Bozor iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	26
Yuklab olingan sana	19 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Bozor iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Bozor iqtisodiyotida mulkchilik
munosabatlarining iq tisodiy mazmuni
Bajardi:________________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

2Bozor iqtisodiyotida mulkchilik
munosabatlarining istisodiy mazmuni
Reja:
Kirish 3
1. Bozor iqtisodiyotida mulkchilik shakllari va ularning turlari. 6
2. Bozor iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy
9
3. Bozor iqtisodiyotida mulkchilik shakllarini o’zgartirish
yo’llari va usullari. 13
4. O ’ zbekistonda b ozor iqtisodiyotida mulkchilik tizimining shakllanish
bosqichlari va xususiyatlari . 16
Xulosa 25
Foydalanilgan adabiyotlar 29

3 Kirish
Iqtisodiy munosabatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi jamiyat
taraqqiyotining turli bosqichlarida o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Iqtisodiy
munosabatlar bir joyda o’zgarishsiz qotib turmaydi. Ular doimo o’zgarib,
rivojlanib boradi. Shunga ko’ra, mazkur kurs ishida mulkchilik shakllarini
o’zgartirish yo’llari va usullari, bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha
yondashuvlar, ishlab chiqarishning ijtimoiy va texnologik usullari hamda iqtisodiy
tizim tushunchalari batafsil ko’rib chiqiladi.Tahlil davomida iqtisodiy tizim
modellari va ularning xususiyatlari ko’rsatib beriladi.Ishlab chiqarish har doim
ma’lum mulkchilikning aniq shakli doirasida sodir bo’ladi. Shuning uchun bu
yerda mulkchilik munosabatlarining mohiyati, mulk shakllarining iqtisodiy
mazmuni va bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonida mulk shakllarini
o’zgartirish yo’llari va usullari kabi masalalarga alohida o’rin ajratiladi.
Kurs ishi mavzusi dolzarbligi: Mulkchilik shakllarini o’zgartirish yo’llari va
usullari, tushuncha va qarashlar tizimining mazmun mohiyatini ochib berish, unga
oid nazariy qarashlar va bilimlarni o‘rganib tizimlashtirish asosida tegishli
xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish
kurs ishi mavzusini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Davlatimiz rahbari
takidlaganlaridek “Bizning bosh maqsadimiz bo‘lmish asosiy vazifa –
odamlarimizning munosib hayot darajasi va sifatini ta‘minlash va rivojlangan
demokratik davlatlar qatoridan o‘rin egallash bo‘yicha avvalo muhim islohotlarni
amalga oshirish yo‘lida katta qadam bo‘ldi, deb aytishga to‘liq asoslarimiz bor.
Bu borada gap, avvalo, har tomonlama puxta o‘ylangan, uzoqni
ko‘zlaydigan
keng ko‘lamli dasturni hayotga joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur
mohiyat e‘tibori bilan chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi,
Konstitutsiyamizda ko‘zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy, me‘yoriy
huquqiy va amaliy jihatdan ustuvor ro’lini ta‘minlash, O‘zbekiston iqtisodiyotida
davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgani barchamizga

4yaxshi ma‘lum, albatta.
Jamiyatdagi xilma-xil iqtisodiy munosabatlar mulkka bo`lgan
munosabatlardan kelib chiqadi. Respublikamizda keng ko‘lamda amalga
oshirilayotgan islohotlar samarasi, xususiy mulkka berilayotgan
e‘tibor.Yurtboshimizning ma‘ruzalarida o‘z tasdig’ini topdi: - Davlat aktivlarini
xususiylashtirish, avvalo, chet ellik investorlarga sotish vazifalari qo‘yildi va
buning uchun tegishli sharoitlar yaratildi. Iqtisodiyotimizning ustuvor vazifalari
mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borilayotgan islohotlarni,
iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik,
kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo‘l ochib berish hisobidan oldinga
yurishdir. Bu borada dastlabki yillar davomida ana shu investorlar qariyb 1 trillion
so‘m va 40 million AQSh dollari miqdorida investitsiya kiritish, shuningdek, 22
mingga yaqin yangi ish o‘rni yaratish majburiyatini olganini qayd etish lozim.
Mulkchilik shakllarini o’zgartirish,xususiylashtirish dasturida ko‘zda
tutilgan, foydalanilmayotgan va qurilishi tugallanmagan 353 ta davlat mulki obekti
buzilib, buning natijasida 120 gektar hajmidagi yer maydoni bo‘shadi. Bu
yerlarning qariyb 80 gektari ishlab chiqarish korxonalari tashkil etish va xizmat
ko‘rsatish obektlari qurish uchun tadbirkorlar tasarrufiga berildi.
Davlat mulki shaklidagi yana 319 ta ana shunday obekt inventarizatsiya
qilinib, xususiy mulk shakliga o‘tkazish uchun auksion savdolariga qo‘yildi va
ularning 102 tasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bundan tashqari, 378 ta aksiyadorlik
jamiyatining davlat ulushi baholandi va chet ellik strategik investorlarga sotish
uchun ochiq savdoga qo‘yildi.
Mulkchilik tizimi munosabatlarini tavsiflash iqtisodiy faoliyat kimning
manfaatini ko‘zlab olib borilayapti?- degan savolga javob beradi. Agarda u
shaxsiy manfaatni ko‘zlab olib borilayotgan bo‘lsa, unda xususiy, shaxsiy
o‘zlashtirish
(xususiy mulk) munosabatlar tizimi, agarda o‘zlashtirish jamoa manfaatini
ko‘zlab olib borilsa, unda jamoa mulki to‘g‘risida gapirish mumkin bo‘ladi.
Agarda u yoki bu ijtimoiy guruh manfaatlari ustuvor hisoblansa, unda biz ijtimoiy

