Braziliya - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	277.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Braziliya

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. BRAZILIYA DAVLATI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT ........................................... 4
I.1. Geografik va geosiyosiy holati .................................................................................................. 4
1.2. Braziliya aholi va mehnat resurslari ......................................................................................... 9
1.3. Tabiiy sharoit va resurslar ....................................................................................................... 13
II BOB. BRAZILIYA DAVLATINING IQTISODIY RIVOJLANISHI ...................................... 16
2.1. Braziliya iqtisodiyoti ............................................................................................................... 16
2.2. Braziliya tashqi iqtisodiy aloqalar .......................................................................................... 19
2.3. Braziliyada ijtimoiy soha. Ta’lim, fan va sog liqni saqlashʻ ................................................... 23
III BOB. MAKTAB DARSLARIDA BRAZILIYA MAVZUSINI O QITISH USULLARI
ʻ ....... 26
3.1. Braziliya mavzusini o qitishda didaktik o yinlar texnologiyasi
ʻ ʻ ............................................. 26
XULOSA ....................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ................................................................... 31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bu mavzu juda dolzarb, chunki Braziliya turli
global muammolar, jumladan, biologik xilma-xillikni saqlash, iqlim o zgarishi vaʻ
resurslarni boshqarishda hal qiluvchi rol o ynaydi. Mamlakatning geografik xilma-
ʻ
xilligi - tropik yomg ir o rmonlaridan Serrado savannalarigacha - Braziliya
ʻ ʻ
barqaror rivojlanishda duch keladigan qiyinchiliklar va imkoniyatlarni tushunish
uchun chuqur o rganishni talab qiladi. Bundan tashqari, Braziliyaning geografik
ʻ
xususiyatlari uning iqtisodiy zonalari, qishloq xo jaligi, urbanizatsiya va ijtimoiy
ʻ
demografiyasiga ta’sir qiladi, bu uning geografiyasini milliy rejalashtirish va
xalqaro munosabatlarda hal qiluvchi omilga aylantiradi.
Kurs ishining maqsadi:
Ushbu kurs ishining maqsadi Braziliyaning geografik xususiyatlarini
o rganish va bu xususiyatlar mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiyotiga qanday ta’sir
ʻ
qilishini tahlil qilishdir.
Kurs ishining vazifalari:
1. Braziliyaning jismoniy geografiyasini, shu jumladan uning relef shakllari va
tabiiy resurslarini tahlil qilish;
2. Braziliya geografiyasining aholining joylashishi, urbanizatsiyasi va iqtisodiy
faoliyatiga ta’sirini o rganish;
ʻ
3. Braziliya iqtisodiyotini va tashqi savdosini tahlil qilish.
Kurs ishining tarkibiy qismi: Kurs ishi kirish, uch bob, 7 ta reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
3

I BOB. BRAZILIYA DAVLATI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
I.1. Geografik va geosiyosiy holati
Braziliya hududi va aholisi bo yicha Janubiy Amerikadagi eng kattaʻ
davlatdir. Materikning sharqiy va markaziy qismlarini egallaydi. Shimolda
Venesuela, Gayana, Surinam, Frantsiya Gvianasi, janubda - Urugvay, g arbda -
ʻ
Argentina, Paragvay, Boliviya va Peru bilan, shimoli-g arbda - Kolumbiya, ya’ni
ʻ
Janubiy Amerikaning barcha mamlakatlari bilan chegaradosh. Ekvador va Chili
bundan mustasno. Shimol va sharqda u Atlantika okeanining suvlari bilan yuviladi.
Braziliyaning eng baland nuqtasi - Venesuela bilan chegarada joylashgan Piko da
Neblina tog i (3014 m).
ʻ
Hududi - 8514215,3 km², shundan 8456510 km² quruqlik, 55455 km² esa
suv maydonidir. Braziliya Federativ Respublikasi dunyoning umumiy yer
maydonining 5,7% ni egallaydi. Braziliya dunyodagi beshinchi yirik davlatdir
(Rossiya, Kanada, Xitoy va Amerika Qo shma Shtatlaridan keyin).
ʻ
G arbdan sharqqa uzunlik: 4328 km (qarg a uchganda).
ʻ ʻ
Shimoldan janubgacha bo lgan uzunlik: 4320 km (qarg a uchganda).
ʻ ʻ
Ekstremal nuqtalar
Shimoli - 2° shimoliy kenglik va 60° g arbiy uzunlik.
ʻ
Janubi - 32° janubiy kenglik va 70° g arbiy uzunlik.
ʻ
G arbiy – 10° janubiy kenglik va 75° g arbiy uzunlik.
ʻ ʻ
Sharqiy - 7° janubiy kenglik va 34,5° g arbiy uzunlik.
ʻ
Chegaraning umumiy uzunligi 14691 km (chegara uzunligi: Argentina
bilan - 1224 km; Boliviya bilan - 3400 km, Kolumbiya bilan - 1643 km, Frantsiya
Gvianasi bilan - 673 km, Gayana bilan - 1119 km, Paragvay bilan - 1290 km, Peru
bilan - 1560 km, Surinam bilan - 597 km, Urugvay bilan - 985 km, Venesuela bilan
- 2200 km).
Sohil uzunligi: 7491 km. Butun qirg oq chizig i Braziliyaning tabiiy
ʻ ʻ
sharqiy chegarasini tashkil etuvchi Atlantika sohiliga tegishli. Rio-de-Janeyrodagi
4

Guanabara kabi ko plab qulay koylar mavjud. Katta ko rfazlar kam. Shimoldaʻ ʻ
daryoning sho rlangan daryosi ajralib turadi. Amazon. Janubda yirik qirg oq
ʻ ʻ
lagunalari bor: Patus, Mangueira, Lagoa Mirin. Braziliya Atlantika okeanidagi bir
qator yirik va kichik orollarga ega, ikkala qirg oq (Florianopolis oroli) va
ʻ
qirg oqdan ancha uzoqda joylashgan: Rokas Atoll, San-Paulu orollari.
ʻ
Asosiy er shakllari:
Braziliyaning Atlantika sohilidagi tekisligi
Amazoniya pasttekisligi va Amazon havzasi
Gviana platosi
Braziliya platosi
Pantanal
Braziliya qirg oqlari va Braziliya orollari
ʻ
Atlantika sohilidagi tekislik
Atlantika okeani qirg oqlari bo ylab Rio-de-Janeyro va Espirito-Santo
ʻ ʻ
shtatlari ichida ancha toraygan qirg oq tekisligi cho zilgan, bu yerda Braziliya
ʻ ʻ
tog lari qirlari okeanga yaqin joylashgan. Sohil tekisligining shimoliy qismi Rio
ʻ
Grande-du-Norte shtatidan Espirito-Santugacha cho zilgan, janubiy qismi esa
ʻ
Santa-Katarina va Riu-Grande-du-Sul shtatlari qirg oqlarini egallaydi. Tekislikdan
ʻ
baland toqqa o tish, uzoq shimolda asta-sekin, janubiy viloyatlarda keskinroq
ʻ
bo ladi. Okean tomonida qirg oq tekisligi qumli plyajlar, lagunalar va botqoqliklar
ʻ ʻ
bilan o ralgan. Tog lar qirg oqqa yaqinlashadigan joylarda bir nechta qulay tabiiy
ʻ ʻ ʻ
portlar joylashgan. Bunga yaxshi misol - Rio-de-Janeyro porti - Guanabara
ko rfazi. Santos porti qurigan qirg oq pasttekisligida sun’iy ravishda yaratilgan.
ʻ ʻ
Sohil tekisligining kengligi janubda 80 km dan shimolda 16 km dan kam.
Rio-de-Janeyrodan Rio-Grande-do-Nortegacha bo lgan hududda gorizontal
ʻ
ravishda yotqizilgan qumtosh qatlamlaridan tashkil topgan balandligi 45 m dan
150 m gacha bo lgan tekis tepali stol qoldiqlari bo lgan tor chiziq mavjud. Bu
ʻ ʻ
chiziqdan g arbda baland tog larning chekkasi ko tariladi, ba zi joylarda dengiz
ʻ ʻ ʻ ʼ
sathidan 900 m gacha. Bahia shtatining janubida, qirg oq bo yidagi tekislikning
ʻ ʻ
cho kindi qoplami granit qatlamlari bilan parchalanadi, masalan, Rio-de-
ʻ
5

