindan ko’ra bilish nihoyatda katta ahamiyatga ega.
Barcha jarayonlarni kuzatib, ularning o’zgarishiga qarab ishlab chiqarish, ish
bajarish yoki xizmat ko’rsatish boshqarilib turiladi. Masalan, mahsulotga bo’lgan
ehtiyoj, narx-navo, texnika va texnologiyalar o’zgarishi, ish haqi va ijtimoiy
muhofazaning holati ishlab chiqarishga katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun
vaziyatga qarab kerakli o’zgarishlarni zudlik bilan amalga oshirish kerak bo’ladi.
Boshqarish jarayonida rejalashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, mahsulot hajmini belgilaganda uni barcha resurslar bilan ta’minlash va
ularni yetkazib berish masalasiga katta e’tibor berish kerak bo’ladi. Ma’lumki,
rejalar bir kunlik, o’n kunlik, bir oylik, bir kvartallik, bir yillik, besh yillik va o’n-
o’n besh yillik bo’lishi mumkin. Oxirgisi konsepsiya, prognoz, ya’ni bashorat
tushunchalari bilan bog’liqdir.
Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo’ladi, chunki u eng avvalo yuzaga
keladi, shakllanadi, rivojlanadi va takomillashadi. Ana shu o’zgarishlarni
tashkilotchilik ta’minlaydi. Tashkilotchilik – moddiy texnika ta’minoti, ishlab
chiqarish va mehnatni tashkil etish va tayyor mahsulotni sotish jarayonlaridan
iborat bo’ladi. Tashkilotchilikka kunda yuz beradigan muammolarni tez hal etish
bilan bog’liq bo’lgan faoliyat ham kiradi.
Muvofiqlashtirish va nazorat ham muhim vazifalardan hisoblanadi.
Tarmoqlar, korxonalar, sexlar va uchastkalar, bo’limlar hamda unda ishlaydigan
xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirib turilgandagina yuqori natijalarga erishish
32

mumkin bo’ladi. Barcha topshiriqlarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlash uchun
nazorat kerak bo’ladi.
Boshqaruv jarayoni odatda quyidagicha amalga oshiriladi:
 boshqariladigan obyektning holati ishlab chiqarishga salbiy ta’sir
ko’rsatadigan omillar to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish;
 obyektning har xil holatini taxmin qilish va muayyan vaziyatdagi eng
yaxshi holatini belgilash;
 boshqarishga oid qaror va qoidalarni ishlab chiqish va ularni
boshqaruvchiga yetkazish;
 berilgan topshiriqlarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlash.
Ushbu tartib doimo, uzluksiz qaytarilib turadi.
Boshqaruv jarayoni amalga oshishi uchun boshqaruv idorasi tashkil etiladi.
Bu idora eng kamida o’zining rahbariga, buxgalteri va ta’minotchisiga ega bo’lishi
kerak. Ish ko’lami ortib borishi bilan boshqaruv apparatida boshqaruvchilar va
xodimlar soni ham ortib borishi mumkin. Lekin, oddiy va juda sodda boshqaruv
idoralari bilan murakkab obyektlarni boshqarish mumkin emas. Shu sababli ishlab
chiqarishni boshqarishning maqbul zveno va pillapoyalari tashkil etiladi.
33

Xulosa
Xo’jalikka rahbarlikning tamoyillari va usullari ishlab chiqarish jarayonida
insonlarga boshqaruvning tegishli shakllari va boshqaruv idoralari hamda uning
tashkiliy tuzilmalari orqali ta’sir etadi.
Mamlakat iqtisodiyoti va uning tarmoqlarini rivojlantirishning muhim
masalalari davlat iqtisodiy siyosatini belgilaydigan va hayotga tatbiq etadigan oliy
idoralar (Prezident devoni, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi) tomonidan qarab
chiqiladi.
Sanoatni rivojlantirishning qonun bilan hal etiladigan masalalari (masalan,
iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning istiqboli va yillik rejalari, sanoat
boshqaruvining yangi idoralarini tashkil etish) mamlakat davlat hokimiyati oliy
idorasi – Oliy Majlis tomonidan muhokama qilinadi va hal etiladi.
Iqtisodiyotga, shu jumladan, sanoatga kundalik rahbarlikni davlat
hokimiyatining ijro etuvchi va boshqaruvchi oliy idorasi – Vazirlar Mahkamasi
amalga oshiradi. Vazirlar Mahkamasining tarkibini O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti tuzadi va u Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi.
34

Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, shu jumladan, sanoatning samarali
faoliyatga rahbarlikni, sanoat ishlab chiqishga tegishli bo’lgan barcha qonunlarni,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari
ijrosini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasi tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning
o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalarining raislari kiradi. Qoraqalpog’iston
Respublikasi hukumatining boshlig’i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o’z lavozimi
bo’yicha kiradi.
Vazirlar Mahkamasi o’z vakolatlari doirasida:
barqaror iqtisodiy o’sishni, makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash,
iqtisodiyotni isloh etish va tarkibiy o’zgartirish bo’yicha choralar ko’radi;
iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish, texnik, texnologik jihatdan
modernizatsiya qilish va diversifikatsiyalash dasturlarini, hududlarni kompleks
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqadi hamda ularning amalga
oshirilishini ta’minlaydi; erkin tadbirkorlik uchun shart-sharoitlar yaratadi, eng
avvalo xususiy mulkni rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtiroki darajasini
strategik va iqtisodiy jihatdan asoslangan miqdorlargacha qisqartirish, keng
ko’lamda xususiylashtirish asosida shart-sharoitlar yaratadi, kichik va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish yo’lidagi barcha to’siqlar va cheklovlarni bartaraf
etish, qulay ishbilarmonlik muhitini va investitsiyalash sharoitlarini yaratish,
iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish bo’yicha choralar ko’radi; davlat
boshqaruvi usullarini takomillashtiradi, shu jumladan elektron hukumat tamoyillari
asosida takomillashtiradi, bozor tamoyillariga asoslangan xo’jalik boshqaruvi va
korporativ boshqaruvning zamonaviy tamoyillari va usullari joriy etilishini
rag’batlantiradi;
davlat boshqaruvi tuzilmasini takomillashtirish to’g’risida,
O’zbekiston Respublikasi vazirliklarini, davlat qo’mitalarini, idoralarini hamda
davlat va xo’jalik boshqaruvining boshqa organlarini tuzish, qayta tashkil etish
hamda tugatish haqida takliflar ishlab chiqadi; tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, tabiatni muhofaz a qilish tadbirlarini o’tkazish hamda respublika
35

ahamiyatiga va xalqaro ahamiyatga molik yirik ekologik dasturlarni ro’yobga
chiqarish bo’yicha choratadbirlarni amalga oshiradi, yirik avariyalar va
halokatlarning, shuningdek tabiiy ofatlarning oqibatlarini tugatish yuzasidan
choralar ko’radi; tashqi iqtisodiy faoliyat, ilmiy-texnikaviy va madaniy hamkorlik
sohasida rahbarlikni amalga oshiradi.
O’zbekiston sanoati tasarrufida o’nlab mustaqil tarmoqlar, mingminglab
korxona (firma)lar faoliyat ko’rsatmoqdalar. Ularning har birini rivojlantirish, bir-
birlari bilan o’zaro muvofiqlashtirish, ularni respublika hududlarida joylashtirish,
mahsulot (ish bajarish va xizmat ko’rsatish)ga bo’lgan talabni aniqlash va boshqa
juda murakkab, keng qamrovli masalalarni o’z vaqtida oqilona hal etish tarmoq
boshqaruvini amalga oshirishni taqozo etadi. Shu sababli bir qator tarmoq idoralari
tashkil etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ўзбекиетон Реcпyбликacи Президентининг 2017 йил 7
феврaлдaги "Ўзбекистон Реcпyбликacини янaдa ривождaнтириш бўйичa
xарaкaтлaр cтрaтегияcи тyғриcидa"ги ПФ-4947 – cонли Фaрмони. Ўзбекиcтон
Реcпyбликacи қонун хyжжaтлaри тўплами, 2017 й., 6-cон, 70 – моддa.
2. Мескон М.,Альберт М.Хедоури Ф.Основы менеджмента. -
М.,Дело, 2016г.
3. Фатхутдинов Р. А. Управленческие решения: Учебник. 5-е изд.,
перераб. и доп. — М.: ИНФРА-М. — 2002. — 314 с.
4. Литвак Б. Г. Разработка управленческого решения: Учебник. —
3-е изд., иoр. — М.: Дело, 2002. — 392 с.
5. Шарифхўжаев М., Абдуллаев Ю. Менежмент. 2001
6. Ғ.М.Қосимов. Менежмент. 2002
7. Н.К.Юлдошев, С.Ш. Юсупов, Г.Э. Захидов Менежмент асослари
ва бизнес режа. 2017
36

8. Mирзиëев Ш.M. Эркин вa фaровон демокрaтик Ўзбекиcтон
дaвлaтини биргaликдa бaрпо этaмиз. Tошкент, "Ўзбекиетон" НMИУ, 2017. -
56 б.
9. Mирзиëев Ш.M. Қонун устуворлиги ва инcон мaнфaaтлaрини
тaъминлaш юрт тaрaққиëти ва хaлқ фaровонлигини гарови. "Ўзбекиcтон"
НMИУ, 2017.-47 б.
10. Mирзиëев Ш.M. Буюк келaжaгимизни мaрд ва олийжaноб
хaлқимиз билaн биргa қyрaмиз. "Ўзбекиcтон" НMИУ, 2017.- 485 б.
11. Mирзиëев. Ш.M. Taнкидий тaҳлил, кдтъий тaртиб-интизом ва
шaхcий жaвобгaрлик – ҳар бир рaҳбар фaоллиятининг кyндaлик қоидacи
бўлиши керaк. "Ўзбекиcтон" НMИУ, 2017. – 103 б.
12. Ивасенко А.Г. Разработка управленческих решений : учебн.
пособие / А.Г. Ивасенко, Я.И. Никонова, Е.Н. Плотникова. – Новосибирск:
СГГА, 2007. – 162 с.
13. Ў.А. Мухаммадиев, А.Н. Жабриев, А.Б. Бектемиров, У.Ч.
Худойқулов. Менежмент асослари практикум. 2012.
Internet saytlari
www.aup.ru
www.twirpx.ru
www.prezident.uz
www.lex.uz
www.uza.uz
37

Boshqarish tizimini predmeti ob’ektlari va maqsadlari

Sotib olish