Bozor iqtisodiyoti mexanizmi tamoyillari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	47.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Bozor iqtisodiyoti mexanizmi tamoyillari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:Bozor iqtisodiyoti mexanizmi tamoyillari
Bajardi: _____________ guruh talabasi _______________
(imzo) (ism sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sanasi: “______”______________2024yil

Baho “_____”______________
Ilmiy rahbar : _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
Komissiya a`zolari: _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
_____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
1

Buxoro-2024 yil.
KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTET
KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANI
Guruh_____________________________________________________________
___
Talaba familiyasi va ism-
sharifi____________________________________________
Kurs ishi
mavzu________________________________________________________
Kurs ishining
tarkibi____________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar
ro`yhati:___________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_______________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori(muhim chizmalarning
ko`rsatgichi)________________________________________________________
_____
Kurs ishining ijobiy
tomonlari___________________________________________________________
_____
2

Kurs ishining
kamchiliklari________________________________________________________
_____
__________________________________________________________________
______
Kurs ishiga qo`yilgan
baho___________________________________________________
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va
imzosi_____________________________________________________________
______
Mavzu:Bozor iqtisodiyoti mexanizmi tamoyillari
Mundarija Kirish.................. ............................................................ ....
I-bob Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha, uning mazmuni vazifalari
va tuzilishi .........................................................................
1.1. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o'tishning asosiy
modellari................................................................................ ..............
1.2. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va
ziddiyatlari........................... ........................................ ............. ...........
II- bob. O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning amaliy natijalari
tahlili...................................................................................
2.1. O'zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada
rivojlantirish yo'nalishlari.......................................................... ........ ..
Xulosa................................................................................... ..............
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati..................................................
3

Kirish
Kurs ishining dolzarblig i. Iqtisodiyotning bozor tipi shunday iqtisodiy tizim deb
talqin qilinadi, unda xususiy mulk asosida ishlab chiqarish resurslari va ishlab
chiqarishning harakati talab, taklif va narxlarning o'zgarishi, shuningdek iqtisodiy
foyda asosida bozorni tartibga solish mexanizmi ta'siri ostida amalga oshiriladi.
Eng rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy farovonligini va xalqlar farovonligining
oshishini ta'minlaydigan bozor tizimining zamonaviy talqini aralash iqtisodiyotdir.
U o'zining kuchli va zaif tomonlari bilan ajralib turadi, muvozanat uni ortiqcha
ishlab chiqarish, ijtimoiy inqirozlar elementlaridan o'tib, ta'sirli iqtisodiy
tiklanishga erishdi. Uni zamonaviy tashkil etish asoslari ikki tamoyildan iborat:
bozor va davlat tomonidan rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiy
xususiyatlariga, ularning ancha murakkab iqtisodiy va ijtimoiy muammolariga
moslashtirilgan. Barqarorlik, moslashuvchanlik va konvertatsiya qilish qobiliyati -
bu turdagi iqtisodiy tizimlarga doimiy qiziqish uyg'otadigan xususiyatlar va
xususiyatlar. XX asrning 90-yillari O'zbekiston tarixida tub o'zgarishlar davri
sifatida e'tirof etiladi. 1991 yilda O'zbekiston xalqining asriy orzulari ro'yobga
4

chiqdi: O'zbekiston mustaqillikka erishdi. Mamlakatimiz jahon hamjamiyatining
teng huquqli a'zosiga aylandi, yangi jamiyat qurish uchun tub o'zgarishlar va
islohotlar amalga oshirila boshlandi. Mustaqillikning dastlabki yillarida
respublikaning o'z taraqqiyot yo'lini belgilash, Vatanimizni erkin, kuchli va ravnaq
topayotgan mamlakatga aylantirish eng birinchi galdagi masala bo'lib qoldi. Davlat
mustaqilligini qo'lga kiritish natijasida O'zbekiston uchun iqtisodiy va ijtimoiy
taraqqiyotning, madaniy va ma'naviy yangilanishning keng istiqbollari ochildi.
Iqtisodiy islohotlarning muhim natijalari yildan yilga o'zining ijobiy samarasini
berayotganligini har bir soha va tarmoqda barqaror o'sish sur'atlari orqali
ko'rishimiz mumkin. Shunday bo'lsada aksariya sohalarda bozor prinsiplari amal
qilmaydi, yoki o'sish faqat raqamlardan iborat bo'lib qolgan. Bu haqida
mamlakatimiz rahbari Sh.M. Mirziyoyev "Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot
qurmoqchi bo'lsak, dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon
yashamoqchi bo'lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo'lmasin,
haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o'tishimiz shart. Yagona yo'limiz shu. Bu - Asosiy
qonunimiz talabi. Boshqa yo'l yo'q. Biz boshlagan islohotlarimizni qatʼiy davom
ettiramiz va ular albatta o'zining ijobiy natijasini beradi" deya ta'kidlaganlar1 .
Aynan yuqorida ta'kidlab o'tilgan fikrlar mazkur kurs ishining ahamiyatini belgilab
beradi. Kurs ishining maqsadibozor iqtisodiyotini tadqiq etish, mamlakatimizni
bozor iqtisodiyotiga o'tishiga qaratilgan jarayonlarini jadallashtirish bo'yichailmiy-
amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish
uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: -bozor iqtisodiyoti tushunchasi mohiyati,
uning vazifalarini ochib berish; -bozor iqtisodiyotining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishida tutgan o'rnini yoritish; -bozor iqtisodiyotiga o'tishning xorij
tajribasini o'rganish; -O'zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonlari holatini
5

tahlil qilish; -bozor iqtisodiyoti afzalliklari va unda mavjud muammolarni tadqiqi
etish; Kurs ishining obyektibozor iqtisodiyoti, undagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar
hisoblanadi.
I-BOB Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha, uning mazmuni, vazifalari va tuzilishi
1.1. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o'tishning asosiy modellar Bozor
iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlari, iqtisodiy faoliyat erkinligiga asoslangan, har
bir insonni o'z faoliyati natijasini o'ylab, oqilona хo'jalik yuritishga undovchi
dеmokratik iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti ko'p asrlardan buyon mavjud bo'lib,
taraqqiyotning hozirgi bosqichidagina umuminsoniy qadriyat darajasiga ko'tarildi.
Bozor iqtisodiyotining ayrim o'ziga хos bеlgilari bor (1-rasm): a)xususiy mulk bilan
bir qatorda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo'ladi; b)ishlab chiqarish bozor
talabini hisobga olgan holda olib boriladi. Markеting muhim rol o'ynaydi; d) erkin
raqobat asosiy o'ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo'llaniladiBozor
iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan tartibga solish faqat bozorning salbiy
oqibatlarini chеklashga qaratiladi. Bundan shunday хulosa chiqarish mumkin,
bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor, avvalo, o'zini-o'zi tartibga soladi, undan
tashqari, davlat ham iqtisodiyotni tartibga solishga ta'sir ko'rsatadi. Bozor
deganda kishilar ko'z oldida ko'pchilik yig'ilib savdo-sotiq yuz beradigan joy
gavdalanadi, lekin ko'pchilik do'kon, birja yoki auksionni bozor tarzida qabul
qilmaydi. Aslida "bozor" tushunchaciga boshqacharoq qarash kerak. Bozor
iqtisodiyoti va bozor tushunchalari o'zaro bog'liq bo'lsada, ular aynan bir narsa
emas. Agar bozor iqtisodiyoti yaxlit bir organizm hisoblansa, bozor uning muhim
a'zosidir. Bozor sotuvchilar bilan xaridorlarning oldi-sotdi qilish orqali yuz
6

