Boshqaruv jarayonlari va samaradorligi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	190.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Boshqaruv jarayonlari va samaradorligi

Sotib olish

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. BOSHQARUV SAMARADORLIGI TUSHUNCHASI VA
JARAYONLARI
1.1. Boshqaruv samaradorligi tushunchasi
Boshqaruv jarayoni ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining ajralmas qismidir,
uning samaradorligini korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha xulosada aniqlash
mumkin.
Samaradorlik keng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan maqsadlarga
erishish natajalari bilan ishlab chiqarish xarajatlarini solishtirishdan iboratdir.
Lotin tilida “samara” – harakatlik, ishlab chiqaruvchilar zaruriy natijani
beruvchi ma’nolarini anglatadi. U inson faoliyatining barcha sohalarida: fanda,
texnikada, siyosatda va mafkurada foydalaniladi. “Ishlab chiqarishni boshqarish
samaradorligi” tushunchasida “ ishlab chiqarish samaradorligi” tushunchasini
aniqlab olish lozim. Ishlab chiqarish samaradorligining oxirgi natijani
foydalanilgan xajmi yoki harajat resurslariga (ishlab chiqarish natijasi (samara)
va harajatlar o’rtasidagi farq) munosabati deb tushuniladi. Bu tushuncha ishlab
chiqarishni rivojlanish jarayoni harakatiga baho beradi va uning sifat
o’zgarishlarini yoritadi.
Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qirraliligi, uni ifodalash uchun
ko’p shaklli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida hohlagan darajadagi
boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim tushunchalari
keltirildi:
- boshqaruv xodimlari mehneti samaradorligi;
- boshqaruv apparatining boshqaruv faoliyati yoki uning alohida bo’limlari
va tarmoqlari samaradorligi;
- boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini ishlab
chiqish va amalgam oshirish);
- boshqaruv tizimlarining samaradorligi (boshqaruv tabaqasi, ishlab
chiqarish boshqarishda mehnatchilarning ishtiroklarini hisobga olgan
holda);
5

- boshqaruv mehanizmining samaradorligi(uslublar, dastaklar, rag’batlar va
rejali boshqaruv shakllari).
Bir tushunchadan boshqasiga o’tishda har bir tushunchaning mazmundorligi,
aloqadorligi olib boradi.
Samaradorlikning o’z mazmuni va mohiyatiga iqtisodiy hamda ijtimoiy
tavsifga ega holat sifatida urg’u beriladi. Samaradorlik turlari har xil
maqsadlarni (o’zaro aloqador) va samaraning o’ziga xos shaklini (ijtimoiy v
aiqtisodiy) ifodalaydi.
Boshqaruv samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi va
mazkur doirada namoyon bo’ladi: ishlab chiqarish doirasida va iste’mol
doirasida. Birinchi holatda xo’jalik hisobida boshqaruv samaradorligi (korxona,
firma), ikkinchidan esa, xalq xo’jaligidagi boshqaruv samaradorligi ilg’or
boshqaruv tizimini solishtirma baholash va tanlash, rejalashtirish,
takomillashtirish va boshqaruvni rivojlantirish uchun xizmat qilish mumkin.
Ob’ktni baholashga bog’liq holda samaradorlikning to’liq (umumiy) va lokal
(xususiy) turlarga bo’lish mumkin(11-jadval). Birinchi holda boshqaruv tizimini
samaradorligi aniqlanadi. Ikkinchidan – boshqaruv resurslarini alohida
turlaridan foydalanish samaradorligi (mehnat axborot moddiy) aniqlanadi.
Menejment samaradorligining turkumlanishi
Ko’rsatkichlar Samaradorlik turlari
Samaradorlik mazmuni Iqtisodiy, ijtimoiy
Namoyon bo’lish doirasi Xalq xo’jaligida, xo’jalik hisobida
Baholash ob’ekti To’liq (umumiy), lokal (xususiy)
Maqsadli mazmuni Rejali, haqiqiy, me’yoriy (potensial)
loyihali
Hisob – kitob usuli Absolyut (mutloq), solishtirma
6

Ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligini shakllantirish

7Iqtisodiy samaradorlik
Lokal samaradorlik To’liq samaradorlik Ijtimoiy samaradorlik
Boshqa
riluvch
tizim
Boshqaruv
harajatlari Ishlab chi
qaruvchi va
boshqaruv
natijalariBoshqaruv mehnati
Boshqaruvning texnik
vositasi
Axborot tizimi Boshqa
ruvchi
tizim
Boshqaruv samaradorligi, boshqaruvchi ob’ektning maqsadlarga
erishishini ta’minlash, ya’ni harajatlar bilan taqqoslangan holda Ishchilar soni,
Asosiy ishlab chiqarish fanlari qiymati.
Meyorlangan aylanma vositalar qiymati.
Boshqaruv shartlar.
Boshqaruvdagi nisbiy harajatlar

Operativlik, tashkillashtirish va tejamkorli- boshqaruvning yuqori
samaradorligining muhim shartidir. Ishlab chiqarishni boshqarish tizimi birligi,
uning samaradorligini sifat tavsilotlari orqali tarmoq konsern va korxonada
qo’llanilishini ifodalaydi. Inson faoliyatining har qanday sohasida, moddiy yoki
ma'naviy ishlab chiqarish, bu faoliyatning aniq shakllari va usullarini oqlaydigan
yoki rad etadigan asosiy omil bu uning samaradorligi hisoblanadi. Lotin effektidan
"samaradorlik" atamasi amalga oshirildi - ma'lum bir ta'sirga erishadi, kerakli
natijalar, samarali choralar.
Zamonaviy fan va amaliyotda tashkilotning samaradorligini aniqlashda ko'plab
yondashuvlar mavjud. Ammo, hozirgacha biron bir uslubiy yondashuv yo'q. Bu
ko'rib chiqilayotgan toifaning ko'p qirraliligi bilan bog'liq.
Samaradorlik tashkilotning integral va tuzilgan xarakteridir, ushbu faoliyatning
vazifasi, maqsadlari va vazifalariga muvofiq ushbu faoliyatning muvaffaqiyatini
har tomonlama aks ettiradi.
Barcha tuzilmalarga mos ravishda va barcha turdagi sharoitlarda va har qanday
holatda, tashkilotning samaradorligi uchun har qanday yagona mezonni aniqlash
bu etarli emas. Ammo umuman olganda, bu masalada to'rtta yondashuv
yo'naltiriladi: maqsadlarga erishish, resurslardan foydalanish, ichki jarayonlar va
aloqa, xodimlarni qondirish optimalligi.
Odatda, miqdori miqdoriy baholanishi va sifatli baholanishi mumkin bo'lgan bir
nechta tarkibiy qismlarni ajratadi:
) Ishlashi (maqsadlarga erishish darajasi);
) iqtisodiyot (xarajatlar va xarajatlarni kamaytirish);
) iqtisodiy samaradorlik (natija va xarajatlar nisbati);
) Ta'sir darajasi (harakatlarning to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita oqibatlari).
Tashkilotning samaradorligi mohiyatini aniqlashning barchasi samaradorlikning
ayrilish turlariga mos keladigan uchta guruhga bo'linishi mumkin:
Tashkilotning xususiy iqtisodiy samaradorligi.
Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik.
Boshqaruv samaradorligi.
8

Ikkinchisi menejment jarayoniga sarflangan boshqaruv va resurslarning natijalarini
taqqoslash bilan belgilanadi. XIX asr oxiridan boshlab tashkilotning
samaradorligini tasvirlash uchun eng maqbuldir. Ushbu ikkita kontseptsiya
tendentsiyasi mavjud. XX asr boshidan beri Amerika xalqi kasal teylorizm Ko'p
shaharlar samaradorlik qo'mitalarida ish olib bordi. Taylorizm qonunlarda
mujassam etgan vaqt kerak bo'ldi. 1928 yilda AQShda davlat xizmatlari
samaradorligini baholash yo'llarini ishlab chiqdi. 80-yillarda, ishlab chiqarilmagan
to'lqin paytida, sanoatda rivojlangan davlatlar G'arb davlat sektorida xarajatlarni
kamaytirish zarurati bo'yicha sudlanganga o'xshaydi.
Boshqaruv samaradorligi daromad va boshqaruv xarajatlarini majburiy ravishda
hisoblash mumkin. Samaradorlik tashkilotning boshqaruv mazmuni sifatida qabul
qilinadi: "Hamma ilm va menejment san'at asarlari faqat ma'muriy tashkilotlar
tomonidan manbalardan samarali foydalanishda."
Rivojlanishning hozirgi bosqichida menejmentning samaradorligini baholash
muhim muammodir. Muammoni barcha takliflar bilan hal qilish mumkin bo'lgan
bunday usul yo'q va samaradorlikga zarar etkazmasdan. Ko'pincha to'g'ridan-to'g'ri
va bilvosita, moddiy va nomoddiy, real va naqd pullar va xarajatlarni hisobga olish
kerak. Ko'rib chiqish kerak tashqi effektlar . Davlat idoralari ustidan jamiyatni
qat'iy nazorat qilish kerak.
Hukumat va hokimiyat organlarida samaradorlik samaradorligi bo'yicha uchta
yo'nalishi mavjud:
) strategik maqsadlarni amalga oshirish (vazirlik va idoralar darajasidagi);
) Dasturlar / loyihalarni amalga oshirish (o'rta va katta menejerlar darajasi).
Boshqarishning samaradorligi mezonlari qator ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi:
Tashkilot faoliyatining yakuniy natijalari va boshqaruvning yakuniy natijalari
orqali ifodalangan boshqaruv tizimining samaradorligini tavsiflovchi.
Menejment jarayonini boshqarishning mazmuni, boshqaruv apparati mazmuni,
texnik jihozlar, inshootlar va xonalar, ya'ni tayyorlash va boshqarish jarayoni,
davolash apparati tarkibidagi xarajatlar, Texnik uskunalar, binolar va binolarning
mazmuni, kadrlar boshqaruvini tayyorlash va qayta tayyorlash. Quyidagi: ishlash,
9

