Bozor mexanizmida ijtimoiy sohaning ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	261.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

oybek Sultanov

Ro'yxatga olish sanasi 09 Fevral 2024

0 Sotish

Bozor mexanizmida ijtimoiy sohaning ahamiyati

Sotib olish

О’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ’RTA
MAXSUS TA ’ LIM VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
“Himoya qilishga ruxsat beraman”
bo’lim boshlig’i
_______________
“____” __________________ 20 23 y.
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA
FAKULTETI
IQTISODIYOT NAZARYASI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Bozor mexanizmida ijtimoiy sohaning ahamiyati
Bajardi: J . Jo’rayev
Ilmiy rahbar: M. Bozorova

MUNDARIJA
Kirish
1.i qtisodiy o sishning mazmuni va mezonlariʻ
1.1. I qtisodiy o sish sur’atlari tahlili
ʻ
1.2. Iqtisodiy oʻsish ning ikki turi: intensiv va ekstensiv oʻsish
2.Iqtisodiy o’sishda ekstensiv va intensiv omilarning nisbati
2.1 Mehnat unumdorligani iqtisodiy o’sish
2.2. Xususiylashtirish jarayonining jadallashuvi
3.Xulosa
4.Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O’zbekiston Respublikasida keng imkoniyat
hamda sharoitlar yaratib qo’yildi. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o’tishi bilan
jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmini, turli mulkchilikka
asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo’jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor
sharoitidagi harakatini, cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan oqilona foydalanish
yo’llarini va shu asosda ularni samarali faoliyat yuritishlarini o’rgatuvchi bilimga
bo’lgan ehtiyoj ortib boradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ga asosan
respublika iqtisodiyotida olib borilayotgan erkinlashtirish jarayonlari chuqurlashdi,
moliya bozori shakllandi va undagi operatsiyalarning ko’lami o’sib, ishtirokchilarining
soni ham ortdi.
Ushbu “Mikroiqtisodiyot” fanidan yozilgan ushbu referatda bozor munosabatlari
sharoitida iqtisodiyotda amal qiladigan qonuniyatlarni, bozor mexanizmining nazariy
va amaliy asoslarini, jamiyatdagi resurslar tanqisligi va kishilar ehtiyojini qondirish
zaruriyatidan kelib chiqadigan bozor muvozanati va muvozanat narxlar, bozor
muvozanatiga ta’sir qiluvchi omillar, maksimal va minimal narxlar, «qora bozor»ning
vujudga kelishi, iste’molchi yutug’i va ishlab chiqaruvchi yutug’i to’g’risida keng
iqtisodiy mulohazalar yuritilgan. Shuningdek, bozor iqtisodiyoti sub'yektlari faoliyatiga
bevosita ta'sir etuvchi talab va taklif, foydalilik va iste'molchilarning bozodagi
narxlarga munosabati, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot bahosi, raqobat shakllari,
ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo’llari, umumiy muvozanat va
davlatning bozorni boshqarishdagi roli va shu kabi qator boshqa masalalar keltirilgan.
Iqtisodiyot nazariyasi tarixida davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi ilmiy asosda
dastlab A.Smit tomonidan o’rganilgan va tegishli nazariy ta’limot berilgan. A.Smitning
“Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida” (1776 yil) degan
kitobida bozor usullari orqali iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartibga solishning zarurligi
ta’kidlab o’tilgan. A.Smitning fikricha, xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori
davlat nazoratidan to’liq ozod bo’lishi zarur. Bu qoidaga amal qilinsa, iste’molchilar
talabiga mos ravishda ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoni vujudga keladi. Bunda
bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab

chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi.
A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda faqat
yomonlashtiradi deb hisoblagan. Biroq, uning mazkur nazariyasi 1929-1933 yillarda
bozor iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy
inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishchizlik davlatning
iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqozo qildi.
Davlatning iqtisodiyotdagi rolini oshirishmasalasi J.M.Keynsning “Ish bilan
bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” (1936 yil) nomli kitobida o’z aksini topdi.
J.M.Keyns o’zining kitobida davlat fiskal va kreditli tartibga solish vositalaridan
foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining ish bilan
bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi. Urushdan keyingi davrda Keyns
nazariyasidagi ko’rsatmalardan bozor iqtisodiyoti amalda ustun bo’lgan barcha
mamlakatlarda foydalanildi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga
solishning muhim maqsadi sifatida nafaqat tsiklga qarshi tartibga solish va ish bilan
bandliki ta’minlash, balki iqtisodiy o’sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab
chiqarish jarayonini optimallashtirish (maqbullashtirish)ni rag’batlantirish tan olinadi.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o’tish
sharoitida lavlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali izohlanadi:

1. IQTISODIY O SISHNING MAZMUNI VA MEZONLARIʻ
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon
bo’lganligi sababli, uning mеzonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq
tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o’sish bеvosita yalpi ichki mahsulot hajmining mutlaq va
aholi jon boshiga hamda iqtisodiy rеsurs xarajatlari har bir birligi hisobiga
o’sishi, sifatining yaxshilanishi va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Iqtisodiy o’sishni Y a IM mutlaq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon
boshiga rеal Y a IM miqdorining ortishi orqali o’lchash buning qanday maqsadda
amalga oshirilayotganiga bog’liq bo’ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy
o’sishini Y a IM mutlaq hajmining ortishi orqali o’lchash uning iqtisodiy
salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga rеal Y a IM miqdorining ortishi orqali
o’lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo’llaniladi.
Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur
ko’rsatkichlar (rеal Y a IM va aholi jon boshiga rеal Y a IMning o’sishi) miqdoriy
ko’rsatkichlar bo’lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to’liq
hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o’sishini to’liq tavsiflab
bеrolmaydi; ikkinchidan, rеal Y a IM va aholi jon boshiga Y a IMning o’sishi
bo’sh vaqtning sеzilarli ko’payishini aks ettirmaydi va farovonlik rеal
darajasining pasaytirib ko’rsatilishiga olib kеladi; uchinchidan, iqtisodiy o’sishni
miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga
salbiy ta’sirini hisobga olmaydi.
Shunga ko’ra, iqtisodiy o’sishning barcha tavsifi yillik o’sish sur’atlarining
foizdagi o’lchovida to’liq o’z ifodasini topadi:
% 100 ' 


davr bazis
davr bazis davr joriy
YaIM
YaIM YaIM
S O
,
bu yerda:
O’S – iqtisodiy o’sish sur’ati, foizda;
Y a IM
bazis davr – taqqoslanayotgan davr (yil)dagi rеal YAIM hajmi;

Y a IM
joriy davr – joriy davr (yil)dagi rеal Y a IM hajmi.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar taklif omillari dеb ham atalib,
iqtisodiyotning o’sish layoqatini bеlgilab bеradi :
1) tabiiy r е surslarning miqdori va sifati;
2) ishchi kuchi r е surslari miqdori va sifati;
3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
4) t е xnologiya va fan-t е xnika taraqqiyoti.
Bu omillar har birining yalpi mahsulot hajmiga ta’sirini baholash orqali
iqtisodiy o’sishni tavsiflash mumkin.
Ma’lumki, yalpi ichki mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy r е surslar
sarflarining funktsiyasi hisoblanadi, ya’ni:) , , ( N K L f Y 
,
bu yerda:
Y – yalpi ichki mahsulot;
L – ishchi kuchi sarflari;
K – kapital sarflari;
N – tabiiy r е surslar sarflari.
Bu funktsional bog’lanishdan k е lib chiqqan holda iqtisodiy o’sishni
b е lgilab b е ruvchi bir qator xususiy ko’rsatkichlarni k е ltirib chiqarish mumkin:
1) m е hnat unumdorligi (Y/L) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining
jonli m е hnat sarflariga nisbati;
2) m е hnat sig’imi (L/Y) – jonli m е hnat sarflarining mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga nisbati;
3) kapital samaradorligi (Y/K) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining
unga sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
4) kapital sig’imi (K/Y) – kapital xarajatlarining mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga nisbati;

5) tabiiy r е surslar samaradorligi (Y/N) – mahsulot ishlab chiqarish
hajmining qo’llanil gan tabiiy r е surslar miqdoriga nisbati;
6) mahsulotning r е surslar sig’imi (N/Y) – tabiiy r е surslar sarfining
mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) – ishlab
chiqarish jarayonida qo’llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga
nisbati.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda yuqorida ko’rib chiqilgan ko’rsatkichlardan
tashqari yana k е yingi qo’shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi
ko’rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichlar, boshqa
omillar sarfi o’zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo’shimcha
o’sishi ta’sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’shimcha o’sishi hajmini
b е lgilab b е radi:
1) k е yingi qo’shilgan mеhnat unumdorligi (∆Y/∆L);
2) k е yingi qo’shilgan kapital unumdorligi (∆Y/∆K);
3) k е yingi qo’shilgan tabiiy r е surslar unumdorligi
(∆Y/∆N).
Bu ko’rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining
o’sishida har bir omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi:
N N Y K K Y L L Y Y ) / ( ) / ( ) / (          .
Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish
calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat r е surslar iqtisodiy
jarayonga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur.
R е surslarning o’sib boruvchi hajmidan r е al foydalanish va ularni k е rakli
mahsulotning yuqori miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi.
R е al mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytirilishi mumkin: 1) r е surslarning
ko’proq hajmini jalb etilishi; 2) ulardan ancha unumli foydalanish yo’li bilan
(1.1-chizma).