beradigan o'zaro manfaatli va hamkorlik aloqalaridir. Bozorda sotuvchilar va
xaridorlar bir-birini topadi. Bozor ularni bir-biriga bog'lab turuvchi mexanizm
hisoblanadi. Bozor bu barter emas, balki oldi-sotdi qilish, ya'ni tovarlarni pul
vositasida ayriboshlashdir. Bozor bo'lishi uchun oldisotdi ham xaridorga, ham
sotuvchiga manfaatli bo'lishi talab qilinadn. Sotuvchi o'z tovarini yaxshi qo'llasa,
xaridor esa kerakli tovarni ma'qul narxda topa biladi, shuning uchun ham ular
muhim aloqada bo'lishga intiladi. Bozorning har bir ishtirokchisi, u kim bo'lishidan
qat'i nazar (fuqaro, firma, davlat), bir bozorda sotuvchi bo'lsa, boshqa bozorda
xaridor vazifasini o'taydi.
1 Bozori iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyatlari Xaridorda tovarni ma'lum narxda
sotib olish ishtiyoqi bor. Sotuvchilar esa tovarlarni bozorga chiqarib ularni ma'lum
narxda xaridorlarga taklif etuvchilardir. Uy xo'jaliklari, birinchidan, oddiy
iste'molchilardan (masalan, oila yoki yakka shaxsdan), ikkinchidan, resurs
egalaridan iborat. Ular xaridor sifatida bozordan tovarlar va xizmatlarni olsa,
sotuvchi sifatida ish kuchi, yer va pul mablag'ini bozorga chiqarib sotadilar. Ish
kuchi mehnat bozorida, yer ko'chmas mulk bozorida, pul esa moliya bozorida
sotiladi, bular birgalikda resurslar bozori deyiladi. Uy xo'jaliklari resurs bozoriga
tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar. Bu pulni tovarlar bozoriga chiqarib, u yerdan
iste'mol buyumlari oladilar. Tovar ishlab chiqaruvchi firmalar, fermer xo'jaliklari
yoki yakka tartibda ishlab chiqaruvchilardan iborat. Ishlab chiqaruvchilar ham ikki
bozorda ish ko'radilar. Ular resurs bozoridan ish kuchi, xomashyo, yer, kredit va
boshqa shu kabilarni sotib oladilar. Ayni paytda ular bozorga tovar chiqarib, u
yerdan pul oladilar. Bozordan tovarni sotib olish uchun pul kerak, buning uchun
esa nimanidir sotish kerak. Demak, xaridor, albatta, sotuvchi vazifasini ham o'tashi
lozim. Uy bekasi bozor qilganda pul bilan chiqib, uyiga tovar bilan qaytadi. U go'yo
7

hech narsa sotmadi. To'g'ri, u shu damda tovar sotmadi, lekin uning hamyonidagi
puli oldin sotilgan tovarning haqidir. Masalan, uning oila a'zolari o'z ish kuchini
firmaga yoki davlatga sotib, ish haqi olgan. Shu pulni beka bozorga olib chiqadi.
Mazkur oila bankka pul qo'ygan bo'lsa, unga ham haq oladi, uyini ijaraga bersa,
ijara haqi oladi. Uy bekasi uchun sotish operatsiyasi oldin bo'lib, xarid etish
operatsiyasi keyin bo'lgan, xolos. Demak, bozorda oldi-sotdi har xil vaqtda
kechishi mumkin. Bozorda davlatning ishtiroki boshqacharoq. Agar davlatning
korxonasi bo' lsa, u ham tovar sotadi. Ammo aksariyat davlat idoralari va
mahkamalari bozorda o' z xizmatini sotadi. Bu xizmatning haqi olinadigan soliqlar
hisoblanadi. Tushgan pulga davlat bozordan resurslar va tovarlar sotib oladi.
Bozorning afzalligi ham shuki, u oldi-sotdidan iborat iqtisodiy aloqalarni o' rnatadi.
sayti ma'lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi Iqtisodiyotning o'zi
tarixan turli shakllarda mavjud bo'lgani kabi bozorda xaridor va sotuvchining
mavqei ham o'zgarib boradi. Hozirgi bozor tartiblanadigan bozor, unda stixiyalik,
noaniq xaridor uchun ishlash kam uchraydi, mijozlar o'rtasida oldi-sotdi aloqalari
muhim va uzoq vaqt uzilmay davom etadi. Bozorga tovarlarni tavakkalchilik bilan
yetkazish ham kam uchraydi. Tovar chiqarishdan oldin bozor puxta o'rganiladi,
nimani, qancha yetkazibberish belgilab olinadi. Ammo bozorda ma'lum darajada
noaniqlik saqlanib qoladi. Chunki, xaridor va sotuvchi mustaqil bo'lib, nima qilishni
o'zlari hal etishadi, ularning maqsad va o'yxayollari turlicha. Erkin bozor deganda
xaridorlar ham, sotuvchilar ham ko'p bo'lib, ulardan hech biri monopoliya
mavqeiga ega bo'lmay, bir-birini tezda topa oladigan, raqobat to'la-to'kis hukmron
bo'lgan, narxlar erkin savdolashuv asosida shakllanadigan bozor tushuniladi.
Keltirilgan ta'rifdan ko'rinib turganidek. erkin bozorda xaridor va sotuvchi
munosabati biron bir tazyiqsiz, iqtisodiy tanlov asosida vujudga keladi, ular
8

orasida murosa mavjud bo'ladi. Erkin bozorga misol qilib O'zbekistondagi qishloq
xo'jalik mahsulotlari bozorini ko'rsatish mumkin. Bu bozorda millionlab kishilar
xaridor, sotuvchilar esa fermer xo'jaligi va minglab tomorqa xo'jaliklaridir. Bu
yerda kim nimani sotish, kimdan nimani olish, qanday narxda savdo qilish
yuqoridan turib belgilanmaydi, buni bozorning o'zi hal qiladi. Erkin bozorda
xaridor va sotuvchilarning tanlovi ularning saralanishiga va ulardan kuchlilarining
monopol bozorni tashkil etishiga olib keladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti
dunyoning ko'chilik mamlakatlari uchun xos bo'lib, u turli mamlakatlarda har xil
darajada va o'ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu
iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko'lab asrlar davomida tarkib to'ib,
shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko'gina
mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Mazkur iqtisodiyotning
barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiyevolyustiya davomida
uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi. Oldingi mavzuda
aytganimizdek, xususiy mulkchilikning 'aydo bo'lishi va ijtimoiy mehnat
taqsimotining ro'y berishi bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo'lishing
umumiy sharoiti hisoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy
xo'jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab chiqarishning mavjud bo'lishi
o'z-o'zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste'molning bozorga oid
xususiyatini ko'zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti
taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi
uchun muhim shartlardan biri, ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning
erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik
mustaqil bo'lsa, bozor ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash
ishlab chiqaruvchiga ular faoliyatining nisbatan samarali yo'nalishlarini ko'rsatib
9

beruvchi erkin narxlarning shakllanishiga imkon yaratadi. Bozor iqtisodiyoti - bu
tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida
tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bunday iqtisodiyot erkin
tovar-pul munosabatlariga asoslanadi, uning negizida tovar va pulning turli
shakllardagi harakati yotadi, iqtisodiy mono'olizmni inkor etadi. Hozirgi zamon
iqtisodiy nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda bozor xo'jaligi sub'ektlari
iqtisodiy hatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning
tovar-pul mexanizmi orqali bir-biriga bog'lanib muvofiqlashuvi deb baho beradilar.
Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning hamma bosqichlarini
ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'mol jarayonlarini hamda iqtisodiy
munosabatlarning barcha sub'ektlarini qamrab oladi. Shuni ham e'tiborda tutish
kerakki, hozirgi sharoitda o'rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 mln.dan ortiq
turdagi tovarlar mavjud bo'lib, ularning 1/10 qismi har yili yangilanib turadi.
Bunday sharoitda ularning turlari, miqdori bo'yicha talab va taklifni tartibga
solishni ozorsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Bu esa bozorning vazifasini hech qanday
markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli bajara olmasligining
yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolarni tezlik bilan
hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sub'ektlari
tarkibiga tadbirkorlar ham, o'z mehnatini sotuvchi ishchilar ham, 'irovard
iste'molchilar, ssuda ka'itali egalari va qimmatli qog'ozlar egalari ham kiradi.
Odatda, bozor xo'jaligining barcha asosiy sub'ektlari uchta guruhga bo'linadi: uy
xo'jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat. Uy xo'jaliklari -
iqtisodiyotning iste'mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy birlik. Uy
xo'jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarida
yaratilgan tovar va xizmatlar iste'mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy xo'jaliklari
10

mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini etkazib beruvchilar hisoblanadi.
Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish
uchun sarflanadi. Tadbirkorlik sektori - bu daromad (foyda) olish maqsadida amal
qiluvchi iqtisodiyotning birlamchi bo'g'inlaridir. U ish yuritish uchun o'z ka'italini
yoki qarz olingan ka'italni ishga solishni taqozo etadi, bu ka'italdan olingan
daromad ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar
tovar xo'jaligida tovar va xizmatlarni etkazib beradi. Davlat - foyda olishni maqsad
qilib qo'ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini amalga oshiradigan,
har xil byudjet tashkilotlari va muassasalari sifatida namoyon bo'ladi. Shuningdek,
ba'zi darslik va o'quv qo'llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana bir alohida,
mustaqil sub'ekti sifatida banklar ajratib ko'rsatiladi3 . Bank - iqtisodiyotning
me'yorda amal qilishi uchun zarur bo'lgan pul massasi harakatini tartibga soluvchi
moliya-kredit muassasasi. Shunday qilib, yuqorida keltirib o'tilgan bozor
iqtisodiyoti sub'ektlarining o'zaro ta'siri va aloqasini quyidagi chizma orqali
ifodalash mumkin
Bozor xo'jaligi sub'ektlari o'zaro aloqasining umumiy modeli
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi asosan to'rtta tarkibiy
qismdan iborat bo'ladi: narx, talab va taklif hamda raqobat. Narxlar nisbati
o'zgarib turadi, shuning uchun narx, ishlab chiqaruvchi uchun ishlab chiqarish
hajmining o'zgarishi zarurligini aniqlashda yo'l ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi.
Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o'zgarishlar, o'z navbatida,
narxlardagi o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bozor iqtisodiyotining muhim va
11

umumiy belgilari quyidagilardan iborat: -turli shakllardagi mulkchilikning mavjud
bo'lishi va unda xususiy mulkchilikning ustun turishi; -tadbirkorlik va tanlov
erkinligi; -raqobat kurashning mavjudligi; -davlatning iqtisodiyotga cheklangan
holda aralashuvi; -korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar
o'zgarishlariga moslashuvchanligi. Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning hamma
bosqichlari uchun umumiydir. Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari
haqida ga' borganda bu iqtisodiyotning tarixda tarkib to'gan ikki turini bir-biridan
farq qila bilish zarurdir. Uning birinchi ko'rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib,
g'arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U
iqtisodiy adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning
asosiy belgilari: a) xususiy mulkchilikka asoslangan holda iqtisodiy faoliyat yuritish;
b) ka'ital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi; v)
tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste'molchilarning shaxsiy erkinligi g)
tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari; d) iqtisodiyotning talab va
taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi; e) aholining
ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining
kuchayishi. Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko'rinishi hozirgi zamon rivojlangan
bozor iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal
qiladi. Uning asosiy belgilari: a)mulkchilikning turli shakllariga ya'ni, xususiy,
davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanib iqtisodiy va
tadbirkorlik faoliyati yuritilishi; b)ka'ital va ishlab chiqarishning yuqori darajada
umumlashganligi, mulkning bir qismi yirik mono'oliyalar va davlat qo'lida to'lanib,
milliy va xalqaro miqyosda umumlashganligi; v) iqtisodiyotni tartibga solishda
davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan- texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni
hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar
12

va tarmoqlar o'rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora-tadbirlarini belgilash
vazifalarini bajaradi; g) xo'jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning
kuchayishi (biznes rejasi, marketing tizimi orqali boshqarish
1.2. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o'tishning asosiy modellari
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo'jaligi bag'rida bozor
iqtisodiyoti vujudga kelib, u borgan sari rivojlanib borishini ko'rsatdi. XVII-XVIII
asrlarga kelib, insoniyat xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o'tdi.
Iqtisodiyotda unga xos bo'lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard natijada
qator afzalliklar hamda ayrim kamchiliklari bo'lgan hozirgi zamon bozor
iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi. Dastlab, yakka xususiy mulk
monopoliyasi xukmron bo'lib, kapitalistik jamiyatga xos ziddiyatlar kuchaygan. XIX
asr o'rtalarida marksistik g'oya vujudga keldi. Bu g'oyaga binoan jamiyat
a'zolarining farovon yashashi, adolat o'rnatilishi uchun adolatsizlikning bosh
manbai xususiy mulkchilik yo'qotilishi lozim edi. Shu g'oyaga binoan sobiq ittifoq
va ayrim mamlakatlarda xo'jalik yuritishning alternativ varianti tarzida ma'muriy
buyruqbozlik, markaziy rejalashtirishga asoslangan xo'jalik yuritish vujudga keldi.
Bu xo'jalik yuritish shaklida: Xususiy mulkchilikni yo'qotish; Bozor, tovar-pul 
munosabatlarini tugatish;
Ne'matlar va resurslarni taqsimlashning bozor mexanizmi o'rniga ijtimoiy
mulkchilikka asoslangan davlat taqsimoti va nazoratini o'rnatish; Har bir kishini

yaratgan ne'matlardagi ulushini qilgan mehnatiga qarab belgilash, mehnat
miqdorini esa ish vaqti asosida aniqlash ko'zda tutiladi. Tarixiy paradoks shundaki,
marksizmning asosiy konsepsiyasi - insonni nurli kelajakka olib borishning nazariy
jihatdan ilgari surilgan g'oyasi bilan tarixiy tajribada erishilgan natija keskin farq
13

qiladi. Tarixiy tajriba ijtimoiy mulkchilikka, bir markazdan, reja asosida
boshqarishga asoslangan iqtisodiyot sarob ekanligini ko'rsatdi. Shunday bo'lishi
muqarrar edi. Sababi, xususiy mulkchilikka barham berib, ijtimoiy, ya'ni davlat
mulki monopoliyasini o'rnatilishi bozor munosabatilarini cheklash, monopolizmni
vujudga keltirish va bozor iqtisodiyotining harakatga keltiruvchi asosiy kuch
bo'lgan raqobatni yo'qolishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotida yuqori darajada
bajarilgan ishni rag'bat- lantirish mehnat bozoridagi raqobat orqali hal etiladi.
Aynan mehnat bozoridagi raqobat mehnatning yuqori unumdorligi va ish sifatini
ta'minlaydi. Ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobat esa xarajatlarni pasaytirish,
mahsulot sifatini yaxshilashga olib keladi. Narxlarning erkinligi esa zarur tovar va
xizmatlar mo'l ko'lligini ta'minlaydi. Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan xo'jalik
yuritishda ish haqi markazlashmagan tarzda stavkalar asosida reja bo'yicha
belgilangan. Iqtisodiy rag'batlantirishdan ko'ra mehnatga majbur qilish ko'proq rol
o'ynagan. Korxonalarda mablag'larni muqobil ishlatishning iloji yo'q, chunki butun
faoliyat rejadan chiqmasligi kerak edi. Zarar keltiradigan korxo-nalarning bankrot
bo'lish xavfi yo'qligi ularning samarali ishlash zaruratini yo'qqa chiqaradi. Zarar
keltiradigan korxonalar dotatsiya olar, foyda keltiradiganlar mablag'i byudjetga
tortilar edi. Foydaning rag'bat- lantiruvchi roli yo'qqa chiqarildi. Asosiye'tibor
direktiv reja topshi- riqlarini bajarishga qaratildi. Har bir korxonalarning ish
faoliyatiga rejani bajarishiga qarab baho berildi. Belgilangan narxlarning qat'iyligi
ham samarasiz xarajatlar ko'payishiga olib keldi. Ikkinchi tomondan, taqchillikning
asosiy sabab- laridan biriga aylandi. Bozor iqtisodiyoti esa demokratiyaga
asoslangan. Iqtisodiy demokratiyaning asosi - bozor. U iqtisodiyotdan tortib
jamiyat hayotining siyosiy, huquqiyma'naviy tomonlarigacha demokratlashuviga
olib keldi. Bozor munosabatlari tizimida shunday rag'batlantiruvchi kuch
14

joylanganki, u muttasil iqtisodiy o'sish va sotsial rivojlanishni ta'minlaydi. Bozor
tizimining afzalligini Tailand, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur kabi Osiyo
mamlakatlari ham namoyish etdi. Hozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (Sobiq
GFR), Vetnam ham uning ustunligini ko'rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o'tish
tarixiy ob'ektiv zarurat bo'lib, kelajakda ravnaq topishining, oqilona xo'jalik
yuritishga erishishning yagona yo'li sifatida O'zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga
o'tish yo'lini tanladi. XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o'tish global, ya'ni
umumjahon voqyeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish murakkab jarayon,
shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning
o'ziga xos xususiyatlari mavjud bo'lib, bozor iqtisodiyotiga o'tishning turli
modellari, yo'nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor
iqtisodiyotiga o'tishining o'ziga xos yo'li quyidagi omillarga bog'liq: Geografik o'rni;
Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi; Tarixiy taraqqiyot darajasi; 
Aholining an'analari va urf-odatlari; Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish
 
darajasi; Jamiyatning ijtimoiy yo'nalishi. Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti

modellarining umumiy tomonlari bo'lib, bular: e'tibor direktiv reja topshi- riqlarini
bajarishga qaratildi. Har bir korxonalarning ish faoliyatiga rejani bajarishiga qarab
baho berildi. Belgilangan narxlarning qat'iyligi ham samarasiz xarajatlar
ko'payishiga olib keldi. Ikkinchi tomondan, taqchillikning asosiy sabab- laridan
biriga aylandi. Bozor iqtisodiyoti esa demokratiyaga asoslangan. Iqtisodiy
demokratiyaning asosi - bozor. U iqtisodiyotdan tortib jamiyat hayotining siyosiy,
huquqiyma'naviy tomonlarigacha demokratlashuviga olib keldi. Bozor
munosabatlari tizimida shunday rag'batlantiruvchi kuch joylanganki, u muttasil
iqtisodiy o'sish va sotsial rivojlanishni ta'minlaydi. Bozor tizimining afzalligini
Tailand, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur kabi Osiyo mamlakatlari ham namoyish
15

etdi. Hozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (Sobiq GFR), Vetnam ham uning
ustunligini ko'rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o'tish tarixiy ob'ektiv zarurat bo'lib,
kelajakda ravnaq topishining, oqilona xo'jalik yuritishga erishishning yagona yo'li
sifatida O'zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lini tanladi. XX asrga kelib
bozor iqtisodiyotiga o'tish global, ya'ni umumjahon voqyeligiga aylandi. Bozor
iqtisodiyotiga o'tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi.
Undan tashqari, har bir mamlakatning o'ziga xos xususiyatlari mavjud bo'lib, bozor
iqtisodiyotiga o'tishning turli modellari, yo'nalishlari asosida amalga oshadi. Har
bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o'tishining o'ziga xos yo'li quyidagi
omillarga bog'liq: Geografik o'rni; Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning
zaxirasi; Tarixiy taraqqiyot darajasi; Aholining an'analari va urf-odatlari; Ishlab
  
chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi; Jamiyatning ijtimoiy yo'nalishi. Shu

bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo'lib, bular:
darajada taktik usullardan foydalanish, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10%
atrofida) kamligi, aholining tabaqalanishi, ish haqidagi farqning kattaligi bilan
ajralib turadi. Bu modelni qo'llagan eng tipik mamlakat sifatida AQSh ni ko'rsatish
mumkin. 3.Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini
himoya qilish, asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivoj- lanishiga yordam
berish, davlat mulki hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta
emasligi bilan farqlanadi. Bu ijobiy natijalar bilan o'tish Yaponiyada va uning
izdoshlari bo'lgan mamlakatlarda qo'llanilgan. II. Mustamlakachilikdan ozod bo'lib,
mustaqil taraqqiyot yo'liga o'tib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi
malakatlari yo'li. Bu yo'l mustamlakchilikdan qolgan qoloq, an'anaviy
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lidir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos
belgilar turli xo'jaliklar: azaliy natural xo'jalik, rivojlanish darajasi, bozor
16

munosabat-lariga tortilishi jihatidan farq qilishiga qaramay, transformatsiya orqali
yuz beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o'tish: a) bozor
infrastrukturasini yaratish; b) iqtisodiyotni barqarorlashtirish; v) sanoat
tarmoqlarini (ayniqsa qayta ishlovchi) vujudga keltirish orqali yuz beradi. Bu
tizimga kirgan mamlakatlarda xususiy mulk tamomila yo'qotilgan yoki qisman
mavjud. Tadbirkorlikka intilish, iqtisodiy taraqqiyot darajasi turlicha; masalan,
Polsha, Vengriya, Germaniyada xususiy mulkchilik ulushi ancha yuqori saqlangan.
Sobiq Ittifoqida esa akincha, xususiy mulk tamomila yo'qotilgan. Bularning
hammasi albatta, bozor iqtisodiyotiga o'tishda o'z ta'sirini o'tkazadi. Bozor
iqtisodiyotiga o'tish uchun islohatlar ikki yo'l bilan amalga oiriladi: a) bozor
iqtisodiyotiga tezlik bilan o'tish; b) bozor iqtisodiyotiga bosqichmabosqich o'tish.
Sobiq GDR (GFR bilan qo'shilib yagona davlat vujudga kelishi tufayli), Polshada
qisqa muddatda bozor iqtisodiyotiga o'tish amalga oshirildi. Boshqa
mamlakatlarda o'z xususiyatlaridan kelib chiqib, bozor iqtisodiyotiga o'tish amalga
oshirilib, bu turli muddatlarni talab etdi. Umuman olganda o'zining yorqinligi,
samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga
kirgan modellar «Amerika», «Yaponiya», «Germaniya», «Shvetsiya», «Janubiy
Koreya», «Xitoy» modeli va boshqalar hisoblanadi (1-jadval). «AQSh modeli»
liberal model sifatida tavsiflanadi. Amerikacha andozaning o'ziga xos xususiyati
uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga, ommaviylikka erishishni
ta'minlashga asolanganligidadir. U jamiyat a'zolaridan har birining ishbilarmonlik
faoliyatini qo'llab- quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy manfaatdorlikni oshirish
uchun keng shart sharoit yaratishga qaratilgan. «Yaponcha model» - bu ikkinchi
jahon urushida vayronaga aylangan mamlakat aholisining qattiq mehnati hisobiga,
hokimiyatni xar tomonlama va so'zsiz qo'llab-quvvatlashi, vatanparvarlik tuyg'usi
17

asosida yaratilgan. Yaponiya harbiy xarajatlardan voz kechgach, tinchlik
maqsadida barcha resurslarni to'plash va ishlatish hamda sanoatda iqtisodiy
potensialni o'stirish imkoni yaratildi. Eng avvalo, ishlab chiqarish eksportga
mo'ljallanib, moslashtirilib valyuta ishlab topildi, uning evaziga xorijiy
mamlakatlardan, ayniqsa Amerika va G'arbiy yevropadan eng yangi texnika,
texnologiya, litsenziya, patent, «olinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi,
tadbirkorlik qo'llab quvvatlandi. Jahon bozorida xom ashyo va yoqilg'ining
arzonlashuvi, nisbatan arzon ish kuchi, katta harbiy xarajatlarning yo'qligi
Yaponiya eksportining ortib borishiga olib keldi. Bu borada yirik kompaniyalarni
qo'llab-quvvatlash, mamlakatda ilmiy texnikaviy taraqqiyotga alohida ahamiyat
berilishi katta rol o'ynaydi. Aholining tabaqalanishi dastlab kuchaygan bo'lsa,
maqsadga erishilgach, ularning ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami
kuchaytirildi va natijada umumiy farovonlikka erishildi. «Shvedcha model» - uning
boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati ijtimoiy yo'naltirilganligi, mulkdagi
notenglikni qisqartirishga qaratil-ganligidir. Aholining kam ta'minlangan qatlami
himoya qilinadi. Ishsizlikni kamaytirish chora-tadbirlari ko'riladi. Bu andozaning
shaklla- nishida Shvetsiyaning tarixan iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlanganligi va
mehnatkashlar kasaba tashkilotlarining jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda
katta o'rin tutishi alohida ahamiyatga ega bo'lganligidir. «Nemischa model» - bu
model ijtimoiy yo'naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy bozor iqtisodiyotining
bosh g'oyasi Lyudvig Erxardga (1897-1977) tegishli. U 1949-1963-yillar davomida
GFRning iqtisodiyot vaziri, 1963- 1966yillarda esa federal kansler bo'lib ishlagan.
Dastlab, Erxard industriallashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat mahsulotini
1936 yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50- 55% ga ko'paytirish
rejalashtirilgan. Bundan tashqari pul islohoti, narx- navo islohoti o'tkazish,
18

