Boshqaruv iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	704.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	17 Dekabr 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

abror dehqanov

Ro'yxatga olish sanasi 17 Dekabr 2023

15 Sotish

Boshqaruv iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA'LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAMANGAN MUHANDISLIK-QURILISH INSTITUTI
“IQTISODIYOT VA B OSHQARUV ” KAFEDRASI
Menejment yo‘nalishi
“Iqtisodiyot nazariyasi” fan bo‘yicha
KURS ISHI
Mavzu: Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va korxona
uchun ahamiyati

Talaba : Menejment yo‘nalishi 2-bosqich
9-MJ-22 guruh talabasi Jo'ramirzayev Muhammadrizo
Ilmiy rahbar : Nasirova N.T.
NAMANGAN – 2023

Mavzu: Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va
korxona uchun ahamiyati
Reja:
Kirish
I-bob. Asosiy qism
1.1. Boshqarish maqsadlari
1.2. Boshqarish usullari haqida tushuncha.
1.3. Boshqarishning iqtisodiy usullari.
II-bob.
2.1. Tashkiliy-ma’muriy usulning korxona va tashkilotlar miqyosidagi tavsifi
2.2. Boshqarishda kadrlar salohiyatidan maqsadli foydalanishda xorij tajribasi
2.3. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usuli va ijtimoiy-psixologik usullari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Hozirgi vaqtda bizning iqtisodiy taraqqiyotimizning birdan – bir yo’li
– bu ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlaridir. Tabiiyki bu yangi
uslubning shakllanishiga olib keladi.
Madaniy taraqqiyot darajasi yuqori bo’lgan davlatlarning bozor
iqtisodiyoti davrini tahlil qila turib, birinchi qadamlar qo’yayotgan
mustaqil davlatlarning Boshqaruv uslubini aniqlab beruvchi ba’zi bir
belgilarni ajratish mumkin.
Birinchi guruh belgilari – bu iqtisodiy fikr yuritishning yangi turi
bo’lib, u yoki bu tavsiflarni faoliyat tomonini qayta baholanishini o’z
ichiga oladi. Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti yangi turdagi iqtisodiy
munosabatlarni, erkin tadbirkorlik munosabatlarini taqazo etadi. Bu
munosabatlarga davlat idoralarining aralashishi avvalgidan bir oz kamroq
bo’ladi. Shunday ekan, bozor munosabatlarini shakllanishida ishbilarmon
odamlarni tayyorlash zarur. Boshqacha aytganda tadbirkorlik, ishda
faollik, erkinlik, yaxshi ishga va maoshga intilishlik kabi sifatlar birinchi
darajali ro’l o’ynashi mumkin.
Ikkinchi guruh belgilari – yangi uslubdagi Boshqaruvni aniqlab
beradi. Bunda Boshqaruv mehnat bilan band, ishbilarmonlikda bilimdan
odamlarni belgilari majmuasini kiritish mumkin. Bu eng avval o’z
sohasida o’ta bilimdan, madaniy, taraqqiyot darajasi yuqori davlatlarda
to’plangan tajribani o’zlashtirgan, bozor iqtisodiyotini barcha zamonaviy
sohalarini, ya’ni tadbirkorlik, menejment, marketing, bank ishi, soliq
solishni va boshqalarni biluvchi mutaxasis bo’lmog’i kerak. So’z asosan

keng armiyadagi ishbilarmon odamlar – mutaxasislar, o’ta yuqori
darajadagi kasb egalari haqida bormoqda.
Boshqaruv jarayoni tartibga solingan bo‘lishi kerak, aks holda u
samarasiz bo‘lib qolishi mumkin. Boshqaruv jarayonini tashkil etish - uni
har tomonlama tartibga solishi jarayonni amalga oshirishdagi aniqlik,
ketma -ketlik va ruxsat etilgan chegaralarni aniqlovchi vositadir.
Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv jarayonini tashkil etish bu ijtimoiy -
iqtisodiy tizimda hamkorlikda mehnat qilish bitimlari talablariga asosan
boshqaruv jarayonining maqsadga muvofiq vaqt va fazoda qurish
demakdir. Boshqaruv jarayonini tashkil etish, umuman olganda
quyidagilardan tashkil topadi: ishlarni bosqichlar bo‘yicha taqsimlash va
biriktirish, ularni ketma - ketligi va muddatlarini belgilash, me’yorlash,
intizomli jazo choralarini belgilash va boshqaruv jarayonini amalga
oshirish bo‘yicha majburiy talablarni kiritish; boshqaruv jarayonini tashkil
etishning ahamiyati va mohiyati.
Agar boshqaruvni samarali takomillashuvi boshqaruv strukturalarini
oqilona qurish hisobiga erishilsa, boshqaruvning takomillashuvi ko‘p
jihatdan uni tashkil etish bilan aniqlanadi. Ya’ni boshqaruv tizimidagi
kerakli bo‘g‘inlarni borligi, ularni belgilangan tashkiliy maqomda faoliyat
ko‘rsatishi, ushbu bo‘g‘inlarni turli boshqaruv jarayonlarida ishtirok etish
mezonlari o‘zgarib turishi; hozirgi vaqtda boshqaruv jarayoni xarakteri uni
strukturasi emas, balki aksincha boshqaruv jarayoni strukturasi xarakterini
aniqlaydi;
ilmiy - texnik taraqqiyot sohasida shakllanayotgan tendensiyalar
boshqaruv jarayonini tashkil etish darajasini oshirishda salmoqli rol
o‘ynaydi. Hozirgi kunda ishlab chiqarishni boshqarishda ko‘proq

kompleks xaraktyerdagi muammolar kelib chiqmoqda. Ularni yechimi esa,
tashkiliy jihatdan tarqoq tashkilot yoki boshqaruv tizimi bo‘g‘inlari
ixtiyorida bo‘lmoqda. Ularning muloqotlari va hamkorliklari amaldagi
nizomlarda ko‘zda tutilmagan va boshqaruvni o‘zgarmasligiga
qaratilmagan;
boshqaruv jarayonini tashkil etish ilmiy – texnik sharoitida boshqaruv
tizimi birligini ta’minlashda muhim omil deb hisoblanadi. Boshqaruv
jarayonini tashkil etish boshqaruv tizimi tarkibidagi ma’lum bir
kamchiliklar o‘rnini to‘ldirishga imkon beradi. Lekin boshqaruv tarkibini
kamchiliklari ayrim holatlarda boshqaruv jarayonini tashkil etishdagi
kamchiliklardan kelib chiqadi.
Boshqaruv jarayoni tashkil etishni takomillashtirishga oid zamonaviy
masalalar quyidagilardan tashkil topadi:
 boshqaruv jarayonlarini jadallashtirish, uni ilmiy tashkil etish,
murakkab jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;
 boshqaruv jarayonini maqsadli yo‘naltirilganligini, ishlab chiqarishni
rivojlantirish muammolarini hal etishda maqsadli ketma-ketlikni
ta’minlash;
 boshqaruv qarorlarini ishlab chiqarish sikllarini boshqaruv
jarayonidagi muolajalarini qisqartirish imkoniyatlaridan kelib chiqqan
holda qisqartirish;
 boshqaruv jarayonini axborot jihatdan tartibga solish, boshqaruv
qarorini vaqt va sifat xarakteristikalar bo‘yicha tartibga solish.
Boshqaruv jarayonini tashkil etish quyidagilarni belgilashni:

 uni har xil sikllarini, bosqichlarini va jarayonlarini bajarish ketma-
ketligini, shuningdek ayrim sharoitlarda birdaniga barobariga bir necha
ishlarni baja-rish;
 ba’zi bir turdagi ishlarni bajarish muddatlari va ularni boshqaruvini
intensifikatsiyalash omillari bo‘yicha guruhlarga ajratish;
 boshqaruv jarayoni va uni barcha jarayonlarini me’yoriy darajada va
o‘z vaqtida bajarish uchun kerakli axborotlarni kelishi;
 boshqaruv tizimining turli bo‘g‘inlarini boshqaruv jarayonini
bosqichlari bo‘yicha ishtirok etish tartibini;
 ma’lum bir ish turlari uchun zarur bo‘lgan boshqaruv jarayonining
muolajalarini (kelishuv, muhokama, munosabatni bildirish, tasdiqlash,
ma’lumot berish va h.k. operatsiyalar) o‘z ichiga oladi.
Mavzuning dolzarbligi: Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati
va korxona uchun ahamiyati
Bu usul korxona uchun katta rol o’ynaydi chunki korxona faoliyatini
olib borish uchun iqtisodiy ahamiyati eng muhim rol tashkil etadi sababa
iqtisodi muammoni kelib chiqiqshi bu ishchilar uchun ham korxona
uchun juda qiyin va ogir vaziyatni olib kelib qolishi mumkin. Bu albatta
ishchilarga yetarlicha shart-sharoit yaratib bera olmay qoladi. Bu uchun
korxonaning iqtisodiy ahamiyati ishlab chiqarish unumini oshirish va
mahsulot sifatini yuqori darajada bo’lishini talab qiladi.
Kurs ishini tarkibiy qismi 33 betdan iborat bо‘lib, kirish, 2ta bob, 6
ta paragrf, xulosa, adabiyotlar rо‘yxatidan iborat.

I-bob.
1.1. Boshqarish maqsadlari
Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu
boshqaruv apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni
quyidagicha tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday
bajariladi), tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va
mazmunan (aniq nima qilinadi).
Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, hamma iqtisodiy
muammolarni boshqarish tizimsi, insonlarni boshqarish. Menejment
ijtimoiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, mehnat jamoalari ijtimoiy
talablarini qondirish, insonni tarbiyalash. Menejment jarayoni
texnologiyasi esa boshqaruv apparati xodimlarining bajarayotgan amaliy
ishlaridir.
Shunday qilib, menejment jarayoni qo’yilgan masalaga erishish uchun
boshqaruv apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang
faoliyat ko’rsatishidir.
Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama-
qarshiliklar, tizim ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi
aniqlanadi. Yechim bosqichi rahbarning amaliy ishlarga o’ tish
faoliyatidir. Q aror qabul qilinishi bilanoq boshqariluvchi tizimlarga
aniq ta’sir ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid harakatlar
bajariladi.
Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy
ishlar.

Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig’ish, tahlil
etish, axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv q arorlari variantlarini
ishlab chiqish, boshqaruv qarorlari variantlariga doir axborotlarni
saqlash va boshqalar.
Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish,
rag’batla n tirish, topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish
va boshqalar.
Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni
bajarilishni nazorat qilishni h am ta q ozo etadi. Afsuski, k o’ p holatlarda
hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi h ar taraflama tashkil
etilmaydi, uni tashkiliy, mazmunan, texnik tomonlari o’zaro
bog’lanmaydi.
Boshqaruv maqsadi turlari Boshqaruv maqsadlari juda ham xilma-
xildir. Bu esa ularni muayyan tarzda turkumlashni taqozo etadi. Maqsadni
turkumlash belgilari:
1. Umumjamiyat miqyosidagi munosabatlarni aks ettirishiga qarab;
2. Boshqaruv pog’onalari (darajalari)ga qarab;
3. Amalga oshirish muddatiga qarab;
4. Boshqaruvning amalga oshirilishiga qarab;
5. Kutiladigan natijalarga qarab;
6. Murakkablik darajasiga qarab,
Maqsadlar:

1) siyosiy maqsadlar, iqtisodiy maqsadlar, sotsial maqsadlar, ma'rifiy-
ma'naviy maqsadlar, xalqaro munosabatlar sohasidagi maqsadlar
va boshq.
2) Xududiy boshqarish maqsadlari: - mamlakat maqsadlari - viloyat
maqsadlari - tuman maqsadlari - qishloq maqsadlari - ishlab
chiqarish maqsadlari - xalq xo’jaligi maqsadlari 30 - tarmoq
(sektor) maqsadlari - korxona (firma) maqsadlari - yakka shaxs
maqsadi
3) joriy maqsadlar
4) istiqboldagi (perspektiv) maqsadlar - uzluksiz (kundalik) maqsadlar
- fursatli maqsadlar - bir martalik maqsadlar
5) pirovard maqsadlar - oraliq maqsadlar
6) oddiy, an'anaviy maqsadlar - muammoli maqsadlar - innovatsion
maqsadlar
Mazkur turkumlanishdan ko’rinib turibdiki, maqsadlar o’zaro bog’liq
bo’lib, muayyan ierarxiyaga, ya'ni yuqori va quyi maqsadlarga bo’linishi,
bir maqsad boshqa bir maqsadga bo’ysunishi mumkin.
Joriy maqsadlar deganda bir yil ichida, yil choragi, bir oy va undan
ham kamroq muddat mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar
tushuniladi. Masalan, korxona bo’limlari oldida bir yil mobaynida amalga
oshirilishi mo’ljallangan quyidagi funktsional joriy maqsadlar qo’yilgan
bo’lishi mumkin.
Maqsadlarni belgilashda joriy maqsadlar nuqtai nazaridan yondoshuv,
ya'ni har bir bo’linma maqsadlari, ularni bajarish muddatlari, aniq

ijrochilar, aniq maqsadli tadbirlar, resurslar manbalari, belgilangan
tadbirlar bajarilishining asoslab berilishi barcha bo’g’inlar va darajalarda
boshqaruv ishonchligini oshirish kafolatini beradi. Butun boshqaruv
apparati harakatlarining puxta bo’lishini belgilaydi.
Istiqbolli (perspektiv) maqsadlar deganda besh yil yoki undan ko’proq
davr mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan,
respublikamizda ishlab chiqilgan "Kadrlarni tayyorlash Milliy dasturi"ni
ro’yobga chiqarishdek ulug’vor maqsad quyidagi uch bosqichdagi
muddatni o’z ichiga oladi:
- 1997-2001 - mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini
caqlab qolish asosida ushbu tizimni islox qilish va rivojlantirish uchun
xuquqiy, kadrlar jixatdan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-
sharoitlar yaratish.
- 2001-2005 - milliy dasturni to’liq ro’yobga chiqarish, mehnat
bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan
holda unga aniqliklar kiritish.
- 2005 va undan keyingi yillar - to’plangan tajribani tahlil qilish va
umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va
yanada rivojlantirish.
Uzluksiz maqsadlar deganda har kuni qabul qilinadigan va amalga
oshiriladigan odatiy maqsadlar tushuniladi. Masalan, mehnat
unumdorligini o’stirish, intizomni mustahkamlash, mahsulot tannarxini
pasaytirish, mahsulot sifatini oshirish kabilar muntazam, kunda talab
kilinadigan maqsadlardir

Boshqarish jarayonida bir martalik maqsadlarga ham zaruriyat
tug’ilishi mumkin. Bunday maqsadlar, odatda, korxona uchun kutilmagan,
favqulodda vujudga kelgan muammoni echish uchun o’rtaga qo’yiladi. Bu
maqsad, masalan, tabiiy ofat 31 yuz bergan xolda shu ofatni bartaraf qilish
uchun zaruriy mablag’ni ajratish ko’rinishida bo’lishi mumkin
Boshqarishga maqsadli yondoshuv namoyandalari barcha maqsadlarni
quyidagi to’rtta guruhga bo’lishadi:
 oddiy, qotib qolgan an'anaviy maqsadlar;
 muammoli maqsadlar;
 innovatsion maqsadlar;
 xodimlar malakasini, mahoratini oshirish bo’yicha maqsadlar.