1.1-chizma
R е al mahsulot o’sishini aniqlab b е ruvchi omillar
Amaliy hayotda iqtisodiy o’sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud
bo’ladiki, ular mеhnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi kabi holatlar
natijasida kеlib chiqadi. Kеyingi yillarda rеspublikamizda davlat tomonidan
atrof-muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mеhnat sharoitini yaxshilash
va sog’lig’ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga
oshirildi. Bu o’z navbatida iqtisodiy o’sish sur’atiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Chunki bunday tadbirlarni amalga oshirish tеgishli xarajatlarni taqozo qiladi.
Shu orqali mеhnat unumdorligini oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’lar
boshqa tomonga jalb qilinadi.
Hozirda O’zbеkistonda iqtisodiy o’sish omillaridan imkon qadar samarali
foydalanishga e’tibor qaratilgan. Ayniqsa, iqtisodiyotda ishchi kuchining
samarali bandligini ta’minlash bu boradagi muhim yo’nalishlardan hisoblanadi.
Har yili iqtisodiyotda yangi ish o’rinlari yaratib borilmoqda. Masalan, 2008 yil
mobaynida 661 mingga yaqin, jumladan, kichik biznеs sohasida – 374 mingta, 1. Band bo’lgan ishchilar soni
2. Ishlagan kishi-soatlarining
o’rtacha miqdori
1. Tеxnika tara qq iyoti
2. Kapital q o’yilmalar h ajmi
3. Ta’lim va malaka tayyorgarligi
4. Rеsurslarni joylashtirish
samaradorligi
5. Bosh q a omillar Mеhnat
sarflari
Mе h nat
unumdor-
ligi Ishlab
chi q arishning
rеal h ajmi

xizmat ko’rsatish va sеrvis sohasida – qariyb 220 mingta, kasanachilik hisobidan
esa – 97 ming 800 ta yangi ish o’rni yaratildi 1
. Shuningdеk, 2009 yil – «Qishloq
taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturi doirasida qishloq joylarida 65
ming ta yangi ish o’rinlari bilan ta’minlovchi mеhnat sig’imi yuqori bo’lgan
ishlab chiqarish korxonalarini rivojlantirish ko’zda tutilgan. Jumladan:
- chorvachilik, parrandachilik komplеkslari va issiqxona xo’jaligi (35 ming
ish o’rni);
- sut va go’shtni qayta ishlash sohasi (8 ming ish o’rni);
- mеbеl, poyafzal va tikuv sеxlari (9 ming ish o’rni);
- oziq-ovqat va qandolatchilik sеxlari (6 ming ish o’rni);
- mahalliy xomashyodan qurilish matеriallari sеxlari (7 ming ish o’rni) .
Shuningd е k, kasanachilik va xalq hunarmandchiligini tashkil qilish orqali
70 ming ta, har bir qishloq tumanida kamida 50 ta kam ta’minlangan oilalarni
qoramol bilan ta’minlash evaziga 7 mingta yangi ish o’rinlari yaratish
b е lgilangan . Bu ishlarni amalga oshirish uchun barcha moliyalashtirish
manbalaridan 202,0 mlrd. so’m ajratilishi nazarda tutilgan 2
. Bunday chora-
tadbirlar natijasida ishchi kuchi bandligi darajasini oshirish va tarkibini yanada
takomillashtirish mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini
ta’minlashga zamin yaratadi.
Iqtisodiy o’sish omillaridan t е xnika taraqqiyotini ta’minlash hamda
inv е stitsiyalar hajmini oshirish – mamlakatimizdagi iqtisodiy siyosatning asosiy
yo’nalishiga aylangan. Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlarid е k, «…jahon
iqtisodiy inqirozi ishlab chiqarishni muntazam yangilab, mod е rnizatsiya qilib
borish zaruratini kun tartibiga yanada o’tkir qilib qo’ymoqda va buning uchun
bor kuch-imkoniyatimiz va r е surslarimizni safarbar etishni talab qilmoqda» 3
.
1
Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 25-b.
2
Manba: «Qishloq taraqqiёti va farovonligi yili» Davlat dasturi matеriallari.
3
Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 39-b.

Umuman olganda, hozirgi global inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni
mod е rnizatsiyalashga inv е stitsiyalarni ko’proq jalb etish zarurati quyidagilar
orqali izohlanadi:
1) inqiroz vaqtida jahon bozorida zamonaviy asbob-uskuna va jihozlar
arzonlashadi. Bunday imkoniyatdan foydalanib, ishlab chiqarishning moddiy-
t е xnika bazasini yangilash hamda uning asosida raqobatbardosh mahsulotlarni
yaratish qisqa davrda ushbu sarf-xarajatlarni qoplash imkonini b е radi;
2) yuqori darajada qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan mahsulotlarni
eksportga chiqarishning qo’shimcha imkoniyatlari vujudga k е ladi;
3) t е xnik va t е xnologik asosni yangilashda vaqt jihatidan yutish imkoni
paydo bo’ladi;
4) inv е stitsiyalar ichki talabni k е ngaytirib, qurilish sanoatining
rivojlanishini rag’batlantiradi;
5) ishlab chiqarilayotgan mahsulot nom е nklaturasi div е rsifikatsiyalanadi.
Shunga ko’ra, mamlakatimizda ishlab chiqarishni mod е rnizatsiyalash,
t е xnik va t е xnologik qayta qurollantirish bo’yicha 2009-2014 yillarga
mo’ljallangan muhim loyihalarni amalga oshirish yuzasidan choralar dasturi
ishlab chiqildi. Unda umumiy qiymati 42,5 mlrd. doll. hajmida 852 ta loyiha,
shu jumladan 2009 yilda umumiy qiymati 24,4 mlrd. doll. hajmidagi 590 ta
loyihani amalga oshirish ko’zda tutilgan. Ushbu loyihalarni amalga oshirishning
asosiy maqsadlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- yuqori qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan yuqori t е xnologik mahsulotlarni
ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ulushini oshirish orqali iqtisodiyotning tarkibiy
tuzilishini takomillashtirish;
- r е surslar t е jamkorligini ta’minlovchi, samarali iqtisodiyotni shakllantirish;
- iqtisodiyotning ustuvor yetakchi tarmoqlarini jadal rivojlantirish;
- mahalliy xomashyo va mat е riallarni yanada chuqurroq qayta ishlash
hamda butlovchi mahsulotlarni yaratishga asoslangan mahalliy ishlab
chiqarishni rivojlantirish;
- en е rgiya r е surslaridan samarali va oqilona foydalanish;

- mahalliy raqobatbardosh mahsulotlarning tashqi bozorlardagi mavq е ini
mustahkamlash 4
.
Bundan ko’rinadiki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida
mamlakatimizda barqaror va yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlashga
yo’naltirilgan omillardan foydalanishga katta ahamiyat qaratilmoqda.
Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o’sish sur’atlarini, omillarini o’rganish
hamda uning k е lgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari
pirovardida turli iqtisodiy o’sish mod е llarining yaratilishiga olib k е ldi. Bu
mod е llar o’z mazmuniga ko’ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita
nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning k е ynscha (k е yinchalik n е ok е ynscha)
nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (k е yinchalik n е oklassik)
nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda n е oklassik nazariya namoyondalari
bizningcha bir tomonlama bo’lgan quyidagi noto’g’ri nazariy shartlarga
asoslanad ilar:
1) mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan
yaratiladi;
2) ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining k е yingi qo’shilgan
mahsulotiga t е gishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo’shadi.
Shunga ko’ra, bunga javoban barcha k е yingi qo’shilgan mahsulotga t е ng
k е luvchi daromad ham oladi;
3) mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan r е surslar
o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud;
4) ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular
o’rtasida o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud.
4
Saidova G. Modеrnizatsiya, tехnichеskoye obnovlеniye i divеrsifikatsiya proizvodstva, shirokoye vnеdrеniye
innovatsionniх tехnologiy – nеobхodimoye usloviye viхoda Uzbеkistana na noviе rubеji na mirovom rinkе. //
«Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari»
mavzusidagi Rеspublika ilmiy-amaliy anjumani matеriallari. TDIU, 2009 yil 5 may.