5o‘zlashtirish shakli bilan to‘qnash kelishimiz mumkin bo’ladi.

6Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O‘zbekistondagi mulkchilik shakllarini
o’zgartirish tizimining o‘ziga xos xususiyatlari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O‘zbekistondagi mulkchilik tizimi,mulkchilik
shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishi,
mulkchilik shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari, uning mazmun-mohiyatini
ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va bilimlarni o‘rganib tizimlashtirish
asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida nazariy bilimlar
va amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish.
Kurs ishining vazifalari:
- O‘zbekistonda mulkchilik shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari
tizimining fundamental asoslarini o‘rganish;
- O‘zbekistonda mulkchilik shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari
mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasini yoritib berish;
- O‘zbekistonda mulkchilik shakllarini o’zgartirish bosqichlari va
xususiyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi kirish, to’rtta qismdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tashkil topgan.

71. Bozor iqtisodiyotida mulkchilik shakllari va ularning
turlari
Ma‘lumki moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish mulkchilik munosabatlarisiz
amalga oshirilmaydi va jamiyatning rivojlanishi ham mulkka egalik qilishni talab
qiladi.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik munosabatlariga quyidagi
mulk turlari kiradi:
1. Davlat mulki;
2. Ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa
mulkining xilma-xil turlari;
3. Ijtimoiy tashkilotlar mulki;
4. Uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi mulki;
5. Yakka tatibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan mehnatkashlarning
shaxsiy mulki;
6. Tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllari;
7. Xususiy mulklardan iboratdir.
“O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g’risida”gi Qonunida turli
tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritilgandir:
1-rasm.Mulkchilik shakllari.Mulkchilik
shakllari
Davlat mulki Jamoa mulki Xususiy mulk Shaxsiy mulk Aralash mulk

8Davlat mulki – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish
va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan barcha mulk ob‘ektlaridan iborat.
Bu mulk asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi:
- birinchisi, xususiy mol-mulk milliylashtirilib, davlat ixtiyoriga o’tkaziladi,
- ikkinchisi, davlat mablag’lari hisobidan korxonalar
qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarga investitsiyalar kiritish.
Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik
inshoatlar va transport vositalari, yo’llarni ko’rsatish mumkin.
O’zbekiston Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika
mulkidan va ma‘muriy-xududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi.
Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi
hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika hokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari
mol mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet
mablag’lari, oltin zahirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari
respublika mulki hisoblanadi.
Ma‘muriy-xududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan davlat hokimiyati
mahalliy organlar mol-mulki, mahalliy byudjet mablag’lari, munitsipal uy-joy
fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualari, xalq
ta‘limi, madaniyat, sog’liqni saqlash muassasalari kabi mol-mulki bo’ladi.
Jamoa mulki – bu ixtiyoriy ravishda jamoaga birlashgan kishilar tomonidan
moddiy va ma‘naviy boyliklarni yaratish va uni hamjihatlik bilan
o’zlashtirilishidir.
Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab
korxona qurishi, aksiya chiqarib uni sotish yo’llari bilan shakllanadi.
Jamoa mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining,
aksionerlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarning, jamoa tashkilotlari va
diniy tashkilotlarining mulki kiradi, bu mulkka ayrim shaxslar emas, balki ma‘lum
guruh, kishilar egalik qiladilar.

9Shaxsiy mulk - bu har bir kishining mulki bo’lib, bu mulkdan shaxsiy yoki
oilaviy ehtiyojni qondirish uchun foydalaniladi va qonun bilan himoya qilinadi.
Shaxsiy mulk har bir kishining mehnat daromadlari evaziga hosil bo’ladi va
ko’payib boradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan kelgan
dividend, bank foizlari, xususiy tadbirkorlik daromadi, mulkini ijaraga berishdan
kelgan daromad kabi yangi manbalarga asoslanadi.
Shaxsiy mulk ob‘ektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport
vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro’zg’or va shaxsiy iste‘mol buyumlari, yakka
tartibda faoliyati uchun kerakli bo’lgan ishlab chiqarish vositalari hisoblanadi.
Xususiy mulk – bu ayrim tadbirkolarga, sohibkorlarga, ishbilarmonlarga qarashli
yollanma mehnatga asoslangan va egasiga foyda keltiruvchi mulkdir.
O’zbekiston Respublikasi “Mulkchilik to’g’risida”gi Qonunning 7-
moddasida “Xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan
foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir” - deb ko’rsatilgan va
qonunlar doirasida uning miqdori va qiymati cheklanmasligi ham qayd etilgan.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, turli shakldagi mulklarning qo’shilishi natijasida
aralash mulk paydo bo’ladi va bu mulkdan hosil bo’lgan daromaddan har bir
sub‘ekt - mulk egasi - o’zining ulushini oladi va bu mulkni rivojlanishidan
manfaatdor bo’ladi.