Janeyrodagi Guanabara ko rfazi ustidagi mashhur Pan de Azukar (lit. "shakarʻ
non") tog i. Unumdor qizil tuproqlar Rio-Dosi va Jequitinxonxa daryolari
ʻ
deltalarida va granit qatlamlari etagida rivojlangan, bu erda asosiy jinslarning
parchalanish mahsulotlari to plangan; Bu yerlarda qariyb 400 yildan beri paxta,
ʻ
tamaki, kakao, shakarqamish yetishtiriladi.
Braziliya shimolining katta qismini Amazon daryosining drenaj havzasi va
uning asosiy irmoqlari Tokantins, Xingu, Tapajos, Madeyra, Purus, Jurua, Japura
va Rio Negro egallaydi. Bu 1,8 million kvadrat metr maydonni egallagan
dunyodagi eng katta pasttekislik. km, eng kam aholi yashaydigan va kam
rivojlangan hududlardan biri. G arbda bu pasttekislik eng keng - shimoldan
ʻ
janubga 1290 km gacha, Santarem shahri yaqinida juda torayadi, bu erda Gviana
va Braziliya platolari orasidagi masofa atigi 240 km. Xingu daryosining quyilishi
ostida pasttekislik yana ancha kengayadi va Amazonkaning og zi u erdan
ʻ
boshlanadi. Amazon havzasi daryolari okeanga yiliga o rtacha 1 milliard tonnadan
ʻ
ortiq loy-qum cho kindilarini olib keladi, ammo estuar zonasidagi tektonik
ʻ
depressiya tufayli daryo keng delta hosil qila olmaydi va Maraxo oroli. ,
allyuviydan iborat, og izda hosil bo lgan. Amazonkaning loyqa sariq suvlari
ʻ ʻ
Atlantika okeaniga og izdan 300 km gacha bo lgan masofada kuzatilishi mumkin.
ʻ ʻ
Amazon rejimiga balandligi 5 m ga yetadigan va daryo bo ylab 1400 km ga
ʻ
tarqaladigan dengiz to lqinlari ta’sir qiladi, past suv toshqini - igaponi suv bosadi.
ʻ
Asosiy daryo va uning irmoqlarida toshqinlar mavjud bo lib, bu 80 km
ʻ
gacha kenglikdagi maydonni suv bosishiga olib keladi. Biroq, qoida tariqasida, suv
toshqinlari daryolar bo ylab tarqaladi va ular orasidan daraxtlar yoki o t
ʻ ʻ
o simliklari bilan qoplangan, hech qachon suv bosmaydigan suv oqimlari
ʻ
ko tariladi. Amazonkaning ko pligi uning shimoliy va janubiy irmoqlari turli yarim
ʻ ʻ
sharlarda joylashganligi bilan izohlanadi; Shunga ko ra, suv toshqini yilning turli
ʻ
vaqtlarida sodir bo ladi: o ng irmoqlarda - oktyabrdan aprelgacha (Janubiy
ʻ ʻ
yarimsharda yoz mavsumi), chapda - apreldan oktyabrgacha (Shimoliy
yarimsharda yoz mavsumi). Shunga ko ra, Amazonda oqimning mavsumiy
ʻ
tebranishlari tekislanadi. Ushbu daryoning o rtacha yillik oqimi taxminan 7 ming
ʻ
6

km³ ni tashkil qiladi - bu Yerdagi barcha daryolarning yillik oqimining taxminan
15% ni tashkil qiladi. Amazon butun uzunligi bo ylab Braziliyada va undan yuqoriʻ
oqimda, Atlantika okeanidan 3700 km uzoqlikda joylashgan Peruning Iquitos
shahrigacha suzish mumkin.
Morfostruktura nuqtai nazaridan, Gviana tog lari Braziliya tog larining
ʻ ʻ
shimoliy davomi, ammo ulardan Amazon pasttekisligi ajratilgan. Gviana tog lari
ʻ
Braziliyaning shimoliy qismini egallaydi. Uning cho qqisi - Venesuela bilan
ʻ
chegaradagi La Neblina tog i (2994 m) va Braziliya, Venesuela va Gayana
ʻ
chegaralari tutashgan joyda Rorayma tog i (2772 m). Amapa shtatida marganets
ʻ
konlari o zlashtirilmoqda.
ʻ
Mamlakatning deyarli butun janubiy qismini keng Braziliya tog lari
ʻ
egallaydi. Unda unumdor yerlarning asosiy qismi va qimmatli foydali qazilmalar
shu yerda joylashgan. Parana daryosining sharqida joylashgan baland tog larning
ʻ
sharqiy chekkasida aholi zich joylashgan. Tog li tog larning siyrak aholi
ʻ ʻ
yashaydigan qurg oqchil ichki hududlari, jumladan, San-Fransisko daryosi havzasi
ʻ
sertanamlar (sertão) deb ataladi. Rio-de-Janeyro shimolidagi baland tog larning
ʻ
sharqiy chekkasi pog onali tuzilishga ega: okeanga qaragan tik qoyalar, bir-biridan
ʻ
yuqorida joylashgan tizmalar. Rio-de-Janeyroning janubida, baland tog cho qqisi
ʻ ʻ
katta balandlikka ko tarilib, ulkan devor shaklida paydo bo lib, ta’sirchan taassurot
ʻ ʻ
qoldiradi. U Buyuk Escarpment deb ataladi va uning alohida bo limlari Serra
ʻ
Geral, Serra do Mar, Serra do Paranapiakaba va boshqalar. Keyinchalik ichki
tomonda, qirg oqqa va qirg oq chetiga parallel ravishda bir qator ulkan tog
ʻ ʻ ʻ
tizmalari cho zilgan. Ulardan eng balandi - Serra-da-Mantikeyra va uning Serra-
ʻ
du-Kaparao tog larining Bandeyra cho qqisi (2891 m) bo lgan qismi. Minas-Jerais
ʻ ʻ ʻ
markazidagi Serra do Espinhaço tog lari mamlakatdagi eng yirik mineral
ʻ
zaxiralarni o z ichiga oladi. To r tizmasi joylarda Jequitinxonha, Rio Dosi va
ʻ ʻ
Paraiba daryolari vodiylari tomonidan kesilgan, ulardan faqat tekis tubli Rio Dosi
vodiysi mamlakatning ichki qismiga oson kirib boradi. Paraiba daryosi vodiysi
okean qirg og iga deyarli parallel cho zilgan va Rio-de-Janeyro va San-Paulu
ʻ ʻ ʻ
shaharlarini bog lovchi temir yo l va avtomobil yo liga ulangan.
ʻ ʻ ʻ
7

Braziliyaning janubi-g arbiy tog larida Parana daryosi va uning irmoqlariʻ ʻ
Parana lava platosining juda tekis yuzasini kesib o tadi. Bu erda Parana daryosi va
ʻ
uning irmog i Iguazu qadimgi subhorizontal diabaza qatlamlariga kesilgan keng,
ʻ
sayoz vodiylarda oqadi. Bu daryolar platoning chetidan tushib, Guayra (hozirgi
Itaipu to g oni suv ombori tomonidan suv ostida) (Braziliya va Paragvay
ʻ ʻ
chegarasida) va Iguazu (Braziliya, Argentina va Paragvay chegaralari tutashgan
joyida) ulkan sharsharalarini hosil qiladi. ), dunyodagi eng yuqori ko rsatkichlar
ʻ
qatoriga kiradi.
G arbda Mato Grosso, Mato Grosso do Sul va Goyas shtatlarida 600 dan
ʻ
1200 m gacha balandlikdagi keng tekis platolar hukmronlik qiladi. Asosiy
mashg uloti chorvachilik bo lsa-da, o tmishda bu yerdan vaqti-vaqti bilan foydali
ʻ ʻ ʻ
qazilmalar, asosan oltin va olmos qazib olingan. Mesa platolarining shimolida
Amazoniya pasttekisligining tropik o rmonlari, Mato-Grosso-du-Sul shtatining
ʻ
janubi-g arbiy qismida Serra-da-Bodokena tog tizmasining tik qoyasi Paragvay
ʻ ʻ
daryosi havzasi pasttekisligidan yuqoriga ko tariladi.
ʻ
8

1.2. Braziliya aholi va mehnat resurslari
Mamlakatning asosiy aholisi - braziliyaliklar, dunyodagi eng katta va eng
aralash guruhlardan biri. Umumiy aholi soni 215 681 045 kishini tashkil qiladi.
(2021-yil 1-iyul holatiga ko ra).ʻ
Boshqa sobiq mustamlakalarda bo lgani kabi, Braziliya aholisi an’anaviy
ʻ
ravishda Evropa va MDH mamlakatlaridagi kabi millati bo yicha emas, balki irqi
ʻ
bo yicha tasniflanadi. Ba’zi boshqa mamlakatlardan farqli o laroq, Braziliyada irq
ʻ ʻ
tushunchasi juda o zboshimchalik va sub’ektivdir va bir qator individual omillarga
ʻ
(terining rangi, ma’lumoti, kelib chiqishi, boyligi va boshqalar) bog liq.
ʻ
Braziliya Janubiy Amerika davlatlari orasida aholi soni bo yicha 1-o rinda,
ʻ ʻ
dunyoda esa 5-o rinda.
ʻ
Aholining deyarli yarmi mamlakat hududining atigi 7 foizida, Atlantika
sohilining tor chizig ida istiqomat qiladi. Aholi eng ko p joylashgan hududlar:
ʻ ʻ
shakarqamish, kakao, paxta, soya yetishtiriladigan shimoli-sharqiy va ko plab
ʻ
qahva plantatsiyalari, shakarqamish plantatsiyalari, apelsin va don ekinlari
ekiladigan janubi-sharq. Eng kam aholi yashaydigan hudud - G arbiy Amazoniya,
ʻ
nam ekvatorial kamarning o tib bo lmaydigan o rmonlari.
ʻ ʻ ʻ
Aholi zichligi o rtacha 23 kishi/km², janubi-sharqida 80 kishi/km², mamlakat
ʻ
shimolida 3 kishi/km².
9