davlatning iqtisodiyotdagi rolini belgilab, qay darajada aralashuvi ko'rsatilgan.
Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti konsepsiyasi mazmunan faqat
iqtisodiyotga tegishligina emas, balki unda insonning erkinligi masalalari ham ilgari
surilgan. «Janubiy Koreya modeli» - bu model shunisi bilan qiziqarliki, u Janubiy
Koreyani qisqa muddat ichida qoloq mamlakatlar safidan rivojlangan mamlakatlar
qatoriga olib chiqdi. 1962 yili iqtisodiy islohotlar boshlanayotgan paytda aholi jon
boshiga to'g'ri keladigan daromad 82 dollarga teng bo'lgan bo'lsa, 1996 yilga kelib
10,6 ming dollarga yetdi. Markazlashtirilgan tarzda uzoq va o'rta muddatli rejalar,
maqsadli dasturlar tuzish, ularda ishlab chiqarish topshiriqlari hamda bajarish
muddatlarining belgilanishi, xo'jalik yuritishda bozor uslublarini qo'shib olib borish
Janubiy Koreyaga qisqa muddatlarda rivojlangan mamlakatlar safiga qo'shilib,
jahon sivilizatsiyasida o'ziga xos munosib o'rinni egallash imkonini beradi. «Xitoy
modeli» - iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo'jaligini isloh qilishdan boshlandi.
Qishloq xo'jaligida xalq kommunallari asosiy xo'jalik yurituvchi sub'ekt bo'lib,
davlat pudrat tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil oxiriga kelib yakunlandi. Oilaviy
pudrat dehqon xo'jaligini bir oila a'zolari tashkil etib, foydalanish uchun yer 15-20,
ba'zi joylarda 30 yilga berilgan. yerga oila yoki bir necha oila qo'lidagi o'zi egalik
qilayotgan texnika, asbob-uskuna va boshqalar yordamida ishlov beriladi.
Dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining bir qismini davlatga shartnoma
asosida topshiradilar, bir qismini soliq o'rnida, yana bir qismini mahalliy fondga,
qolgani o'z ixtiyoriga ko'ra yuqori narxda davlatga yoki bozorda sotishlari mumkin
edi. Shunday qilib, har bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan o'xshashlik
tomonlariga qarab, ularni bozor iqtisodiyotiga o'tishning u yoki bu guruhiga
kiritish mumkin. Shu bilan birga xar bir mamlakat o'ziga xos xususiyatlar bilan
boshqalardan farq qilar ekan, haqli ravishda bozor iqtisodiyotiga o'tishda
19

Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlar i Nima ishlab chiqarish zarur?
Foyda keltiradigan tovarlar ishlab chiqariladi, zarar keltiradiganlari ishlab
chiqarilmaydi. Qanday ishlab chiqarish zarur? Yangi texnika va texnoligiyaga
asoslangan korxonalarda ishlab chiqarish zarur. Qancha ishlab chiqarish zarur?
Iqtisodiy resurslar taqozo qiladigan miqdorda ishlab chiqariladi. Kim uchun ishlab
chiqarish zarur? Aholining alohida tabaqalari (yuqri, o'rta va kam ta'minlanganlar)
talabini hisobga olib ishlab chiqarish tashkil qilinadi
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda
ularning uchtasi e'tiborga loyiqdir. Bular: 1.Resurslarni taqsimlashning
samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi.
Uning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur
bo'lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo'naltiradi. U ishlab chiqarish
uchun resurslarni uyg'unlash-tirishning ancha samarali usullarini va ishlab
chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani qo'llashni taqozo etadi. Qisqasi,
bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda boshqaradiki, u jamiyat uchun
mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab darajasiga mos miqdorda ishlab
chiqarishni ta'minlaydi. 2.Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim
afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi. Ko'plab
ayrim shaxslar va korxonalar iqtisodiy faoliyatini uyg'unlashtirish va tashkil qilish
bozor iqtisodiyotining asosiy muammolaridan biridir. Bunday uyg'unlashtirishni
amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Biri - markazdan boshqarish va majbur
qilish tadbirlarini qo'llash; ikkinchisi - bozor tizimi vositasi orqali ixtiyoriy
hamkorlik. Faqat bozor tizimi iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan
uyg'unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtiso-diyoti tadbirkorlik va tanlash
erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda u muvaffaqiyatga erishadi. 3.Bozor
20

iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs, korxona, firma va
korporatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo'lishadi. Chunki xo'jasizlik,
sustkashlik, beg'amlik har qanday xo'jalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi.
Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy ravishda foyda
olishni ta'minlash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti million-million
kishilarni harakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan qutqara
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda
ularning uchtasi e'tiborga loyiqdir. Bular: 1.Resurslarni taqsimlashning
samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi.
Uning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur
bo'lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo'naltiradi. U ishlab chiqarish
uchun resurslarni uyg'unlash-tirishning ancha samarali usullarini va ishlab
chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani qo'llashni taqozo etadi. Qisqasi,
bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda boshqaradiki, u jamiyat uchun
mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab darajasiga mos miqdorda ishlab
chiqarishni ta'minlaydi. 2.Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim
afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi. Ko'plab
ayrim shaxslar va korxonalar iqtisodiy faoliyatini uyg'unlashtirish va tashkil qilish
bozor iqtisodiyotining asosiy muammolaridan biridir. Bunday uyg'unlashtirishni
amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Biri - markazdan boshqarish va majbur
qilish tadbirlarini qo'llash; ikkinchisi - bozor tizimi vositasi orqali ixtiyoriy
hamkorlik. Faqat bozor tizimi iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan
uyg'unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtiso-diyoti tadbirkorlik va tanlash
erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda u muvaffaqiyatga erishadi. 3.Bozor
iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs, korxona, firma va
21

korporatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo'lishadi. Chunki xo'jasizlik,
sustkashlik, beg'amlik har qanday xo'jalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi.
Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy ravishda foyda
olishni ta'minlash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti million-million
kishilarni harakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan qutqara

II- bob. O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning amaliy
natijalari tahlili
2.1. O'zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada
rivojlantirish yo'nalishlari.
22

Iqtisodiy nazariyada ko'pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu
asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uch ko'rinishi
ko'rsatiladi: an'anaviy iqtisodiyot, ma'muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor
iqtisodiyoti. Bozor iqtisodiyoti erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanadi, uning
negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi. Bu iqtisodiyotning
amal qilish mexanizmi ko'plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi
davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko'pgina mamlakatlarda hukmron
iqtisodiy tizimga aylandi. Aynan bozor munosabatlarining amal qilish darajasiga
qarab kapitalizm, sotsalizm kabi tuzumlarni ajratishgan. Xususiy mulkning kelib
chiqishi va ijtimoiy mehnat taqsimoti bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va
mavjud bo'lishi uchun umumiy sharoiti bo'lib hisob- lanadi. Tovar ishlab
chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Bozor munosabati mulkchilikning xilma-xilligini taqazo etadi. Chunki har qanday
jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi Bozor iqtisodiyotining
mazmuni va belgilari haqida gap borganda bu iqtisodiyotning ikki turini bir-biridan
farqlash kerak.Bular: erkin (klassik yoki sof) bozor iqtisodiyoti va hozirgi zamon
rivojlangan bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning
ko'pchilik mamlakatlari uchun xos bo'lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va
o'ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Xususan,
O'zbekiston ham mustaqilligining ilk yillaridanoq bozor iqtisodiyotiga o'tishni o'z
oldidagi muhim vazifalardan biri deb hisobladi. Bunda O'zbekiston o'zining o'ziga
xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo'ldagi jahon
tajribasini hisobga olgan holda revolyutsion to'ntarishlarsiz, ijtimoiy
to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin
23

qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o'tishdan
iborat yo'lni tanladi.Bu yo'ldagi ishlarni amalga oshirish uchun o'z iqtisodiy,
siyosiy, madaniy ahvolimizni inobatga olgan holda tuzilgan modelimiz bo'lishi
lozim edi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahbarligida yurtimiz iqtisodiy
ahvolini hisobga olgan holda, jahon standartlariga to'liq javob beradigan "O'zbek
modeli" yaratildi. Bu yo'l haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov o'zining
"Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo'lida xizmat qilish - eng oliy
saodatdir" nomli kitobida shunday fikr bildirgan: "O'zbekistonda qabul qilingan,
"O'zbek modeli" ijtimoiy yo'naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishning
iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta'minlash,
davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustivorligiga erishish, kuchli
ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirish
kabi mashhur besh tamoyilga asoslangan o'ziga xos yo'liYurtimizda mazkur tartib
asosida o'tkazilayotgan islohotlar o'z natijasini bermoqda. Xususan, 2019-yilda
yalpi ichki mahsulot 5,6 foizga, sanoat ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-
pudrat ishlari 19,0 foizga, chakana savdo aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1
foizga, qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar
5,0 foizga oshdi O'zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada
rivojlantirish yo'nalishlari Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib shuni
xulosa qilish mumkinki, agar maqsad iqtisodiyotni rivojlantirish bo'lsa, unda
davlatni iqtisodiyot oldida bitta vazifasi bo'lish kerak: u ham bo'lsa ikki qo'lini
iqtisodiyot tomog'idan olish. Qolganini erkin iqtisodiyot o'zi joy joyiga qo'yib oladi.
Eng asosiysi, nima qilish emas, balki nima qilmaslik kerak degan savolga javob
berish kerak. Erkin bozor iqtisodiyoti "ixtiyoriy hamkorlik" prinsipiga asoslanadi.
Davlat tomonidan boshqariladigan iqtisodiyotda kim, nima, qachon va qancha
24