102. Bozor iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlarining mohiyati
va iqtisodiy mazmuni.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli
hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish
hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish,
foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi.
Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda,
undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan
mol mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning
iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir.
Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy
ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi.
Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir.
U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi
hollar orqali ro’y beradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari
(egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu
munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli
doirasida ham farqlanishi mumkin.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar
mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni
o’zaro bog`liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham
iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida
ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi.

11Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab
chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u
«huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik
faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga
nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab
chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish
jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan
mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari
(egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning
aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi.
Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini
muhofaza qilish zarurati bilan bog`liq holda vujudga kelsa, boshqa
tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini
rivojlantirishda g`oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar
xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida
qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo
vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari,
- birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning
muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini,
- ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini,
- uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi. Mulk
egasi, ya‘ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo‘lib,
mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Mulk ob‘ekti
tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar sub‘ektiga to‘la yoki
qisman tegishli bo‘lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi.
Mulkiy munosabat, mulkning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatini qamrab oladi, ya‘ni
mulkiy ob‘ektning sub‘ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar
iqtisodiy mazmunga ega bo‘lib, mulkdorlar o‘rtasida mahsulotlar,

12daromadlar,boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi.
Mulkchilik o‘zlashtirish borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik qilish,
foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi.
Mana shu uch jihat mulchilikning ajralmas unsurlaridir.
Zamonaviy mulk (ne‘mat mazmunidagi) tushunchasini keng ma‘noda naf,
foydalilik, manfaat, samara, mulkiy huquqlar nuqtayi nazarlaridan mulkdorga,
huquqiy va iqtisodiy fantomlarga ega hamda shaffof axborot va huquqiy
himoyalanganlik xususiyatlari bilan xarakterlanuvchi ―ne‘mat-fantom-mulkdor
uchligi sifatida ifodalab tizimli o‘rganish maqsadga muvofiq.
Mulkni bunday ma‘noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli
munosabat vositasi sifatida jalbdor va samarali bo‘lishini, unga bo‘lgan huquq va
manfaatlarni to‘liq himoyalanishini anglatadi.
Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi:
- ilohiy va omad faktorlari;
- ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar;
- inson mehnati, yuridik shaxslar (jumladan, biznes subektlari) faoliyati;
- davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va milliylashtirish
(natsionalizatsiya).
Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida
jamoalar mulkdor subektlar sifatida qaraladi.
Sotsium nuqtayi nazaridan mulkka ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat
manbayi sifatida qarash mumkin. Miqdoran iqtisodiy naf, manfaat, qimmatlilik
mulkning jamiyat subektlari uchun qiymat va narx kategoriyalari asosida
aniqlanadigan daromad (foyda) miqdori bilan ifodalanadi.
Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor faoliyati
mazmunga ega bo‘lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo‘shimcha sifatida aytilsa,
mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va
o‘zlashtirish bilan bog‘liq ijtimoiy- iqtisodiy,informatsion-huquqiy munosabatlar
bo‘lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas‘uliyat va
javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega.

13Bu dunyoning jonli va jonsiz materiyasi benafs yaratilmagan, ularning nafsi
bir- biriga bog‘liq yaratilgan! Inson nafsi nazariga vaqtinchalik tushmagan yoki
undan yiroq ne‘mat mulkdor nafi uchun mazmunga ega bo‘lmagan hech qanday
qimmatga ega bo‘lmagan materiyaligicha qoladi. Bunday materiya faqat inson
nafsiga asoslangan nafli (qiymat, narx, qimmat kategoriyalariga asoslangandagina)
mulkiy munosabatlar mavjud bo‘lganidagina ma‘noga ega bo‘ladi.
Mulkdor o‘zining nafsi va manfaatiga mos qiymatli va narxli ne‘matga ega
(mulkdor) bo‘ladi degan prinsip (tamoyil) o‘rinli. Bu tamoyil negizida o‘z-o‘zidan
mulkdorning manfaatli nafsi va unga mos manfaat beruvchi boylik sifatidagi
ne‘mat(mulkiy huquq)ni o‘zaro ekvivalent kategoriyalar deb qabul qilishimiz
mumkin bo‘ladi. Zero, bunda boylikning qimmati,qiymati va narxisiz manfaatni
o‘lchab bo‘lmaydi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart
qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir.
Mulk ob’ekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy
boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi
va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’ektida asosiy bo’g`in - bu ishlab chiqarish
vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa,
ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil,
ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli
darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk
sub’ektlari vujudga keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy
mavqeiga ega bo’lgan, mulk ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy
munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy
guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik
sub’ekti bo’lib chiqadi.Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik
munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin.
Mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha mulk
sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir.