samaradorlik, moslashuvchanlik, moslashuvchanlik, samaradorlik, ishonchlilik
boshqaruv apparati normativ tavsiflari bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Tashkiliy tuzilishning mantiqiyligini va texnik va tashkiliy darajada tavsiflovchi.
Projemalar boshqaruv tizimiga, boshqaruv funktsiyalarini, boshqaruv
funktsiyalarini markazlashtirish darajasi, o'z huquqlari va majburiyatlarni
taqsimlash orqali muvozanatlangan holda qabul qilingan qoidalar. Boshqaruv
samaradorligini baholash. Boshqaruv tizimining boshqaruv tizimining va uning
boshqaruv ob'ektining tashkiliy tuzilmasini aniqlash muhimdir. Bunday mezonlar
boshqariladigan quyi tizimlarni tashkiliy qurilishining oqilonaligini aks ettirish
uchun ishlab chiqilgan. Mezonlar:
Tashkilotning maqsadli amal qilish muddati va boshqaruv sub'ektlarining ishlashi.
Boshqaruv muammolarini hal qilishga sarflangan vaqt.
Amaliyot fanlari uslubi.
Boshqaruv fanlarini, ularning quyi tizimlari va havolalarini tashkil etish.
Umumiy (jami) iqtisodiy, ijtimoiy, texnik, kadrlar va texnik xizmat ko'rsatish va
tegishli boshqaruv tashkilotlarining, ularning quyi tizimlari va havolalarini
ishlashni ta'minlash.
Boshqarishning vazifasi ushbu maqsadlarga erishishni ta'minlash uchun
boshqariladigan ob'ektga qaratilgan ta'siri bo'lganligi sababli, ushbu maqsadlarga
erishish darajasi: cheklangan natijalarga ko'ra ishlab chiqarish faoliyati,
rejalashtirish sifati, investitsiyalarning samaradorligi to'g'risida, kapital aylanmasi
tezligini oshirish va boshqalar. Xususiy misol - bu boshqaruv darajasining
samaradorligini foyda darajasi bo'yicha, bu ko'rsatkichni ko'paytirish yoki
kamaytirish moyilligi.
Nochorlik mezoniga nisbatan boshqa iqtisodiy mezonning rentabellik mezoniga
nisbatan samarali va unumdorligi, mahsulot hajmi, mahsulot sifati. Bunga
quyidagilar ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi moddiy resurslar, Inson resurslari,
innovatsiyalarni joriy etish.
10

Boshqaruvning samaradorligi tobora ko'proq iqtisodiy samaradorlik bilan
aniqlanmoqda: foydali natija, shuningdek, foydali va asossiz yo'qotishlar bilan
taqqoslanadi. .
Zamonaviy boshqaruv Nazariya kompaniyaning samaradorligi ko'rsatkichlari va
mahsuldorligi bilan, birinchi, birinchi, birinchi, dastlabki foydalanish
samaradorligini muvofiqlashtirish zarurati tug'diradi; Ikkinchidan, menejmentning
kompaniyaga ko'p tomonlama ta'sirini qo'shimcha mezonlar to'plamidan
foydalangan holda hisobga olish zarurati.
Shunday qilib, "Chiqish" tashkilotining zamonaviy integratsiyalashgan tahlili,
uning samaradorligi nuqtai nazaridan, sanoat faoliyatining ijtimoiy va atrof-muhit
oqibatlarining ko'p tomonlama hisobini, iste'molchiga mahsulot yoki xizmatlarning
ta'sirini o'z ichiga oladi.
1.2. Boshqaruv jarayonlari
Boshqaruv apparatining tuzilishi deganda, boshqaruv apparati va ular
orasidagi bog‘lanishlar tushuniladi. Boshqaruv apparatining tarkibi - bir-biri bilan
bog‘langan teng huquqli birliklar va bo‘g‘inlar bilan to‘ldirish uchun tashkiliy
tuzilishdan iborat. Har bir bo‘linma o‘z vazifasiga ega bo‘lib, bo‘linma bajaradigan
vazifalar doirasida, uning faoliyat chegaralarini, vakolatlarini va javobgarligini
belgilaydi. Tuzilish bo‘linmalari rasmiy va norasmiy aloqalarga bo‘linadi. Rasmiy
aloqalar, eng avvalo, rahbarlar bilan bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi aloqalardir (tik
aloqalar). Ular rahbarlikning va bo‘ysunuvchilarning turiga qarab farq qiladi. Agar
rahbarlik to‘laqonlik bo‘lib, quyi bo‘linmalar faoliyatiga doir barcha masalalarga
dahldor bo‘lsa, bu xildagi aloqa muntazam aloqa deyiladi . Rahbarlik cheklangan
bo‘lsa, bu holda aloqa funksional bo‘ladi. Bo‘linmalar o‘rtasida, vertikal aloqadan
tashqari yopiq aloqalar mavjud bo‘lib, ular muvofiqlashtirish va hamkorlik qilish
tarzidagi aloqalardir. Boshqaruv tizimida asosiy o‘rinni rasmiy aloqalar egallaydi.
Lekin norasmiy aloqalar ham muhim ahamiyatga egadir. Bularga korxonaning
ta’minotchilar, mahsulot iste’mol qiluvchilar, tadqiqot va ishlab chiqarish
tashkilotlari o‘rtasidagi aloqalari kiradi. Muntazam tuzilish bu tuzilishning eng
sodda turi bo‘lib, unda har bir rahbar o‘ziga ishonib topshirilgan bo‘linma
11

faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqaradi va hamma zarur qarorlarni mustaqil
ravishda qabul qiladi. Muntazam tuzilishli boshqaruvda rahbar hamma zarur
vakolatlarga ega bo‘ladi va o‘zining xo‘jalik faoliyati natijalari uchun to‘la javob
beradi. Boshqaruv tuzilishi ko‘p bosqichli bo‘lganda bir bosqichga tegishli
tashkilotlarning har bir guruhini idora qilish ko‘lamlariga qarab, yuqori bosqichda
o‘zining rahbar tashkilotiga ega bo‘ladi. Masalan, ikkinchi bosqichdagi idoralar
guruhi uchinchi bosqichdagi rahbar bo‘g‘iniga va uchinchi bosqichdagi idoralar
guruhi to‘rtinchi bosqichdagi rahbarlik bo‘g‘iniga ega va h.k., unda barcha tizim
bo‘limlari muntazam ravishda boshqariladi, shuningdek, boshqaruvning barcha
masalalari bitta yo‘nalish bo‘yicha yechilib, har qaysi bo‘g‘in bitta rahbarga va bir
necha bo‘ysinuvchilariga ega bo‘ladi. Xodimlar faqat o‘z rahbariga hisobot
beradilar. Bo‘linmalar o‘rtasida muntazam bog‘lanish o‘rnatiladi. Rahbarlar ish
yuzasidan o‘z xodimlari bilan bevosita bog‘lanish o‘rnatadilar va ularning oldida
o‘z harakatlari, ish natijalari to‘g‘risida hisobotlarni beradilar. Bu bilan teng
huquqli tuzilish birliklari negizida yopiq bog‘lanish yo‘qligi va xodimlarning
ixtisoslashmaganligi bilan boshqa turdagi boshqaruv tuzilishidan ajralib turadi.
Muntazam tuzilishning afzalligi shundaki, boshqarishda ijro etish intizomi ancha
yuqori bo‘ladi, qarorlarni qabul qilish davri qisqaradi. Lekin bu ishchilarning
ijodiy qobiliyatini yanada yuzaga chiqarish uchun rag‘batlantirmaydi, qarorlarni
sifatli bo‘lishi kafolatlanmaydi. Boshqaruvning ushbu tuzilishi o‘zining
ayovsizligini kuchaytirib, ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatiga epchil mos ravishda
ta’sir etish qobiliyatini yo‘qotadi. Muntazam boshqaruv tizimi sodda, barqaror
masalalarni yechishga qo‘l keladi. Bu tuzilish doirasida mukammal masalalarni
yechish ancha mushkul bo‘ladi. Muntazam boshqaruv tizimi turining oddiy
mahsulotning barqaror turlarini ishlab chiqaradigan kichik tashkilotlarda qo‘llash
juda yaxshi samara beradi. Boshqacha qilib aytganda, muntazam boshqaruv tizimi
boshqaruvning quyi pog‘onalarida qo‘llanadi. Yirik sanoat korxonalarida ishlab
chiqarish rivojlangan sari va ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalashtirish, kombinatsiyalashtirish jarayoni keng tarqalganligi sababli
muntazam boshqaruv turini boshqa turdagi boshqaruv tizimi siqib chiqarmoqda,
12

uning o‘rniga funksional boshqaruv tizimi qo‘llanilmoqda. Funksional boshqaruv
tizimi. Bu boshqaruv tizimi rahbarni va tizim bo‘linmalarini har xil vazifalarga va
aniq bo‘linmalarda boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgan bo‘lib, har
bir boshqaruv bo‘g‘iniga muayyan masalalar biriktirib qo‘yiladi. Masalan, biri
boshqaruv idorasini rejalashtirish bilan, ikkinchisi texnologik, uchunchisi ta’minot,
to‘rtinchisi mahsulot sifatini nazorat qilish va h.k. lar bilan shug‘ullanadi. Bunda
rahbarning vakolatlari ancha cheklangan bo‘lib, qabul qilinayotgan qarorlarning
sifatini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Funksional bo‘linmalar bevosita barcha
quyi tizim bo‘linmalarining faoliyatini boshqaradi. Bunda ular umumiy ish
natijalariga javob bermasdan, faqat o‘zlari bajaradigan boshqaruv faoliyatigagina
javob beradilar. Bu funksional bo‘linmalar huquq doiralarining javobgarlik
doirasidan ancha keng bo‘lishiga olib keladi. Funksional turdagi boshqaruv
tizimida va funksional bo‘linmalar o‘z o‘rnini topadi. Bunda muntazam boshqaruv
tizimi har xil boshqaruv bosqichlarida joylashgan bo‘lib, yuqori va quyi deb
ataladi. Funksional tizimi esa bitta bosqich sathida bir tekis joylashgan bo‘lib,
tizimi bo‘linmalari orasida muntazam va funksional bog‘lanish o‘rnatilgan bo‘ladi.
Funksional boshqaruv tizimining afzallik tomoni shundaki, unda boshqaruv
faoliyati chuqur ixtisoslashgan bo‘ladi. Bu esa qabul qilinadigan qarorlarning
bajarilish doirasi ortishiga imkon yaratadi, xodimlarning kasb mahorati ancha
yuqori bo‘ladi, ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatida ko‘p maqsadli boshqarishga
imkoniyat tug‘iladi. Funksional boshqaruv tizimi 10.2 - rasmda berilgan.
Muayyan boshqaruv tizimining bir qator kamchiliklari- funksional bo‘linmalarning
ishlarini muvofiqlashtirish darajasi yuqori emasligi, rahbarlarning vazifalari va
huquqlari unga muvofiqlashmaganligi, ishning pirovard natijalari uchun aniq va
mas’ul xodimlarning yo‘qligi, funksional bo‘linmalar o‘rtasida ish yuzasidan
nizolarning mavjudligi, boshqaruv apparatida ishga byurokratik munosabatda
bo‘lish hollarining borligi ehtimoldan holi emas. Bu kamchiliklarni bartaraf etish
uchun muntazam - funksional (aralash) turdagi boshqaruv tizimini qo‘llash
mumkin.
13