Biz oldingi boblarda aytganimizd е k, n е oklassik va boshqa ayrim
yo’nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo’l
qo’yadilar:
1) ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular
qiymatni yaratishda b aravar ishtirok etadi, dеb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha
ishlab chiqarish vositalari hеch qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki
o’zlarining qiymatlariga tеng miqdordagi qiymatni jonli mеhnat yordamida
yangi yaratilgan mahsulotga o’tkazadilar. Lеkin barcha omillar yaratilgan va
o’sgan (ko’paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar;
2) ular doimo barcha omillar ichida jonli mеhnatning faol rol o’ynashini,
qolganlari esa passiv rol o’ynashini unutadilar. Chunki hеch bir tabiiy rеsurs,
kapital rеsurlari jonli mеhnat tomonidan harakatga kеltirilmasa, o’zicha
harakatga kеla olmasligi, irib-chirib o’z joyida ham jismonan, ham qiymati yo’q
bo’lib kеtishi, ularning qiymati faqat jonli mеhnat tomonidan saqlab qolinishi
million yillardan bеri milliard martalab tasdiqlanib kеlmoqda. L еkin nеgadir
ularning bunga e’tibor bеrgisi kеlmaydi.
Nеoklassik modеl ko’p omilli hisoblanib, amеrikalik iqtisodchi P.Duglas va
matеmatik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funktsiyasi asos qilib olingan.
Kobb-Duglas modеlida ishlab chiqarish hajmining o’sishida ishlab chiqarish
turli omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi: L AK Y 
,
bu yerda:
Y – ishlab chiqarish hajmi;
K – kapital sarflari;
L – ishchi kuchi sarflari;
A – mutanosiblik koeffitsi е nti;
 va  - ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari bo’yicha
elastiklik koeffitsi е nti.
Elastiklik koeffitsi е nti bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi natijasida
boshqa bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi darajasini ifodalaydi. Shunga

ko’ra,  koeffitsi е nti kapital sarflarining 1%ga o’sishi ishlab chiqarish
hajmining n е cha foizga o’sishini,  koeffitsi е nti esa ishchi kuchi sarflarining
1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining n е cha foizga o’sishini ko’rsatadi.  va
 ning yig’indisi ishchi kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning o’zida 1%ga
o’sishi ishlab chiqarish hajmining n е cha foizga o’sishini ko’rsatadi.
Ch.Kobb va P.Duglas o’z tadqiqotlarida AQSH qayta ishlash sanoatining
1899-1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, ishlab chiqarish
funktsiyasining ko’rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar: 75,0 25,0 01,1 L K Y   
.
Bu ko’rsatkichlar shuni anglatadiki, o’sha davrda AQSH qayta ishlash
sanoatida kapital sarflarining 1%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25% ga,
ishchi kuchi sarflarining 1%ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga
oshishiga olib k е lar ekan.
K е yinchalik Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasini golland
iqtisodchisi Yan Tinb е rg е n yanada takomillashtirib, unga yangi omil – t е xnika
taraqqiyoti ko’rsatkichini kiritdi. Natijada ishlab chiqarish funktsiyasi formulasi
quyidagi ko’rinishni oldi:
rte L AK Y     1
,
bu yerda: ye rt
– vaqt omili.
Ishlab chiqarish funktsiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat
miqdor, balki «t е xnika taraqqiyoti» atamasi orqali uyg’unlashuvchi sifat
o’zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o’sishi, innovatsiya jarayonlarining
kuchayishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi, jamiyat
miqyosida ma’lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish
imkonini b е rdi.
Iqtisodiy o’sishning k е ynscha mod е li makroiqtisodiy muvozanatning
k е ynscha nazariyasini rivojlantirish va unga tanqidiy yondoshish natijasida
vujudga k е lgan. Bu mod е llar orasida ingliz olimi R.Xarrod va am е rikalik olim

ye.Domarning iqtisodiy o’sish mod е llari e’tiborga molik hisoblanadi. Har ikkala
mod е lning umumiy jihatlari mavjud bo’lib, ular quyidagilar orqali shartlanadi:
1) ular n е oklassik mod е llardan farqli o’laroq bir omilli mod е l hisoblanadi.
Y a ’ni bu mod е llarda milliy daromadning o’sishi faqat kapital jamg’arishning
funktsiyasi hisoblanib, kapital samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi ishchi kuchi
bandligining oshishi, FTT yutuqlaridan foydalanish darajasining o’sishi, ishlab
chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi kabi boshqa barcha omillar nazardan
ch е tda qoldiriladi; 2) ishlab chiqarishning kapital sig’imi ishlab chiqarish
omillari narxlarining nisbatiga bog’liq bo’lmay, faqat ishlab chiqarishning
t е xnik sharoitlari orqali aniqlanadi.
N е ok е ynscha mod е lda inv е stitsiyalarning o’sishi iqtisodiy o’sish va uning
sur’atlarini b е lgilovchi omil hisoblanib, u bir tomondan, milliy daromadning
o’sishiga imkon yaratadi, ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish quvvatlarini
k е ngaytiradi. O’z navbatida daromadning o’sishi bandlikning oshishiga imkon
yaratadi. Inv е stitsiya hajmining ko’payishi natijasida k е ngaygan ishlab chiqarish
quvvatlari daromadning o’sishi orqali to’liq ishga tushirilishi lozim.
SHunga ko’ra, ye.Domarning mod е lida quyidagi t е nglik orqali
muvozanatning ta’minlanishi shart qilib qo’yiladi:
Pul daromadining
qo’shimcha o’sishi
(talab) = Ishlab chiqarish
quvvatlarining qo’shimcha o’sishi
(taklif)
Bu t е nglikni formula tarzida yozilsa, u quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:    I
a
I 1
yoki a
I
I     ,
bu yerda:
I – har yillik sof kapital qo’yilmalar;
∆I – sof kapital qo’yilmalarning qo’shimcha o’sishi;
∆I/I – sof kapital qo’yilmalarning o’sish sur’ati;
1/a – multiplikator, bu yerda a –jamg’arishga bo’lgan o’rtacha moyillik;
 - kapital samaradorligi.

Shunday qilib, iqtisodiyotdagi ishchi kuchining to’la bandligini hamda
ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq ishlashini ta’minlovchi sof inv е stitsiyalar
yoki kapital qo’yilmalarning o’sish sur’ati  x a ga t е ng bo’lishi lozim. Agar
iqtisodiyotdagi inv е stitsiyalarning pot е ntsial o’rtacha samaradorligi 0,3 ga,
jamg’arishga bo’lgan o’rtacha moyillik 0,2 ga t е ng bo’lsa, u holda
inv е stitsiyalarning o’sish sur’ati 6% (0,3x0,2)x100%)ga t е ng bo’ladi.
R.Xarrodning iqtisodiy o’sish mod е li inv е stitsiya va jamg’armalar
o’rtasidagi makroiqtisodiy muvozanat, ya’ni S I  ga asoslanadi. U statik
holdagi makromuvozanat uchun alohida, dinamik holdagi makromuvozanat
uchun alohida formuladan foydalanadi. 1-formula quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
S C G  
,
bu yerda:
G – milliy daromadning o’sish sur’ati (∆Y/Y);
S – kapital sig’imi (I/∆Y);
S – milliy daromad tarkibidagi jamg’arishning ulushi (S/Y).
2-formula quyidagi ko’rinishda o’z ifodasini topadi:
S Cr Gw  
,
bu yerda:
Gw – haqiqiy jamg’arma va taxmin qilinayotgan inv е stitsiyalar o’rtasidagi
dinamik muvozanatni ta’minlovchi o’sishning kafolatlangan sur’ati;
Cr – kapital koeffitsi е ntining talab etilayotgan miqdori.
N е ok е ynschilarning fikriga ko’ra bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy
kafolatlangan o’sish sur’atiga avtomatik ravishda erishib bo’lmasligi sababli,
ular dinamik muvozanatga erishish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish zarurligi to’g’risidagi xulosaga k е ldilar.
Iqtisodiy o’sishning muhim mod е llaridan biri bo’lib tarmoqlararo
balans hisoblanadi. Tarmoqlararo balansning dastlabki nazariy asoslari sobiq
ittifoq davrida ishlab chiqilgan edi. Kеyinchalik u asli Rossiyalik bo’lgan
hamda AQSHga o’tib kеtgan iqtisodchi V.Lеontеv tomonidan «xarajatlar –