143. Bozor iqtisodiyotida mulkchilik shakllarini o’zgartirish yo’llari
va usullari.
Mulkchilik shakllarini o’zgartirish usullari mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish, mulkchilikning rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan
davlatning monopol hukmronligiga chek qo’yib,jamiyatda faollik ko’rsatayotgan
erkin tadbirkorlik tashabbusiga keng yo’l va imkoniyatlar ochib berishdan iborat.
Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatlashtirishdan qaytish
yo’llaridandir. Xususiylashtirish davlat mulkini ma’lum darajada xaqiqiy egalari
fuqarolarga berish demakdir.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga
davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi
jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va
shaxsiy tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog`liq
bo’lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar
sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi.
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni,
avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning
umumlashuvi darajasi bilan bog`liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab
chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy
munosabatlarining yetuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.
Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida
bo’lgan mulk ob’ektlaridan iborat.
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki
umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir.
Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy
va salbiy tomonlariga ega. U so’zsiz tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga
ma’suliyatlilik munosabatlarini rag`batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab
chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug`diradi.
Mulkchilikning bu shaklini tan olish xalq xo’jaligida uni qo’llash foydali bo’lgan
bo’g`inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini

15shakllantirishni taqozo qiladi.
Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan
umuman bog`liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida
mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari,kooperativ firmalar, magazin,
oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kelishi mumkin.
Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo
bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida
o’zlashtirilishini bildiradi.
Davlat tasarrufidan chiqarish – davlat korxona va tashkilotlarini
jamoa, ijara korxonalariga, aksionerlik jamiyatlariga,mas’uliyati cheklangan
jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va
tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish – fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki ob’ektlarini yoki davlat aksionerlik jamiyatlari
aksiyalarini davlatdan sotib olishidir.
Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga
qaraganda ancha keng tushuncha.
Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy
shaxslarga o’tishidir.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk
hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko’zda
tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi:
- davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish;
- davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish;
- mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo’yicha fuqarolarga
bepul berish;
- mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish;
- ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz
hisobiga berish;
- davlat mol-mulkini auksionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va

16boshqalarni tashkil etadi.
2-rasm.Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga
ajratish mumkin:
1) davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish;
2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
3) davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda sotishni uyg`unlashtirish orqali
xususiylashtirish.
Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayonining o’ziga xos
jihati – bu uning bosqichma-bosqich amalga oshirilganligidir.
O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq
mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutstion tarzda e’tirof
etildi va davlat mulki monopolizmni tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish
hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo
mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va Davlat mulkini xususiylashtirishning
usullari
Mulkni bo’lib berish orqali
xususiylashtirish Mulkni sotish orqali
xususiylashtirish
Mehnat jamoalariga bepul
tarqatish Mehnat jamoalariga
sotish
Jamiyat azolariga bepul bo’lib berish Barcha jamiyat a’zolariga sotish
Aholining ayrim ijtimoiy
qatlamlariga bepul
berish Kim oshdi savdosi orqali jismoniy
yoki yuridik shaxslarga sotish
Harbir jamiyat a’zosining qo’shgan
hissasiga qarab bo’lib berish Keyinchalik sotib olish sharti bilan
ijaraga berish
Foyda keltirmayotgan korhonani
mehnat jamoasiga bo’lib berish Tashqi qarzni evaziga berish yoki
sotish

17amal qilish mexanizmlari yaratildi.
4. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotida mulkchilik tizimining
shakllanish bosqichlari va xususiyatlari.
Iqtisodiyotni rivojlantirishning bozor yo’li - bu ko’p mulkchilikdir yoki ko’p
ukladli iqtisodiyotni va raqobat muhitini shakllantirishdir.
Buning asosida davlat tasarrufida bo’lgan mulkni xususiylashtirib davlatga
qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir.
Davlatimiz rahbari mulkchilik masalasini hal qilishni “ . . . bozorni vujudga
keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat
qiladi” deb ko’rsatadi. Shu sababli O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat berilib, “Davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi
Qonuni 1991 yil 19 noyabr qabul qilindi.
Xususiylashtirish davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy
shaxslarga o’tishini bildiradi.
Uzoq yillar mobaynida respublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki deb
atalgan, aslida esa, davlatlashtirilgan mulk to‘liq hukmronlik qilib keldi. Nazariya
va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub‘ekti sifatida davlatning
chiqishi jamiyat a‘zolari o‘rtasida bu mulkka «hech kimniki», «davlatniki»,
«birovning mulki», deb qarashlarning shakllanishiga olib keldi.
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o‘tish davrida mulkchilikda
davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bu mulkning
ma‘lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo
qiladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ko‘rsatib
o‘tilgan yo‘llari hamda usullaridan qaysi birini tanlash undan kutilgan maqsadga
bog‘liq. Masalan, Rossiyada davlat mulkini vaucher orqali bepul taqsimlash usuli
qo‘llanildi. Bundan ommaviy xususiylashtirishdan ko‘zlangan maqsad qisqa
muddat ichida cheklar bozorini joriy etish hisobiga mulkdorlarning g‘oyat keng
qatlamini vujudga keltirishdan iborat edi.
Agar tadbirkorlikni rag‘batlantirish ko‘zda tutilsa, xususiylashtirish tanlab