Braziliya qit’a aholisining murakkab etnik tarkibining tipik namunasidir.
Mamlakat aholisining 95%
Braziliyaliklar irqiy va etnik jihatdan xilma-xil millat bo lib, yevropaliklarʻ
(55%), qora tanlilar (11%), mulattolar (22%), mestizolar (12%) va sambolar
avlodlaridan iborat. Boshqa populyatsiyalar bilan aralashmagan va o z turmush
ʻ
tarzini saqlab qolgan hindular Braziliya aholisining 0,2% dan ko pini tashkil
ʻ
qilmaydi.
Braziliya yuqori tabiiy aholi soni bilan ajralib turadi. Urbanizatsiya jarayoni
(shaharlar va shahar aholisining o sishi) jadal rivojlanmoqda. Braziliyaliklarning
ʻ
80% shaharlarda yashaydi. Deyarli butun aholining rasmiy va og zaki tili portugal
ʻ
tilidir.
Mamlakatda eng keng tarqalgan din - bu xristianlikning yo nalishlaridan biri
ʻ
bo lgan katoliklikdir.
ʻ
Braziliya aholini ro yxatga olish beshta irqiy toifani tan oladi:
ʻ
"oq" (port. Brasileiros brancos, yoki oddiygina Brancos) - oq rangli
braziliyaliklar (asosan, Evropa kelib chiqishi va kavkaz irqiy xususiyatlari)
"qora" (port. Pretos, Negros, Africanos, kamdan-kam hollarda Afro-
Brasileiros) - afro-braziliyaliklar (afrikalik braziliyaliklar);
“sariqlar” (port. Amarelos) - osiyolik braziliyaliklar (port. Brasileiros
asiáticos) yoki sariq braziliyaliklar (asli osiyolik braziliyaliklar);
“jigarranglar” (port. Pardos) - pardos (aralash kelib chiqishi braziliyaliklar);
"Hindlar" (port. Índios) - Braziliya hindulari (bu mamlakatning asl aholisi,
bu hududda portugallar kelishidan oldin bir necha ming yil yashagan).
10

Odamlar orasida ko plab boshqa o tish toifalari (mulattos, mestizos,ʻ ʻ
caboclos va boshqalar), teri rangining 200 tagacha turli xil ranglari mavjud.
Aholini ro yxatga olish Braziliya Geografiya va Statistika Instituti (IBGE)
ʻ
(Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística) tomonidan o tkaziladi.
ʻ
hindular
2000-yilda o tkazilgan so nggi muntazam aholini ro yxatga olish
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlariga ko ra, 734 127 kishi o zini hindular deb hisoblangan yoki Braziliya
ʼ ʻ ʻ
aholisining 0,43%.
Boshqa manbaga ko ra, kelib chiqishi bo yicha "indígena" allaqachon
ʻ ʻ
6,64% ni tashkil qiladi (ya’ni 2000 yilda 11,3 million).
Bundan tashqari, genetiklar ma’lumotlariga ko ra, 50 milliondan ortiq
ʻ
braziliyalik (26%) hind ajdodlari va 88% afrikalik ajdodlarga ega. Shunga ko ra,
ʻ
zamonaviy braziliyaliklarning genetik fondi afrikaliklarning 44 foizini va Janubiy
Amerikaning mahalliy aholisining 13 foizini tashkil qiladi.
2021 yilda nashr etilgan mamlakatning to rt geografik mintaqasidan 934
ʻ
nafar aholining genetik variantlarini qiyosiy tahlil qilish Braziliya aholisining etnik
tarkibida sezilarli xilma-xillikni ko rsatdi. Barcha hududlarda Evropa kelib
ʻ
chiqishi genetik belgilari ustunlik qildi (60-79%), Afrika kelib chiqishi (10-29%)
va tubjoy amerikalik (7-18%) belgilarining sezilarli chastotalari. Amerikaoid
belgilarining chastotasi mamlakat shimolida, afrikaliklar esa shimoli-sharqda eng
yuqori bo lgan. Ushbu natijalar boshqa tadqiqotlar bilan tasdiqlangan.
ʻ
Fertillik
Ikkinchi dunyoning boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarida bo lgani kabi,
ʻ
Braziliyada demografik o tish faqat 21-asrning boshlarida sodir bo ldi. 1950 yilda
ʻ ʻ
11

mamlakat aholisi 52 million kishini tashkil etdi, har bir ayolga o rtacha 6,2 bolaʻ
to g ri keldi, aholining o rtacha o sishi yiliga 3% dan oshdi. Shu bilan birga,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Braziliyaning turli irqiy va sinf guruhlarida tug ilish darajasi notekis kamaydi: oq
ʻ
tanli braziliyaliklar orasida u qora tanli aholiga qaraganda tezroq kamaydi, shuning
uchun mamlakatda oq tanli aholi ulushi 63 dan sezilarli darajada kamaydi.
12

1.3. Tabiiy sharoit va resurslar
Braziliyaning hududi qadimgi Janubiy Amerika platformasida joylashgan.
Shuning uchun relyefi pasttekislik va yassitog liklardan iborat. Mamlakatʻ
shimolida katta maydonni Amazoni-ya pasttekisligi egallaydi. Undan janubda
kuchli par chalangan Braziliya yassitog ligi joylashgan.
ʻ
Braziliyada neft, ko mir, temir rudasi, boksit, nikel, uran, olmos va boshqa
ʻ
foydali qazilmalarning yirik konlari mavjud. Braziliyaning katta qismi ekvatorial
va subekvatorial iqlim mintaqala-rida joylashganligi sababli iqlim sharoitiga
yuqori darajadagi namgarchilik va issiqlik xosdir. Sernam iqlim tufayli Braziliyada
gidrografik tarmoqlar yaxshi rivoj-langan. Braziliya shimolidan jahonning eng
sersuv daryosi – Amazonka o tadi. Amazonkaning havzasida jahondagi eng yirik
ʻ
va qalin o rmon massivlaridan biri shaklangan.
ʻ
Shimoldagi Amazoniya o rmonining keng chizig idan va janubdagi
ʻ ʻ
ochiqroq tepaliklar va kichik tog lardan iborat Braziliya landshafti Braziliya
ʻ
aholisining ko pchiligi va qishloq xo jaligi hududi hisoblanadi. Avstraliyaning
ʻ ʻ
kattaligidagi maydonni egallagan Amazon tropik o rmonlari dunyodagi eng katta
ʻ
o rmon hisoblanadi. Ular Janubiy Amerikaning uchdan bir qismini tashkil qiladi va
ʻ
asosan Braziliyada, Amazon havzasida o sadi. Uning daraxtlari har xil hayvonlar,
ʻ
qushlar, hasharotlar va sudraluvchilarni, shuningdek, ming yillar davomida bu
yerda yashagan Amazon hindularini oziqlantiradi va oziqlantiradi. Atlantika
okeani bo ylab bir qancha tog tizmalari joylashgan bo lib, Braziliyaning eng
ʻ ʻ ʻ
baland tog i Piko da Neblina dengiz sathidan 3014 m balandlikda ko tarilgan.
ʻ ʻ
Eng yirik daryolar Parana bo lib, Iguasu daryosining katta irmog ida
ʻ ʻ
ta’sirchan Iguazu sharsharasi joylashgan; Shuningdek, Rio-Negro, San-Fransisko,
Xingu, Madeyra, Tapajos va, albatta, Amazonka, dunyodagi eng suvli daryo (eng
katta havzaga ega) va ba’zi ekspertlar tomonidan dunyodagi eng uzun daryo deb
hisoblangan. Dunyo. Amazon daryosi Perudagi And tog laridan daryolar va
ʻ
Janubiy Amerika orqali 6439 km uzunlikda oqadi. Atlantika okeaniga quyiladi.
Braziliya daryoning yarmini egallaydi. Bu mamlakatning eng muhim suv yo li
ʻ
13