iste'mol qilishligi rejalashtiriladi va bunday tizim nimaga olib kelishini (inqirozga)
sobiq sovet siyosati ko'rsatdi. Ko'p Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi (sobiq sovet
sotsialistik davlatlar) mamlakatlari iqtisodiyotlari asosan xomashyo resurslarini
sotishga asoslangan. Biznes tizimi esa davlat siyosatidan kelib chiqqan holda
oboriladi; misol uchun Rossiyada. Lekin dunyoning eng rivojlangan iqtisodiyotlari,
eng yuqori turmush sifatiga ega bo'lgan Yaponiya, Singapur, Gongkong,
Shveytsariya kabi mamlakatlarda umuman na neft, na oltin, na boshqa tabiiy
boyliklari bor, lekin turmush darajasi AQShnikidan baland. Nega deb o'ylasiz?
Javob oddiy: Rivojlangan davlatlarda davlat siyosatni/rejasini biznes holatidan
kelib chiqqan holda tuzadi. Sabab - biznes ham davlatni, ham xalqni boqadi. Bu
davlatlar sarmoyani o'z xalqining ilmini oshirishga sarf qilgan va innovatsion
g'oyalarga asoslangan iqtisodiyotni qurishga ixtisoslashgan. Bir paytlar Singapur
ham og'ir 39
ahvolda bo'lgan. Lekin xalqini turmush darajasini ko'tarish uchun qo'l urgan
Singapur davlat rahbari, pul topib, aholisining eng iqtidorli farzandlarini
rivojlangan davlatlarga o'qishga yuboradi. O'qishni tugatib, tajriba olib kelgan
yosh singapurlik mutaxassislar o'z mamlakati iqtisodiyotini ko'tarishadi. Bugungi
kunda bu mamlakat iqtisodiyoti va davlat siyosati muvaffaqiyat modeli sifatida
o'rganiladi. Yuqoridagi tajribani bizning birinchi Prezidentimiz Islom Karimov va
ikkinchi Prezidentimiz Mirziyoyev ishlarida kuzatishimiz mumkin. O'zbekiston
iqtisodiyoti qiyin ahvolda bo'lishiga qaramay, birinchi prezident pul topib, 800 dan
ortiq yoshlarimizni dunyoning eng rivojlangan davlatlariga o'qishga "umid" bilan
yuboradi. Prezident Mirziyoyevning maktabgacha bo'lgan ta'lim vazirligini tashkil
qilishi bu revolyutsion g'oya. 2018 yilni tadbirkorlik, innovatsion g'oyalarni amalga
oshirish yili deb nomlashi esa ana shu yuqoridagi rivojlangan mamlakatlar qatori
25

ilg'or texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyotni qurishga qo'yilgan qadam -
mustahkam poydevordir. Faqat xomashyoni sotishga asoslangan iqtisodiyotni
kelajagi yo'q. Misol uchun ko'p rivojlangan davlatlar va Xitoy 2040-yillargacha
an'anaviy yoqilg'idan foydalanadigan avtomobillarni ishlab chiqarish va sotishni
to'xtatish planida. Bu faqat avtomobilsozlik industriyasida bo'layotgan yangilik.
Menimcha, O'zbekiston shunday modelni, yo'lni tanlashi kerakki, eng kamida 25
yildan keyingi iqtisodiyot ko'rinishini inobatga olib harakat qilish kerak.
O'zbekistonda shunday imkoniyat borki, rivojlanish bosqichining bir nechta
pog'onasidan sakrab o'tishi mumkin. Prezident Mirziyoyev aytganlaridek, buning
uchun yangilik yaratishni keragi yo'q. Iqtisodiyotni ko'tarish uchun kerakli
yangiliklar allaqachon yaratilib, sinalib, hayotga tatbiq etib bo'lingan. Biz shu ilg'or
texnologiyalarni o'rganib, O'zbekiston tajribasida qo'llashimiz kerak O'zbekistonni
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o'tishi jarayonida quyidagi makroiqtisodiy xavflar
kuzatilishi mumkin: 40
O'zbekistonning asosiy savdo hamkorlari: Rossiya, Xitoy va Qozog'istonda iqtisodiy
o'sishning ancha zaifligi; - tarkibiy va tizimli islohotlarni amalga oshirishning
kechikishi; - inflatsiyaning o'sishi. Mamlakatning yetarli darajadagi valuta
zaxiralariga egaligi va davlat tashqi qarzining nisbatan kamligi sabab
iqtisodiyotning tashqi barqarorlik xavfi o'rtacha bo'ladi. Islohotlarning keyingi
bosqichi davlat korxonalari va moliya sektori, qishloq xo'jaligi uchun
mo'ljallanmagan yerlarni xususiylashtirish va qishloq xo'jaligidagi islohotlar kabi
ancha murakkab muammolarni hal qilishga qaratilgan. Ushbu islohotlar iqtisodiy
o'zgarishlar, iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlash va ish o'rinlarini yaratish uchun
muhim ahamiyat ega. Shu bilan birga, ular puxta nazorat qilinishi kerak bo'lgan
muhim iqtisodiy va ijtimoiy xavflarni ham qamrab oladi. Asosiy e'tibor iqtisodiy
26

o'sish va ish o'rinlari yaratishga qaratilishi kerak Mehnat bozoridagi jiddiy
muammolar. O'zbekiston iqtisodiyotida yiliga qariyb 280 mingga yaqin yangi ish
o'rni yaratiladi. Demografik sabablarga ko'ra esa har yili deyarli 600 mingta ish
o'rni tashkil etilishi kerak. Shu bois, iqtisodiyotda har yili yaratilayotgan ish
o'rinlari mehnat bozoriga kirib kelayotgan yangi ishchilarni band qilish uchungina
ikki baravar oshirilishi lozim. Aksariyat ish o'rinlari yangi korxonalarni tashkil etish
hamda mavjud korxonalarni yanada kengaytirish hisobiga yaratilishi zarur.
Hisobot mualliflari O'zbekiston mehnat bozorida quyidagi tarkibiy va tizimli
kamchiliklar borligini ta'kidlaydi: •mehnatga bo'lgan rag'batning sustligi;
•xodimlar malakasining yetarli emasligi; •korxonalarda xodimlarni texnik
ko'nikmalarga o'qitish bo'yicha imkoniyatlarning yetishmasligi; •yoshlar o'rtasida
ishsizlik darajasi yuqoriligi; •iqtisodiy faol bo'lmagan aholi ulushining ko'pligi;
•uzoq davom etayotgan ishsizlik; •ish kuchining cheklangan safarbarligi.
Iqtisodiy o'sish - yangi ish o'rinlarini yaratish uchun asosiy omil. Yaxshi naf
beradigan ish o'rinlari yaratilishi iqtisodiy rivojlanish va aholi turmush darajasini
oshirishning muhim shartidir. Mehnat unumdorligi va bandlikning ortishi aholi jon
boshiga YaIM singari muhim ko'rsatkichning o'sishiga xizmat qiluvchi ikkita asosiy
omildir. Aholi jon boshiga daromadlari eng yuqori bo'lgan mamlakatlarda so'nggi
ikki asr davomida mehnat unumdorligi keskin o'sib borayotganini ko'rish mumkin.
Mehnat unumdorligining bunday o'sishi "samaraliroq" yoki yuqori maoshli ish
o'rinlari yaratilishiga olib keldi. Aholi jon boshiga hisoblangan YaIM aslida butun
aholi mehnati samaradorligi (unumdorligi) ko'rsatkichidir. Yuqori va past daromad
darajasiga ega mamlakatlarda aholi jon boshiga YaIMdagi farqlar mamlakatlar
o'rtasidagi mehnat unumdorligi darajalaridagi farqlarni ifodalaydi. Mehnat
unumdorligi ortishi YaIM o'sishining asosiy omili bo'ldi. O'zbekistonda 1996 yildan
27