1.1. Boshqarish usullari haqida tushuncha
Usul - bu tadqiqot qilish yoki ta ' sir ko ’ rsatish usulidir . Tadqiqot qilish
nuqtai nazaridan uslub deganda boshqaruv ob ' ektini o ’ rganish jarayonida
qo ’ llaniladigan usullar , ya ' ni :
 sistema (tizim)li yondoshuv;
 kompleks yondoshuv;
 tarkibiy yondoshuv;
 integratsion yondoshuv;
 modellashtirish;
 iqtisodiy-matematik yondoshuv;
 kuzatish;
 eksperiment;
 sotsiologik kuzatuv kabi tahlilning ilmiy usullari tushuniladi.
Ta'sir ko’rsatish nuqtai nazardan esa usul deganda boshqarish
funktsiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv ob'ektiga ta'sir o’tkazish
usullari tushuniladi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi:
- funktsional tizimosti ob'ektlarini boshqarish usuli;
- boshqarish funktsiyalarini bajarish usullari;
- boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari.
Har xil yondashuvlar, yo’sinlar, yo’llar yordamida amalga
oshiriladigan turli-tuman boshqaruv ishlarining majmui - boshqaruvning
aniq va o’ziga xos usullari deb yuritiladi.
Boshqaruv usullari - bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish
jamoalariga ta'sir ko’rsatish usullari bo’lib, bu usullar qo’yilgan
maqsadlarga erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning
faoliyatini uyg’unlashtirishni nazarda tutadi.

Boshqarish usullari ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish
jarayonidagi mavjud munosabatlardan ob'ektiv tarzda kelib chiqadi.
Funktsional tizim-osti ob'ektlarini boshqarish usuli
boshqariladigan ob'ektning tuzilishi bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibidagi
bo’limlarni boshqarishda qo’llaniladigan o’ziga xos usullarni o’z ichiga
oladi. Ularni quyidagi tizimosti bo’limlar misolida ko’rish mumkin.
Tizimosti bo’limlar:
1. "Ishlab chiqarish" bo’limi
 mahsulotning pishiq (ishonchli) ligini tahlil qilish;
 mahsulot sifatini nazorat qilish;
 omilli tahlil;
 funktsional tahlil;
 ishchi kuchi, uskuna va materiallardan foydalanishni nazorat
qilish;
 ishlab chiqarish operatsiyalarini o’rganish;
 ishlab chiqarishni programmalashtirish, rejalashtirish va nazorat
qilish;
 harajatlarni hisob-kitob qilish va boshqalar.
2. "Marketing" bo’limi
- tovarlar bozorida korxonaning mavqeini diagnostika qilish;
- korxonaning bozorga chiqish imkoniyatlarini tahlil qilish;
- yangi mahsulot va yangi bozorlarga chiqish bo’yicha talab va
ehtiyojlarni aniqlash;
- marketing kontseptsiyasini ishlab chiqish va h.k.
3. "Xodim" bo’limi
 ishchi kuchini rejalashtirish;

 xodimlar mehnatini va ish xaqini tashkil qilish;
 xodimlar va ularning martabalarini boshqarish;
 xodimlarni boshqarish tizimini shakllantirish, tahlil qilish va
boshqalar.
Bu usullarni qo’llash yordamida boshqariladigan ob'ekt tarkibidagi
bo’limlarning maqsadlari va ularning yechimi bo’yicha zarur tadbirlar
aniqlab olinadi.
Bu usullar boshqarish funktsiyalarini, ya'ni:
 rejalashtirish;
 tashkil qilish;
 nazorat qilish;
 muvofiqlashtirish;
 motivatsiya (vajlar, isbotlar keltirish) kabilarni bajarish uchun
qo’llaniladigan usullardir. Masalan, rejalashtirish funktsiyasini bajarishda
mutaxassislar:
 prognoz (oldindan aytish);
 ekstrapolyatsiya;
 regression tahlil;
 modellashtirish;
 hujum;
 Delfa;
 omilli tahlil;
 Maqsadlar shajarasi va uni yechish kabi usullarni qo’llaydi.
Boshqarishning nazorat funktsiyasini bajarishda qo’llaniladigan
usullar tezkor, buxgalteriya hisobi va statistika holatiga bog’liq va shularga

asoslanadi. Motivatsiya usullari xodimlarni mehnatga undaydigan barcha
usullarni, ya'ni:
 ish haqi;
 rag’batlantirish tizimi;
 foyda taqsimotida qatnashish;
 ma'naviy rag’batlar;
 yuqori lavozimlarga tayinlash, malakani oshirish kabilarni o’z
ichiga oladi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish quyidagi uslublarga asoslangan
holda amalga oshiriladi:
 muammoni qo’yish;
 muammoni hal qilish;
 qarorni tanlash;
 qilingan qarorlarning bajarilishini ta'minlash.
Muammoni qo’yish bosqichida qo’llaniladigan uslublar muammoni
batafsil yoritishga, muammoga ta'sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni
aniqlashga, vaziyatni baxolashga va shu asosda muammoli vaziyatni
ifodalashga imkon yaratadi. Bu usullar tarkibiga:
- ma'lumotlarni yig’ish, saqlash, ularni qayta ishlash va tahlil qilish
usullari;
- muhim voqealarni qayd qilish usullari;
- qiyoslash usullari;
- dekompozitsiya va modellashtirish usullariga muhim o’rin beriladi.
Muammoni hal qilish, ya'ni yechim variantlarini ishlab chiqish
bosqichida ham ma'lumotlarni yig’ishda qo’llaniladigan usullardan
foydalaniladi. Ammo bu usullarni qo’llashga "Nima sodir bo’ldi" va "qaysi