bo lib, yirik kemalar hatto okeandan 1600 km uzoqlikda joylashgan Manausʻ
shahriga ham etib boradi. Daryo har yili toshib, dalalarni loy bilan oziqlantiradi.
Braziliyaning ekvatorial iqlimi mintaqaviy o zgarishlar bilan tavsiflanadi.
ʻ
Amazon tekisliklari yarim nam iqlimga ega, yillik o rtacha yog in miqdori 4000
ʻ ʻ
mm, oylik o rtacha harorati 25—28 °C. Braziliya va Gayananing tog li hududlari
ʻ ʻ
nam subekvatorial iqlimga ega, yillik o rtacha yog in miqdori 1000-2000 mm.
ʻ ʻ
Mamlakatning janubiy qismi subtropik dengiz iqlimiga ega, yillik o rtacha yog in
ʻ ʻ
miqdori 1800 mm atrofida, iyulda o rtacha 13 °C, yanvarda oylik o rtacha harorat
ʻ ʻ
24 °C atrofida.
Qulay ekvatorial iqlimi tufayli Amazon havzasi o rmonlari sayyoramizning
ʻ
qolgan qismiga qaraganda fauna va floraning eng xilma-xilligi bilan gullab-
yashnaydi. Mamlakatning PV, Pantanal botqoq va botqoq erlarining tropik
ekotizimi dunyodagi eng yirik ekotizimlardan biri bo lib, o simlik va faunaning
ʻ ʻ
xilma-xilligiga boy. Bu yerda 1000 ga yaqin qushlar, 300 ga yaqin
sutemizuvchilar, 480 ga yaqin sudralib yuruvchilar, 400 ga yaqin baliqlar va 9000
ga yaqin umurtqasiz hayvonlar yashaydi. Turlar. Olimlarning hisob-kitoblariga
ko ra, Braziliya bo ylab to rt millionga yaqin o simlik va hayvon turlari mavjud.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Amazon havzasida eng katta gullardan biri o sadi - gigant Viktoriya,
ʻ
victoria cruziana, juda chiroyli gullaydigan malika gullari (Tibouchina
semidecandra), Janubiy Amerika qit asidagi eng baland daraxt turlaridan biri -
ʻ
haqiqiy kapok daraxtlari, Tabebuia alba milliy tan olingan. . Braziliya ramzi,
boshqa ko plab o simliklar Atlantika qirg og idagi mangrovda, ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Braziliya shaharlarining janubi-sharqidagi yaylovlarda o sadi.
ʻ
Siz sudralib yuruvchilar va baliqlarning keng assortimentini olasiz.
Timsohlar turkumiga mansub kaymanlar, dunyodagi eng yirik ilon turlari -
anakondolar, kalamar, zaharli ko k o rmonlar, xavfli baliq piranhalari va
ʻ ʻ
boshqalar.
Bu yerda Harpi oilasiga mansub eng yirik qirg iylar yashaydi. Shuningdek,
ʻ
keng tarqalgan sabzi ko plab to tiqushlar, jumladan, eng katta uchuvchi to tiqush
ʻ ʻ ʻ
Anodorhynchus hyacinthinus, sariq Ramphastas, tukanlar turlari, shu jumladan
14

tukanlar, kolibri va to tiqushlar, qizil, ko k tomoqli macaw, qizil, ko k tomoqliʻ ʻ ʻ
macaw, qorinli tampus nandas, milliy. Turdus qushi rufiventris va boshqalar.
Hayvonlar orasida yaguarlar Pantanal mintaqasida, shuningdek, pumalar,
ocelotlar, tekisliklar, chumolilar, yalqovlar, pekkarlar, yovvoyi itlar, opossumlar,
armadillolar va mamlakatning janubiy qismi va havzasida ba’zi kapercaillies
to plangan.
ʻ
Braziliya Janubiy Amerikadagi eng katta davlat bo lib, qit’aning deyarli
ʻ
yarmini egallaydi. Shimol va sharqdagi hudud Atlantika okeanining suvlari bilan
yuviladi. Braziliya Chili va Ekvadordan tashqari deyarli barcha Janubiy Amerika
mamlakatlari bilan chegaradosh.
Braziliya hududi shimoldan janubga 4 ming km dan ortiqroqqa cho zilgan,
ʻ
bu mamlakatda juda xilma-xil tabiiy sharoitlarni keltirib chiqardi. Shtatning 30%
ga yaqinini Amazonkaning ekvatorial yomg irli o rmonlari egallaydi. Braziliya
ʻ ʻ
platosining markaziy qismi tipik savannalar bilan ajralib turadi. Doim yashil
o zgaruvchan nam o rmonlar Braziliya sharqida keng tarqalgan. Mamlakat
ʻ ʻ
qirg oqlarini qumli plyajlar, lagunalar va botqoqliklar egallaydi.
ʻ
Braziliya foydali qazilmalar zaxiralari bo yicha noyob mamlakatdir.
ʻ
Braziliya platosi yuqori sifatli temir, marganets va nikel rudalari konlari
mavjudligi sababli mamlakatning "temir yuragi" deb nomlanadi. Braziliya
qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlarga boy: zumrad, safir, ametist, granat.
15

II BOB. BRAZILIYA DAVLATINING IQTISODIY RIVOJLANISHI
2.1. Braziliya iqtisodiyoti
Braziliya iqtisodiyoti Janubiy Amerikadagi eng yirik va dunyoda
sakkizinchi yirik iqtisodiyotdir. Braziliya Janubiy Amerikadagi eng sanoati
rivojlangan mamlakatlardan biridir. San-Paulu, Minas-Jerais va Rio-de-Janeyro
shtatlari sanoat markazlari hisoblanadi Braziliya Rossiya, Hindiston va Xitoy bilan
birga BRIC davlatlaridan biri hisoblanadi. [31]
2023- yilda Braziliyaning YaIM miqdori 2,2 trillion AQSH dollardan oshdi .
Aholi jon boshiga to ʻ g ʻ ri keladigan YaIM miqdori esa 10 138 AQSH dollarini
tashkil etdi . Bu ko ʻ rsatkichlar 2022- yilga nisbatan 2,2 foizga o ʻ sdi .
O ʻ sish asosan qishloq xo ʻ jaligi sektori hisobiga amalga oshirildi . Ishlab
chiqarish 15,1 foizga , sanoat 1,6 foizga , xizmatlar sohasida esa o ʻ sish 2,4 foizni
tashkil etdi .
Braziliyada katta xom ashyo resurslari mavjud , ammo uzoq masofalar ,
kapital va transport aloqalarining yo ʻ qligi tufayli ulardan foydalanish qiyin edi .
Braziliya dunyodagi eng yirik temir rudasi konlariga ega, shuningdek, marganets,
qalay, mis, boksit, fosfat, ko mir va neftga ega. Braziliya hukumati bir qator sanoatʻ
tarmoqlarini nazorat qiladi, ammo moliyalashtirishning katta qismi chet eldan
keladi. Darhaqiqat, mamlakat tashqi qarzi va ulkan inflyatsiya bilan kurashmoqda,
bu esa mamlakatni boylar va kambag allar o rtasidagi katta tafovutga aylantirdi.
ʻ ʻ
Avtomobilsozlik - Braziliyada avtomobil ishlab chiqarish 1925- yilda
Chevrolet konveyrining tashkil etilishi bilan boshlangan . Hozirda
Toyota,volksvagen,Ford,Fiat va Mercedes-Benz kabi modellar ham ishlab
chiqariladi. Bu soha iqtisodiyotga kata foyda keltiradi va aholini ish bilan
taminlashda muhim sanaladi. Braziliya mashinalarini asosan Lotin amerikasi va
afrika mamlakatlariga yetkazib beradi.
Ro yxatga olingan kompaniyalar soni: 4.679.825 (2001)
ʻ
Tashqi davlat qarzi: YaIMning 51,8% (2004), oxirgi besh yil ichida
birinchi marta pasaydi
16

Markaziy bank asosiy foiz stavkasi: 11% (2011 yil dekabr)
Braziliyaning elektr energiyasiga bo lgan ehtiyojining 84% gidroelektrʻ
energiyasi hisobidan qondiriladi [36] . GESlar aholi eng zich joylashgan janubiy va
shimoli-sharqiy qismlarida joylashgan. Mamlakatning Angra shahridagi Rio-de-
Janeyro yaqinida ikkita atom elektr stantsiyasi mavjud. Uchinchi elektr stantsiyasi
qurilmoqda.
Avtomobilsozlik -Braziliyada avtomobil ishlab chiqarish 1925-yilda
Chevrolet konveyrining tashkil etilishi bilan boshlangan. Hozirda
Toyota,volksvagen,Ford,Fiat va Mercedes-Benz kabi modellar ham ishlab
chiqariladi. Bu soha iqtisodiyotga kata foyda keltiradi va aholini ish bilan
taminlashda muhim sanaladi. Braziliya mashinalarini asosan Lotin amerikasi va
afrika mamlakatlariga yetkazib beradi.
Yo llar: 1,751,868 km. 96 353 km asfaltlangan (2021)
ʻ
Temir yo llar: 28 538 km (2021)
ʻ
Fairways: 50 000 km (2021)
Aeroportlar: 4072 ta, ulardan 726 tasi asfalt uchish-qo nish yo laklari (2021)
ʻ ʻ
Heliportlar: 13 (2021)
Neft va gaz – Braziliyada 50 dan ortiq Neft kompaniyalari mavjud. U
dunyoda etanol yoqilg isis ishllab chiqarishda 2 yirik davlat hisoblanadi. O z
ʻ ʻ
mintaqasida ham neft va gaz zahiralari bo yicha 2-yirik davlat hisoblanadi.
ʻ
Temir va po lat ishlab chiqarish-
ʻ mamlakatda 29 po lat kompaniyalari ʻ
mavjud bo lib ulardan eng yirigi Vale kompaniyasi hisoblanadi. U yiliga 400 mln
ʻ
tonna mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Temir va po lat mahsulotlar 80 foizi
ʻ
eksport qilinadi.
To qimachilik sanoati -
ʻ mamlakatda to qimachilik sohasi 63 mlrd ʻ
dollardan yuqori bahlanadi ishlab chiqarishda 30 minga yaqin kata va kichik
korxonalar mavjud.ish bilan taminlashda mamlakatda 2-o rinda turadi.
ʻ
Xizmatlar sohas i-moliya telekommunikatsiya,turizm va chakana savdoni
o z ichiga olgan xizmat ko rsatishs sohalari asosiylari hisoblanadi.
ʻ ʻ
17