18olingan ozchilik o‘rtasida o‘tkaziladi.
Agar xususiylashtirish chetdan kapitalning kirib kelishiga, yo‘l ochishi zarur
bo‘lsa, davlat mulkini xorijiy tadbirkorlarga berish shaklida amalga oshiriladi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishda ayrim usullarga ustuvorlik berish boshqa
usullarni qo‘llashni rad etmaydi, aksincha,ularni ham qo‘llash zarurligini bildiradi.
Masalan, korxona jamoasiga ustunlik berilib, davlat mulkini aksiyalashtirish,
bu aksiyalarni sotib olishda shu jamoadan tashqari kishilar va chet el
kapitalining ishtirok etishi ham bo‘lishi mumkin.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish sharoitga qarab
- pulli;
- pulsiz;
- imtiyozli tarzda o‘tkaziladi.
O‘z shakli va usulidan qat‘iy nazar bu tadbir xilma-xil mulkchilikni vujudga
keltirishni ta‘minlaydi, chunki davlat mulki hisobidan nodavlat mulkning barcha
shakllari va turlari rivojlanadi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek
qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusiga keng yo‘l
va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning
davlat zimmasidan soqit qilish yo‘llaridan biri bo‘lib, davlat mulkini ma‘lum
darajada haqiqiy egalari - fuqarolarga berish demakdir.
Ko‘pincha xususiylashtirish - bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb
talqin qilinadi.Aslida mamlakatning barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib
bo‘lmaydi,bunda aholining hammasi mulkka ega bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil
etish, uni boshqarish ishlab chiqarish hamda mahsulotni ayirboshlash kabi
mashaqqatli ishlarni o‘z zimmasiga olavermaydi.
Xususiylashtirish natijasida aholi orasida ijtimoiy jihatdan tabaqalanish yuz
beradi va kishilarning bajargan ishiga qarab oladigan haqi turlicha bo‘lib,
aholining daromadlarida ham tabaqalanish yuz beradi. Kishilar turli sohalarda,
masalan, biznesda turli shakllardagi mulkka ega bo‘lib, aksiya sotib olish va

19korxona mulkida o‘z hissalarini oshirib borishga harakat qiladilar.
Xususiylashtirishni amalga oshirish uchun davlat mulkini
xususiylashtirishning keng ko‘lami dasturini ishlab chiqish zarur.
Davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish jarayonida, avvalambor,
xususiylashtirish yo‘li bilan yaxshi iqtisodiy natijalarga erishgan mamlakatlar
tajribasidan to‘laroq foydalanish va ular yo‘l qo‘ygan xatolar takrorlanmasligi
kerakki, bu bilan bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta‘minlash mumkin.
Huquqiy jihatdan xususiylashtirilgan barcha korxonalarga erkin iqtisodiy
xo‘jalik yuritish huquqi berilishi va davlat sektori bilan teng imkoniyatlarga ega
bo‘lishi kerak. Davlat sektoriga nisbatan bu korxonalarga soliqlarni birmuncha
kamaytirish va ayrimlarini ma‘lum muddatga soliqlardan ozod qilish zarur.
Xususiylashtirish orqali korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, ma‘lum
jamoa va shaxslarga sotilgandan keyin faoliyatlarini bozorning shafqatsiz
raqobat qonunlari asosida tashkil etadi. Bozor korxonalarining yashovchanligini va
ularni doimo raqobat kurashida o‘z manfaatlarini himoya qilishga majbur etadi.
Mabodo korxona raqobat kurashiga dosh bera olmay sinsa, oldingi davrdagidek
davlat byudjetidan mablag‘ hisobiga uni saqlab qolish hollariga xususiylashtirish
orqali barham beriladi.
Xususiylashtirish mulkning bir shaklidan ikkinchi shakliga o‘tishni aks
ettirmasligi kerak, balki xususiylashtirish oldiga qo‘yilgan vazifa katta bo‘lib,
xususiylashtirish orqali avvalo barcha sohani o‘z qaramog‘ida turli uslublar orqali
birlashtirib turgan davlat hukmronligini iqtisoddan ajralish uchun bir
qancha tadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi.
Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga,
uning yangi bosqichiga o‘tishiga bo‘lgan talabidan kelib chiqadigan bir
jarayondir. Xususiylashtirishning rivojlanishini ta‘minlaydigan muhim omillardan
biri
- bu ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning
ishlab chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligidir. Davlat mulkini
xususiylashtirish natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi

20ishbilarmonlar, aholining faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni
rivojlantirishdan hamda mulk shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi
manfaatdorgina bo‘lib qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy
munosabatlarni takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. Davlat mulkini
xususiylashtirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va
milliy sharoitlarni, urf odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutadi.
Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari bu ijara munosabatlarini
rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu jarayon ma‘lum
tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik
asosida, oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga oshirilib, u
mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur
yetkazmasligi, shu bilan birga iste‘molchilar manfaatlariga ham zid bo‘lmasligi
zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab
chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy
va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyalardan
samarali foydalanish,tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga bozorda
narxlarning pasayishiga erishish yo‘li bilan aholining moddiy farovonligining
oshishiga erishish talab etiladi. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni dasturlar asosida
bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat.
1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o‘z ichiga olib, bu
bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy
sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalarini hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
qayta ishlash tizimini qamrab oldi.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo‘jaligining iqtisodiy
jihatdan samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida
muhim rol o‘ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va
mablag‘ bilan ta‘minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oldi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni

21mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo‘lgan muassasalar
tizimi vujudga keltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat
korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi.Yengil, mahalliy sanoatga,
transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o‘rta va yirik
korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko‘proq ijara korxonalariga,
jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlariga aylantirildi.
Aksiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi.
Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo’lgan bir
milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog`i
fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995
yillarga to’g`ri keldi. Bu bosqichda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik
jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aksiyalari respublika qimmatbaho
qog`ozlar bozorining asosini tashkil etdi.
Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy
biznes korxonalari qizg`in tashkil qilindi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning bu bosqichida
ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov
asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi.
Ko’chmas mulk va qimmatli qog`ozlar bozorining yangi muassasalari barpo
etildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan
samara ikki yoqlama tavsifga ega.
Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag`larini o’ziga jalb qilib,
ularning bozorga tazyiqini pasaytiradi.
Ikkinchi tomondan, yangi mablag`larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar
ishlab chiqaruvchilar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi.
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga
qarashli bo’lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo’li emas.
Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan,

22shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar
ko’rinishidagi kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish – ikkinchi qudratli jarayon
hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirishdi.
Bu bosqich davrida (1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’ektlar
ro’yxatiga kirmagan barcha ob’ekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan
chiqarildi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning
asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan
mablag`larni yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investistiyalarni
jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini
to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish
ustuvor vazifa etib belgilandi.
O’zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonlarining hozirgi - beshinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy
sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora tadbirlari to’g`risida»gi
Farmoni bilan bog`liq.
Mazkur Farmon yaqin istiqbolda yo’naltirilgan. Iqtisodiy nochor davlat
korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini
jadallashtirish, shuningdek, mazkur korxonalarni modernizastiyalash va barqaror
rivojlantirish uchun to’g`ridan-to’g`ri investistiyalarni jalb etish maqsadida
xususiylashtirilgan ob’ektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi.
Xususan,xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining boshlang`ich
narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat, iqtisodiy nochor korxonalarni
va past likvidli ob’ektlarni nol darajadagi xarid qiymati bo’yicha tanlov asosida
investistiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari
tasdiqlandi. Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investisiyalarni jalb etish,
boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilikning yangi munosabatlarini

23to'laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish,xususiylashtirish jarayonlari
samaradorligini oshirish va jadallashtirish,iqtisodiyotda xususiy sektorning
ishtirokini faollashtirish va salmog'ini oshirish ustuvor vazifalar etib belgilandi.
Keyingi yillarda mamlakatimizdagi xususiylashtirish jarayonlarida xorijiy
investorlarning ishtirokiga katta e‘tibor qaratilmoqda. Jumladan, 2005 yilning 11
aprelida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «To‘g‘ridan
to‘g‘ri xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etishni rag‘batlantirish borasidagi
qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni buning yaqqol dalilidir.
Mazkur Farmonga binoan, 2005 yilning 1 iyulidan boshlab to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etadigan korxonalar quyidagi soliq va majburiy
ajratmalarni to‘lashdan ozod etiladi:
-asosiy faoliyati bo‘yicha daromad (foyda) solig‘i;
-mulk solig‘i;
-obodonlashtirish solig‘i;
- ekologiya solig‘i;
- mikrofirma va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq;
- Respublika yo‘l jamg‘armasiga ajratma.
Xorijiy investisiyalar uchun bunday imtiyozlarning belgilanishi, shubhasiz,
keyingi yillar davomida mamlakatimizdagi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
hamda xususiylashtirish jarayonlarida ular ishtirokining yanada kengayishi va
buning natijasida, mazkur jarayonlar samaradorligining sezilarli darajada oshishiga
olib keldi.
Respublikada xususiylashtirishning manzilli yo‘naltirilganligi uning
navbatdagi xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda
aniqroq va natijaliroq qatnashish imkonini yaratadi. Xususiylashtirishning manzilli
yo‘naltirilganligi uy-joylarning o‘z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida,
aholining ko‘proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashning turli xil
dasturlari byudjet mablag‘lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o‘z yordamchi
xo‘jaligi uchun chek yerlar olishi kabilarda ifodalanadi.
O‘zbekistonda xususiylashtirishning to‘lovliligi uning navbatdagi muhim