2016 yilgacha bo'lgan muddatda aholi jon boshiga YaIMning kumulyativ o'sishi
165 foiz deb qayd etilgan. Ushbu davrda bir xodimga nisbatan mahsulot ishlab
chiqarishning umumiy hajmi, taxminan, 150 foiz oshdi. Ushbu davrda aholi jon
boshiga YaIMning o'sishi, asosan, mehnat unumdorligi o'sishi va demografik
o'zgarishlar tufayli yuz berdi. Ammo ushbu davrda iqtisodiy faol aholiga nisbatan
bandlik darajasi, shuningdek, mehnatga layoqatli aholiga nisbatan iqtisodiy faol
aholi darajasi pasaydi. O'zbekistonda mehnat unumdorligi o'sishi tarmoqlar
o'rtasidagi resurslar almashinuvi hisobiga emas, asosan, tarmoqlar ichida yuz
berdi. Ish o'rinlarini yaratish sur'ati iqtisodiy faol aholining o'sishidan orqada
qolmoqda. 1996 yildan 2016 yilgacha qo'llangan «o'zbek modeli» tez o'sib
borayotgan iqtisodiy faol aholi uchun yetarli bo'lgan ish o'rinlari yaratib bera
olmadi. Ayniqsa, sanoatning ishlab chiqarish tarmoqlarida yangi ish o'rinlarini
yaratish jiddiy muammolardan biri edi. Oziq-ovqat sanoati, yengil sanoat va
boshqa tarmoqlar shular jumlasidandir. Umumiy bandlikning atigi 13 foizi qazib
olish va ishlab chiqarish sanoati ulushiga to'g'ri keladi. 2016 yilda bu ko'rsatkich,
boshqa mamlakatlar bilan taqqoslaganda, ancha past edi: Turkmanistonda 45 foiz,
Belarusda 32 foiz, Ukrainada 25 foiz, Qirg'izistonda 22 foiz va Qozog'istonda 21
foizni tashkil etgan. Bandlik va mehnat unumdorligining bir paytda o'sishi
mukammal uyg'unlikdir. O'zbekistonning qurilish, kimyo va neft-kimyo sanoati,
ulgurji va chakana savdo, umumiy ovqatlanish, transport, aloqa va boshqa ko'plab
tarmoqlarida bir paytning o'zida bandlik va mehnat unumdorligi o'sishi kuzatildi.
Biroq energetika, yoqilg'i va metallurgiya sanoatida yangi ish o'rinlari tashkil
etilgan bo'lsa-da, mehnat unumdorligi pasaydi. Qishloq xo'jaligi, mashinasozlik,
sanoat qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi boshqa tarmoqlarda
mehnat unumdorligi oshdi, ammo ish o'rinlari qisqardi. Jismoniy infratuzilmadagi
28

kamchiliklar yo'qotishlarga olib kelmoqda. Jismoniy infratuzilma faoliyatidagi
uzilishlar har yili ishlab chiqarishda katta yo'qotishlarga olib kelmoqda. Katta
korxonalar bilan taqqoslaganda, kichikroq firmalar elektr energiyasi, gaz va suv
ta'minotidagi uzilishlardan, yer maydonlarining yetishmasligidan yoki ishlab
chiqarishni kengaytirish yo'lidagi yuqori ijara stavkalaridan ko'proq zarar
ko'rmoqda. 2016 yilda jismoniy infratuzilma faoliyatidagi barcha uzilishlardan
hosil bo'lgan umumiy yo'qotishlar yirik korxonalarda ishlab chiqarish hajmining 24
foizini, mayda korxonalarda esa 38 foizini tashkil etgan. Hokimiyat idoralari
infratuzilma xizmatlari faoliyatini yaxshilash orqali korxonalarda mehnat
unumdorligini va bandlik darajasini oshirishi mumkin. Firmalarning vaqt va
resurslardan samarasiz foydalanishi unumdorlikni oshirishiga to'sqinlik qilmoqda.
Korxona rahbarlarining vaqti va moliyaviy resurslari ko'pincha ishlab chiqarish
bilan bog'liq bo'lmagan faoliyatga chalg'itadi. Yirik korxonalar rahbarlarining
qariyb 31 foiz, kichik korxona rahbarlarining esa 26 foiz vaqti besamar byurokratik
kelishuvlarga isrof bo'ladi. Markaziy va mahalliy hokimiyat idoralari, vazirlik va
muassasalar, tarmoq uyushmalari bilan soliqlar, bojxona tartiblari, tekshiruvlar,
sanitariya va ekologiya masalalari yuzasidan va boshqa kelishuvlar shular
jumlasidandir. Oqibatda ishlab chiqarish unumdorligi, samaradorlik, malaka
oshirish, texnologiyalarni joriy etish va ushbu korxonalar rentabelligini oshirishga
vaqt kam qoladi. Bank hisobotida 2016 yilda korxonalarda o'tkazilgan so'rov
natijalariga ko'ra quyidagi ma'lumotlar olindi: yirik korxonalarning 32 foiz va kichik
korxonalarning 30 foiz xodimlari qishloq xo'jaligi ishlari yoki boshqa turdagi
jamoatchilik ishlariga jalb etilgan; yirik korxonalarning qariyb 23 foizi va kichik

korxonalarning esa 11 foizi mahalliy hokimiyat idoralari ulardan "qo'shimcha
xarajatlar" uchun beg'araz yordam puli ajratishni so'raganini ma'lum qilgan; yirik

29

korxonalarning qariyb 13 foizi, kichik korxonalarning esa 7 foizi turli masalalar
bo'yicha hokimiyat idoralari birga norasmiy to'lovlarni amalga oshirgan; yirik
korxonalarda ishlab chiqariladigan jami mahsulot hajmining yarmidan ko'pini
erkin bozor sharoitida korxonalarning o'zi emas, markaziy tarmoq vazirliklari yoki
uyushmalari taqsimlagan. Biznes yuritish shartlarini soddalashtirish va bozor
munosabatlarini rivojlantirish xususiy sektorni rivojlantirishga yordam beradi.
Bozorga kirish va undan chiqish yo'lidagi to'siqlarning bartaraf etilishi, biznes
yuritish qoidalarining soddalashtirilishi, davlatning narx belgilashni bosqichma-
bosqich bekor qilishi, xususiy mulkka egalik huquqining mustahkamlanishi hamda
davlat korxonalari sektoridagi ish samarasizligini yengib o'tish bundan keyin ham
umumiy samaradorlikni (unumdorlikni) oshirishga xizmat qiladi. Agar korxonalar
moliyaviy bozorlarga, xomashyo va boshqa manbalarga kirish imkoniyatiga ega
bo'lsa, raqobatning kuchayishi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etishni
rag'batlantirishi mumkin. O'zbekistonda biznesni ro'yxatdan o'tkazish nisbatan
murakkab emas. (2019 yilda "Biznes yuritish" - "Doing Business" hisobotida
O'zbekiston biznes ochishning osonligi bo'yicha dunyoda 12 o'rinni egalladi). Biroq
norasmiy cheklovlar, davlat idoralarining samarasiz faoliyati, shaffof bo'lmagan
qonun-qoidalar va mulkka egalik qilish bo'yicha huquqning tegishli darajada
himoya qilinmasligi katta to'siqlardan bo'lib qolmoqda. Bunday cheklovlar
O'zbekistonning to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatini
ro'yobga chiqarishga va texnologiyalarni rivojlantirishga to'sqinlik qilmoqda.
Islohotlar iqtisodiy o'sish va yangi ish o'rinlari yaratish uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega. 2017 yildan buyon O'zbekiston hukumati iqtisodiyotini
liberallashtirish bo'yicha olib borayotgan islohotlar biznes yuritish yo'lidagi xorijiy
valuta konvertatsiyasi yetishmasligi, yuqori import bojlari va soliq stavkalari kabi
30

cheklovlarni bartaraf etmoqda. O'zbekiston hukumatiga davlatning iqtisodiyotdagi
rolini maqbullashtirishni davom ettirishni va xususiy sektorni rivojlantirish
maqsadida qolgan to'siqlarni bartaraf etish lozim. Ushbu cheklovlarni bartaraf
etishga qaratilgan chora-tadbirlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: •investitsiya
muhitini yaxshilash; •soliq ma'muriyatchiligidagi islohotlarni to'liq amalga
oshirish; •davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga
beriladigan samarasiz yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta'minlash;
•yerdan foydalanish bo'yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko'rsatish va qishloq
xo'jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish; •davlat monopolistik
korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish, korporativ boshqaruv va
moliyaviy hisobotga qo'yiladigan talablarni kuchaytirish; •davlatning eksportga
yo'naltirilganlikni qo'llab-quvvatlashi (jumladan, ISO standarti bo'yicha
sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish, diversifikatsiyalash, Jahon savdo
tashkilotiga a'zo bo'lish). O'rta muddatli istiqbolda infratuzilmani (xususan,
energetika, transport va logistika) modernizatsiya qilish hamda oliy ta'lim sifatini
yaxshilash mamlakatning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlashga yordam beradi.
Shu bilan birga, ochiq iqtisodiyot, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini
yaxshilash, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal
rivojlantirish orqali yangi ish o'rinlarini ko'paytirish, modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish, malakali kadrlarni tayyorlash kabi bir qator masalalar
muhim ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 3
iyuldagi "O'zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-
tadbirlari to'g'risida"gi qarori mamlakat iqtisodiyotida yana bir muhim qadam
bo'lib, raqamli iqtisodiyot ravnaqida innovatsion g'oyalar, texnologiyalar va
ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat organlari va tadbirkorlik subyektlarining
31