Muntazam-funksional boshqaruv tizimi. Bunda asosiy boshqaruv tizimi
muntazam boshqaruv hisoblanadi (10.3-rasmga qarang). Hamma boshqaruv
bosqichlarida va mustaqil uchastkalarni boshqarish faoliyatida muntazam rahbarlar
ajratiladi. Ularga ishlab chiqarish - xo‘jalik faoliyatini yakka boshchilik asosida
boshqarish huquqi berilgan bo‘lib, u olingan natijalarga to‘liq javob beradi.
Boshqaruvning muntazam turida ishlaydigan rahbarlarga malakali yordam
ko‘rsatish uchun funksional va ma’muriy tashkilotlar tashkil etiladi. Bu
tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorini tayyorlash va rahbarlarga malakali
yordam berishdan iborat. Boshqaruvning muntazam - funksional tizimi turida
muntazam - funksional va shtabli bo‘linmalar qo‘llaniladi. Bu bo‘linmalar
o‘rtasida har xil o‘zaro bog‘lanishlar mavjud bo‘lib, ishlab chiqarish ko‘lamining
doimiy ravishda o‘sishi, boshqaruv mehnatining yanada murakkablashishi, yangi
boshqaruv vazifalarining ajralib chiqishi bo‘linmalar ixtisosining chuqurlashishiga
olib keladi. Bu esa boshqaruv mehnatini samaradorligini oshirishga imkon
yaratadi. Boshqaruvning muntazam funksional tuzilishining foydali tomoni aniq
ish natijalariga javobgar mas’ul shaxslarning mavjudligidan, xodimlarning kasb
mahoratini o‘sishidan iborat. Doimiy o‘zgaruvchi ishlab chiqarish - xo‘jalik
faoliyatiga ko‘nikmaslik darajasini balandligini, mustaqillik va rasmiyatchilikka
moyillik, teng huquqli yopiq bog‘lanishlar muvofiqlashtirilishining murakkabligi,
ishlab chiqarish birlashmasi yiriklashgani sari buyruqbozlik kuchayishlar muayyan
boshqaruv tizimining kamchiligi hisoblanadi. Kamchiliklarga qaramay mazkur
boshqaruv tizimi respublikamiz sanoatida keng ko‘lamda tarqalgan. Hozirgi vaqtda
barcha korxonalar, zavodlar, kombinatlar, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalarida
mazkur boshqaruv tizimini qo‘llamoqdalar. Ishlab chiqarishning tez sur’atlar bilan
o‘sishi korxonalar va birlashmalarda boshqaruv tizimining murakkablashishiga
olib keldi. Natijada ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatida o‘zgaruvchan masalalarni
hal etishda muntazam fukncional boshqaruv tizimida yetarli ko‘nikish va
mutanosiblik mavjud bo‘lganligi sababli ba’zi bir muammolar kelib chiqadi. Bu
muammolarni bartaraf etish uchun dasturli - maqsadli boshqaruv uslubi ishlab
chiqiladi. Bu uslub aniq maqsadlarga erishish uchun muntazam - funksional
14

$bo‘linmalarning mayda bo‘lakchalarini yaratishni ko‘zda tutadi. Bular jumlasiga yangi turdagi buyumlarni ishlab chiqish va joriy etish, ishlab chiqarishni qayta tiklash, iste’molchilarnig mavjud talablarini qondirish va boshqa ko‘p masalalar bo‘yicha alohida bo‘lakchalarni yaratish kiradi. Dasturli maqsadli usulni qo‘llash boshqaruv tizimini ancha murakkablashtiradi. Dasturli - maqsadli usul ishlab chiqarish birlashmalarining boshqaruv tizimini barqarorlashtirib dinamik ravishda o‘zgaruvchan masalalarga tez ta’sir ko‘rsatadi. Tashkilotda rahbariyatning samaradorligini baholash kuchli va kamchiliklarni tushunishga yordam beradi, dastlabki rejaga rioya qilish rejalashtirilgan natijalarga erishish va tashkilotning ishlashiga qanday ta'sir qilish kerak. Tashkilot rahbariyatini baholash uchun uning maqsadlari va vazifalarini aniqlash kerak; ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish uchun tizimli yondashuvdan foydalaning; Qarorlarni baholash natijalari asosida qabul qilishlari kerakligini aniq biling. Hisob-kitoblar - murakkab va qimmat voqea. Baholash rejalashtirish: Baholash maqsadini aniqlash. Ma'lumotni axborot va bo'shliqlarni identifikatsiyalashda allaqachon mavjud bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash. Baholash jarayonida olinishi kerak bo'lgan masalalarni, javoblarni ishlab chiqish. Ma'lumotlarning hisob-kitoblarini, yig'ish va tahlil qilish, yangi axborot manbalarini baholash va tahlil qilish usullarini aniqlaydi. Bu ichki yoki tashqi baho bo'ladimi yoki yo'qligi to'g'risida qaror qabul qilish; Alohida ekspert yoki jamoaga baholash uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar va ko'nikmalarni aniqlash. Namunali grafika va ish stavkasini tuzish. Qo'llash paytida, texnik-iqtisodiy asoslar, texnik va qonuniylik printsiplari, axborotning aniqligi va ishonchliligi hisobga olinishi kerak. Keyingi faoliyat (va faoliyatni boshqarish) samaradorligini baholash metodologiyasining umumiy sxemasi: Ed \u003d p / c x zo / zp, 15$ $c faoliyatining maqsadi qayerda; Faoliyat natijasi; Zo - maqbul xarajatlar; ZP - ishlab chiqarish xarajatlari; Ed - bu ishlashning ko'rsatkichi. 1980-yillarning o'rtalarida R.Akof va F. Ichki olimlar metodologiyasidan foydalangan holda faoliyatning to'rtta asosiy parametrlari soniga qarab faoliyatning samaradorligi to'g'risida ma'lumot berishadi: samaradorlik, ob'ektivlik, ob'ektiv ahamiyati va samaradorlik. Ed \u003d C / P X P / C x Keyin / td x (pp / z - pH / zk), qayerda ed - samaradorlik samaradorligi koeffitsienti; C faoliyatning maqsadi; P - faoliyatning qoniqishiga ehtiyoj. Faoliyat natijasi; - maqsad loyihasi maqsadida eng maqbul vaqt; TD - haqiqatan ham vaqt o'tkazgan; Z - umumiy xarajatlar; RP - umumiy ijobiy xarajatlar; PH - umumiy salbiy natijalar; Zk - bu natijalar va xarajatlar va resurslarning ko'zgu rentgen darajasi va shu jumladan resurslar va resurslarning aks ettiruvchi darajasining qiymati. Ushbu formula har qanday faoliyat samaradorligini baholash uchun metodologiyani tayyorlashga asoslanishi mumkin. Samaradorlikni baholash uchun siz quyidagi sharoitlarga qarab quyida keltirilgan yondashuvlardan foydalanishingiz mumkin. Maqsadli yondashuv. Samaradorlik baholashning asosiy mezoni maqsadga erishishdir. Maqsadli yondashuvdan foydalanish bir qator muammolar bilan bog'liq: a) Agar tashkilotlar moddiy mahsulotlar ishlab chiqarmasa, maqsadga erishish oson emas. b) bir nechta maqsadlarga erishishga urinishlar va ulardan birining yutuqlari boshqa vazifalarni bajarishni qiyinlashtiradi. v) "rasmiy" maqsadlar umumiy to'plamining mavjudligi, barcha a'zolarning sa'y- harakatlariga erishish uchun munozarali hisoblanadi. Tizimlar yondashuvi. Bu tizimda "Kirish - jarayoni - ishlab chiqarish" ni ajratish va uni yuqori darajadagi tizim sharoitlariga moslashtirish zarurligini anglatadi. Har qanday tashkilot sanoat, jamiyat va tobora ko'proq - global iqtisodiyotning bir qismidir. Ushbu tizimlarning barchasi ularning qismlariga talablar qo'yadi. 16$

Tashkilotlar, shuningdek, tozalik talablarini qondirish uchun talab qilinadi
atrofichki barqarorlikni ta'minlash. Tashkilot shunchaki xaridorlarini qondiradigan
mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqarish bilan cheklanib bo'lmaydi. U boshqa
tizimlarning boshqa muhim elementlari qoniqarli ekanligi shu tarzda harakat
qilishi shart.
Ko'p sonli yondashuv. Ushbu ishchilarning barchasini va tashkilot faoliyatida
ishtirok etadigan guruhlarning qoniqishini ta'minlaydi. U turli guruh va
tashkilotdagi shaxsiy manfaatlarning ahamiyatiga alohida e'tibor beradi.
Raqobatlash baholarining modeli, menejerlar quyidagi komponentlarga e'tiborni
qaratadigan hisob-kitoblarni tanlashlari kerakligini anglatadi: 1) qattiq nazorat yoki
moslashuvchanlik va 2) ichki yoki tashqi omillar. Ushbu variantlarning to'rtta
kombinatsiyasi aniqlanishi mumkin:
qattiq boshqaruvni qadrlaydigan va uning e'tiborini tashkilotning ichki muhitiga
qaratgan rahbari tashkilotning barqarorligi va yaxlitligiga intiladi;
boshqarish va tashqi muhitga yo'naltirilgan boshliq, resurslardan foydalanish
samaradorligini va samaradorligini ta'minlashga intiladi;
boshliq, moslashuvchanlik va tashkilotga yo'naltirilgan tashkilot xodimlarning
qoniqish va rivojlanishiga intiladi;
moslashuvchanlikni qadrlaydigan va tashqi muhitga e'tiborni to'laydi, rivojlanish
va raqobatbardoshligini oshiradi.
TRUP-smetalarining modeliga ko'ra, paradoks shundaki, menejerlar tashqi hisob-
kitoblarga o'xshash narsalarni tanlashlari kerak. Tashkilotlar ushbu asosiy hisob-
kitoblarning maqbulligini aks ettiradi.
.3 samaradorlikni baholash turlarining tasnifi. Monitoring
Monitoringdan farqli o'laroq, monitoringdan farqli ravishda tashkilotning uzoq
muddatli ta'sirini aniqlashga imkon beradi va tadbirlar va natijalar o'rtasidagi
qatnov munosabatlarini aniqlashga yordam beradi. Monitoring Tashkiliy vazifalar
bajarilganligini va rejalashtirilgan natijalarga erishilganligini aniqlash imkonini
beradi. Baholash va monitoring nazorat vositalari. Tashkilot holatini tahlil qilish
paytida monitoringni baholash nimani boshqacha ekanligini aniqlash kerak.
17