24xususiyatidir.Pulni to‘lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob‘yektlarni
xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog‘liq salbiy holatlar bartaraf
etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi.
Bulardan asosiysi, avvalo, tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning moliyaviy manbalari paydo bo‘ladi,
bozor infrastrukturasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini
ijtimoiy muhofazalash dasturini ro‘yobga chiqarish uchun mablag‘lar jamlanadi.
Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo‘li orqali ularning
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan
olinadigan mablag‘lar shu korxonaning o‘zini qo‘llab-quvvatlashga, yangi
raqobatbardosh korxonalar barpo etishga ham sarflanadi.
Navbatdagi muhim xususiyat - respublikada mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish chog‘ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va
ta‘minlandi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi.
Bular:
- xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli
shartlar bilan sotish;
- yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infrastruktura
ob‘yektlarini bepul topshirish;
- davlat korxonalarining mol-mulki, fermalar, bog‘lar va shu kabilarni
imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish,
- shuningdek soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Ijtimoiy kafolatlar iste‘mol savatining eng kam miqdorini kuzatib borish,
eng kam ish haqini, daromad solig‘ini tartibga solish kabilarni ham o‘z ichiga
oladi. Ijtimoiy muhofazalash davlatning barcha mulkdorlar hissadorlar,
xususiylashtirilgan uy-joylarning, sotib olingan texnika, avtotransport
vositalarining, yer maydonlari, xususiylashtirilgan fermalar va boshqa
vositalarning egalarining huquqlarini himoya qilishda o‘z ifodasini topadi.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa
jihatlari Prezidentimiz tomonidan bayon qilingan iqtisodiy islohotlarni amalga

25oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi.
Bular quyidagilar:
- davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan
islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
- mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
- xususiylashtirishni huquqiy-me‘yoriy jihatdan ta‘minlashda qonunlarga
rioya etiladi.
Respublikamizda xususiylashtirish bo‘yicha qo‘yilgan vazifa, davlat sektori
bozor sharoitida ham sezilarli rol o‘ynashini inkor qilmaydi.
Chunki iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo‘lgan
sohalar ham mavjud. Bunday korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga
tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo‘jalik yuritish mexanizmini ishlab
chiqish talab qilinadi.

26 Xulosa
O‘zbekiston so‘ngi yillarda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan taraqqiy etayotgan va
raqobatbardosh mamlakatga aylanmoqda. Zero, raqobatbardosh iqtisodiyotni
shakllantirmasdan, mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida ko‘zda
tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib, kelajakda
iqtisodiyotimizni rivojlangan demokratik mamlakatlar darajasiga olib chiqib
bo‘lmasligi davlatimiz rahbari tomonidan asoslab berilgan edi.Mamlakatimizda
mulkchilik tizimi va mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishga hamda kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga e‘tibor qaratilib, xususiy
mulkning huquq va himoyasi mustahkamlandi. Bugungi kunda har bir tadbirkor
biladiki, davlat xususiy mulkdor huquqlarining himoyachisidir.Xususiylashtirish
jarayonlarini yanada chuqurlashtirish, haqiqiy mulkdorlar qatlamini shakllantirish,
ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish va unda xususiy mulkning yetakchi
o‘rin egallashini ta‘minlash, xususiylashtirishni amalga oshirish bosqichlarida
aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlarni yaratilishi, mulkni tejab-tergab
foydalanadigan, talab va taklif qonuni asosida iste‘mol bozorini to‘ldira oladigan
mulkdorlarga topshirilishi lozimligi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish va milliy iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish masalalari ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik ekanligi ushbu
mavzuda kurs ishining naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Kurs ishining ilmiy yo‘nalishi mulkchilik shakllarini o’zgartirish yo’llari va
usullari, mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish orqali iqtisodiyotni
innovatsion rivojlantirish bo‘lib, uning maqsadi mamlakatimizda mulkchilik
shakllarini o’zgartirish borasidagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga
qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat:
- xususiy mulk tushunchasini nodavlat mulkka asoslangan korxonalar
tushunchasidan farqini aniqlashtirish;
- qonunga muvofiq ravishda iqtisodiyotda xususiy mulkning ustuvorligini
amalda ta‘minlash yo‘nalishlarini takomillashtirish;