yaqin hamkorligini taʼminlashga xizmat qiladi. Tahlillarga ko'ra, raqamli iqtisodiyot
yalpi ichki mahsulotni kamida 30 foizga o'stirish, korrupsiyani keskin kamaytirish
imkonini beradi. Xulosa Bozor iqtisodiyoti tizimini bosqichma-bosqich
shakllantirish bu murakkab jarayon bo'lib u bir vaqtning o'zida bo'ladigan tadbir
sifatida amalga oshirilishi mumkin emas, balki bir qancha bosqichlarni o'z ichiga
oluvchi uzoq davrni talab etadi. O'zbekiston tizimli islohotlarini boshqa
mamlakatlardan ko'ra kechroq boshlagan bo'lsada, o'tish davri iqtisodiyotiga ega
boshqa mamlakatlar tajribasidan muhim saboqlarni olishi mumkin. Bozor
munosabatlarining butun mexanizmni davlat tomonidan ko'rsatiladigan va qonun
bilan mustahkamlanadigan bozor shart-sharoitlari doirasidagina amalga oshiriladi.
Islohotlar birinchi bosqchining g'oyat muhim vazifasini amalga oshirish, ya'ni
davlat mulki yakkahokimligini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga
Respublikada ko'p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish lozim. Erkin bozor
tamoyillarini o'rnatishda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va
rivojlantirish zarur. Buning natijasida esa sog'lom raqobat muhitini 46
yaratish maqsadga muvofiq. Bunda mulkiy, agrar, narx, moliya-kredit, tashqi
iqtisodiy faoliyat va nihoyat ijtimoiy yo'nalishlarda islohotlarni amalga oshirish
bozor munosabatlariga o'tishda keng qulaylik yaratadi. Bugungi kunda
mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o'tishida yuzaga kelgan yoki kelishi
kelayotgan muammolarni tizimli bartaraf etish maqsadida quyidagilarni amalga
oshirish maqsadaga muvofiq deb hisoblaymiz: •investitsiya muhitini yaxshilash;
•soliq ma'muriyatchiligidagi islohotlarni to'liq amalga oshirish; •davlat budjeti
operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan samarasiz yashirin
subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta'minlash; •yerdan foydalanish bo'yicha
huquq hamda sanoat, xizmat ko'rsatish va qishloq xo'jaligida mulkka egalik qilish
32

huquqini isloh qilish; •davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli)
qayta qurish, korporativ boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo'yiladigan talablarni
kuchaytirish; •davlatning eksportga yo'naltirilganlikni qo'llab-quvvatlashi
(jumladan, ISO standarti bo'yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish,
diversifikatsiyalash, Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lish). •O'rta muddatli
istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika, transport va logistika)
modernizatsiya qilish hamda oliy ta'lim sifatini yaxshilash mamlakatning bozor
iqtisodiyotiga o'tish jarayonlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Xulosa
33

Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida
vujudga kcladi. Bozor munosabatlari subyektlari o‘zaro bogiiq holda va aloqada
bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy haj- mi kabi ijtimoiy ishlab
chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo‘ladigan daromad lar
va xarajatlar oqimini shakllantiradi. Bozor munosabatlarining har bir
ishtirokchisi o‘z maqsad va manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil qaror qabul
qiladi. Aynan xo‘jalik yurituvchi subycktlaraing iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi
bozor ko‘rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi hamda o’z
rivojlanishining tabiiy-evolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi. Bozor
iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, birlashgan, o‘zaro
bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami o‘z ichiga
oladi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi
shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga ko‘mak berishga
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimining
afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ulami bozor mexanizmi vositasida
hal etish kam samara keltiradi yoki umuman hal etib bo‘lmaydi. Ana shunday
muammolarni hal etish uchun davlat ulami o‘z zimmasiga olishi yoki zarur shart-
sharoitlami yaratib berishi kerak. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining umumiy
mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy
siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o‘zgartirishdan iboratdir. O’tish davri quyidagi mezonlar bilan tavsiflanadi: sikllilik
(jamiyatda u yoki bu tarkibiy o‘zgarishlaming qaytarilib turishi), beqarorlik
(jamiyatda mavjud bo‘lgan turli kuchlaming kurashi va o'zaro ta’siri), muqobillik
(islohotlar va rivojlanish yoilarini tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski tizimning
34

yo‘qolib ketishi, o‘miga boshqa tizimning vujudga kelishi, uning
rivojlanishi).O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishda tanlagan yo‘li - o‘ziga
xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon
tajribasini hisobga olgan holda revolyusion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy
to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin
qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdan
iboratdir. Iqtisodiy islohotlar - bu bozor munosabatlarini shakllantirishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy islohotlardan ko‘zda tutilgan
maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va xo‘jalik faoliyati yuritishning eng
yaxshi sharoitlarini yaratish, ulaming ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish,
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat, Iqtisodiy
islohotlaming bosh bo‘g‘ini mulkchilik munosabatlarini tubdan o‘zgartirishdir,
chunki shu orqali ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti shakllantiriladi
hamda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning shart-sharoitlari vujudga keltiriladi.
Respublikada bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish
borasida bir qator vazifalar turadi. Bular xususiylashti- rish va raqobatchilik
muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqur- lashtirish; makroiqtisodiy
barqarorlikka erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy
tuzilishini tubdan o'zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan demokratik
davlatni shakllantirish vazifalaridir. O’tish davrida olib borilayotgan iqtisodiy
islohotlami keng aholi qatlamlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanishining asosiy
sharti islohotlaming ijtimoiy yo‘naltirilganligidir.Milliy taraqqiyotimizning hozirgi
pallasida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiyalash jarayonlari yanada
kuchaytirilib, pirovard strategik maqsadimiz - ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etish va fuqarolik
35

jamiyatini shakllantirish yo‘lidagi harakatlar izchil ravishda amalga oshiriladi.
Modemizatsiya juda keng tushuncha bo‘lib, bugungi kunda uni jamiyat hayotining
turli jabhalarini tubdan o'zgartirish, уangilash, bu borada taraqqiyotni jahondagi
mavjud ilg‘or andozalar tomon yo‘naltirish va takomillashtirish jarayonlarining
majmui sifa- tida ifodalash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston, 2017 y. 2.O'zbekiston
Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7
fevral.
36

3.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasida raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-38382-soli Qarori.
2018 yil 3 iyul.
4.Prezident Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganining 26 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. 2018 yil 7
dekabr.
5.Islom Karimov ''Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo'lida xizmat qilish -
eng oliy saodatdir'' Toshkent ''O'zbekiston'' 2015. 126-bet. 6.O'zbekiston milliy
ensiklopediyasi. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti.
04.02.2014. Toshkent, 51 bet.
7.Bekmuradov A.Sh. va boshqalar. O'zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish
yo'llarida. 1-qism. Makroiqtisodiy siyosat va iqtisodiy islohotlar. - T.: TDIU, 2005.
8.Экономическая теория (политэкономия): Учебник/ Под общ. ред. акад.
В.И.Видяпина, акад. Г.П.Журавлевой. - 4-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004, с.78-79.
9.Shodmonov Sh.Sh.,G'ofurov U.V.Iqtisodiyot nazariyasi:Darslik; O'zbekiston
Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. -T.: IQTISODMOLIYA, 2010.
10.www.kun.uz - yangiliklar veb-sayti.
11.www.ziyonet.uz - axborot ta'lim tarmog'i.
12.www.wikipedia.org - global internet tarmog'i ensiklopediyasi.
37

:Bozor iqtisodiyoti mexanizmi tamoyillari mavzusida tayyorlangan kurs ishi

Sotib olish