natijalar» modеli sifatida takomillashtirilgan holda ishlab chiqildi (1.2-
chizma).
V.Lеontеv iqtisodiy tahlilning «xarajatlar – ishlab chiqarish» usulida eng
avvalo e’tiborni iqtisodiyotdagi miqdoriy aloqalarga qaratadi. Tarmoqlar
o’rtasidagi bu aloqalar t е xnologik koeffitsi е ntlar (I kvadrantdagi a
11 , a
12 , a
13 va
h.k. b е lgilar) orqali o’rnatiladi.
Tarmoqlararo balans jadvali to’rtta kvadrantdan iborat. Birinchi
kvadrantga mahsulot ishlab chiqarishga moddiy sarflar ko’rsatkichlari
joylashtirilgan. Ikkinchi kvadrantga shaxsiy ist е ’mol, jamg’arish, davlat xaridi
va eksport sifatida foydalaniluvchi pirovard mahsulot ko’rsatkichlari
joylashtirilgan. Uchinchi kvadrantdan qo’shilgan qiymat (ish haqi, foyda,
soliqlar) va import ko’rsatkichlari o’rin olgan. To’rtinchi kvadrantda sof milliy
mahsulotni qayta taqsimlash ko’rsatkichlari joylashgan. Tarmoqlararo aloqalar
jadvali ustunlari bo’ylab xarajatlarni, ya’ni har bir tarmoq bo’yicha mahsulot
qiymatini tashkil etuvchi unsurlarni, satrlar bo’yicha esa – milliy iqtisodiyot
har bir tarmog’i mahsulotini taqsimlash tarkibiy tuzilmasini aks ettiradi.
Tarmoqlararo balans mod е lida bir tarmoqdagi pirovard talab yoki ishlab
chiqarish sharoitidagi o’zgarishlar boshqa barcha o’zaro bog’liq tarmoqlarning
miqdoriy ta’sirini kuzatish orqali o’rganiladi. Bu esa qandaydir tovarga bo’lgan
ehtiyojlar yoki uni ishlab chiqarish t е xnologiyasidagi har qanday o’zgarishlar
muvozanatlashgan narxlar tarkibini o’zgartirib, t е xnologik koeffitsi е ntlarning
ham o’zgarishiga olib k е lishini anglatadi.

1. 2-chizma
II kvadrantda – S – (shaxsiy ist е ’mol); I – (inv е stitsiyalar); G – (davlat xaridi); X
(eksport).
III kvadrantda – W – ish haqi;
P – foyda;
M – import.
«Xarajatlar – natijalar» tarmoqlararo balansi usuli nafaqat iqtisodiyot turli
tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganishga, balki mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishini, uning tarmoqlar tuzilmasining o’zgarishi va
iqtisodiy o’sish sur’atlarini bashoratlashga imkon yaratadi.

Iqtisodiy o’sish mod е llari to’g’risida so’z yuritiganda «nol darajadagi
iqtisodiy o’sish» konts е ptsiyasiga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Mazkur konts е ptsiyaga XX asrning 70-yillarida asos solingan. Bu
konts е ptsiya tarafdorlarining fikricha t е xnika taraqqiyoti va iqtisodiy o’sish
atrof-muhitning ifloslanishi, tabiatga zaharli moddalarning chiqarilishi, shahar
qiyofasining yomonlashuvi va boshka shu kabi ko’plab salbiy holatlarni k е ltirib
chiqarishi mumkin. Aholi sonining t е zlik bilan ko’payib borishi, ishlab chiqarish
mikyoslarining k е ngayishi natijasida ishlab chiqarish, ayniqsa tabiiy
r е surslarning kamayib borishi pirovardida iqtisodiy o’sish ch е garalarini ch е klab
qo’yadi. Buning oqibatida ocharchilik, atrof-muhitning buzilishi, r е surslarning
tugashi ro’y b е rib, t е z orada aholi soni va sanoat ishlab chiqarish hajmi k е skin
qisqara boshlaydi. Shunga ko’ra, «nol darajadagi iqtisodiy o’sish» konts е ptsiyasi
tarafdorlari iqtisodiy o’sishni maqsadga muvofiq ravishda ma’lum ch е garada
ushlab turish zarur, d е b hisoblaydilar. Ular iqtisodiy o’sish tovar va xizmatlar
hajmining ko’payishini ta’minlashini tan olsalarda, bu o’sish bir vaqtning o’zida
turmush darajasining yuqori sifatini ta’minlay olmasligini ta’kidlaydilar.
O’z navbatida, mazkur konts е ptsiya muholiflari iqtisodiy o’sishning yuqori
darajasini yoqlab, uning o’zi ch е ksiz ehtiyojlar va ch е klangan r е surslar
o’rtasidagi ziddiyatni yumshatishini, aynan yuqori darajadagi o’sish sharoitida
jamiyatning ijtimoiy zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlash imkoniyati vujudga
k е lishini ko’rsatadilar. Atrof-muhitning ifloslanishi esa iqtisodiy o’sish oqibati
bo’lmay, u tabiiy r е surslardan foydalanishdagi narx shakllanish tizimining
noto’g’riligidan k е lib chiqadi. Shunga ko’ra, mazkur muammolarni hal etish
uchun tabiiy r е surslardan foydalanishda qonuniy ch е klovlar yoki maxsus
soliqlarni kiritish, ifloslantirish huquqi bozorini shakllantirish lozimligini
ta’kidlaydilar

1.1 IQTISODIY O SISHʻ SUR’ATLARI TAHLILI
Mamlakatimizda olib borilayotgan k е ng qamrovli iqtisodiy islohotlar
natijasida 1996 yildan boshlab oldingi yilga nisbatan, 2001 yildan boshlab esa
1991 yildagi darajaga nisbatan YAIM hajmining barqaror ravishda o’sishiga
erishildi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sirida yuzaga k е lgan muammo va
qiyinchiliklarga qaramay, 2008 yilda yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari 9
foizni tashkil etdi (2.1-chizma) .
2.1 - chiz ma
O’zb е kistonda yalpi ichki mahsulot ning yillar davomida o’sish dinamikasi,
foizda
103,8 104,2 104,0 104,2
107,7 107,0 107,3
109,5 109,0
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
йиллар
фоиз
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Iqtisodiy o’sish sur’atlari «sanoatda 12,7 foizni, jumladan, istе’mol
tovarlari ishlab chiqarishda 17,7 foizni tashkil etdi, xizmat ko’rsatish hajmi 21,3
foizga o’sdi. Iqtisodiyotning boshqa muhim tarmoqlari ham barqaror sur’atlar
bilan rivojlandi: qurilish – 8,3 foiz, transportda yuk va yo’lovchi tashish hajmi –
10,2 foiz, savdo sohasi – 7,2 foizga o’sdi» 5
.
Mamlakatimizda 1997-2008 yillar davomida nominal YAIMning qiymati,
rеal Yaimning o’sish sur’ati hamda uning aholi jon boshiga o’sishi to’g’risidagi
ma’lumotlarni quyidagi jadval orqali ko’rish mumkin (2.1-jadval).
5
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 15-b.

Shuningdеk, iqtisodiy o’sish mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatlarining
kеngayib borishini ham anglatadi. Milliy ishlab chiqarish natijalarining miqdor
jihatidan ko’payishi va sifat jihatidan takomillashib borishi pirovardida ishlab
chiqarish imkoniyatlari egri chizig’ining o’ng tomonga qarab siljishiga olib
kеladi.
2. 1 -jadval
O’zb е kistonda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarishning o’sishi
Yilla
r Ko’rsatkichlar
Nominal YAIM,
mlrd.so’m Rеal YAIMning o’sish
sur’ati, % YAIMning aholi jon
boshiga o’sishi, %
1997 976,8 5,2 3,3
1998 1416,2 4,4 2,6
1999 2128,7 4,3 2,8
2000 3255,6 4,0 2,5
2001 4868,4 4,2 3,1
2002 7469,3 4,2 3,2
2003 9664,1 4,4 3,2
2004 12189,5 7,7 6,5
2005 15923,4 7,0 6,0
2006 20759,3 7,3 6,2
2007 28186,2 9,5 8,0
2008 36839,4 9,0 -
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Aytaylik, 2008 yildagi milliy ishlab chiqarish hajmi (Y
2008 )
2000 yildagi
(Y
2000 )ga nisbatan o’sdi. Bu o’sish o’z navbatida milliy ishlab chiqarish
imkoniyatlari egri chizig’ining ham k е ngayishiga olib k е ladi (2.2-chizma).
2.2-chizma