Ularning har biri vaziyatga qarab foydali bo'lishi mumkin. Baholash juda xilma-xil
va dastur yoki loyihaning turli bosqichlarida o'tkazilishi mumkin, shuning uchun
baholash yondashuvi muayyan vaziyatga qarab turli xil tasniflash bilan bog'liq
bo'lishi mumkin.
F. W. Sanders oldingi tadqiqotchilarning ishini hisobga oladigan quyidagi tasnifni
taklif etadi.
Vazifaga yo'naltirilgan yondashuv. Baholash, aniq maqsadlar va dastur yoki loyiha
vazifalarini aniqlashtirishga qaratilgan baholar ushbu maqsad va vazifalar
bajarilganmi yoki yo'qmi.
Menejmentga yo'naltirilgan yondashuv. Qaror qabul qilish uchun zarur bo'lgan
ma'lumotlar bo'yicha menejerlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan baholash.
Javob yo'naltirilgan yondashuv. Baholash Benefitsiarga e'tibor qaratdi, uning
asosiy vazifasi - ushbu turli xil mahsulotlar, xizmatlarni tanlash uchun benefitsiarni
ta'minlash uchun zarur bo'lgan "mahsulotlar" haqida ma'lumot to'plash.
Ekspert xulosasiga yo'naltirilgan yondashuv. Dastur yoki xizmatlarning sifatini
aniqlash uchun ma'lum bir sohada professional ekspertizadan foydalanishga
bevosita baho berish.
Qiyosiy tahlil yondashuvi. O'zgarishlar turli mutaxassislarning nuqtai nazarini bir-
birlariga taqqoslash bo'yicha qurilgan.
Tomonlarning ishtirokiga yo'naltirilgan yondashuv. Ushbu baholashning
ehtiyojlari va mezonlarini aniqlash jarayoniga, shuningdek, siz to'plashingiz kerak
bo'lgan ma'lumotlar bilan manfaatdor bo'lgan barcha tomonlarning ishtirokini
ta'minlaydigan baholash. Baholash, yakuniy natijalar va dasturning samaradorligini
o'z ichiga olgan vazifalar, "Sumbetni baholash" umumiy atamasi deb ataladi.
"Formingni shakllantirish" menejment menejerlariga tashkilotning samaradorligini
oshirish uchun qanday o'zgarishlar amalga oshirilishi kerakligi to'g'risida qaror
qabul qilishda yordam berishga yordam beradi
Baholash turlarini tasniflash:
Fanlar baholash: a) har qanday holatga nisbatan kerakli ehtiyojlarni aniqlaydigan
va mavjud ehtiyojlarni aniqlaydi va ularda istiqbolli ehtiyojlarni aniqlaydi; b)
18

jarayonni baholash bu yoki ushbu tashkilot aslida uning faoliyati qanday qilib ba'zi
natijalarga olib keladiganligini va tashkilotning kuchli va zaif tomonlari nimaga
olib keladiganligini tasvirlashga qaratilgan; v) maqsad va maqsadlarni baholash
rejalashtirilgan maqsad va vazifalarni bajarishda va boshqa bir tashkilotga etib
borishi va boshqa tashkilotini o'zgartirishga yordam beradi.
Sumpektsiya reytingi: a) Tashkilotning qaysi faoliyatini xizmat oluvchilar
tomonidan zarur bo'lgan natijalarga erishishga olib keladi va ishning ma'lum bir
bosqichida muhim bo'lgan natijalarga olib keladi, ammo ishning ma'lum bir
bosqichida muhim bo'lgan tadbirlardan qochadi, ammo olib kelmaydi kerakli
natijalar; b) Ta'sirni baholash sizning tashkilot faoliyati bilan bog'liq bo'lgan
odamlar / mijozlar / mijozlar / benefitsiarlardagi o'zgarishlarni aniqlashga imkon
beradi; v) iqtisodiy samaradorlikni baholash iqtisodiyotning iqtisodiy
ko'rsatkichlarini va tashkilot faoliyatining natijalarini, natijasi olingan natijaning
narxida ifodalangan xarajatlar va natijalarning nisbati.
O'z vazifalariga mos keladigan baholash turini tanlash kerak. Yuqoridagi
usullardan tashqari zamonaviy korxonalar Monitoring usuli keng tarqalgan.
Monitoringning mohiyati, avval rejalashtirilgan va dolzarb natijalar, oraliq natijalar
va muammolarni muvofiqlashtirishni amalga oshirishga rioya qilishdir;
Ikkinchidan, istalmagan oqibatlarning oldini olish va siyosatni o'z vaqtida tartibga
solishni kuzatib boring. Samarali monitoringning asosiy sharti - tashkilotning
maqsadlari, maqsadlari, tamoyillari va siyosatlarining ravshanligi.
Monitoring - bu har qanday ijtimoiy hodisa yoki jarayonni rivojlantirish va
monitoring qilish uchun ma'lumotlarni muntazam yig'ish va tahlil qilish jarayoni.
Bu ma'lumot olish va tahlil qilish bilan bog'liq maxsus boshqaruv tizimi. Bu
siyosatning o'ziga xos va bir vaqtning o'zida tashkilotdagi xavfsizlik tizimi.
Monitoring o'rganilgan hodisa yoki jarayonda qaysi siljish yoki taraqqiyotni
aniqlash uchun asosiy ma'lumotlarni (ko'rsatkichlar) muntazam ravishda to'plash
va tahlil qilish jarayonini ta'minlaydi. Monitoringning asosiy maqsadi - boshqarish
samaradorligini oshirish va faoliyatni o'zgartirish, tuzatishlar va muammolarni hal
qilish bo'yicha faoliyatni takomillashtirishdir.
19

II.BOB. BOSHQARUV SAMARADORLIGINING IQTISODIY
KO’RSATKICHLARI VA UNING IJTIMOIY SAMARADORLIGI
2.1. Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligi
Boshqaruvni ijtimoiy samaradorligini miqdoriy bahosida mulkiy taqqoslash
tavsifi va alohida xususiy yo’nalishlarga e’tiborlik xususiyati o’z ifodasini
topadi. Boshqaruv apparatining mehnat unumdorlkigida muhim holat sifatida
ishchilarning umumta’lim darajasini va malakasini oshirish, moddiy – maishiy
sharoitlarini yaxshilash va boshqalar nazarda tutiladi. Iqtisodiy samaradorlik
boshqaruvni takomillashtirishda boshqaruv apparatining mehnat va moddiy
xarajatlarini kamaytirish, ijtimoiy – iqtisodiy omillarni qo’llash, ya’ni boshqaruv
xodimlarining mehnat faolligini oshirish yoki mehnt qobiliyatlari susayishining
oldini oluvchi, xodimlar qo’nimsizligini kamaytiruvchi va ishlovchilarning
mehnat sharoitlarini yaxshilovchi tadbirlarni joriy qilish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Bozor sharoitida boshqaruvni ijtimoiy yo’nalishi kuchaytiriladi: boshqaruvni
rivojlantirish moddiy – texnika bazasidan ijtimoiy – madaniy yo’nalishda
foydalanish, korxonaning mulkchilik vositalari ahamiyatini, ishchilarning
moddiy – maishiy sharoitlarini oshirish, ta’lim olish, madaniy vama’naviy
vazifalarni chuqurlashtirish.
Menejer bozor munosabatlarida xo’jalik mehanizmini ijtimoiy, iqtisodiy va
rag’batlantiruvchi omillarni, mehnat jamoasi tavsifini, kuch va malaka
vositalarini qo’llash va takomillashtirishning sir – asrorlarini to’la o’zlashtirib
olsagina boshqaruv faoliyatining samaradorligi va natijalarini ta’minlash muhiti
yaratilar ekan. Boshqaruv jarayoni ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining
ajralmas qismidir, uning samaradorligini korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha
xulosada aniqlash mumkin.
Samaradorlik keng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan maqsadlarga
erishish natajalari bilan ishlab chiqarish xarajatlarini solishtirishdan iboratdir.
20

Lotin tilida “samara” – harakatlik, ishlab chiqaruvchilar zaruriy natijani
beruvchi ma’nolarini anglatadi. U inson faoliyatining barcha sohalarida: fanda,
texnikada, siyosatda va mafkurada foydalaniladi. “Ishlab chiqarishni boshqarish
samaradorligi” tushunchasida “ ishlab chiqarish samaradorligi” tushunchasini
aniqlab olish lozim. Ishlab chiqarish samaradorligining oxirgi natijani
foydalanilgan xajmi yoki harajat resurslariga (ishlab chiqarish natijasi (samara)
va harajatlar o’rtasidagi farq) munosabati deb tushuniladi. Bu tushuncha ishlab
chiqarishni rivojlanish jarayoni harakatiga baho beradi va uning sifat
o’zgarishlarini yoritadi.
Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qirraliligi, uni ifodalash uchun
ko’p shaklli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida hohlagan darajadagi
boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim tushunchalari
keltirildi:
- boshqaruv xodimlari mehneti samaradorligi;
- boshqaruv apparatining boshqaruv faoliyati yoki uning alohida bo’limlari
va tarmoqlari samaradorligi;
- boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini ishlab
chiqish va amalgam oshirish);
- boshqaruv tizimlarining samaradorligi (boshqaruv tabaqasi, ishlab
chiqarish boshqarishda mehnatchilarning ishtiroklarini hisobga olgan
holda);
- boshqaruv mehanizmining samaradorligi(uslublar, dastaklar, rag’batlar va
rejali boshqaruv shakllari).
Bir tushunchadan boshqasiga o’tishda har bir tushunchaning mazmundorligi,
aloqadorligi olib boradi.
Samaradorlikning o’z mazmuni va mohiyatiga iqtisodiy hamda ijtimoiy
tavsifga ega holat sifatida urg’u beriladi. Samaradorlik turlari har xil
maqsadlarni (o’zaro aloqador) va samaraning o’ziga xos shaklini (ijtimoiy v
aiqtisodiy) ifodalaydi.
21