sabablar ta'siri ostida bo’ldi" degan muammoni hal qilishiga emas, balki
"Muammoni qay tarzda hal qilish, qanday boshqaruv usulini qo’llash
lozim" degan savolga javob topish nuqtai nazardan yondoshiladi.
Qarorni tanlash bosqichida, eng avvalo tanlash me'yor (kriteriya)
larini shakllantirishga e'tibor beriladi. Bu erda so’z ko’pincha
maksimumlashtiradigan yoki minimumlashtiradigan maqsadli funktsiya
to’g’risida boradi. Odatda bunday tanlovni optimallashtirish deb ataladi.
Optimallashtirish kriteriyalariga quyidagilar misol bo’la oladi:
 foydani, daromadni, mehnat unumdorligini, samaradorlikni
maksimumlashtirish;
 harajatni, qo’nimsizlikni, unumsiz ish vaqtlari va hokazolarni
minimumlashtirish.
Qabul qilingan qarorlarning bajarilishini ta'minlash bo’yicha tadbirlar
qaror qabul qilinib, tasdiqlangandan so’ng tuziladi. Bu bosqichda qarorlar
shajarasi tuzilib, unda maqsadga erishishning barcha yo’nalish va yo’llari
ikir-chikirigacha aniqlab chiqiladi.
Delfa usuli aksariyat hollarda qaror qabul qilish jarayonida
qatnashuvchi a'zolarni to’plash imkoniyati bo’lmagan hollarda, ya'ni
boshqaruvning markaziy apparatidan uzoqda yashaydigan, filial va
bo’limlarda ishlayotgan xodimlarni yig’ish maqsadga muvofiq bo’lmagan
hollarda qo’llaniladi. Bu usulga binoan yechilishi lozim bo’lgan muammo
bo’yicha qaror qabul qilish jarayonida qatnashuvchi guruh a'zolarining bir-
biri bilan uchrashish va fikr almashishiga ruxsat etilmaydi.
Delfa usulini qo’llash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
1) muammo yuzasidan tuzilgan savollar javob berilishi uchun
qatnashchilarga tarqatiladi;

2) har bir qatnashchi savollarga mustaqil va xufiya tarzda javob
beradi;
3) javoblar markaziy apparatda yig’iladi va ulardagi takliflar asosida
umumlashgan hujjat tayyorlanadi;
4) tayyorlangan hujjatning nusxasi har bir qatnashchiga jo’natiladi;
5) har bir qatnashuvchining umumlashgan hujjatga nisbatan bildirgan
fikri yana markaziy apparatda to’planadi. U ko’rilayotgan muammo
yechimiga o’zgargirish kiritishga asos bo’lishi mumkin. Shu sababli:
6) bu ish umumiy qarorga kelinmagunga qadar takrorlanaveradi.
Bu usulning o’ziga xos xususiyati shundaki, unda har bir qatnashuvchi
fikrining mustaqilligi ta'minlanadi.

1.3. Boshqaruvning iqtisodiy usullari
Boshqaruvning iqtisodiy usullari kishilarga iqtisodiy manfaatlar
orqali ta’sir ko’rsatadi.
Iqtisodiy usullarning mohiyati xodimlar va ishlab chiqarish
jamoasiga ular manfaati bo’lishini ta’minlovchi iqtisodiy sharoit
yaratishdan iboratdir. Boshqaruv usullari tizimida iqtisodiy usullar
yetakchi o’rinni egalaydi.
Iqtisodiy usullar iqtisodiy ta’sir vositalari yig’indisidan (narx, kredit,
biznes-reja, foyda, soliqlar, ish haqi, iqtisodiy rag’batlantirish va hokazo),
ya’ni xo’jalik faoliyatiga ta’sir etishning har bir jamoa mos xo’jalik
bo’g’ini bilan uzviy aloqada amal qilishini ta’minlovchi tadbirlaridan
iboratdir.
Shunday qilib, boshqaruvning iqtisodiy usullari juda keng
imkoniyatlarga ega bo’lib, ular mohirona va o’z vaqtida tashkiliy-
farmoyish, ijtimoiy-psixologik va huquqiy usullar bilan qo’shib olib
borilgan taqdirda yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Korxonalar, aksioner jamiyatlari, firmalarda muhim boshqaruv
usullaridan biri - biznes-rejalardir. U iqtisodiy jarayonlarni umummilliy
manfaatlarni ko’zlab, xo’jalik amaliyotida ob’ektiv iqtisodiy qonunlardan
foydalanish asosida, ongli ravishda, bir maqsadga intilgan holda
boshqarishning o’zaro uzviy bog’liq tizimidan iboratdir.
Biznes-reja vositasida hal etiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan
iborat: iqtisodiyot rivojlanishi yo’nalishlari va maqsadlarni amalga
oshirish yo’llarini ko’rsatish, iqtisodiyotning barqaror, mutanosib o’sishini

ta’minlash, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tarmoqlar va ishlab
chiqarishlar o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlash, fan-texnika
taraqqiyoti yutuqlarini joriy etishni ta’minlash; tarmoqlararo integratsiya,
tarmoq ichida ixtisoslashuv va sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirish;
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tezkor tartibga solish va
koordinatsiya qilish.
Biznes-reja korxona, aksionerlar jamiyati, konsernlar faoliyatining
hamma tomonlarini: mahsulot ishlab chiqarish va sotish; moddiy-
texnikaviy ta’minot va ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish, mehnat va
ish haqi, jamoada ijtimoiy jarayonlar va x.k.larni qamrab oladi. Bozor
munosabatlari sharoitida ularga rejalashtirish borasida keng huquqlar
beriladi.
Boshqarishning iqtisodiy usullari - iqtisodiy manfaatlardan
foydalanishga asoslanadi. Zero, har qanday jamiyatning iqtisodiy
munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo’ladi. Manfaatlar uch
xil bo’ladi:
 umumjamiyag manfaatlari;
 jamoa manfaatlari;
 shaxsiy manfaatlar.
Bu manfaatlarni uyg’un sur'atda bog’lab olib borish muammosi bir
qator muammolarni hal qilishga, har bir davr sharoitlariga muvofiq
keladigan munosabatlarni o’rnatishni talab qiladi.
Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida umumjamiyag manfaatlarini
ro’yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga,
ya'ni:

 korxonalar va xo’jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va
mustaqillik berish;
 xo’jaliklarni pirovard natijalariga binoan moddiy
rag’batlantirish, soliq imtiyozlarini berish;
 korxona va xo’jaliklar o’rtasidagi o’zaro shartnomalarning
bajarilish intizomini mustahkamlash va ularning rolini oshirish;
 moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;
 bozor munosabatlari mexanizmlari: baho, foyda, soliq,
rentabellik, raqobat va hokazolarga keng e'tibor beriladi.
Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan
mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan xarajatni kamaytirishga imkon
beruvchi xo’jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek,
manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali
foydalanishdir.
Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga
chiqarish orqali ularning samarali ishlashi ta'minlanadi. Bu maqsadga
qo’shimcha ish xaqi to’lash, mukofotlar berish, bir yo’la katta pul bilan
taqdirlash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy metodlar
boshqarishning barcha metodlari ichida etakchi o’rinni egallaydi. Har
qanday darajadagi rahbar bu usulning mazmunini yaxshi bilishi va ularni
to’gri qo’llay olishi kerak. Boshqariluvchi ob'ektga iqtisodiy usullar orqali
ko’rsatiladigan ta’sir korxonalarni:
 jiddiy rejalar qabul qilishga:
 mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq
foydalanishga;
 yangi texnologiyalarni joriy qilishga;

 mehnat unumdorligini oshirishga;
 raqobatbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga rag’batlantiruvchi
va shunga da'vat etuvchi bo’lishi kerak.
Shu bilan birga iqtisodiy metodlar shunday tanlanishi va qo’llanilishi
kerakki, bunda jamoalar va har bir xodimning manfaatlarigagina emas,
balki butun jamiyat manfaatlariga rioya qilinadigan bo’lsin. Bir korxona
uchun foydali tadbir davlatga ham foydali bo’lsin.
Boshqarishning iqtisodiy usullari jumlasiga:
 kredit va foiz stavkasi;
 soliq va soliq yuki;
 boj to’lovlari;
 subsidiya va sanktsiya;
 litsenziya;
 transfert to’lovlari;
 narx-navo va hokazolar kiradi.
Boshqaruv organlari, xususan, davlat bu usullarni qo’llab, bozorni
shakllantirish chog’ida ham, uning o’zini o’zi boshqarishi bosqichida ham
g’oyat muhim jarayonlarni boshqaradi.
Agar ma'muriy boshqarish usullari o’zini o’zi boshqaradigan bozor
mexanizmlariga qarshilik ko’rsatsa, ularga to’sqinlik qilsa, iqtisodiy
usullar esa aksincha, ulardan foydalanishga tayanadi. Xo’jalik sohasiga
davlatning ta'siri ham tubdan o’zgaradi. Binobarin, ma'muriy boshqarish
usulida davlat korxonalarga o’z ta'sirini qat’iy belgilangan reja orqali
o’tkazadi.