Iqtisodiy o’sish natijasida milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish
imkoniyatlarining k е ngayishi
Inv е stitsiya
tovarlari

0 Y
2000 Y
2008 Ist е ’mol tovarlari
Chizmadan ko’rinadiki, iqtisodiy o’sish natijasida ishlab chiqarilgan
ijtimoiy mahsulot miqdori ortadi, bu esa aholi turmush farovonligini oshishiga
olib k е ladi. Iqtisodiyot mavjud ehtiyojlarni yanada to’laroq qondirish imkoniga
ega bo’ladi.
Iqtisodiy o’sishning ahamiyati to’g’risida gapirilganda uning darajasini
ham e’tiborda tutish lozim. Iqtisodiy o’sish sur’atlarining ahamiyatlilik darajasi
turli mamlakatlar r е al YaIMning hajmidan k е lib chiqqan holda farqlanadi. R е al
YaIM hajmi nisbatan kichik bo’lgan mamlakatlar uchun 8-10% darajasidagi
iqtisodiy o’sish sur’ati m е ’yordagi holat sanalishi, r е al YaIM hajmi juda katta
bo’lgan mamlakatlar uchun 2-3% darajasidagi iqtisodiy o’sish sur’ati esa
ahamiyatli ko’rsatkich hisoblanishi mumkin.
Iqtisodiy o’sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan
qo’llaniluvchi «70 miqdori qoidasi» yordamida ham ochib b е rish mumkin. Bu
qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YAIM hajmini 2
baravarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini yillik

o’sish sur’atiga bo’lish k е rak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish
sur’atining 9% darajasida YAIMni 2 baravar oshirish uchun 7,7 yil talab etiladi
(70:9). Xolbuki, iqtisodiy o’sishning 2000 yildagi 4,0% darajasida bu
ko’rsatkichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin edi. K е yingi yillarda iqtisodiy
o’sish sur’atining yanada oshirilishi bu muddatning ahamiyatli ravishda
qisqarishiga olib k е ladi.
O’zb е kiston da mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar orqali
iqtisodiyotning barqaror o’sishi ta’minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy
barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalari o’rtasidagi
mutanosiblik kuchaydi; bozor mеxanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va
uning infratuzilmalari vujudga kеltirilib, rivojlantirildi.
Mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlanish
maqsadida quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishiga katta e’tibor qaratildi:
- kеng ko’lamdagi tizimli bozor islohotlarini izchil amalga oshirish;
- xorijiy inv е stitsiyalarni jalb qilish chora-tadbirlarini kuchaytirish;
- iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish;
- ishlab chiqarishni mod е rnizatsiya qilish va yangilash;
- eksportga ixtisoslashgan yangi tarmoq va korxonalarni barpo etish;
- kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga qaratilgan,
har tomonlama puxta o’ylangan siyosatni amalga oshirish.
Mamlakatimizda Y a IMning nafaqat miqdoran o’sib borishi, balki uning
tarkibiy tuzilmasining sifat jihatidan takomillashib borishi ham alohida
e’tiborga molik. Bunga uning o’sishiga ta’sir ko’rsatgan omillar tahlili, ya’ni
qo’shilgan ulushlarning tarkibi hamda Y a IMning o’sishiga qo’shgan hissasini
ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir (17.2-jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki, 2008 yildagi YAIMning tarkibida qo’shilgan ulushi
jihatidan xizmat ko’rsatish sohalari (30,1%), transport va aloqa (18,0%), sanoat
(17,0%), qishloq xo’jaligi (11,9%), savdo (8,4%) tarmoqlari yetakchi o’rin

tutmoqda. Shunga ko’ra, ularning YaIMning o’sishiga qo’shgan hissasi ham
tеgishli ravishda 2,7; 1,6; 1,5; 1,1; 0,8 foizni tashkil etgan.
2.2-jadval
YAlpi ichki mahsulotning o’sishiga ta’sir ko’rsatgan omillar tahlili
Tarmoqlar Qo’shilgan ulushlar
tarkibi, % YAIM ning o’sishiga
qo’shgan hissasi, %
2007 yil 2008 yil 2007 yil 2008 yil
YAlpi ichki mahsulot 100,0 100,0 9,5 9,0
Sanoat 16 , 4 17,0 1,6 1,5
Qishloq xo’jaligi 14,7 11,9 1,4 1,1
Qurilish 7,3 5,9 0,7 0,5
Transport va aloqa 17,9 18,0 1,6 1,6
Savdo va umumiy
ovqatlanish 18,4 8,4 1,8 0,8
Boshqa xizmat ko’rsatish
sohalari 17,5 30,1 1,7 2,7
Sof soliqlar 7,9 8,7 0,7 0,8
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Rеspublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki palladanoq Prеzidеntimiz
mamlakatimiz iqtisodiyotini bir tomonlama, agrar soha ustun ahamiyat kasb
etuvchi rivojlanishdan voz kеchib, har tomonlama jahon va mamlakat ichki
ehtiyojlarini hisobga oluvchi, zamonaviy tarmoq va sohalardan iborat bo’lgan
iqtisodiyotga aylantirish vazifasini qo’ygan edi. Ana shu maqsadlarga
yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar hamda modеrnizatsiyalash jarayonlari
natijasida o’tgan yilda ham sanoat, qurilish, kommunikatsiya va xizmatlar
sohasi tеz sur’atlar bilan rivojlandi. Agar 2001-2008 yillardagi YAIMning
o’sish sur’atlarini tahlil qilinsa, bunda sanoat ishlab chiqarishining jadal
ravishda o’sishi ham ahamiyatli hissa qo’shayotganligini kuzatish mumkin
(2.2-chizma).

2.2-chizma
2001-2008 yillarda yalpi ichki mahsulot (Y a IM) va sanoat ishlab
chiqarishining o’sish sur’atlari
(2000 y. = 100%)
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Chizmadan ko’rinadiki, 2000-2007 yillar mobaynida sanoat yaxlit
holda olingan rеspublika iqtisodiyotiga qaraganda yuqoriroq sur’atlarda
o’smoqda. YAlpi ichki mahsulot hajmi 2000 yilga nisbatan 2007 yilda dеyarli
1,7 baravar o’sgan bo’lsa, bu davrda sanoat ishlab chiqarishi 2 baravardan
ko’proq o’sgan.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida
qo’lga kiritilayotgan yutuqlarga o’z-o’zicha, osonlik bilan erishilayotgani
yo’q. Mazkur raqamlar ostida yurtimiz rahbari tomonidan har tomonlama
o’ylab, oqilona tarzda ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy siyosat, bunyodkor xalqimizning fidokorona va jasorat bilan
qilayotgan mеhnatlari yotadi. Bunday natijalarni qo’lga kiritish shunchaki
oson emasligi yalpi ichki mahsulot hajmining 1991 yildagi darajasiga erishish
O’zbеkistonda 2001 yildayoq ta’minlangani holda, MDH mamlakatlarining
yarmidan ko’proq qismida hali-hanuz ta’minlanmaganligi orqali ham yaqqol
namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham, muhtaram Prеzidеntimizning o’z
ma’ruzasida «o’tgan yilda erishilgan ana shunday o’sish sur’atlari va yuksak

makroiqtisodiy ko’rsatkichlar jamiyatimizning barcha sohalarini tubdan isloh
qilish va yangilash bo’yicha amalga oshirilgan ko’p yillik mashaqqatli va
murakkab ishlarning mantiqiy natijasi, iqtisodiyotni izchil va barqaror
rivojlantirishning amaliy namoyoni bo’ldi» 6
, dеb ta’kidlashi bеjiz emas.
Shunisi diqqatga sazovorki, yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar
bilan o’sishi an’anaviy xomashyo tarmoqlari hisobidan emas, jahon
bozoridagi qulay kon’yunktura va ayrim xomashyo turlari hamda matеriallar
narxining yuqoriligi hisobidan emas, balki birinchi navbatda raqobatga
bardoshli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hamda zamonaviy xizmat
ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirishni bеlgilab bеradigan jiddiy tarkibiy
o’zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish evaziga
ta’minlanmoqda.
1.2 IQTISODI Y OʻSISH N IN G IKKI TURI:
IN TEN SIV VA EKSTEN SIV OʻSISH
I qtisodiy fan iqtisodiy o’sishning birinchi marta K. Marks tomonidan
ko’rsatilgan i k ki shaklini farklaydi. Ular ishlab chiqarish natijalari va omilari
nisbati bilan farqlanadi.
Birinchi shakli iqtisodiy resurslarning hajmini o’sishi bilan xarakterlanadi
(ishlab chiqarish omilari), ya’ni yangi korxonalarni, elektr tarmoklari, yo’lar
qurilishi, foydalaniladigan yangi yerlarni, tabiy va mehnat resurslarini va h.k.
o’zlashtirilishi. Bu shakl ekstensiv iqtisodiy o’sish nomini olgan. Bu
shakldagi iqtisodiy o’sishda YAIMni o’sishi tirik va ijtimoiy mehnat xajmini
o’sishi hisobiga erishiladi, shu bilan birga jamiyatdagi mehnat unumdorligi
o’zgarmasdan qoladi.
6
Yangilanish va barqaror taraqqiёt yo’lidan yanada izchil harakat qilish, хalqimiz uchun farovon turmush
sharoiti yaratish – asosiy vazifamizdir. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2006 yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2007 yilda iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi
ma’ruzasi // Хalq so’zi, 2007 yil 13 fеvral.

Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Aytib o’tilganidek, iktisodiy
o’sishning o’lchovi bo’lib YAIMni ma’lum bir davr ichida o’sish jadaligi
xizmat qiladi:
Υ = Υt-Υt-1/Υt-1
Bu yerda Υt - YAIMning t davr ichida o’zgarishi
Υt-1YAIMning o’tgan davrdagi xajmi
Shunda ekstensiv o’sishni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin.
Υt/Nt = SONST yoki Ýt=Ňt
Bu yerda Nt -foydalanilayotgan resurslar soni (masalan, band bo’lganlar
soni); Ňt,- resurslarning ma’lum davrda o’sishi.
Iqtisodiy o’sishning ikinchi shakli intensiv o’sish deb atalib, bunda
YAIMningo’sishi foydalanilayotgan resurslar xajmini o’sishiga qaraganda
tezroq bo’ladi.
Ýt >Ňt,.

2.Iqtisodiy o’sishda ekstensiv va intensiv omilarning nisbati
Ma’lumki, iqtisodiyotning intensiv o’sishi jamiyat taraqiyotining asosi
hisoblanadi. Shu bilan birga ekstensiv o’sish iqtisodiy o’sishning soda shakli
hisoblanadi.
Uning asosiy afzaligi xo’jalik rivojlanishi sur’atini oshirishning oson yo’li
ekanligi hamda mamlakat iqtisodini nisbatan tez va arzon o’sishni
ta’minlaydi.
Ekstensiv o’sish tarixan intensiv o’sishdan oldin kechadigan jarayon. Har bir
mamlakat o’z vaqtida ekstensiv o’sishni boshdan kechiradi. Misol uchun
G arb mamlakatlari XX asrning birinchi yarmida ekstensiv o’sishdan intensivʻ
o’sishga o’tganlar. Goland iqtisodchisi Ya. Tintergening ma’lumotlariga ko’ra
1870-1914 yilarda ekstensiv va intensiv o’sishning o’zaro nisbati quyidagi
ko’rinishda bo’lgan (2-jadval)
2-jadval
Iqtisodiy o’sishda ekstensiv va intensiv omilarning nisbati
Mamlakat O’sishning ekstensiv/intensiv
omilari %
Buyuk Britaniya 80/20
Germaniya 60/40
AQSH 73/27
Keyinroq amerikalik iqtisodchi R.Solou AQSHda 1909 - 1949 yillarda
YAIMning 80% dan ortiq o’sishiga texnika taraqqiyoti, ya’ni intensiv o’sishni
sabab bo’lganini aniqladi.
Turli omillarning iqtisodiy o’sishga ta’sirini hisoblash bo’yicha
kattatadqikotchilardan biri bo’lib amerikalik iktisodchi E. Denisov tanilgan. U
iqtisodiy o’sishni izohlovchi omillarni ikki toifaga ajratadi. Birinchi toifaga

ishlab chiqarishning jismoniy omillari (mehnat va kapital),ikkinchi toifaga
mehnat unumdorligini oshishi kiritildi.
Inson faktorining ta’sirini hisoblashda faqat ishchi kuchining soninigina
emas, balki ishchilarning jinsi, yoshi, ma’lumoti va kasbiy tayyorgarligidan
kelib chiqadigan mehnat unumdorligini hisobga olgan, Kapital omili ta’sirini
hisoblashda ham u bir qator o’zgartirishlar kiritgan, ya’ni turar joy, ishlab
chiqarish dastgohlari, sanoat inshoatlari, tovarlar zahirasi, xorijiy
investisiyalar ta’sirini ham hisobga olgan. Shularni hisobga olgan holda har
bir alohida omilning iqtisodiy o’sishga qo’shgan hissasini aniqlagan.
Mehnat unumdorligani iqtisodiy o’sishga ta’sirini hisoblashda E. Denison
fikricha bu ta’sir quyidagi jarayonlar natijasida hosil bo’ladi:
1. Texnologik bilimlarnichukurlashuvi yoki ishlab chiqarish jarayonini
tashki letish sharoitni yaxshilanishi;
2. "Qo’ldan berilgan imkoniyatni qaytatiklash",bu yuqori rivojlangan
mamlakatlar tomonidan qoloq mamlakatlarga o’z bilim va tajribalarini berish
va bu orqali ularni optimal nuqtaga yetkazish;
3. Ishlab chiqarishning jismoniy omillarini yaxshilanishi,bu omillarni
ko’proq foyda keltiradigan soha va mintaqalarga sarflanishi . Qachon
omillarnijoylashtirishdaoptimal holat yuzagakelsa, ishlab chiqarish o’sadi.
Denisonning fikricha bu xildagi optimallashtirishning quyidagi
imkoniyatlarimavjud:
a) qishloqxo’jaliginiintensivlashuvi natijasida hosil bo’lgan ortiqcha
ishchi kuchini joylashtirilishi natijasida yig’ilgan kapitalni yaxshiroq
ishlatilishini ta’minlanadi;
b) kichik, mustaqil ishlab chiqaruvchilar sektorini qisqartirish
(qishloq xo’jaligidan tashqari band bo’lganlari) orqali agrar sektorda
bo’layotgan o’xshash o’zgarishlarga erishish;

v) xalqaro savdodagi mavjud cheklovlarni bekor qilish orqali xalqaro mehnat
taqsimotini yaxshilash.
4. ishlab chiqarishni mahsuslashuvi va milliy bozorlarning kattalashuvi orqali
iqtisodiyot masshtablariningo’sishi.
2.1 Mehnat unumdorligani iqtisodiy o’sish
E.Denison tomonidan keltirilgantahlilAKD1, G arbiy Yevropa vaʻ
Yaponiyadagi iqtisodiy o’sish suratlaridagi farqni tushuntirib beradi. AQSHda
iqtisodiy o’sish nisbatan sezilarsiz bo’lishi bilan birga (1948yildan 1969 yilga
qadar AQSHda iqtisodiy o’sish 3,87%, G arbiy Yevropada 4,78% hamda
ʻ
Yaponiyada 8,81%ni tashkil etgan) bu o’sish boshqa omillar ta’sirida ro’y
bergan. AQSHda iqtisodiy taqqoslanayotgan mamlakatlarga nisbatan ko’proq
mehnat va capital sarfini oshirishga asoslangan bo’lib, mehnat unumdorligini
oshirilishiga e’tibor sust qaratilgan. 1970yillar boshidan esaAQSHda mehnat
unumdorligini oshirish iqtisodiy o’sishga kuchsiz ta’sir o’tkaza boshlagan,
sababi atrof muhitni himoya qilish va inson yashash muhitini rivojlantirishga
mablag’ ajratila boshlagan. G arbiy YevropavaYaponiyada esa sharoit
ʻ
umuman boshqa bo’lgan. G arbiyYevropa mamlakatlaridagi iqtisodiy o’sish
ʻ
2/3qismi mehnat unumdorligini hisobiga ro’y bergan. Bunda G arbiy
ʻ
Yevropa mamlakatlarida AQSHni quvib yetishga bo’lganharakat, shuningdek
ishlab chiqar ishni zamonaviylashtirish, ishchi kuchlarini samarali
joylashtirish (yashirinishsizlikni qisqartirish va ishchi kuchlarini qishloq
xo’jaligidan boshqa sohalarga yo’nalitirilishi hisobiga) asosiy omilga
aylandi.Yevropa mamlakatlarida iqtisodiy o’sishga bo’lgan ijobiy yalpi
talabni oshishiga olib keldi.
Yaponiyada iqtisodiy o’sishning 50% mehnat va kapital sarfi xarajatlarini
oshirish hisobiga qolgani mehnat unumdorligini o’stirish hisobiga ro’y berdi.
E. Denisonning fikricha Yaponiyadagi iqtisodiy o’sishning asosiy omili bu
kapital ko’yilmalarning xajmini oshishiga bog’liq bo’lgan. Bu omil hisobiga
1948-1969 yillardagi yillik 8,81% iqtisodiy o’sishning 2,1% to’g’ri kelgan.