Boshqaruv samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi va
mazkur doirada namoyon bo’ladi: ishlab chiqarish doirasida va iste’mol
doirasida. Birinchi holatda xo’jalik hisobida boshqaruv samaradorligi (korxona,
firma), ikkinchidan esa, xalq xo’jaligidagi boshqaruv samaradorligi ilg’or
boshqaruv tizimini solishtirma baholash va tanlash, rejalashtirish,
takomillashtirish va boshqaruvni rivojlantirish uchun xizmat qilish mumkin.
Ob’ktni baholashga bog’liq holda samaradorlikning to’liq (umumiy) va lokal
(xususiy) turlarga bo’lish mumkin(11-jadval). Birinchi holda boshqaruv tizimini
samaradorligi aniqlanadi. Ikkinchidan – boshqaruv resurslarini alohida
turlaridan foydalanish samaradorligi (mehnat axborot moddiy) aniqlanadi.
Operativlik, tashkillashtirish va tejamkorli- boshqaruvning yuqori
samaradorligining muhim shartidir (36-chizma). Ishlab chiqarishni boshqarish
tizimi birligi, uning samaradorligini sifat tavsilotlari orqali tarmoq konsern va
korxonada qo’llanilishini ifodalaydi.
Ko’rsatkich tushunchasi baholanayotgan predmetning, ob’ektning qandaydir
xususiyatlarini, jihatlarini, tomonlarini tavsiflaydi. Boshqaruv samaradorligini
belgilaydigan ko’rsatkichlarni uch guruhga bo’ish mumkin:
1. Texnikaviy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruvning texnik
vositalarini (dastgohlar, hisoblash texnikalari va boshqalar)
foydalanishning sifatlarini, belgilarini va ulardan foydalanish darajasini
aniqlaydi.
2. Tashqiliy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv jarayoninig
tuzilishi, tashqiliy tuzilma, axborot va hujjatlar bilan ishlashni aniqlovchi
tavsifga egadir.
3. Ijtimoiy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv apparatining
mehnat shartlarini, sanitariya gigiena, ruhiy, fiziologik, estetik
tomonlarini va mehnatining ijtimoiy omillarini aniqlaydi.
Boshqaruv samaradorligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari quyidagilardir:
- yillik iqtisodiy samara (keltirilgan harajatlar tejamkorligi);
22

- boshqaruvni takomillashtirishda birvaqtli harajatlarini qoplash muddati;
- boshqaruv apparati mehnet unumdorligining o’sishi.
Yillik iqtisodiy samara quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: Э
й = Э
шй –
З
у ХЕ
n-
Bunda: Э
й - yillik iqtisodiy samara, so’m;
Э
шй – yillik shartli tejam, so’m;
З
у – birvaqtli harajatlar, so’m;
Е
n – solishtirma iqtisodiy samaradorlikning me’yoriy koeffisenti
(o’lcham, qoplashning qayta me’yoriy muddatiga bog’liq).
Boshqaruv samaradorligi ikki xil usulda hisoblanishi mumkin:
Э
б = Р
к / З
б va Э
б = Р
б / З
б -
Bunda, Э
б – boshqaruv samaradorligi;
Р
к – oxirgi natija (samaradorlik korxonadan olinadi).
Р
б – faqat boshqaruv apparati faoliyati natijasi;
З
б – boshqaruv harajatlari;
Birvaqtli xarajatlar boshqaruvda quyidagicha aniqlanadi:
З
б = К + Н .
Bunda, K – capital xarajatlar, so’m;
H – capital bo’lmagan xarajatlar.
Ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirishni loyihalashtirishning
barcha bosqishlarida iqtisodiy samaradorlik asosiy mezon hisoblanadi. Ishlab
chiqarish boshqaruvini takomillashtirishning loyihalashtirish oldi bosqichida,
takomillashtirish nimadan iborat bo’ladi boshqaruvning yangi tizimi yuqori
darajada samaradormi degan savollar tug’iladi. Loyihalashtirish bosqichida
investitsiya hajmidan, xarajatlar guruhidan kelib chiqib yuqori iqtisodiy
samaradorlikni iniq usullarini hisoblab chiqiladi. Boshqaruvni
23

takomillashtirishda aniq tadbirlar ishlab chiqilgandan so’ng qo’llanilgandan
keyin haqiqiy erishilgan tejamkorlik o’lchovi aniqlanishi zarur.
Boshqaruvni ijtimoiy samaradorligini miqdoriy bahosida mulkiy taqqoslash
tavsifi va alohida xususiy yo’nalishlarga e’tiborlik xususiyati o’z ifodasini
topadi. Boshqaruv apparatining mehnat unumdorlkigida muhim holat sifatida
ishchilarning umumta’lim darajasini va malakasini oshirish, moddiy – maishiy
sharoitlarini yaxshilash va boshqalar nazarda tutiladi. Iqtisodiy samaradorlik
boshqaruvni takomillashtirishda boshqaruv apparatining mehnat va moddiy
xarajatlarini kamaytirish, ijtimoiy – iqtisodiy omillarni qo’llash, ya’ni boshqaruv
xodimlarining mehnat faolligini oshirish yoki mehnt qobiliyatlari susayishining
oldini oluvchi, xodimlar qo’nimsizligini kamaytiruvchi va ishlovchilarning
mehnat sharoitlarini yaxshilovchi tadbirlarni joriy qilish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Bozor sharoitida boshqaruvni ijtimoiy yo’nalishi kuchaytiriladi: boshqaruvni
rivojlantirish moddiy – texnika bazasidan ijtimoiy – madaniy yo’nalishda
foydalanish, korxonaning mulkchilik vositalari ahamiyatini, ishchilarning
moddiy – maishiy sharoitlarini oshirish, ta’lim olish, madaniy vama’naviy
vazifalarni chuqurlashtirish.
Menejer bozor munosabatlarida xo’jalik mehanizmini ijtimoiy,
iqtisodiy va rag’batlantiruvchi omillarni, mehnat jamoasi tavsifini, kuch va malaka
vositalarini qo’llash va takomillashtirishning sir – asrorlarini to’la o’zlashtirib
olsagina boshqaruv faoliyatining samaradorligi va natijalarini ta’minlash muhiti
yaratilar ekan. Boshqaruv usullari bu bosh q aruv sub’ektining boshqaruv ob’ektiga
maqsadli yo’naltirilgan ta’sir o’tkazishning usullari, ya’ni boshqaruvchining u
boshqarayotgan ishlab chiqarish jamoas iga qo’yilgan maqsadlarga erishish
jarayonida uning faoliyati muvofiqlashuv ini ta’minlashdir.
Boshqaruv usullari vositasida iqtisodiy jarayonlarga va ishlab chiqarish
qatnashchilariga moddiy, moliyaviy, energiya, mehnat resurslarini imkoni boricha
kam sarf qilib yuqori natijalarga erishish maqsadida ta’sir etiladi. Ishlab chiqarish
24

samaradorligi ko’p jihatdan boshqaruv usullari mukammalligi va to’g’ri
shakllanligi bilan uzviy bog’liqdir.
Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muhim o’rinni egallab, boshqaruv
qonun va tamoyillari bilan uzviy bog’liqdir. Mehnat jamoasiga ta’sir etish usullari
orasida boshqaruv mexanizmi uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv
ob’ektiv qonunlari talablariga muvofiq keluvchilarigina eng maqbul va maqsadga
muvofiq deb h isoblanadi. Buning mohiyati shundaki, boshqaruv usullari bozor
iqtisodiyotiga mansub qonunlar tizimi bilan uzviy bog’liqdir.
Boshqaruv usullari tashqi va ichki omillar ta’sirida o’zgaradi. Tashqi
omillarga: tashqi va ichki sharoit o’zgarishi, iqtisodiyotni boshqarishda tub
islohatlarni amalga oshirish, xalq xo’jaligining texnikaviy qurollanganlik darajasini
boshqarish tizimida o’zgarishlar (iqtisodiy islohatlar, iqtisodiyotni boshqarishning
tarmoq tizimidan hududiy tizimiga o’tish va x.k.) kiradi. Ichki omillar
jumlasiga : yirik ishlab chiqarish birlashmalarini tashkil etish asosida ishlab
chiqarish konsentratsiyasini amalga oshirish; korxona kattaligi o’zgarishi natijasida
uning bir guruhdan ikkinchisiga o’tkazilishi; ishlab chiqarish ixtisoslashish darajasi
o’zgarishi; mehnatning texnika bilan ta’minlanish darajasi yaxshilanishi; ishlab
chiqarishni rejalashtirish va jadal tartibga solishning mavjud usullarini
takomillashtirish va yangilarini joriy qilish (tarmoqli rejalashtirish va boshqarish;
ishlab chiqarishni uzluksiz tezkor rejalashtirish, ishlab chiqarishni boshqarishni
avtomatlashtirilgan tizimini qo’llash va x.k.) kiritish mumkin.
Boshqaruv usullari bevosita ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga ta’sir etuvchi
ishlab chiqarish usuli rivojlanishi va jamiyat ishlab chiqarish kuchlari o’sishi bilan
o’zgarib boradi. Iqtisodiyot muvaffaqiyatli rivojlanishda boshqaruv usullarini
to’g’ri tanlash ham muhim ahamiyatga ega.
Boshqaruv usullarini iqtisodiyotning ma’lum aniq sohalarida amal qilishning
turli yo’llari orasidagi umumiy hodisa sifatida ajratish mumkin. Masalan,
boshqaruv darajalari bo’yicha boshqaruv usullari (davlat sektorini boshqarish
25