27- xususiy mulkni qo‘llab-quvvatlash va daxlsizligini kafolatlash hisobiga
ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash va modernizatsiya qilish;
- jahon bozorlariga yangi maxsulotlarni olib chiqishdagi mavjud
muammolarni tahlil etib, ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish;
- tayyorlanayotgan mahsulotlarning material va energiyani ko‘p talab qilishi
va avvalo iqtisodiyotning xususiy mulkka asoslangan sektori tarmoqlarining
texnologik jihatdan qoloqligini oldini olishga qaratilgan tavsiyalar ishlab
chiqish. Kurs ishidan kutilayotgan ilmiy-amaliy natija mulkchilik shakllarini
o’zgartirish yo’llari va usullari tushunchalariga nazariy jihatdan aniqlik kiritish,
qonunlarimizga muvofiq ravishda iqtisodiyotda xususiy mulkning ustuvorligini
amalda ta‘minlash. Uni qo‘llab-quvvatlash va daxlsizligini kafolatlash orqali
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish, iqtisodiyotimizga mahalliy va
xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish
imkoniyatlari tahlil etilib, ijtimoiy sohani rivojlantirish, ish joylarini shakllantirish
va aholi bandligi, uy-joylar qurish va aholi punktlarini obodonlashtirish, ta‘lim
tarbiya jarayonlari va sog‘liqni saqlash tizimini yanada isloh etish va
takomillashtirishga yo‘naltirish chora tadbirlarini ishlab chiqish zarur.
Demak, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti hozirgi bozor
munosabatlariga o`tish davrida mulkchilik va ko`p ukladlilik xususiyatiga ega
hamma qonunga ko`ra fuqarolarga, tashkilotlarga va boshqa mulkdorlarga ularning
mulkiy huquqini himoya qilish va ulardan samarali foydalanish uchun teng
sharoitlar yaratiladi.
Bular O`zbekistonning mavjud barcha potentsialidan foydalanish asosida
iqtisodiyotni ko`tarishga ta‘sir etuvchi strategik yo`nalishi hisoblanadi.Insoniyat
taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy
tizimlarni o’rganish iqtisodiy jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini
bilishda muhim ahamiyatga egadir. Kishilik jamiyati ishlab chiqarish
munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’zaro birligi va ziddiyati asosida
taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar
muvofiq keladi.

28Taraqqiyot bosqichlarini bilishda,tarixiy-formastion yondashuv;
madaniylashish (stivilizastiya) darajasi jihatdan yondashuv; texnika va texnologik
taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv; sostial-iqtisodiy shakllar o’zgarishi
jihatidan yondashuvlar keng qo`llaniladi.
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashinib turgan qator ishlab
chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formastiyalar ajralib turadi.
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy
iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, bir necha
ming yillab rivojlanmay yotgan texnika va texnologiya taraqqiyoti tovar xo’jaligi
va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o’sib ketdi.
Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar
majmuasi – iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mexanizmi va iqtisodiy
muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi.
Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog`lab turkumlashga
harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy
tizimining uchta nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy
buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli
hisoblanadi.Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab
chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib
qo’yadi. Mulk ob’ektida asosiy bo’g`in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik
qilish hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining to’laqonli amal qilishi ko’p jihatdan
mamlakatdagi monopoliyaga qarshi siyosatning samarasiga ham bog`liq.
O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan monopoliyaga qarshi
siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri – bu monopolist korxonalarning tovar
bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini nazorat qilish va raqobatni qo’llab
quvvatlashdir.

29Agar bu borada Respublikamizda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlardan
biri – ijtimoiy soha ob’ektlarining ishga tushirilishiga e’tibor qaratsak, 2019 yil
davomida qishloq joylarda 197,2 km uzunlikdagi tabiiy gaz, 1665 km
uzunlikdagi ichimlik suv tarmoqlari quvurlarini tortish, 466 ta qishloq aholi
punktlarida ichimlik suv ta’minoti ob’ektlarini rekonstrukstiya qilish,
obodonlashtirish boshqarmalarini 3100 dona maxsus texnikalar bilan jihozlash,
564ta ko’p qavatli uylarni mukammal ta’mirlash ishlari bajarilganini ko’rishimiz
mumkin. Umuman olganda, hududlarda ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma
ob’ektlarining qurib, ishga tushirilishi natijasida, respublika bo’yicha qo’shimcha
1,6 mln. nafar aholining yoki 468,4 mingta oilaning turmush darajasi yaxshilanib,
zarur hayotiy va ijtimoiy-maishiy ehtiyojlarga bo’lgan talabini qondirishga
erishilgan. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, aholi va xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning moddiy farovonligi va imkoniyatlarining kengayishi orqali ichki
ehtiyojning o’sishiga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi.

30Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O‘zbekiston, 2017- 46 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida” gi Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017-
2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion
g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan
o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari / Toshkent:
“O‘zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil.
7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz

Bozor iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni

Sotib olish