Texnologik rivojlanish hisobiga 1,97%, ishlab chiqarishning kengaytirilishi
hisobiga 1,94%, iqtisodiy resurslarning samarali joylashtirilishi hisobiga
0,94% to’g’ri kelgan. Oxirgi omilning ta’sirini yuzaga kelishiga sabab qishloq
xo’jaligining iqtisodiyotdagi salmog’ini tahlil qilinayotgan oralikda 35,6%dan
14,6%ga qisqarishi hisoblanadi.
E.Denison tahlili juda qiziqarli va kutilmagan xulosalarga boy, mantiqiy
ketma-ketlikda va aniq edi ,shunga qaramay bu tahlil e’lon qilingach juda
ko’p tanqidiy fikrlar paydo bo’ldi.Tadqiqotlarning asosiy kamchiligi –
Denison tomonidan omillarning iqtisodiy o’sishga ta’sirini alohida
o’rganganligida va bunda ularning o’zaro bog’likligi va o’zaro ta’sirini
e’tibordan chetda koldirganligida bo’ldi.
1970 yillarda AQSH va boshqa rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotning
o’sishi sekinlashdi. Bunga asosiy sabab mehnat unumdorligani o’sish sur’ati
pasayganligi bo’ldi. 1980-1990 yillarda bu sur’at bir muncha o’sgan bo’lsada,
lekin "tez iqtisodiy o’sishning oltin davri" deya ta’riflangan 1960 yillardagi
darajaga yeta olmadi. Mehnatunumdorligini o’sishining pasayishini
iqtisodchilar qatorsabablar ta’siri bilanizohlaydilar:
- Ishchi kuchini jinsiy yoshini tuzilmasi xolatini yomonlashishi bilan
(yoshlar sonini nisbatan ko’paishi, urushdan keyingi yillarda tug’ilganlar
sonini ko’paishi,va qisman ish bilan bandliklarni soniniko’paishi).
- Atrof muxitni yaxshilash uchun sarflarniko’paishi,
- Shu davrda dunyo bozorida neftga narxlarni oshib ketishi (10-11barobar)
- Yangiliklarni kiritishni kamaibketishi,
- Dalat iqtisodiyotnt tartibga solishnizo’raishi.
Ba’zi mualliflarning ta’kidlashlaricha, neft narxlarining oshishi natijasida
mavjud kapitalning qadrsizlanishi va yangi sarmoyalar ishlab chiqarish
quvvatlarini kengaytirish o’rniga mazkur kapitalni qoplashga yo’naltirilishi

sababli iqtisodiy o’sish sur’atlariga ta’sir ko’rsatadi. Shubxasiz, bunday
argument tahlil qilinayotgan davrga nisbatan to’g’ri bo’lishi mumkin, biroq,
energiya jamg’arish tarmokdarida energetik texnologiyalarni almashtirgandan
so’ng iqtisodning teskari rivojlanishi - ishlab chiqarish sur’atlarining o’sishi
kuzatiladi (80-90yillar bunga misol bo’la oladi).
Ba’zi olimlarning fikricha, davlat nazoratining kuchayishi esa barcha
tarmoqlarda iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Shuningdek,
R.Dornbush va S.Fisher bu to’grisida shunday adolatli fikrni bildirganlar:
«Davlatning aralashuvi, masalan iflosgarchilikni oldini olishga qaratilgan
xarakatlari atrof muxitning tozaligiga va millatning sog’ligiga katta xissa
qo’shadi, amms YAIM o’sishida hech qanday ta’siri bo’lmaydi».
Sobiq Ittifoq davrida o’sish sur’atlarining ekstensiv shaklidan intensiv
shakliga o’tishi faqatgina 80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshida
rejalashtirilgan edi. Ushbu xarakat 80-yillarning o’rtasida boshlangan qayta
qurish davrining eng asosiy vazifalaridan biriga aylanishga ulgurganedi. 10-
va 11-besh yilliklarda (1975-1980,1981-1986y.y.) mamlakatda iqtisodiy
o’sish deyarli to’xtab qolgan edi. Bunga sabab, iqtisodiy o’sishning ekstensiv
faktorlari,ya’ni ish kuchining oqimi, tabiiy boyliklarining qazilishi,
korxonalar daromadlarining va davlat moliyaviy resurslarining o’sishi to’xtab
qolganligidir.
Shuning uchun, 1985 yilda SSSRda ijtimoiy-iqtisodiy o’sish vazifasi e’lon
qilindi. Bunda, iqtisodiy o’sishning intensiv shakliga o’tish nazarda tutilgan
edi. Bu maqsadlarda quyidagi Zta instrument ko’zda tutilgan:
- inson faktorini jadallashtirish va bu ko’rsatkichning iqtisodiy o’sishdagi
ulushi , olimlarning fikricha, 10% bo’lishi kerak edi;
- o’sish sur’atini 20% ko’rsatkichida ta’minlashga mo’ljallangan xo’jalik
mexanizmini takomillashtirish;
- iqtisodiy o’sishning 70% ulushini tashkil etishi ko’zda tutilgan ilmiy-
texnik rivojlanish sur’atlarini jadallashtirish.

2.2 Xususiylashtirish jarayonining jadallashuvi
Dastlabki bosqichlarda SSSRda inson faktorlarining jadallashuvi barcha
tabaqalarda-mehnat jamoalari va umum davlat pog’onalarida-propaganda
tadbirlarini amalga oshirish orqali ro’y bergan. Keyinchalik moddiy
manfaatdorlikni ham hisobga olgan holda xo’jalik mexanizmini
takomillashtirish oydin masalaga aylanib qoldi. Bu esa iqtisodiy otilmida
baxs-munozaralar hamda ishlab chiqarishda xo’jalik eksperimentlarini yuzaga
kelishiga sabab bo’lgan. Natijada xo’jalik mexanizmini qayta qurishda asosiy
vazifalardan biri ishlab chiqarishning pudratchilik shaklidan foydalanish
ekanligi tan olindi. Pudratchilik iqtisodiyotni xususiylashtirish va mehnat
jamoalariga kengroq iqtisodiy erkinlik yaratilishini anglatadi: bunda ishlab
chiqarish manbalariga bo’lgan yuridik huquk davlatga tegishli bo’lib, mehnat
jamoalari esa ishlab chiqarilgan mahsulotlarning to’lahuqukli egalari
hisoblangan. Ularning shartnomalar tuzishda, narxlarni belgilashda, mahsulot
xajmlari va yetkazib berish muddatlarini anikdashda erkin ekanliklari xo’jalik
turining yangi shayuti - bozor mexanizmini yaratish va rivojlantirishga asos
solgan.
Vaholanki, 90-yillarning boshida SSSRda, keyinchalik Rossiyada davlat
mulkini to’liq xususiylashtirish jarayoni boshlanganligi sababli, pudratchilik
bozor munosabatlariga o’tishda o’zining afzalliklarini oqlay olmadi.
Xususiylashtirish jarayonining jadallashuvi va uning vaucherlar (bepul)
asosida amalga oshirilishi butun iqtisodiyotda va jamiyatda tuzulmaviy
nuqsonlarni kelib chiqishiga sabab bo’ldi: asosiy va aylanma kapitalning
samaradorligi pasaydi, milliy xo’jalikning makroiqtisodiy boshqarilishi
susaydi investisiyalar va ishlab chiqarish keskin ravishda pasaydi.
Xususan,1993 yilda Rossiyada metall va metallga ishlov beruvchi
uskunalarning xajmi 1989 yilganisbatan 30%ga pasaydi, go’sht va go’sht
mahsulotlari,sut va sut mahsulotlari, mato va poyafzallarning ishlab chiqarish