usullari, sex, korxona, birlashma, mintaqani boshqarish usullari), yoki
tarmoqlarni boshqarish usullari (sanoat, transport, qishloq xo’jaligini boshqarish
usullari) haqida so’z yuritish mumkin. Shuningdek, turli sub’ektlri tomonidan
qo’llaniladigan boshqaruv usullarini ajratib ko’rsatish mumkin. Davlat boshqaruvi
usullari jamoat tashkilotlarini boshqarish usullari. Yoki iqtisodiyotning ayrim
sohalarida qo’llaniladigan boshqaruv usullarini (ishlab chiqarishni, moliyaviy
sohani, fan va maorifni boshqarish usullari)ni ham ko’zda tutish lozim.
Xalq xo’jaligini boshqarishda quyidagi usullardan foydalaniladi: iqtisodiy,
tashkiliy, ijtimoiy, psixologik va huquqiy. Boshqaruvning bu usullari o’zaro uzviy
bog’liqdir, shu sababli ularning birortasiga ortiqcha ahamiyat berish butun ishlab
chiqarishning normal borishi buzilishiga olib keladi. Hozirgi davrda bozor
iqtisodiyotini boshqarishning iqtisodiy usullari muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Boshqaruvning iqtisodiy usullari kishilarga iqtisodiy manfaatlar orqali ta’sir
ko’rsatadi.
Iqtisodiy usullarning mohiyati xodimlar va ishlab chiqarish jamoasiga ular
manfaati bo’lishini ta’minlovchi iqtisodiy sharoit yaratishdan iboratdir. Boshqaruv
usullari tizimida iqtisodiy usullar yetakchi o’rinni egalaydi.
Iqtisodiy usullar iqtisodiy ta’sir vositalari yig’indisidan (narx, kredit, biznes-
reja, foyda, soliqlar, ish haqi, iqtisodiy rag’batlantirish va hokazo ), ya’ni xo’jalik
faoliyatiga ta’sir etishning har bir jamoa mos xo’jalik bo’g’ini bilan uzviy aloqada
amal qilishini ta’minlovchi tadbirlaridan iboratdir.
Shunday qilib, boshqaruvning iqtisodiy usullari juda keng imkoniyatlarga
e ga bo’lib, ular mohirona va o’z vaqtida tashkiliy-farmoyish, ijtimoiy-psixologik
va huquqiy usullar bilan qo’shib olib borilgan taqdirda yaxshi natijalarga erishish
mumkin.
Korxonalar, aksioner jamiyatlari, firmalarda muhim boshqaruv usullaridan
biri - biznes-rejalardir. U iqtisodiy jarayonlarni umummilliy manfaatlarni ko’zlab,
26

xo’jalik amaliyotida ob’ektiv iqtisodiy qonunlardan foydalanish asosida, ongli
ravishda, bir maqsadga intilgan holda boshqarishning o’zaro uzviy bog’liq
tizimidan iboratdir.
Biznes-reja vositasida hal etiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:
iqtisodiyot rivojlanishi yo’nalishlari va maqsadlarni amalga oshirish yo’llarini
ko’rsatish, iqtisodiyotning barqaror, mutanosib o’sishini ta’minlash, moddiy,
mehnat va moliyaviy resurslarni tarmoqlar va ishlab chiqarishlar o’rtasida
taqsimlash va qayta taqsimlash, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etishni
ta’minlash; tarmoqlararo integratsiya, tarmoq ichida ixtisoslashuv va sanoat
kooperatsiyasini chuqurlashtirish; xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tezkor
tartibga solish va koordinatsiya qilish.
Biznes-reja korxona, aksionerlar jamiyati, konsernlar faoliyatining hamma
tomonlarini: mahsulot ishlab chiqarish va sotish; moddiy-texnikaviy ta’minot va
ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish, mehnat va ish haqi, jamoada ijtimoiy
jarayonlar va x.k.larni qamrab oladi. Bozor munosabatlari sharoitida ularga
rejalashtirish borasida keng huquqlar beriladi.
Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha faoliyati
boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan bog’liqdir.
Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi
tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir.
Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari iqtisodiy usullarni to’ldirib, bozor
iqtisodiyoti qonunlari. Huquqiy aktlarni hisobga olish va bajarishga asoslanadi.
Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari ma’muriy
shakllar bilan qo’shib olib boriladi. Bu ko’p hollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy
huquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi.
Lekin, «boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy
boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha kengdir, chunki tashkiliy-farmoyish
usullari boshqaruvning turli darajalariga turli ko’lamda va shaklda tashkiliy ta’sir
27

etishni o’rganish masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari
tashkiliy aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning har bir bo’g’ini
vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati
samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror , f armoyishlarni bajaradi,
kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi va x.k. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish
usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish manbaalari va yo’nalishlari
bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq holda ta’sir etishning tashkiliy-
farmoyish usullari uch guruhga bo’linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish
va intizom.
Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi hujjatlarda ko’zda tutilmagan
mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda kundalik jadal boshqarish maqsadida
qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maqsadi boshqaruv apparatining aniq
harakati, boshqaruvning barcha bo’linma va xizmatlari barqaror ishlashini
ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning farmoyish usullari buyruq, farmoyish,
ko’rsatma va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Buyruq - bu rahbarning qo’l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani
bajarishni yozma yoki og’zaki ravishda alab qilishidadir. Buyruq faqat chiziqli
boshqaruv tizimi rahbari tomonidan beriladi. Farmoyish - xodimlardan ayrim
ishlab chiqarish va xo’jalik masalalarini hal etishni talab qilishdir. Farmoyish
boshliq o’rinbosarlari, xizmatlar boshliqlari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida
beriladi. Boshqaruv amaliyotida qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri -
og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir
etishning bunday shaklini barcha darajadagi rahbarlar, lekin ko’pincha quyi
darajadagi komandirlar, brigada boshliqlari, ustalar qo’llaydilar.
Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq qiladi. buyruq va
farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatda mo’ljallangan bo’ladi. Menejment
jarayonining mavjud tadqiqoti ushbu menejment bo'yicha faoliyat natijalari
hisobidan cheklangan bo'lib, ularning fikricha, bemorda faqat bemorning
tashxisiga o'xshash, va kasallikning sababini aniqlash emas. Bu boshqaruv
28

samaradorligini oshirish imkoniyatini ta'kidlash uchun, qarorlarning barcha
bosqichlarini - boshqaruv jarayonining asosini tahlil qilish zarur. Biz aniq
echimlarni qabul qilishga ta'sir qiladigan omillar (ichki va tashqi) omillar haqida
unutmasligimiz kerak. Hech kimga sir emaski, ba'zi hollarda tashqi muhitning
ta'siri an'anaviy samaradorlik baholariga kiritilmagan asosiy omil hisoblanadi.
Faqat bu holda amalga oshirishning har bir bosqichida rahbariyatning
samaradorligini baholash: faoliyatning aniq natijalarini olishdan oldin bir yoki
boshqa qarorni qabul qilish motivatsiyasidan foydalanish mumkin. Boshqarish
funktsiyalari menejment sohasidagi alohida, mehnat ixtisosligini rivojlantirish va
insonlarning ishlab chiqarish jarayonida bo'lgan munosabatlarga ta'sirini amalga
oshirishning asosiy bosqichlarini belgilash.
Asosiy (keng tarqalgan) ishlab chiqarishni boshqarishning asosiy funktsiyalari:
tashkil qilish, ratsion, rejalashtirish, muvofiqlashtirish, muvofiqlashtirish,
boshqarish va tartibga solish. Qabul qilingan boshqaruv qarorlarining amalga
oshirilishi tegishli tashkiliy yordamni talab qiladi, bu esa tarmoqlar ishini tartibga
solish, ijrochilarga murojaat qilish, o'zaro ta'sirni tashkil etish (ishlarni
muvofiqlashtirish) Havolalarni va ishlab chiqarishni boshqarish. Yuqorida
keltirilgan boshqaruv xodimlari bo'limlar rahbarlarining va ularning funktsional
organlarining ishlab chiqarish dasturlari va vazifalarini amalga oshirishning
buzilishiga javobgarlikni o'z zimmalariga olishlari kerak. Shu munosabat bilan,
ishlarni o'z vaqtida bajarish, shuningdek ishlab chiqarishni doimiy boshqarish va
tartibga solishda ishlab chiqarish jarayonida har bir ishtirokchiga rioya qilish
zarurati mavjud. Tashkilotning vazifasi tabiiy xususiyatlar, tuzilish, tarkibi,
munosabatlari va elementlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tavsiflovchi nazorat
tizimi bilan bog'liq. Kompaniyaga kelsak, tashkilotning vazifasi, avvalambor,
ishlab chiqarish jarayoni va ushbu jarayonni amalga oshiradigan odamlar
jamoasiga maqsadli ta'sirni ta'minlaydigan boshqariladigan va boshqaruvchi
vositalarning tuzilishini aks ettiradi. Ob'ektning mavjudligi shakli sifatida
dinamikning mulki bo'lsa, uzluksiz amalga oshirish jarayoni bilan tasdiqlanadi
yangi texnika, Texnologiyalar, boshqarish avtomatlashtirish darajasini oshirish.
29

Firma va boshqaruv tizimi chambarchas bog'liq. Har bir bo'limda kompaniyaning
obodonlashtirish tizimini takomillashtirish, aksincha, boshqaruv tizimini
takomillashtirish zarurligini oshirish tizimini rivojlantirish zarurligini ta'minlaydi.
Agar siz ushbu holatga rioya qilmasangiz, kompaniyaning tashkiloti va menejment
tizimi o'rtasida nomutanosib bo'lishi mumkin.
Boshqarish tashkiloti - bu elementlarning oqilona kombinatsiyasi va boshqaruv
tizimining havolalari va uning boshqariladigan ob'ekti (firma) va boshqa
boshqaruv tizimlari bilan o'z vaqtida va kosmosda bo'lgan munosabatlar va uning
boshqariladigan ob'ekti (firma) bilan munosabatlar to'plami. Shu ma'noda
menejment tashkiloti ishlab chiqarish resurslarining minimal qiymati bo'yicha
belgilangan muddatga maqsadlarga erishish uchun eng qulay shart-sharoitlarni
yaratishni ta'minlaydi. Tashkilotning funktsiyasining yana bir qiymati, shuningdek,
individual boshqaruv havolalarini tashkil etish va boshqarish bo'yicha boshqaruv
qarorlarini tashkil etish bilan bog'liq.
Tashkilotning ushbu turlari, belgilangan havolalar va yakka tartibdagi
ijrochilarning qarorlarini amalga oshirishda normativ hujjatlar, tasdiqlangan
ko'rsatmalar, metodologiyalar va ishlarni tezkor tashkil etishni talab qilgan
hollarda. Tez innovatsiyalarga hissa qo'shishning tashkiliy tuzilmasi firmaning
ishlab chiqarish va moliyaviy resurslarining kontsentratsiyasidan tashqari,
kompaniyaning samaradorligini oshirishda kompaniyaning samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bandlik va kadrlar malakasini oshirish,
boshqaruv xodimlarining malakasini oshirish va samaradorligi bo'yicha maqsadli
o'zgarishlar, texnik rivojlanish, marketing, moliya sohasidagi mutaxassislarning
mavjudligi bir xil darajada muhimdir. Yuqorida aytib o'tilganlar, boshqaruv
xodimlarining tegishli ma'lumotlarini va tegishli ma'lumotni ro'yxatdan o'tkazish
va qayta ishlash (qaror qabul qilish) (qaror qabul qilish) va uni rasmiylashtirishga
asoslangan holda boshqarish xodimlarining izchil harakatlari to'plami sifatida
taqdim etilishi mumkin. Iqtisodiy jihatdan yaxshi ishlab chiqarish dasturlari va
operatsion vazifalar. Ijrochilarga olib borilayotgan qarorlarni ishlab
chiqaruvchilarga, ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan barcha bo'linmalar
30