Ushbu tarmoqlar Braziliya iqtisodiy o sishiga va xalqaro bozorlarda muhimʻ
ro l o ynaydi.
ʻ ʻ
Braziliya iqtisodiy o sishni yiliga 4 foizdan kamaytirmasdan 2030-yilga
ʻ
borib YaIM hajmini 3,3 trillion dollardan oshirishni rejalashtirgan.bunda mamlakat
hozirda biroz sust rivojlanayotgan 6 ta sohani yanada rivojlantirishni maqsad qilib
qo yagan.
ʻ
Braziliya o zi uchun etarli miqdorda oziq-ovqat yetishtiradi va oziq-ovqat
ʻ
ham eksport qilinadi. Eksport uchun eng muhim ekinlar soya, shakarqamish va
qahva hisoblanadi. Shakar qamish ishlab chiqarishning bir qismi yoqilg i
ʻ
avtomobillariga ketadi, Braziliya bioyoqilg i sohasida kashshof hisoblanadi. Eng
ʻ
muhim mahalliy tovar turlari makkajo xori, guruch va bug doydir. Braziliyaning
ʻ ʻ
tijorat pulpa va qog ozining ko p qismi mamlakat janubi va janubi-sharqidagi
ʻ ʻ
evkalipt va qarag ay plantatsiyalaridan keladi. Braziliya asosan Amazona chuchuk
ʻ
suvli baliq hovuzida va shimoli-sharqdagi to g onda baliq ovlaydi. Mamlakatning
ʻ ʻ
dengiz baliq ovlash portlarining aksariyati janubda joylashgan, ammo omar va
ko kraklar ham shimoli-sharqiy qirg oqqa eksport qilinadi.
ʻ ʻ
Braziliya dunyodagi eng yirik go sht ishlab chiqaruvchilardan biri va
ʻ
parranda go shti va mol go shti eksporti bo yicha dunyoda birinchi o rinda turadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tadqiqotlarga ko ra, go sht ishlab chiqarishdagi kamchiliklarga mehnat sharoitlari,
ʻ ʻ
ish bilan bog liq kasalliklar va ishchilarning ekologik muammolari kiradi. Ozuqa
ʻ
sanoati uchun chorvachilik va soya yetishtirish tropik o rmonlar haydaladigan va
ʻ
yaylov yerlariga aylantirilganda eng katta yomg irli o rmonlarning yo q qilinishiga
ʻ ʻ ʻ
olib keldi. 2017 yilda buzilgan go sht eksporti bilan bog liq yirik poraxo rlik
ʻ ʻ ʻ
mojarosi fosh etildi. Braziliya Qishloq xo jaligi vazirligi ba zi mamlakatlar
ʻ ʼ
Braziliya go shti importini to sib qo yishi mumkinligidan xavotirda.
ʻ ʻ ʻ
18

2.2. Braziliya tashqi iqtisodiy aloqalar
Braziliya odatda o zining geografik qo shnilari bilan til topishadi vaʻ ʻ
jamoaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlik bo yicha bir nechta tashkilot va
ʻ
bitimlarning a’zosi hisoblanadi. Braziliyaning jamoaviy xavfsizlik sa’y-harakatlari
1947 yilda Rio Shartnomasi deb nomlanuvchi Amerikalararo o zaro yordam
ʻ
shartnomasi bilan boshlangan, shuningdek, Amerika Davlatlari Tashkiloti (OAS)
va Birlashgan Millatlar Tashkilotining faol a’zosi bo lishni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Braziliya to rt marta BMT Xavfsizlik Kengashiga a’zo bo lgan. Braziliya
ʻ ʻ
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) Xavfsizlik Kengashida doimiy o rin olish
ʻ
uchun lobbichilik qilmoqda, bu taklif Rossiya tomonidan qo llab-quvvatlanadi.
ʻ
Braziliyaning savdo, kreditlash va sarmoyaviy munosabatlari to rtta
ʻ
umumiy mintaqaga bo linadi: 28 foiz bilan Yevropa Ittifoqi; Qo shma Shtatlar,
ʻ ʻ
taxminan 27 foiz; Tinch okeani qirg og i (asosan Yaponiya), 20 foiz; va Lotin
ʻ ʻ
Amerikasi, 20 foiz. Braziliya Argentina, Braziliya, Boliviya, Chili, Paragvay va
Urugvayni o z ichiga olgan Mercosur deb nomlanuvchi kuchli iqtisodiy savdo
ʻ
guruhining a’zosidir. 1995 yilda Yevropa Ittifoqi Mercosur bilan muhim erkin
savdo protokolini imzoladi. Braziliya Yadro qurolini tarqatmaslik to g risidagi
ʻ ʻ
shartnomani ratifikatsiya qildi, Xalqaro atom energiyasi agentligi bilan yadroviy
xavfsizlik to g risidagi to liq miqyosli bitimni imzoladi, Tlatelolko shartnomasiga
ʻ ʻ ʻ
qo shildi va Raketa texnologiyalarini nazorat qilish rejimi va Yadro yetkazib
ʻ
beruvchilar guruhiga qo shildi. Lulaning 2002-yilda saylovoldi yadroviy qurolga
ʻ
ega bo lishning afzalliklari haqidagi bayonoti Lula Braziliyaning yadroviy
ʻ
dasturini qayta boshlashga harakat qilishidan xavotir uyg otdi. Biroq, Braziliya
ʻ
konstitutsiyaviy ravishda yadroviy qurolni taqiqlashi va ichki dasturlar uchun
xalqaro hamjamiyatdan qarz olishga bo lgan ehtiyoji tufayli, bu tashvish susaydi.
ʻ
Argentina. Argentina va Braziliya 160 yillik mintaqaviy raqobatni 1991
yilda ikkalasini strategik ittifoqda birlashtirgan Asunson shartnomasi imzolash
bilan yarashtirishdi. 1999 yilda import cheklovlari tufayli keskinlik kuchaygan
19

bo lsa-da, Argentina va Braziliya ikki tomonlama hamkorlikni chuqurlashtirishdaʻ
davom etmoqda.
Boliviya. Boliviya Boliviyaning ikkinchi yirik savdo hamkori bo lgan
ʻ
Braziliya bilan do stona munosabatlarga ega. Braziliya Boliviya uchun
ʻ
investitsiyalar, minerallar va energiyaning ajoyib manbai bo lib qolmoqda.
ʻ
Kolumbiya. Kolumbiya Braziliya bilan savdo bo yicha ikki tomonlama
ʻ
kelishuvlarga ega va yo llar, kanallar, suv yo llari, elektr ta’minoti, atrof-muhit va
ʻ ʻ
mintaqaviy xavfsizlikni o z ichiga olgan mintaqaviy integratsiya paketiga ega.
ʻ
Dunyodagi birinchi va ikkinchi yirik qahva ishlab chiqaruvchilari sifatida ikki
davlat qahva bo yicha bir qator kelishuvlarga ega. 2003-yilda Kolumbiyaning
ʻ
xavotirlari Braziliyaning xavfsiz chegarasi va Kolumbiyaning marksistik
partizanlar va xalqaro narkotrafikchilar bilan kurashida betaraf qolishga qaratilgan
harakatlariga qaratilgan edi.
Paragvay. 1970-yillarda Paragvayning qishloq xo jaligi, sanoat, savdo va
ʻ
xizmat ko rsatish sohalaridagi ishchi kuchining 60 foizi Paragvay bilan
ʻ
chegaradosh mintaqada yashovchi braziliyaliklar edi. 1980-yillarda Braziliya
Paragvayga harbiy texnika va treninglar yetkazib berdi va Paragvayning tashqi
qarzining katta qismini ushlab turdi. 1991 yilda chegarada ikki millatli Itaipu
gidroelektr to g onining qurilishi Paragvay va Braziliyani yanada yaqinroq
ʻ ʻ
bog ladi. 2002 yilda Paragvay importining 33 foizi Braziliyadan kelgan va
ʻ
Paragvay eksportining 31 foizi Braziliyaga to g ri kelgan. 1996 yilda Paragvaydagi
ʻ ʻ
davlat to ntarishiga urinishning Braziliyaga qochgan rahbari 2000 yilda qo lga
ʻ ʻ
olinib, Braziliyadan ekstraditsiya qilindi.
Urugvay. Urugvay Argentina yordamida 1828 yilda Braziliyadan
mustaqillikka erishgan bo lsa-da, ikki davlat o rtasida yaxshi munosabatlar
ʻ ʻ
mavjud. 2002 yilda Urugvay import biznesining 20 foizi va eksport biznesining 23
foizi Braziliya bilan bo lgan. Mamlakatlarning elektr tarmoqlari bir-biriga
ʻ
bog langan. Venesuela. Braziliya Venesuela bilan yaxshi munosabatlarga ega,
ʻ
prezidentlar Lula va Chaves o zaro hayrat va qo llab-quvvatlashlarini bildirishdi.
ʻ ʻ
Braziliya Venesuelada demokratiyani qo llab-quvvatlashga sodiq bo lgan Do stlar
ʻ ʻ ʻ
20