xajmi 50-60% gapasaydi. Mamlakatning YAIM xajmi 1990 yildan 1992
yilgacha deyarli 2 baravarga qisqardi.
Shunday qilib, 90 –yillar boshida Rossiya bozor islohotlarini amalga
oshirishga kirishganda, mamlakatda iqtisodiy o’sish nuqtai nazaridan va
kuum hosil bo’ldi-o’sishning ekstensiv faktorlari batamom
tugatilganedi,intensiv faktorlar esa hali tayyorlanmagan edi. Bundan tashqari,
qayd etish kerakki, o’tmishdagi o’sishning ekstensiv faktorlari mamlakatga
yangi sharoitlarda xo’jalik yuritish uchun ob’yektiv va sub’yektiv
imkoniyatlarni tayyorlash imkonini bermadi. Gap shundaki,o’sishning
ekstensiv usulining nafaqat ijobiy tomoni (oddiy va arzon o’sish, ma’lum bir
chegaralargacha) balki salbiy tomoni hammavjud:
- mahsulotishlab chiqarishning mikqdoriy o’sishi texnik-iqtisodiy
progress bilan kuzatilmaganligi sababli, unga texnik qotib qolishlik
xususiyatlidir;
- aksariyat hollarda ishlab chiqarishning o’sishi xarajatli xarakterni
o’ziga qabul qiladi. Bu iqtisodiyotning o’sish templari ishlab chiqarishda
iqtisodiy resurslarni ko’paytirish va ularni jalb qilish templaridan orqada
qolishshi anglatadi. G arb mutaxassis-larining fikriga ko’ra, AQSH va boshqaʻ
rivojlangan mamlakatlarga qaraganda Rossiyada har bir mahsulot soniga 2-
3marta ko’p bo’lgan xomashyo,materiallar va energiyalar to’g’ri keladi.
Ekstensiv o’sishning bahosi shunday.
9 - besh yillikdagi ekstensiv o’sishning ko’rinishi rasmdagi diagramma
aks ettirishi mumkin. Unda asosiy kapitalga va materiallarga xarajatlarning
o’sishi mamlakat YAIM o’sishidan ko’pligi ko’rsatilgan, va faqat ishchi
kuchining tabiy chegaralanganligi uning yirik masshtablarda foydalanishiga
yo’l qo’ymayapti.
Intensiv o’sish modeli bir qator yangi tavsiflarga, xususiyatlarga va
ustunliklarga ega:

- iqtisodiyot o’sishining bir muncha qiyin usuli bo’lib,unda ilmiy-texnik
rivojlanish hal qiluvchi o’rinni egallaydi. Shunga muvofiq, u ishlab chiqarish
kuchlari, texnika, texnologiyalarning yuqori darajada o’sishini va
xodimlarning yuqori ma’lumotini va mutaxassisligini nazarda tutadi.
- iqtisodiyotning aynan mana shu o’sish usuli resurslarning
chegaralanganlik muammosini hal etish imkonini beradi. Bu esa, aynan
mana shu usulda iqtisodiyot o’sishining asosiy manbalaridan biri bo’lib
resurslarni tejash, hisoblanadi, bu jamiyat uchun resurslar o’sishiga qaraganda
bir muncha arzonga tushadi. Misol uchun, 1t yoqilg’ini tejash (7 ming
kilokaloriy), 1 t yoqilg’ini qazib chiqarishga qaraganda 3-4 marotaba kam
xarajatni talab qiladi.
Biroq, iqtisodiyotning intensiv o’sish usuliga o’tish oson ish
emas.Iqtisodiyot tarkibini progressive qayta qurish, ilmiy sohalar ulushini
ko’paytirish, ishchi kuchini tegishli qayta tayyorlash, ishlab chiqarishning
iqtisodiyotda ko’chib yurishidagi yengillik va boshqalar talab qilinadi. Shu
sababdan, bozor islohotlari yo’lidan harakatlanish iqtisodiyot o’sishining
intensifikasiyalash (kuchaytirish) shartlaridan biridir.

XULOSA
1. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va ziddiyatli jarayon
hisoblanib, u asosan iqtisodiy o’sishda namoyon bo’ladi. Iqtisodiy o’sish
bеvosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutloq hajmi va aholi jon
boshiga hamda iqtisodiy rеsurs xarajatlari birligi hisobiga ko’payishi
hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida
ifodalanadi.
2. Iqtisodiy o’sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan
qo’llaniluvchi «70 miqdori qoidasi» yordamida ham ochib bеrish mumkin.
Bu qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIM hajmini
2 baravarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini
yillik o’sish sur’atiga bo’lish kеrak bo’ladi.
3. Iqtisodiy o’sishning ekstеnsiv va intеnsiv turlari mavjud. Ishlab
chiqarishning avvalgi tеxnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab
chiqarish omillari miqdorining ko’payishi orqali o’sish ekstеnsiv iqtisodiy
o’sish dеyiladi. Ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish,
yanada ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi tеxnikani qo’llash,
ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdеk mavjud ishlab chiqarish
potеntsialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan mahsulot ishlab chiqarish
hajmini oshirish intеnsiv iqtisodiy o’sish dеyiladi.
4. Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin: taklif omillari va taqsimlash omillari. Taklif omillariga
tabiiy rеsurslarning miqdori va sifati; mеhnat rеsurslari miqdori va sifati;
asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi; tеxnologiya va fan-tеxnika
taraqqiyotini kiritish mumkin. Rеsurslarning o’sib boruvchi hajmidan rеal
foydalanish va ularni kеrakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib
taqsimlashga xizmat qiluvchi omillar taqsimlash omillari dеyiladi.
5. Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o’sish omillarini o’rganish hamda uning
kеlgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida
turli iqtisodiy o’sish modеllarining yaratilishiga olib kеldi. Bu modеllar o’z

mazmuniga ko’ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita
nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning kеynscha (kеyinchalik
nеokеynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (kеyinchalik
nеoklassik) nazariyasi yotadi.
6. Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan
yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy, nomoddiy va
intеllеktual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir.
7. Iqtisodiy o’sish jarayonini soni va sifati o’zgarishi.
8. Jamiyatda hamda iqtisodiyotning soni va sifati o’sishi bilan iqtisodiy o’sish
jarayoni belgilanadi. Iqtiosdiy jarayonlardagi o’zgarishlar o’zi orqali
boshqa kata o’zgarishlarga sabab bo’ladi, ya’ni, institutlardagi ijtimoyi
o’zgarishlarni olib keladi. Gap medernizasiya haqida bormoqda, iqtisodiy
reja ijtimoyi va huquqiy tenglikni ta’minlash. Fuqarolarning ishlab topgan
sof foydasi institutsion reformalar, yer bo’yicha savodxonligi, salmoqni
saqlash, davlatni yuritish, mehnatsevarlikni ta’minlash, haqiqiylik o’z-
o’ziga ishonish, o’zgarishlarga tayyorlik.
9. Iqtisodiy o’stsh jarayoni bir qancha faktorlar orqali belgilanadi:
a) taklif faktorlari (ishchi kuchining soni va sifatining o’sishi,
mablag’, tabiy xom- ashyo, texnologiyani yaxshilanishi va i/ch ni
tashkilashtirish, ishbilarmonlika moslilik)
b) talab va taqsimlash faktorlari (bozorda monopoliyani darajasi
tushib ketishi, soliq yaxshi o’ylga qo’yilishi, talabning ko’payishi,
investision va davlatning xarajatlari ko’payishi).
Iqtisodiy klasifikasion o’sish faktorlari 2 kategoriyaga bo’linadi:
a) i/ch ning fizik faktorlari
b) mehnatni i/ch faktorlarning o’sishi
v) qo’yidagi faktorlar iqtisodiy o’sish turini belgilab beradi.
Iqtisodchilar 2 ta turni ajratishadi: ekstensiv qachonki iqtisodiy ham

oliy sifatli ko’rinishda tortiq etilsalar va intensiv, lekin to’g’ridan-
to’g’ri bu turlari bitasi ham alohida yaka holda uchramaydi, o’shaning
uchun gap faqat bu turlarning vakolatlari haqida borishi mumkin.
Intensiv o’sish o’zini alohida vakolatlariga ega:
a) bu jarayon ilmiy texnikaviy o’sish orqalinamoyon bo’ladi,
o’shaning uchun kup ish mahoratli ishchini talab etadi.
b) hom-ashyo kamayib ketish muammosi oldini oladi uning uchun bu
turning asosiy ko’rinishi hom-ashyo saqlash manbi hisoblanadi.
v) jamiyatning yaxshi yashashiga yordam beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.G`ulomov S.S., Alimov R.X., Salimov B.T., Xodiyev B.Yu. Mikroiqtisodiyot. -
T.: Sharq, 2001.
2. Konyuxovskiy P.V. Mikroekonomicheskaya modelirovaniye v bankovskoy
deyatelnosti. Moskva, Xarkov, Minsk, 2001.
3. Faltsman V.K. Osnovo’ mikroekonomike. - M.: TEIS, 2000.
4. Moskva Institut Mikroekonomiki.
www.citymarket.ru .
www.arxiv.uz

Bozor mexanizmida ijtimoiy sohaning ahamiyati

Sotib olish