II-Bob
2.1. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usuli mohiyati va ahamiyati
Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha
faoliyati Boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan
bog’liqdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va
boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir
etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari
iqtisodiy usullarni to’ldirib, bozor iqtisodiyoti qonunlari. Huquqiy aktlarni
hisobga olish va bajarishga asoslanadi.
Davlat maxsus tuzilgan boshqaruv tashkilotlari vositasida
boshqariladigan tizimga ma’muriy va tashkiliy jihatdan ta’sir o’tkazadi.
Menejment tizimida tashkiliy usullar umumiy maqsadga erishish uchun
ishlab chiqaruvchilarning hamkorlikdagi harakati tartibga solinadigan
ma’muriy hujjatlar asosida amalga oshadi. Tashkiliy-farmoyish usulini
qo’llash asosini boshqaruvning barcha tamoyilariga rioya qilish tashkil
etadi.
Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari
ma’muriy shakllar bilan qo’shib olib boriladi. Bu ko’p hollarda tashkiliy
ta’sir ma’muriy huquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga
oshirishga asoslanadi. Lekin, «Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli»
tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha
kengdir, chunki tashkiliy farmoyish usullari boshqaruvning turli
darajalariga turli ko’lamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni o’rganish
masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy
aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning har bir bug’ini
vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati

samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror. Farmoyishlarni
bajaradi, kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi va x.k. Boshqaruvning
tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish
manbaalari va yo’nalishlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq
holda ta’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari uch guruhga bo’linadi:
tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom.
Ta’sir etishning tashkiliy-barqarorlashtirish usullari asosiy maqsadi
hamkorlikda ishlash uchun tashkiliy asos yaratishdir, ya’ni, vazifa,
majburiyat. Javobgarlik va vakolatlarni taqsimlash, tartib o’rnatish va x.k.
Ma’muriy ta’sirning tashkiliy shakllarining ikki tashkiliy reglamentlash va
tashkiliy me’yorlash turi mavjud. Tashkiliy reglamentlash vositasida
davlat boshqaruvchi va boshqariladigan tizimga ularning maqbul nisbatini,
tashkiliy tizimini va har bir darajada boshqaruv chegaralarini aniqlash
maqsadida ta’sir etadi. Tashkiliy reglamentlashga misol qilib lavozimlar
haqida Nizomni ko’rsatish mumkin. Tashkiliy me’yorlash hujjatlari
vositasida xom-ashyo, materiallar sarfini me’yorlash, mahsulotlar ishlab
chiqarishga mehnat sarfi ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish
texnikaviy va texnologik me’yorlar (standartlar, me’yorlar, qayta ishlov
berish usuli, tartibi va h.k.) ishlab chiqarishini tashkil etish me’yorlari
(maqbul ishlanma ko’lami).
Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi hujjatlarda ko’zda
tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda kundalik jadal
boshqarish maqsadida qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maqsadi
boshqaruv apparatining aniq xarakati, Boshqaruvning barcha bo’linma va
xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat.

Ta’sir etishning farmoyish usullari bo’yruq, farmoyish, ko’rsatma
va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Buyruq - bu
rahbarning qo’l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani bajarishni yozma
yoki og’zaki ravishda anglab kilishidadir.
Bo’yruq faqat chiziqli boshqaruv tizimi rahbari tomonidan
beriladi. Farmoyish - xodimlardan ayrim ishlab chiqarish va xo’jalik
masalalarini hal etishni talab qilishdir. Farmoyish boshliq o’rinbosarlari,
xizmatlar boshliqlari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi.
Boshqaruv amaliyotida qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri -
og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir.
Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi rahbarlar, lekin
ko’pincha quyi darajadagi komandirlar, brigada boshliqlari, ustalar
qo’llaydilar.
Boshqarishning farmoyishli ta’sir o’tkazish usulidan amaliyotda
foydalanish ma’lum talablarga javob berishi kerak.
• birinchidan , qaror nimaga asoslanib chiqarilganligi aniq ko’rsatilishi
shart;
• ikkinchidan , qabul qilingan qaror mohiyati qisqa va ravshan bayon
etilishi lozim;
• uchinchidan , ijroni nazorat qilish shakli, farmoyishning kuchga kirish
va bajarilish muddati ko’rsatilishi zarur;
• to’rtinchidan , buyruq va farmoyishlar qisqa, tushunarli va aniq bo’lishi
kerak;
• beshinchidan , buyruq va farmoyishlarni eng qulay muddatlarga
chiqarish va ijrochilarga yetkazish kerak.

Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq
qiladi. bo’yruq va farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatda mo’ljallangan
bo’ladi.
Har bir bo’yruq yoki farmoyishda qanday vazifa bajarilishi, qachon
bajarilishi kerakligi belgilanadi. Ta’sir etishning farmoyish usuli tashkiliy
ta’sirga nisbatan uning bajarilishini nazorat qilishni ko’prok talab etadi.
Ijro etishning borishi nazorat qilingandan so’ng yana farmoyish bilan ta’sir
etishga ehtiyoj tug’iladi. Farmoyish usulining qo’llanish ko’lami
boshqaruv kadrlari malakasi, tashabbuskorligi va qobiliyatiga bog’liqdir.
Korxonani boshqarishda farmoyish bilan ta’sir etish faqat qonunga
zid bo’lmagan holdagina bajarilishi qat’iy bo’lgan huquqiy kuchga ega
bo’ladi. Shu sababli barcha tizimdagi tashkiliy farmoyish faoliyati mavjud
qonunchilikka bo’ysungan holda amalga oshishi lozim.
Intizomiy ta’sir usullari tashkiliy barqarorlashtiruvchi va farmoyish
vositasida ta’sir etish usullarini to’ldirib, intizomiy talablar va
majburiyatlar tizimi vositasida tashkiliy aloqalar barqarorligini
ta’minlashga qaratilgandir.
Tashkiliy–ma’muriy usulning shakllari.
Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida
o’rin tutadi.
Bu usullarga:
 boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;
 har bir boshqaruv bo’g’inining funktsiyalarini belgilash;
 kadrlarni to’g’ri tanlash;
 buyruqlar, farmoyishlar va qo’llanmalar chiqarish, ularning
bajarilishini nazorat qilish;