guruhiga raislik qiladi. Venesuela Braziliyaning yirik neft yetkazib beruvchilaridan
biri bo lib, ikki davlat tijorat almashinuvini kengaytirishda davom etmoqda.ʻ
Kuba. Braziliya va Kuba o rtasida diplomatik munosabatlar 1986 yilda
ʻ
tiklangan. Braziliya BMT Bosh Assambleyasida AQShdan Kubaga nisbatan
embargoni bekor qilishni so ragan rezolyutsiyalarni qo llab-quvvatlaydi. Braziliya
ʻ ʻ
2000 yilda Kubaga 480 ta avtobus sotish va Braziliya kompaniyasi bilan Kuba
davlat kompaniyasi o rtasida sigaret ishlab chiqarish bo yicha qo shma korxona
ʻ ʻ ʻ
tashkil etish kabi dasturlar bilan ikki davlat o rtasidagi savdo va sarmoyani
ʻ
mustahkamlamoqda.
Xitoy. 1974 yilda Braziliya Xitoy bilan to liq munosabatlarni o rnatdi va
ʻ ʻ
Tayvan delegatsiyasini Braziliyadagi Xitoy elchixonasidan tantanali ravishda
chiqarib yubordi. O shandan beri Xitoy iqtisodiy, siyosiy va harbiy hamkorlikni
ʻ
rivojlantirdi, jumladan, Braziliya bilan qo shma razvedka yo ldosh korxonasi.
ʻ ʻ
Xitoy, shuningdek, dunyodagi to rtinchi yirik samolyot ishlab chiqaruvchi
ʻ
Braziliyaning Embraer kompaniyasi uchun yuzlab tijorat samolyotlarini qurish
bo yicha shartnoma tuzdi. Xitoy bilan ittifoq AQShning iqtisodiy bosimiga qarshi
ʻ
muvozanat sifatida ko rilmoqda.
ʻ
Germaniya. Germaniya Braziliyaning Evropadagi asosiy iqtisodiy hamkori
va Braziliyadagi to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarning beshta asosiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
manbalaridan biridir. Germaniya va Braziliya atrof-muhit, fan va texnologiya kabi
sohalarda yaqin ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirdi.
Yaponiya. Diplomatik munosabatlar Ikkinchi jahon urushi paytida uzilgan,
ammo ular 1952 yilda qayta tiklangan. Bugungi kunda Braziliyadagi yapon
jamiyati Yaponiyadan tashqaridagi eng yirik jamoalardan biridir. Yaponiya
kompaniyalari Braziliyaning telekommunikatsiya, kapital ishlab chiqarish, tog -
ʻ
kon sanoati va metallurgiya sohalariga katta miqdorda sarmoya kiritdilar. Braziliya
Yaponiyaga katta miqdorda temir, rangli rudalar, tayyor bo lmagan po lat va
ʻ ʻ
alyuminiy mahsulotlari, soya va boshqa qishloq xo jaligi mahsulotlarini eksport
ʻ
qiladi.
21

Saudiya Arabistoni. Saudiya Arabistoni Braziliyaning rivojlangan
sanoatlashgan iqtisodiyoti tufayli muhim savdo sherigi bo lib kelgan. 1990-yildagiʻ
birinchi Fors ko rfazi urushidan oldin Saudiya Arabistoni Braziliyaning Osorio
ʻ
kompaniyasiga yangi jangovar tanklar uchun 5 milliard dollarlik shartnoma
imzolagan edi. Biroq, AQShning Abrams tankining Fors ko rfazi urushidagi
ʻ
ishlashi tufayli Saudiya hukumati uning o rniga M-1A1 tankini sotib oldi.
ʻ
Amerika Qo shma Shtatlari. Braziliya va Amerika Qo shma Shtatlari
ʻ ʻ
o rtasidagi munosabatlar 1995 yilda va Prezident Bush va Prezident Lula
ʻ
o rtasidagi 2003 yilda Vashingtonda bo lib o tgan uchrashuvlarda
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlandi. 2003 yilgi muhokamalar mavzulari savdo va moliya; iqtisodiy
integratsiya; inson huquqlari; ekologik muammolar; va narkotik moddalarga qarshi
kurash, xalqaro jinoyatlar, shu jumladan uch chegara hududidagi terroristik
guruhlar (Braziliya, Argentina va Paragvay). AQShning adolatsiz savdo
amaliyotini tanqid qilishiga javoban, Braziliya farmatsevtika patentlariga oid
qonunlarni o zgartirdi va mualliflik huquqi, dasturiy ta’minot va
ʻ
yarimo tkazgichlarni loyihalash to g risidagi qonunlarni qabul qilishga rozi bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
2003 yilda Qo shma Shtatlar va Braziliya amerikalik firmalarga Alkantara
ʻ
kosmodromini rivojlantirishda ishtirok etishiga ruxsat beruvchi texnik kafolatlar
to g risidagi kelishuvni imzoladi; ammo Braziliya kongressi kelishuvni
ʻ ʻ
ratifikatsiya qilmagan.
22

2.3. Braziliyada ijtimoiy soha. Ta’lim, fan va sog liqni saqlashʻ
Braziliya ta’lim tizimi asosiy ta’lim (maktabgacha, boshlang ich va o rta
ʻ ʻ
darajalarni o z ichiga oladi) va oliy ta’limga bo lingan. Braziliyada davlat ta’limi
ʻ ʻ
bepul, ammo barcha darajadagi xususiy muassasalar ham mavjud. Ta’lim vazirligi
milliy standartlarni nazorat qiladi, ammo ta’lim boshqaruvi markazlashtirilmagan,
siyosatni amalga oshirish uchun shtatlar va munitsipalitetlar mas’uldir.
Muhim yaxshilanishlarga qaramay, Braziliya ta’lim sifati va tenglik
borasida muammolarga duch kelmoqda. Qishloq va past daromadli hududlar
ko pincha sharoitlarning etarli emasligi, malakali o qituvchilardan foydalanish
ʻ ʻ
imkoniyati cheklanganligi va maktabni tark etishning yuqori darajasidan aziyat
chekadi. Savodxonlik darajasi yaxshilandi, ammo kam rivojlangan hududlarda,
ayniqsa Braziliyaning shimoliy qismlarida pastligicha qolmoqda.
Braziliya ta’limga sarmoyalarni ko paytirishga harakat qildi, ayniqsa
ʻ
o qituvchilar tayyorlashni yaxshilash, moliyalashtirishni ko paytirish va ta’limdagi
ʻ ʻ
tengsizliklarni kamaytirishga qaratilgan Milliy ta’lim rejasi orqali. Erta bolalik
davridagi ta’lim va texnik ta’lim dasturlariga e’tibor yosh braziliyaliklar uchun
imkoniyatlarni oshirishga va’da berdi.
Braziliya San-Paulu universiteti (USP) va Rio-de-Janeyro Federal
universiteti (UFRJ) kabi bir qancha nufuzli davlat universitetlari bilan kengayib
borayotgan oliy ta’lim sektoriga ega. Ushbu muassasalar qishloq xo jaligi,
ʻ
sog liqni saqlash va texnologiya kabi sohalardagi tadqiqotlar uchun tan olingan.
ʻ
Oliy ta lim sohasida xalqaro hamkorlik o sib bormoqda, braziliyalik talabalar va
ʼ ʻ
tadqiqotchilar, ayniqsa, Yevropa va Shimoliy Amerikada almashinuv dasturlari va
hamkorlikda ishtirok etmoqda.
Braziliya Lotin Amerikasidagi ilmiy tadqiqotlar, xususan, ekologiya,
qishloq xo jaligi va qayta tiklanadigan energiya bo yicha yetakchi hisoblanadi.
ʻ ʻ
Mamlakatning biologik xilma-xilligi va tabiiy resurslari uni botanika, zoologiya va
23