ishini olib borish va muvofiqlashtirish tartibi, agar zarur bo'lsa, ishlab chiqarish
harakatini tartibga solish boshqaruv jarayonining yakuniy bosqichi hisoblanadi.
2.2. Boshqaruv samaradorligining iqtisodiy ko’rsatkichlari
Ko’rsatkich tushunchasi baholanayotgan predmetning, ob’ektning qandaydir
xususiyatlarini, jihatlarini, tomonlarini tavsiflaydi. Boshqaruv samaradorligini
belgilaydigan ko’rsatkichlarni uch guruhga bo’ish mumkin:
Ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirishni loyihalashtirishning
barcha bosqishlarida iqtisodiy samaradorlik asosiy mezon hisoblanadi. Ishlab
chiqarish boshqaruvini takomillashtirishning loyihalashtirish oldi bosqichida,
takomillashtirish nimadan iborat bo’ladi boshqaruvning yangi tizimi yuqori
darajada samaradormi degan savollar tug’iladi. Loyihalashtirish bosqichida
investitsiya hajmidan, xarajatlar guruhidan kelib chiqib yuqori iqtisodiy
samaradorlikni iniq usullarini hisoblab chiqiladi. Boshqaruvni takomillashtirishda
aniq tadbirlar ishlab chiqilgandan so’ng qo’llanilgandan keyin haqiqiy erishilgan
tejamkorlik o’lchovi aniqlanishi zarur. Bu boshqaruv samaradorligi umumiy yoki
uning alohida quyi tizimi boshqaruvi xarakterlovchi nisbiy chora ekanligini
ta'kidlash lozim. Shu maqsadda, turli kompleks ko'rsatkichlari, raqamli natijalarini
yanada aniq ta'rif berish qaysi. Bu boshqaruv jarayonida ta'lim va ko'nikmalarini
tegishli darajada iqtisodiy faol aholining katta qismini jalb ta'kidlash joiz. Bunday
xodimlar tayyorlash vaqti va zahiralarni talab o'tkazgan yildan, muhim e'tibor
boshqarish samaradorligini kabi parametrlarni baholash uchun to'langan.
Samaradorligi mezonlari yanada chuqur masalani ko'rib imkonini beradi.
nazariy tadqiqotlar quyidagi navlari bor:
 iqtisodiy samaradorligi - ishlab chiqarish va boshqarish, va olingan
natijalarni xarajatlarning nisbati;
 ijtimoiy samaradorligi - qator tovar va xizmatlar sifatini barcha toifalarini
qondirish hisoblanadi.
31

 U tizimning holatini baholash, uni yaxshilash yo‘llarini izlash yoki undagi
salbiy xislatlarni bartaraf qilish bilan bog‘liq ishlarni tavsiflaydi. Muammo
bosqichida tizimning hozirgi holatining uni rivojlantirish maqsadiga
nisbatan mavjud qarama-qarshiliklarini aniqlash ko‘zda tutiladi. Qaror qabul
qilish bosqichi rahbarning amalda tashkiliy faoliyatiga o‘tishini ifodalab,
qaror qabul qilish bilan boshqariladigan tizimga ta’sir o‘tkazila boshlanadi.
 Bular axborot olish va qayta ishlash v ositalari va an’anaviy orgtexnika
vositalaridir. Boshqaruv operatsiyasini amalga oshirish usullari - axborot-
tahlil va tashkiliy faoliyatdir. Axborot-tahlil faoliyat axborot yig‘ish,
saqlash, tarqatish va qayta ishlash; tahlil, hisob, qarorlar varia n tlarini
ishlashdan iborat; tashkiliy faoliyatga - tushuntirish, ishontirish,
rag‘batlantirish va vazifalarni taqsimlash usullari, faoliyatni nazorat qilish,
majburlash va h . zo. lar kiradi. Boshqarish uchun faqat nimani qanday
qilishni h al etish emas, balki tashkil etish, qiziqtirish, ishontirish,
tushuntirish, nazorat qilish ham zarur. Ayni shu operatsiyalar yig‘indisidan
rahbarning tashkiliy faoliyati tashkil topadi.
 Boshqaruv jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta’minot,
moliyalashtirish va biznes-reja; narxni belgilash va kredit berish
funksiyalarini bog‘lashni ta’minlash, boshqaruv tizimi ayrim unsurlarini
(maqsad-usul, maqs a d va kadrlar, qarorlar va usullar, usullar va tarkib)
muvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini
joriy etishni ta’minlash zarur.
 Korxonalarga erkinlik va mustaqillik berilishi bilan h al qilinishi lozim
bo‘lgan boshqaruv jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq muhim muammo
rasman bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqaruv tashkilotlari o‘rtasidagi
gorizontal aloqalarni amalga oshirish bo‘lib qoldi (masalan, korxona va
mahsulot iste’molchilari, xom ashyo bilan ta’minlovchilar va korxona
o‘rtasida va h . zo .).
32

 Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu
boshqaruv apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni
quyidagicha tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday
bajariladi), tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va
mazmunan (aniq nima qilinadi).
 Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, hamma iqtisodiy
muammolarni boshqarish tizimsi, insonlarni boshqarish. Menejment ijtimoiy
nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, mehnat jamoalari ijtimoiy talablarini
qondirish, insonni tarbiyalash. Menejment
jarayoni texnologiyasi esa boshqaruv apparati xodimlarining
bajarayotgan amaliy ishlaridir.
 SHunday qilib, menejment jarayoni qo‘yilgan masalaga erishish uchun
boshqaruv apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang
faoliyat ko‘rsatishidir.
 Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama-qarshiliklar,
tizim ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi. Echim
bosqichi rahbarning amaliy ishlarga o‘ tish
faoliyatidir. Q aror qabul qilinishi bilanoq boshqariluvchi tizimlarga
aniq ta’sir ko‘rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid harakatlar bajariladi.
 Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy ishlar.
 Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig‘ish, tahlil etish,
axborotni qayta ishlash va uzatish,
boshqaruv q arorlari variantlarini ishlab chiqish , boshqaruv qarorlari
variantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar.
 Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish,
rag‘batla n tirish, topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish va
boshqalar.
33

 Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni
bajarilishni nazorat qilishni h am ta q ozo etadi. Afsuski, k o‘ p holatlarda
hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi h ar taraflama tashkil etilmaydi,
uni tashkiliy, mazmunan, texnik tomonlari o‘zaro bog‘lanmaydi.
 Boshqaruv jarayoni ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining ajralmas qismidir,
uning samaradorligini korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha xulosada
aniqlash mumkin.
 Samaradorlik keng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan
maqsadlarga erishish natajalari bilan ishlab chiqarish xarajatlarini
solishtirishdan iboratdir. Lotin tilida “samara” – harakatlik, ishlab
chiqaruvchilar zaruriy natijani beruvchi ma’nolarini anglatadi. U inson
faoliyatining barcha sohalarida: fanda, texnikada, siyosatda va mafkurada
foydalaniladi. “Ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligi” tushunchasida “
ishlab chiqarish samaradorligi” tushunchasini aniqlab olish lozim. Ishlab
chiqarish samaradorligining oxirgi natijani foydalanilgan xajmi yoki harajat
resurslariga (ishlab chiqarish natijasi (samara) va harajatlar o’rtasidagi farq)
munosabati deb tushuniladi. Bu tushuncha ishlab chiqarishni rivojlanish
jarayoni harakatiga baho beradi va uning sifat o’zgarishlarini yoritadi.
 Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qirraliligi, uni ifodalash
uchun ko’p shaklli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida hohlagan
darajadagi boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim
tushunchalari keltirildi:
 - boshqaruv xodimlari mehneti samaradorligi;
 - boshqaruv apparatining boshqaruv faoliyati yoki uning alohida
bo’limlari va tarmoqlari samaradorligi;
 - boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini
ishlab chiqish va amalgam oshirish);
34

 - boshqaruv tizimlarining samaradorligi (boshqaruv tabaqasi, ishlab
chiqarish boshqarishda mehnatchilarning ishtiroklarini hisobga olgan holda);
 - boshqaruv mehanizmining samaradorligi(uslublar, dastaklar,
rag’batlar va rejali boshqaruv shakllari).
 Menejment jarayoni mazmuni uning funksiyalarida ko‘rinadi. Menejment
funksiyasi deyilganda boshqaruvga doir ma’lum masalalarni echishga
yo‘naltirilgan bir turli ishlar yig‘indisi tushuniladi. Boshqaruv organlari va
ijrochilar ma’suliyatli boshqarish funksiyasini belgilaydi. Bu vazifalar
funksional bo‘lim to‘g‘risidagi Nizom va mansabdor boshqaruvchilar uchun
ko‘rsatmalarda o‘z ifodasini topadi. Boshqaruv jarayonining funksional
tahlili har bir funksiya uchun ish hajmi asoslarini tashkil etadi,
boshqaruvchilar sonini belgilaydi va boshqaruv tizimini loyihalashtiradi.
 g) muvofiqlashtirish - texnik, iqtisodiy, ijtimoiy masalalarni birga hal
etishda barcha boshqaruv funksiyalarining kelishi. Bundan o‘zaro aloqa
o‘rnatiladi, amaldagi me’yor va me’yoriy hujjatlardan chetlanilsa
ogohlantiriladi.
 d) rag‘batlantirish - bu inson omilini keng demokrataya asosida
faollashtirish, uning manfaatlari yo‘lida g‘amxo‘rlik qilishni boshqarish;
 e) hisob va nazorat - bu boshqariluvchi tizim holatining nazorat va hisobga
olish, ishni bir me’yorda ta’minlashni boshqarish.
 Agar boshqariluvchi ob’ekt o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsa, boshqaruv
funksiyalari ham faoliyat ko‘rsatadi. Biroq, korxona timsolida quyidagi
funksiyalarni ajratish mumkin:
 a) asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;
 b) yordamchi ishlab chiqarishni boshqarish;
 v) mahsulot sifatini boshqarish;
35