 topshiriqlar va direktiv ko’rsatmalarni bajarmayotgan bo’linma
va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo’llash kiradi.
Tashkiliy-ma’muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi
organlarning bo’ysunishiga asoslanadi. Shuning uchun ularni ko’pincha
ma’muriy usullar deb yuritiladi. Yuqori ma’muriy organlar boshqariluvchi
ob’ektning bajarishi majburiy bo’lgan tartib-qoidalarni ishlab chiqadi,
shuningdek bo’ysunuvchi organlarga farmoyishlar beradi.
Tashkiliy usullar shu yo’l bilan boshqarish tizimida ichki ongli
aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Bu uslublar boshqarish
funktsiyalari bajarilishining:
 tashkiliy barqarorligini;
 intizomliligini;
 muvofiqliligini;
 uzluksizligini ta’minlaydi.
Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqaruv organlarining o’zaro
aloqada ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqariluvchi
ob’ektlarga ma’muriy ta’sir ko’rsatishning butun mexanizmini ifodalaydi.
Shu bilan birga, ma’muriy yoki to’g’ridan-to’g’ri boshqaruv usuli
xo’jalik yurituvchi sub’ektning tanlash erkinligini cheklab qo’yadi,
muayyan huquqiy chegaralarini belgilaydi. O’z mohiyatiga ko’ra
ma’muriy boshqarish bozorga xos bo’lgan tartibga solish harakatiga
to’sqinlik qiladi.
Biroq, rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma’muriy
usullari o’z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo’lganda ulardan
foydalaniladi. Xususan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan hamma
mamlakatlarda ma’muriy usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat

amalga oshiriladi. Davlat bozorning monopollashtirilishiga to’sqinlik
qiladigan ma’muriy cheklovlar tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar
faoliyatini direktiv yo’sinda boshqaradi.
Ma’muriy usullardan:
 iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish;
 atrof-muhitni muhofaza qilish;
 xavfli texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish
chiqitlarini chiqarib tashlashni ta’qiqlash;
 odamlar sog’lig’iga zararli mahsulotni reklama qilishni ta’qiqlash
kabi sohalarda faol foydalaniladi.
Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari ikki shaklda:
 tashkiliy ta’sir ko’rsatish usullari;
 farmoyish berish usullari shakllarida namoyon bo’ladi
1-chizma. Tashkiliy-ma’muriy usullar shakllari. Tashkiliy usullarning
bu ikkala shakli birgalikda qo’llaniladi, bir-birini to’ldiradi va
rivojlantiradi. Har ikkala shaklning uyg’unlashuvi ishlab chiqarish
sharoitlarini hisobga olingan holda optimal bo’lishi kerak.
Tashkiliy-ma’muriy usullardan foydalanish samaradorligi.

Tashkiliy - farmoyish usullari - xodimlar va zvenolar o’rtasidagi
ob’ektiv ravishda mavjud munosabatlarini hisobga olgan holda ta’sir
o’tkazish yo’llari va yo’riqlari majmuasidir. Bu usullar belgilangan
maqsadga erishish uchun rahbarning buysinuvchiga, yuqori pog’onaning
quyi pog’onaga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazishini ifodalaydi hamda
boshqarish ob’ektining tuzilishi va faoliyat - tartib qoidalarini belgilaydi.
Ushbu usullarni ikki tomonlama ifodalash mumkin:
 tashkiliy usullar majmui (nizomlar, ustavlar, yo’riqnoma, ko’rsatma va
boshqalar);
 farmoyish usullari (farmonlar, farmoyishlar, qarorlar, bo’yruqlar va
boshqalar).
Farmoyish usullari oldindan belgilangan tartibdan chetga chiqish
holatlarini muvofiqlashtiradi.
Bu usullar ma’muriy boshqaruvda yakkaboshchilik munosabatlarini,
intizomni va mas’uliyatni ta’minlaydi. Tashkiliy - ma’muriy ta’sir
kursatish - bu boshqaruvning aniq boshqarilayotgan ob’ektga yoki
shaxslarga qaratilgan majburiy tavsifidagi to’g’ridan - to’g’ri ma’muriy
ko’rsatmalaridir. Quyi pog’ona rahbarlari bajarishi shart bo’lgan farmoyish
va ko’rsatmalarini berish, ularni bajarilishini nazorat qilish, normalarini
ishlab chiqish, xodimlarni to’g’ri tanlash va joy-joyiga qo’yish, ishchilarni
bir joydan boshqa joyga o’tkazish, taqdirlash yoki jazolash yuqori pog’ona
rahbarlarining vazifasiga kiradi. Davlat rahbarlarni ishchanlik xislatlari va
qobiliyatlariga ko’ra tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi.

2-chizma. Boshqaruvning ma’muriy usullining unsurlari.

Tashkiliy ta’sir ko’rsatish turli tashkiliy choralarni, yani:
• ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini
belgilash;
• ichki tartib-qoidalarini o’rnatish;
• boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o’rtasida optimallik va
oqilona nisbatni o’rnatish kabilarni o’z ichiga oladi.
Farmoyish berish yo’li bilan ta’sir ko’rsatish barcha boshqarish
bo’limlari va organlarining (uyg’un) ishlashini joriy ta’minlab turishdan
iborat bo’lib, bunga e’lon qilinadigan yozma yoki og’zaki ko’rsatmalar

berish, yozma shaklda nashr etilgan yoki og’zaki buyruqlar vositasi bilan
erishiladi.
Tashkiliy ta’sir ko’rsatish boshqariladigan ob’ekt (korxona)ni
loyihalash bosqichidan boshlanadi. So’ngra reglamentlash, normalash
ishlari bajariladi.

2.2. Boshqarishda kadrlar salohiyatidan maqsadli foydalanishda
xorij tajriba.
Xodimlar boshqaruvning fundamental bilimlariga tayanib, eng kam
boshqaruv harajatlari bilan eng ko’p ijtimoiy samara olishga intiladi.
Oxirgi natija qanchalik yuqori, boshqaruv yo’qotishlari qanchalik kam
bo’lsa, ijtimoiy menejmentning samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi.
Bu boradagi nazariyalarning paydo bo’lishi XX - asr 80-90 yillarda
G’arbdagi boshqaruvchanlik revolutsiyasi natijasida yuzaga kelgan. U
ijtimoiy sohadagi samarali boshqarish ta’siri va uning bozor strukturasi,
moliya, iqtisod, boshqaruv tuzulmalarining teskari bog’likliklari bilan
aloqador. Ijtimoiy boshqaruv sohasi ham ta’sir etish ob’ekti, ham sub’ekti
nuqtai-nazaridan mustaqil, ko’p tuzilmali va ommaviy bo’lib bormoqda,
bu sohada o’zgacha boshqaruvchi-mutaxassis paydo bo’lmokda.
Shartnoma bo’yicha yollangan, natijalar bo’yicha boshqaruv faoliyatiga
mas’ul bo’lgan har bir menejer boshqaruv sohasida tadbirkorga
aylanmoqda.
Boshqaruv va boshqaruvchilarning alohida instituti-bozor
shakllanmoqda. U davlat boshqaruvi bilan munosib raqobatlashmoqda.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatdiki, bu nafaqat menejerlar, balki davlat
boshqaruv organlarining ham mas’uliyatli va professional jamoasini
shakllantirishda asosiy mexanizm ekan. Avval aytilganidek, nafaqat
menejmentning klassik holatlari rivojlanishi va chuqurlashuvi sodir
bo’lmoqda, balki «kovboylik menejmenti» ni ommaviy siqib chiqarish
kuzatilmoqda. Uning o’rniga madaniy hamkorlik tamoyillari, avvalambor
ijtimoiy tashkilotda bozor raqobatida hamkorlik kelmoqda. Ijtimoiy sohada
ko’rsatkichlar va statistika to’rt darajaga bo’linadi: xalqaro, milliy,