barqaror qishloq xo jaligi bo yicha tadqiqotlar markaziga aylantirdi, Amazonʻ ʻ
tropik o rmonlari esa global ilmiy qiziqish uchun markazdir.
ʻ
Yirik muassasalarga Braziliya qishloq xo jaligi tadqiqot korporatsiyasi
ʻ
(Embrapa), Milliy kosmik tadqiqotlar instituti (INPE) va etakchi sog liqni saqlash
ʻ
tadqiqot instituti Fiokruz kiradi. Ushbu tashkilotlar qishloq xo jaligi
ʻ
innovatsiyalari, iqlim monitoringi va sog liqni saqlash kabi sohalarga e’tibor
ʻ
qaratadi.
Braziliya texnologiyaga, xususan, shakarqamishdan etanol ishlab chiqarish
bo yicha jahon yetakchisi bo lgan bioyoqilg iga sarmoya kiritdi. Biroq, mamlakat
ʻ ʻ ʻ
ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda, chunki
byudjet cheklovlari va iqtisodiy tebranishlar ko pincha tadqiqotni
ʻ
moliyalashtirishning qisqarishiga olib keladi. Oxirgi tashabbuslar xususiy sektorni
tadqiqot va ishlanmalarga (AR&D), xususan, axborot texnologiyalari,
farmatsevtika va biotexnologiyalarda jalb qilishni rag batlantirishga qaratilgan.
ʻ
Braziliya atrof-muhit va salomatlikni o rganish bo yicha Jahon sog liqni
ʻ ʻ ʻ
saqlash tashkiloti (VOZ) va Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) kabi
tashkilotlar bilan hamkorlik qilib, xalqaro tadqiqot tashabbuslarida ishtirok etadi.
Evropa Ittifoqi, AQSh va Xitoy bilan hamkorlik iqlim o zgarishi, qayta
ʻ
tiklanadigan energiya va sog liqni saqlash texnologiyalari kabi sohalardagi
ʻ
tadqiqotlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Sog liqni saqlash tizimining tuzilishi
ʻ
Yagona sog liqni saqlash tizimi (SUS) deb nomlanuvchi Braziliya sog liqni
ʻ ʻ
saqlash tizimi dunyodagi eng yirik davlat tomonidan moliyalashtiriladigan
sog liqni saqlash tizimlaridan biridir. U barcha Braziliya fuqarolariga universal
ʻ
tibbiy yordam ko rsatadi, davlat klinikalari, shifoxonalar va ixtisoslashtirilgan
ʻ
markazlar tarmog i orqali profilaktik va birlamchi tibbiy yordamga e’tibor beradi.
ʻ
Xususiy sektor SUSni to ldiradi, ko plab o rta va yuqori daromadli fuqarolar
ʻ ʻ ʻ
xususiy tibbiy sug urtadan foydalanadilar.
ʻ
SUS, ayniqsa, emlash dasturlari va birlamchi tibbiy yordamdan foydalanish
orqali umr ko rish davomiyligini oshirish va chaqaloqlar o limini kamaytirishda
ʻ ʻ
24

sezilarli muvaffaqiyatlarga erishdi. Biroq, tizim, ayniqsa, resurslar taranglashgan
aholi zich joylashgan shaharlarda haddan tashqari yuklangan. Sifat va foydalanish
imkoniyati nomutanosibligi mavjud, qishloq joylarida tibbiy mutaxassislar va
jihozlar yetishmaydi.
Braziliya sog liqni saqlash bo yicha tashabbuslar, jumladan OIV/OITSningʻ ʻ
oldini olish va davolash dasturi hamda keng qamrovli emlash kampaniyalarida
yetakchi bo lib kelgan. Mamlakat, shuningdek, vektor yuqadigan kasalliklarni
ʻ
tadqiq qilish bo yicha ham birinchi o rinda turadi, chunki Zika, dang va bezgak
ʻ ʻ
kabi kasalliklar katta tashvish uyg otadi.
ʻ
Uzoq kutish vaqtlari, ixtisoslashtirilgan yordamdan foydalanishning
cheklanganligi va sog liqni saqlash sifatining mos kelmasligi kabi muammolar
ʻ
saqlanib qolmoqda. Hukumat xizmat ko rsatilmagan hududlarga chet ellik
ʻ
shifokorlarni jalb qilish uchun Mais Médicos kabi dasturlarni amalga oshirdi.
So nggi yillarda sog liqni saqlash infratuzilmasi, raqamli sog liqni saqlash
ʻ ʻ ʻ
yozuvlari va teletibbiyotni yaxshilashga, xususan, reabilitatsiya qilish uchun
e’tibor qaratilmoqda.
Braziliyaning ijtimoiy sektori mamlakat rivojlanishini qo llab-quvvatlash
ʻ
va uning aholisining turli ehtiyojlarini qondirishda markaziy rol o ynaydi.
ʻ
Braziliya ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish, ilmiy tadqiqotlarni
rivojlantirish va universal sog liqni saqlashni ta’minlashda sezilarli yutuqlarga
ʻ
erishgan bo lsa-da, sezilarli farqlar saqlanib qolmoqda. Ushbu muammolarni hal
ʻ
qilish barqaror investitsiyalar, innovatsion siyosat yechimlari va barcha hududlar
va daromadlar darajasida xizmatlar sifati va ulardan foydalanish imkoniyatini
yaxshilash uchun xalqaro tashkilotlar bilan davomli hamkorlikni talab qiladi.
25

III BOB. MAKTAB DARSLARIDA BRAZILIYA MAVZUSINI O QITISHʻ
USULLARI
3.1. Braziliya mavzusini o qitishda didaktik o yinlar texnologiyasi
ʻ ʻ
Geografiya ta’limida didaktik o yinlar texnologiyasi o quvchilarni bilim
ʻ ʻ
faoliyatini jadallashtirishni asosiy usullaridan biri sifatida ilgaridan qo llanib
ʻ
kelinadi. O quvchilarga geografik o yinlar orqali bilim berish didaktik o yinli
ʻ ʻ ʻ
darslar deb ataladi.
Geografik o yinlarning asosiy xususiyatlari qo yidagilardan iborat.
ʻ ʻ
1. Geografik o yinlar bilan dars o tilganda o quvchilarda rivojlantiruvchi
ʻ ʻ ʻ
faoliyat vujudga keladi. Bunda o yinda ishtirok etayotgan o quvchilar rollarini,
ʻ ʻ
vazifalarini erkin tanlashadi. Masalan, ekspeditsiya o yinlarida kema darg asi,
ʻ ʻ
boshqaruvchi, kuzatuvchi, kartograflar, dengizchilar va boshqa rollar.
2. Geografik o yinlar bilan shug ullanish jarayonida ijodiy muhitni va
ʻ ʻ
munozarali vazifalarni vujudga kelishi. O quvchilar geografik o yin davomida aniq
ʻ ʻ
bir rollar va vazifalarni bajarish jarayonida ijodiy ishlar bilan mashg ul bo ladi,
ʻ ʻ
ma’lum bir muammoli vaziyat vujudga kelsa ularni hamkorlikda yechishadi.
Geografik o yinlar darsini mavzusi va o tkaziladigan muddatini o qituvchi
ʻ ʻ ʻ
oldindan belgilaydi. O yinga tayyorgarlik davomida o qituvchi geografik
ʻ ʻ
o yinlarning tarkibiy tuzilishini aniqlab oladi. Geografik o yinlarning tarkibiy
ʻ ʻ
tuzilishiga quyidalilar kiradi: o yining maqsadi va loyihasini ishlab chiqish;
ʻ
o yinda ishtirok etadigan personajlarni (rollarni) aniqlash; o yinda ko zda tutilgan
ʻ ʻ ʻ
personajlarni vazifalarini ishlab chiqish; ma’lum bir personajlar bajaradigan
vazifalarni metodini ishlab chiqish yoki tanlash; geografik o yinda ishtirok
ʻ
etadigan personajlar o rtasidagi munosabatlarni ishlab chiqish.
ʻ
Geografik o yinlar individual, guruhli va ommaviy turlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Ularning barchasi ma’lum bir o quv sharoitlarida qo llaniladi. Geografik o yinlar
ʻ ʻ ʻ
syujetli-rolli, ijodiy, ishbilarmonlik, konferentsiya va boshqa turlarga bo linadi.
ʻ
Syujetli-rolli o yinlar tabiiy va ijtimoiy- iqtisodiy borliq voqea va hodisalar
ʻ
o rtasidagi bog liqlikni o rganishga yo naltirilgan bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
26