 g) mehnat va ish haqini boshqarish va boshqalar.
 Har bir aniq funksiya menejment funksiyasining tarkibiy qismi bo‘lib, ular
o‘z navbatida yana bir necha qismga bo‘linadi. Masalan, asosiy ishlab
chiqarishni boshqarish, marketing, rejalashtirish, rag‘batlantirish va
boshqalarni o‘z ichiga oladi. Hamma funksiyalar o‘zaro aloqada bo‘ladi.
Bozor muhitining tez o‘zgarishi korxonaga doim "tashvish" keltirib turadi.
Aholi daromadi, xarid qilish qobiliyati, mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan talab,
demografik sharoit tee-tez o‘zgarib turadi.
Masalan, aholi turmush darajasining o‘sishi diltortar tovarlarga ehtiyojni
oshiradi. SHunday tovarlarga talabni qondirgan korxona katta foyda oladi. Bozor
munosabatlarining o‘zgarishi ishlab chiqarish va boshqarishning o‘zgarishini talab
etadi. Menejment funksiyasini o‘zgartirishga ehtiyoj tug‘iladi. YAna quyidagilar
qayta ko‘riladi:
rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag‘batlantirish, hisobga olish,
nazorat qilish va boshqalar.
Bozor munosabatlariga o‘gish, barcha Nizom, yo‘riqnomalar qonunga zid
me’yoriy huquqiy hujjatlarni qayta qurishni talab etadi. Boshqarish, lizing, moliya
va kredit, narx belgilash va rejalashtirishda yangi nizomlar qabul qilinadi. Q uyi va
yuqori tashkilotlar o‘ rtasida oshkoralik kengayadi, boshqaruv organlari funksiyasi
o‘zgaradi.
Mehnatni ng pirovard natijasiga q arab xodimlarni rag‘batlantirish k o‘ ndalang
turadi. Bunda moddiy rag‘batlantirish bilan birga xodimlarni ma’naviy
rag‘batlantirish usuli qo‘llaniladiki, aksariyat hollarda u katta samara beradi.
SHunday qilib menejment funksiyasi h ech qachon s o‘ nmaydi, u doim aniq
milliy holatlarni hisobga olgan holda , hamda inson ru h iyatidagi o‘zgarish
jarayonlariga qarab takomillashaveradi.
36

Ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirishni loyihalashtirishning
barcha bosqishlarida iqtisodiy samaradorlik asosiy mezon hisoblanadi. Ishlab
chiqarish boshqaruvini takomillashtirishning loyihalashtirish oldi bosqichida,
takomillashtirish nimadan iborat bo’ladi boshqaruvning yangi tizimi yuqori
darajada samaradormi degan savollar tug’iladi. Loyihalashtirish bosqichida
investitsiya hajmidan, xarajatlar guruhidan kelib chiqib yuqori
iqtisodiy samaradorlikni iniq usullarini hisoblab chiqiladi. Boshqaruvni
takomillashtirishda aniq tadbirlar ishlab chiqilgandan so’ng qo’llanilgandan keyin
haqiqiy erishilgan tejamkorlik o’lchovi aniqlanishi zarur.
Boshqarish samaradorligi o‘z tabiati bilan murakkab jarayon. Uni faqat
bitta yoki ikkita ko‘rsatkich bilan ifodalab bo‘lmaydi. Buning uchun ko‘rsatkichlar
tizimi zarur. Bu tizimni ikkita yirik guruhga bo‘lish mumkin:
Boshqarish tizimi faoliyatini tavsiflovchi miqdoriy ko‘rsatkichlar, ya’ni:
-boshqaruvdagi jonli mehnatning tejalishini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
-boshqaruv uchun sarflangan moliyaviy resurslarning tejalishini
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
-boshqarish uchun sarflanadigan vaqtni tejalishini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar.
Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligini tavsiflovchi sifat ko‘rsatkichlari,
ya’ni:
-boshqarishning ilmiy-texnik darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar;
-boshqaruv apparati xodimlarining malakasi darajasini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar;
-qabul qilingan qarorlar samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
37

-boshqaruv jarayonidagi axborotlarning ishonchliligi va to‘liqligini
ifodalovchi ko‘rsatkichlar;
-boshqarish madaniyatini tasiflovchi ko‘rsatkichlar;
-kommunikatsiyaning samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar;
-boshqaruv apparatidagi mehnat sharoitini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar va
hk.
Boshqaruv samaradorligiga baho berish uchun juda ko‘p turli-tuman
miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi. Har bir ko‘rsatkichni quyidagi tarzda
taqsimlash kerak:
-biror davr haqiqiy ko‘rsatkichlarini rejadagi, normativdagi ko‘rsatkichlar
bilan;
-joriy davr haqiqiy ko‘rsatkichlarini o‘tgan davrlar ko‘rsatkichlari bilan;
-bir korxona haqiqiy ko‘rsatkichlarini boshqa korxona haqiqiy
ko‘rsatkichlari bilan.
SHundagina iqtisodiy tahlil ham makon, ham zamon nuqtai nazardan
amalga oshirilgan bo‘ladi.
Unumdorlik ko'rsatkichi bo'yicha menejment - bu samarali boshqaruv
deganidir. Barqaror yuqori unumdorlikni ta’minlash barcha menejment vazifalari
va biriktiruvchi jarayon - kommunikatsiya, qaror qabul qilish va peshqadamlikni
ta’minlashga taalluqlidir.
Korxonaga o'zaro bir-biriga bog'liq unsurlardan iborat tizim nuqtai nazaridan
qarash zarur. Tashkilot unsurlari hamda tashkilotning tashqi muhit bilan bir-biriga
juda bog'liqligi tufayli muammolar oson va tez hal etiladi. Boshqa tashkiliy
muammolar kabi kelajak-da unumdorlikni oshirish muammosi ham majmuiy
yondashuvni talab qiladi. Unumdorlikka ham tashqi muhitning, ham tizim
38

o'zgarish jarayonining turli omillari tasir etadi. Bu omillar bir-biriga ta’sir etishi
sababli, unumdorlikni oshirishning o'zgarmas (yagona) yo'li mavjud bo'lmaydi.
Unum dorlikni oshirishga qaratilgan ko'plab urinishlar korxonalar rahbarlari o'z
harakatlari natijasini ko'ra bilmaganliklari sababli muvaffaqiyasizlikka uchray-di.
O ’z korxonasi unumdorligiga baho berishda eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato sifatga
e’tibor bermay faqat ishlab chiqarish haj-mi ko'rsatmalarini hisobga olishdir.
So'nggi yillarda muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan korxonalar tajribasi
sifat xarajatlar majmuining muhim unsuri ekanligini namoyon qilmoqda. Yuqori
sifat sotish mumkin bo'lgan mahsulot hajmining ortishi, xaridorlar tomonidan
qaytariladigan mahsulot miqdori va kafolatli ta’mirlash hajmining qisqarishi
hisobiga xarajatlar kamayishi-ga olib keladi. Natijada kompaniya o'z
raqobatbardoshligini oshirish imkoniyatini kengaytirishga sarflash uchun
qo'yimcha mablag'ga ega bo'ladi. Yuqori sifat sotuv hajmini oshiradi, ishlab
chiqarish ko'lamini kengaytirishga, foydani ko'pavtirishga imkon yaratadi.
Atrof-muhit ifloslanishi darajasini kamaytirish, ish joyi sanitariya xolatini
yaxshilash va korxona ishchilari sog'lig'ini himoya qilish uchun korxonalar qimmat
uskunalar (masalan, tutun tutgichlar) sotib olishlari kerak, bu esa xarajatlar
ko'payishiga olib keladi. Istiqbolda atrof-muhitni yaxshilash va mehnatni
muhofoza qilish ish vaqtini taqsimlashga va natijada mehnat unumdorligi ortishiga
olib keladi.
39

XULOSA
Xulosa qilib aytganda Axborot boshqaruv tizimida aloxida bo’g’in bo’lib
xisoblanadi. Unga qator o’ziga xos xususiyatlar mansub bo’lib, ular axborot
boshqaruvining barcha bo’g’inlari, barcha vazifalarini kamrab olishiga bog’liqdir.
Axborot - bu boshqaruv apparati faoliyatining xam dastlabki nuqtasi, xam
natijasidir, shuningdek, amalga oshirilayotgan xarakatlar mavjudligi sharti,
mustaxkamlash usulidir. Axborot xajmi ortishi bilan boshqaruv axborotining sifat
ko’rsatkichlariga bo’lgan talab xam ortib boradi.
Tavakkalchilikda izlanishlar zarar va uning xajmini bir biri bilan takkoslash
asosida amalga oshiriladi. Tavakkalchilik taxlili uni anglashdan iborat.
Tashkilotlarning murakkabligi, kelajakka nazarsolishning zaruriyligi
qarorlar qabul qilishda menejerlardan ilmiy boshqarish usullarini bilishlikni,
iktisodiy-matematik modellardan foydalanishlarini takozo etadi.
Ilmiy boshqarish usuli raxbarlardan qaror qabul qilish va umuman boshqarish
jarayoniga ijodiy yondoshishni talab etadi. Boshqarishga ijodiy yondoshish
boshqarish nazariyasining asosiy tushinchalari va usullaridan samarali foydalanish
imkonini beradi.
Ilmiy boshqarish usuli quyidagilarni nazarda tutadi:
1. Tashkilotning ichki va tashqi muxitini kuzatish asosida zaruriy axborotni
yigish va taxlil qilish.
2. kuzatuvlar asosida muammoni aniklash xamda ular orasidagi boglanish-
larni urnatish. Boshqarish nazariyasi fanida bu gipotezani shakllantirish deyiladi.
3. O’rnatilgan boglanishlarni (muammoning strukturasi yoki modelini
tekshirish(gipotezani tekshirish). Agar, struktura yoki model notugri chiksa
kushimcha axborot yigiladi va unga aniklik kiritiladi.
4. Agar strukturaning tugriligi isbotlansa uni amalga oshiriladi
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2013.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2010.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2009. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы
i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M.
Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
41

Boshqaruv jarayonlari va samaradorligi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Boshqaruv jarayonlari va samaradorligi

O'xshash dokumentlar