regional, mahalliy. Ular yagona kontseptual asosda qurilgan, yagona
ahborot tizimi doirasida birlashgan va xalqaro me’yorlarga mos.
Umuman jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, federal va regional
rivojlanish dasturlarini mukammallashtirish - bu inqirozni yengib,
«o’quvchi»dan «o’qituvchi»ga aylanishga imkon beradigan ustuvor
yo’nalishlar emas. Yaponiya tajribasi buning yaqqol isboti. AQShda
korxonalarni sotib olib, yaponlar odatda moddiy-texnik jihozlarni,
texnologiya, personalni o’zgartirmaydilar, lekin personalni o‘qitish va
mehnatga rag‘batlantirish, ishni tashkil etish yo’li bilan boshqaruv tizimini
yangidan tashkil etadilar. Boshqaruv va tashkilotchilik madaniyatining
yangi tamoyillaridan foydalanib, aqliy faoliyat salohiyatini oshirib, ular
qisqa vaqtda mahsulot sifati va mehnat unumdorligining yuqori
natijalariga erishadilar. Boshqaruvda aql deganda maqsad sari boshlovchi
«xulqni to’g’irlash yo’li bilan turli, ayniqsa yangi holatlarga
muvoffaqiyatli ta’sir ko’rsatishga qobiliyatlilik» tushuniladi. Bunday
qobiliyat inson tomonidan o’qish va o’z-o’zini tarbiyalash jarayonida
egallanadi va rivojlanadi.
U aqliy qobiliyatlarni doimo mukammallashtirishga chorlovchi har
kunlik amaliyot natijasida rivojlanishi ham mumkin. Aqliy qobiliyat va
mutaxassislik madaniy qimmatlikka ega bo‘lib, xizmatlar bozorida yuqori
baholanadi. Bunday mulk egalari - menejerlar nafaqat katta haq oladilar,
balki yirik kapital, qimmatli qog‘ozlar, jamiyatda yuqori martabaga ega
bo’ladilar. Boshqaruv ilmi jamiyatning muhim resursi bo‘lib, ham jamiyat,
ham alohida shaxsning umumiy madaniyatining bir qismi hisoblanadi.
Boshqaruvning aqliy tizimlarida aqlni tashuvchi shaxslar tashkil etiladi va
o’zaro faoliyat yuritadi. Undan tashqari, ular o’z aqliy imkoniyatlarini

doimo mukammallashtirib boradilar. Shuni esda tutish kerakki, nafaqat
mablag’lar, qobiliyat, tajriba, tashkilotchilik tuzilmalari, balki shaxslar
tashkilotchiligi ham amalga oshiriladi. Boshqaruv mutaxassisining aqliy
madaniyati degan tushunchaga ham e’tibor berish lozim. U boshqaruv
faoliyatida muvaffaqiyatlarga eltuvchi qator kasbiy bilimlar, uslubiy
fikrlashga ega bo‘lishi kerak.
Mutaxassisning aqliy madaniyati masalalari ilmiy adabiyotlari
endigina muhokama qilinmokda, bu munosabatda birinchi qadam
tashlanmoqda. Lekin hayot hozirdan uning shakllanishining aniq
mexanizimini talab qilmoqda.

2.3. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usuli va ijtimoiy-
psixologik usullari
Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha
faoliyati boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan
bog’liqdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va
boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir
etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari
iqtisodiy usullarni to’ldirib, bozor iqtisodiyoti qonunlari. Huquqiy aktlarni
hisobga olish va bajarishga asoslanadi.
Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari
ma’muriy shakllar bilan qo’shib olib boriladi. Bu ko’p hollarda tashkiliy
ta’sir ma’muriy huquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga
oshirishga asoslanadi. Lekin, «boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli»
tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha
kengdir, chunki tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvning turli
darajalariga turli ko’lamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni o’rganish
masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy
aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning har bir bo’g’ini
vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati
samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror, farmoyishlarni
bajaradi, kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi va x.k. Boshqaruvning
tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish
manbaalari va yo’nalishlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq
holda ta’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari uch guruhga bo’linadi:
tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom.

Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi hujjatlarda ko’zda
tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda kundalik jadal
boshqarish maqsadida qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maqsadi
boshqaruv apparatining aniq harakati, boshqaruvning barcha bo’linma va
xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning
farmoyish usullari buyruq, farmoyish, ko’rsatma va boshqa me’yoriy
hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Buyruq - bu rahbarning qo’l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani
bajarishni yozma yoki og’zaki ravishda alab qilishidadir. Buyruq faqat
chiziqli boshqaruv tizimi rahbari tomonidan beriladi. Farmoyish -
xodimlardan ayrim ishlab chiqarish va xo’jalik masalalarini hal etishni
talab qilishdir. Farmoyish boshliq o’rinbosarlari, xizmatlar boshliqlari, ular
ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi. Boshqaruv amaliyotida
qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir
qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir etishning bunday
shaklini barcha darajadagi rahbarlar, lekin ko’pincha quyi darajadagi
komandirlar, brigada boshliqlari, ustalar qo’llaydilar.
Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq qiladi.
buyruq va farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatda mo’ljallangan bo’ladi.
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari - bu ishlab chiqaruvchi va
ayrim shaxslarga ularning ijtimoiy ehtiyojlari va psixologik
xususiyatlariga ta’sir etish bilan boshqarish vositasidir. Boshqaruvning
ijtimoiy-psixologik usullarini qo’llash korxonada yuz berayotgan ijtimoiy

hodisalarni chuqur o’rganish xodimlar nerv tizimsi kayfiyatiga ta’sir
etuvchi psixologik (ruhiy) omillarni bilishni talab etadi.
Ishlab chiqarish sharoitida sotsiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi
shakllanishining asosi bo’lgan mehnat omillarini o’rganadi, ijtimoiy
tizimlar, shu jumladan, ishlab chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish
qonuniyatlari, kishilarning jamiyatning turli qatlamidagi xulq-atvori
qonuniyatlarini tadqiq qiladi. ijtimoiy psixologiya guruh va omma
psixologiyasining xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulqiga ta’siri,
kishilar faoliyatini rag’batlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy fikrni
shakllantiruvchi omillarni o’rganadi. Shaxs psixologiyasi oliy nerv
faoliyati turlari va inson temperamenti, xarakteri, shaxsning irodasi,
qobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis etish qobiliyatini o’rganadi,
mehnat psixologiyasi mehnat faoliyatlari, shu jumladan, rahbar va
mutaxassislar (kasbiy xususiyat va qobiliyatlari, kadrlarni o’qitish usullari,
ish va dam olish tartibi, kadrlarni tanlash va baholash usullari, mehnat
jarayonining psixologik jihatlari) faoliyatini o’rganadi.
Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruhlar va shaxslar maqsadi va
manfaatlarini aniqlash va rostlash yo’li bilan ijtimoiy munosabatlarni
tartibga solish va uyg’unlashtirish maqsadida qo’llaniladi.
Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, o’zaro
majburiyatlar, ishchilarni tanlash, taqsimlash va ijtimoiy ehtiyojlarni
qondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili
faolligini oshirish, boshqaruvni demokratlashtirish maqsadida ham
qo’llaniladi.

Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik holat
tashkil etish yo’li bilan kishilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga
solishga qaratilgandir. Psixologik usullarga kichik guruh va jamoalarni
tashkil etish, mehnatni insoniylashtirish, malakali kadrlar tanlash va ularni
o’qitish va x.k.lar kiradi.
Shaxsning ruhiy xususiyatlarini inson faoliyatida ajratib tushunib
bo’lmaydi, chunki kishi qobiliyati va fe’li xususiyatlari uning faoliyati va
xulqida namoyon bo’ladi. Inson hayoti va ommaviy faoliyati uning ruhiy
holatini shakllantiradi. Insonning qanday hayot kechirishi, nima bilan
shug’ulanishini bilmay vujudga kelganligi, u yoki bu narsaga qobiliyat
rivojlanganligi, fe’li shakllanganligini anglab bo’lmaydi.
Inson avvalo o’zini ijodiy shaxs sifatida baholaydi. Ishchi mehnatga
bunday nuqtai nazardan qarashga darrov kelmaydi: moddiy ehtiyojlar
birlamchi bo’lib, ular qoniqqandan so’ng nisbatan yuksak insoniy
ehtiyojlar ilgari suriladi.
Inson faoliyati ma’lum rag’batlantiruvchi omillarga asoslangan bo’lib,
ma’lum maqsadga erishishga qaratilgandir. Rag’batlantiruvchi omil -
maqsad munosabati inson faoliyati o’zagidir. Umumiy ma’noda
rag’batlantiruvchi omil - bu insonni faoliyat yuritish uchun undovchi omil
bo’lib, maqsad esa inson uni amalga oshirish natijasida erishishni xoxlagan
narsadir. Rag’batlantiruvchi omil kishi xulqining ichki kuchidir.
Psixologiyada uzoq va qisqa rag’batlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson
faoliyatini rag’batlantiruvchi omil va o’z oldiga qo’ygan maqsad yaqin
kelajakka mo’ljallangan bo’lsa, u qisqa muddatli, agar ular uzoq istiqbolni
qamrab olsa uzoq muddatli deyiladi. Rag’batlantiruvchi omil darajasi bilan

insonning mehnatga, yutuq va muvaffaqiyatsizlikka nisbatan bo’lgan
munosabati uzviy bog’liqdir. Faqat uzoq muddatli rag’batlantiruvchi omil
mehnatga ijodiy munosabatda bo’lish manbaidir.
Kishi ruhiy xususiyatlarning u bajaruvchi ish talablariga mos
kelmasligi o’z kasbidan qoniqmaslik uni o’zgartirishga harakat qilishga,
xato qilish ehtimoli ortishiga va natijada mehnat unumdorligi pasayishiga
olib keladi.. aksincha, agar inson o’z qobiliyatini to’liq namoyon qila
oluvchi ish bilan bo’nd bo’lsa, u o’z mehnatidan mamnun bo’ladi, kasbni
tez egallaydi va mehnat unumdorligi yuqori bo’ladi.
Inson uchun faqat moddiy rag’bat muhim deb hisoblash noto’g’ri.
Unga juda ko’p narsa katta umumiy ishda o’z xissasi borligini xis etish,
o’zini mehnat orqali namoyon etish, o’z malakasi bilan g’ururlanishi,
o’rtoqlari hurmatiga sazovor bo’lish va x.k.lar ham muhimdir. Ko’pchilik
kishilar shaxsiy farovonlikka boshqalar hisobiga erishilgan shaxsiy
muvaffaqiyat orqali emas, mamlakat iqtisodiyotiga qo’shgan mehnati
hisobiga erishish lozimligini ta’kidlaydilar.

Xulosa
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga
tadbiq etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko’tarishda,
qolaversa xalqning farovon hayoti uchun bevosita o’z ta’sirini ma’lum bir
ma’noda o’tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi
va xizmat ko’rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok
etuvchi korxona-tashkilotlarning o’rni bozor munosabatlari davrida muhim
ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning rivojlantirishda va hamda ularning
iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog’lom raqobat muhitida o’z mavqega ega
bo’lishda, davr talabiga monand ilmiy texnik va ma’naviy yangiliklarning
o‘z vaqtida amaliyotda tadbiq qila oladigan kadrlarni tayyorlash maqsadga
muvofiqdir.
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishda
mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda bilimdon va ishbilarmon
xodimlarni shakllantirishga erishish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga
egadir. Bu borada hukumatimiz tomonidan bir qator me’yoriy qonun
hujjatlari qabul qilingan. Shulardan, ―Mehnat kodeksi, ―Ta’lim
to’g’risidagi, ―Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risidagi qonunlari,
―Istiqbolli yosh pedagog va ilmiy kadr malakasini oshirish va tajriba
almashuv tizimini takomillashtirish to‘g‘risidagi Prezident Farmoni
kabilarni misol qilib ke ltirish mumkin.
Zamonaviy korxonalar faoliyatini samarali ta’minlashda mehnat
qurollari va predmetlaridan inson resurslari – kadrlar muhim ahamiyatga
ega. Aynan kadrlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni boshqarib, joriy
va istiqboldagi rejalashtirishni amalga oshiradi hamda samarali boshqaruv

jarayonini ta’minlaydi. Kadrlarning kasbiy malakasi qanchalik yuqori
bo’lsa, korxona va tashkilotning, iqtisodiy, moliyaviy va ishlab chiqarish
ko’rsatkichlari shunchalik yaxshi bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Iqtisodiyot nazariyasi “Sh.Sh Shodmonov,U.V G’afuro’v”
2. Menejment “M Sharifxo’jayev,Y.Abdullayev”
3. Вахрушев В. Принципы японского управления. - М., София, 2018
4. Hamеdov I.A., A limov A . M . O ’ zb е kiston R е spublikasida tashqi
iqtisodiy faoliyat asoslari .
5.Yo’ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.:
TDIU, 2005
6.Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. "Menejment" fani bo’yicha
o’quv-uslubiy majmua. "Iqtisodiy ta'limdagi o’qitish texnologiyasi"
seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 7.Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva.
"Menejment" fani bo’yicha o’quv uslubiy ta'lim texnologiyasi. Uslubiy
qo’llanma. "Iqtisodiy ta'limdagi o’qitish texnologiyasi" seriyasidan. T.:
TDIU, 2006,
8.Yo’ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004

Foydalanilgan Sayatlar
1. https://kompy.info/download/boshqarishning-tashkiliy-mamuriy-
usullari-boshqarishning-iqtis.doc
2. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/iqtisodiyot/boshqaruv-
maqsadi-va-funksiyalari
3. https://fayllar.org/download/mavzu-boshqaruvning-iqtisodiy-
usullari.doc
4. http://www.genderi.org/download/navoiy-texnika-iqtisodiyot-
kasb-hunar-kolleji.doc
5. https://kompy.info/download/ozbekiston-aloqa-
axborotlashtirish-va-kommunikatsiya-texnologi.doc
6. www.Arxiv.uz
7. www.meti.go.jp – Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi;

Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati

Sotib olish