O qituvchi variantiʻ
Braziliya haqida o rgatish uchun qiziqarli, interaktiv o yin “Braziliya
ʻ ʻ
sarguzashtlarini o rganing”. Bu o yin o zida o quvchilarni Braziliya geografiyasi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
biologik xilma-xilligi va madaniyatiga singdirish uchun mo ljallangan kashfiyot,
ʻ
madaniyat va raqobat elementlarini birlashtiradi.
Braziliya sarguzashtlarini o rganing
ʻ
Maqsad: Braziliya bo ylab "sayohat qilish" uchun talabalar Braziliyaning
ʻ
turli shtatlari, madaniy amaliyotlari, tabiat mo ’jizalari va asosiy faktlarni
ʻ
o rganish uchun topshiriqlarni bajaradilar. Maqsad - o yin oxirigacha eng ko p
ʻ ʻ ʻ
“tadqiqot nuqtalari” ni to plash.
ʻ
O yinni sozlash
ʻ
Kerakli materiallar:
Doskada Braziliyaning katta xaritasi yoki talabalar ko rishi mumkin
ʻ
bo lgan raqamli xarita.
ʻ
Braziliya shaharlari, yovvoyi tabiat, daryolar va madaniy tadbirlar bilan
bog liq muammolarga ega “Sarguzasht kartalari”.
ʻ
Har bir jamoa uchun xaritada o z o rnini belgilash uchun tokenlar.
ʻ ʻ
Har bir jamoaning “Tadqiqot nuqtalari” ni kuzatib borish uchun reyting
jadvali.
O yin jarayoni
ʻ
Sayohatni boshlash: Har bir jamoa o z belgisini boshlang ich shaharga
ʻ ʻ
qo yadi (masalan, Braziliya yoki San-Paulu). Jamoalar navbatma-navbat
ʻ
Sarguzasht kartasini chizishadi va o z tanlovlari asosida xarita bo ylab
ʻ ʻ
harakatlanishadi.
Sarguzasht kartalari:
Geography Challenge (masalan, “Amazon daryosini o rab turgan uchta
ʻ
shtatni ayting. Agar to g ri bo lsa, 2 bo sh joy oldinga siljiting”)
ʻ ʻ ʻ ʻ
Madaniy faoliyat (masalan, “Qanday Braziliya festivalida samba paradlari
va rang-barang liboslar bor? Karnavalni aniqlash uchun 3 ball oling!”)
27

Yovvoyi tabiat haqidagi trivia (masalan, “Bu hayvon Braziliya milliy qushi
sifatida tanilgan. Bu nima?” Javob: Tukan. To g ri bo lsa, 2 ball oling.)ʻ ʻ ʻ
Iqtisodiy so rov (masalan, “Braziliyaning ikkita asosiy eksportini ayting.
ʻ
To g ri javoblar uchun 2 ta bo sh joyni oldinga siljiting”)
ʻ ʻ ʻ
Tabiiy mo’jizalar (masalan, “Iguazu sharsharasini tasvirlab bering va uni
xaritada toping. Agar to g ri bo lsa, 4 ball oling.”)
ʻ ʻ ʻ
Language Challenge (masalan, “Ushbu portugalcha iborani ingliz tiliga
tarjima qiling: “Bom dia!” To g ri tarjima qilish uchun oldinga 1 bo sh joy
ʻ ʻ ʻ
qo ying.”)
ʻ
Xaritani o rganish: Jamoalar sarguzasht kartasi topshirig iga javob
ʻ ʻ
bergandan keyin harakatlanish uchun yo nalishni tanlaydilar. Agar ular to g ri
ʻ ʻ ʻ
javob berishsa, ular oldinga siljiydilar. Agar noto g ri bo lsa, ular keyingi navbatga
ʻ ʻ ʻ
qadar o z joylarida qoladilar.
ʻ
Bonus muammolari: Ba’zi sarguzasht kartalari "Explorer bonuslarini" o z
ʻ
ichiga oladi, unda talabalar qiyinroq savollarga javob berish orqali qo shimcha ball
ʻ
olishlari mumkin, masalan:
“Amazon yomg ir o rmonidagi ikkita hayvonni aniqlang va ularning
ʻ ʻ
yashash joylarini tavsiflang.”
“O rmonlarning kesilishi qanday ta’sir qiladi?”
ʻ
O yinda g alaba qozonish: O yin har bir jamoa belgilangan shaharga
ʻ ʻ ʻ
(masalan, Rio-de-Janeyro) yetib borguncha yoki ma’lum turlar soni tugaguncha
davom etadi. Eng ko p kashfiyot balliga ega bo lgan jamoa “Braziliyani
ʻ ʻ
o rganing” sarguzashtlarida g olib chiqadi!
ʻ ʻ
O quvchi variant
ʻ
Braziliya , rasmiy nomi Braziliya Federativ Respublikasi ( par. Brasil
yoki República Federativa do Brasil ) — Janubiy Amerikadagi eng katta va aholisi
eng ko p bo lgan mamlakat bo lib, ham aholi soni, ham maydoni jihatidan
ʻ ʻ ʻ
dunyoda beshinchi o rinni egallaydi. Maydoni 8512 ming km
ʻ 2
. Aholisi
192,376,496 kishi. U Janubiy Amerika markazidan to Atlantika okeaniga qadar
yoyilgan hududni egallab Amerikalarning „eng sharqiy“ mamlakatidir. U bilan
28

chegaradosh mamlakatlar: Urugvay , Argentina , Paragvay , Boliviya , Peru ,
Kolumbiya , Venesuela , Guyana , Suriname va Fransuz Giyanasining fransuz qismi.
Aniqrog i, u ʻ Ekvador va Chilidan tashqari, Janubiy Amerikaning har bir davlati
bilan chegaradosh. Nomi, dastlabki kolonistlar tomonidan juda qadrlangan,
Braziliya daraxtidan ( pau-brasil ) kelib chiqqan. Hududida ham ekin maydonlari,
ham tropik o rmonzorlar juda katta joyni egallaydi. Tabiiy resurslar va katta
ʻ
miqdordagi ishchi kuchiga boy bo lgan Braziliya, Janubiy Amerika
ʻ
iqtisodiyotining yetakchisidir. Dastlab Portugaliyaning sobiq koloniyasi
bo lganidan, uning davlat tili
ʻ Portugal tilidir . Poytaxti – Brazilia shahri. BMT
a zosi. Ma muriy jihatdan 26 shtat va federal (poytaxt) okrugga bo linadi
ʼ ʼ ʻ
29

XULOSA
Braziliyani geografik o rganish ulkan tabiiy xilma-xillik, muhim iqtisodiyʻ
salohiyat va muhim ekologik muammolar bilan belgilanadigan millatni ochib
beradi. Braziliyaning keng va xilma-xil landshaftlari, jumladan Amazon tropik
o rmonlari, Pantanal botqoqli hududlari va qirg oqbo yi mintaqalari nafaqat ajoyib
ʻ ʻ ʻ
biologik xilma-xillikni qo llab-quvvatlaydi, balki global ekotizim uchun muhim
ʻ
manba bo lib xizmat qiladi. Mamlakatning iqtisodiy faoliyati - qishloq xo jaligi,
ʻ ʻ
tog -kon sanoati va sanoatga asoslangan - uning geografik xususiyatlari bilan
ʻ
chambarchas bog liq bo lib, uning ichki rivojlanishiga ham, xalqaro mavqeiga ham
ʻ ʻ
ta’sir qiladi.
Braziliyaning geografik afzalliklariga qaramay, mamlakat o rmonlarning
ʻ
kesilishi, shaharlarning haddan tashqari ko payishi va ijtimoiy tengsizlik kabi
ʻ
murakkab muammolarga duch kelmoqda, bu esa uning ekologik barqarorligi va
barqaror rivojlanishiga tahdid soladi. Iqtisodiy o sishni atrof-muhitni muhofaza
ʻ
qilish bilan muvozanatlash dolzarb masala bo lib qolmoqda, ayniqsa Braziliya
ʻ
iqlim o zgarishiga qarshi kurashda va global biologik xilma-xillikni saqlashda
ʻ
katta rol o ynaydi.
ʻ
Xulosa qilib aytadigan bo lsak, Braziliya geografiyasi nafaqat uning o ziga
ʻ ʻ
xosligi va iqtisodiy izlanishlarini, balki jahon sahnasidagi mas’uliyatini ham
shakllantiradi. Braziliyaning geografik o lchamlarini tushunish mamlakatning
ʻ
hozirgi dinamikasi va kelajak istiqbollari haqida qimmatli tushunchalarni taqdim
etadi va rivojlanish maqsadlarini atrof-muhitni muhofaza qilish bilan
uyg unlashtiruvchi siyosat zarurligini takidlaydi. Ushbu muammolarni o ylangan
ʻ ʻ
holda hal qilish orqali Braziliya barqaror rivojlanishda etakchilik qilish va iqtisodiy
taraqqiyotni ekologik saqlash bilan uyg unlashtirishga intilayotgan boshqa
ʻ
davlatlar uchun namuna bo lish salohiyatiga ega.
ʻ
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Klaudiya Yustus va Karlos Leyte – “ Braziliya geografiyasi : mintaqaviy va
iqtisodiy istiqbollar ”. Braziliya – 2019.
2. Filipp Stater va Fransisko Oliveyra – “Braziliya landshafti: geografik va
ekologik nuqtai nazar”.– Braziliya – 2018.
3. Fernando Rebello – “Braziliyaning iqtisodiy geografiyasi va ekologik
barqarorligi”. Rio – 2021.
4. Robert E. Hecht – “Braziliya: geosiyosat va mintaqaviy rivojlanish”. ITEP -
2020
5. Markos Tenorio va João S. Neto – “Braziliyada o rmonlarni kesish va
ʻ
barqaror rivojlanish” - 2017
6. Daniel Xogan va Eduardo Marandola – “Braziliyada aholi soni,
urbanizatsiya va mintaqaviy rivojlanish”. Rio – 2019.
31

Sotib olish