Budjet – soliq siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	67.8KB
Xaridlar	45
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Budjet – soliq siyosati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Budjet – soliq siyosati
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

Reja
Kirish………………………………………………..……………………….…….3-4
1. Byudjet-soliq siyosati nimalarni o’rgatadi…………..……..……….…………...5-9
2. Byudjet-soliq siyosatining mohiyati………………..……..………….……….10-13
3. O’zbekistonda byudjet-soliq siyosati……………………………….…………14-17
4. Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish……………………………….……...18-30
Xulosa ……………………………………….……………….………………..……31
Foydalanilgan adabiyotlar………………..………………….………….…………32
2

Kirish
“Byudjet-soliq siyosati” oliy talimning 230000 - “Biznes va boshqaruv” talim
sohasidagi 5A230601 - “Davlat moliyasini boshqarish” magistratura mutaxassisligi
uchun moljallangan fan (kurs) hisoblanadi. Uni o'qitishning asosiy maqsadi
magistrantlarda byudjet-soliq siyosati xususida chuqur nazariy bilimlar berish va
atroflicha amaliy ko'nikmalar hosil qilishdan iborat. Buning uchun shu sohaning
bolg’usi magistrlari byudjet-soliq siyosatining mohiyati, uning tarkibiy qism
(yo‘nalish)lari, hozirgi davrdagi byudjet-soliq siyosati va uning o‘ziga xos
xususiyatlari, byudjet-soliq siyosatini amalga oshirish vositalari, b^mdjet defitsitini
kamaytirish - byudjet siyosatining markaziy masalasi, zamonaviy soliq siyosatini
ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq etishning fundamental asoslari, soliq yuklamasini
optimallashtirish - soliq siyosatining eng dolzarb muammosi, soliq yuklamasini
taqsimlash nazariyalari va byudjet-soliq siyosatini ishlab chiqishdaularning roli, soliq
imtiyozlarini oqilona taqdim etish - soliq siyosati samaradorligini ta'minlash garovi,
budjet-soliq siyosatining zamonaviy dolzarb muammolari, ularga nisbatan
bildirilayotgan e'tirozlar, muammolarni hal qilish va e’tirozlarni yumshatish yollari, 0
‘zbekistonda byudjet-soliq siyosatini takomillashtirishning fundamental asos (ustuvor
yo‘nalish)lari to‘g‘risida aniq tasawurga va o‘z mustahkam pozitsiyalariga ega
bo‘lmoqlari lozim.
Bir vaqtning o'zida bu fan (kurs)dan olingan bilimlar bilan bir qatorda,
magistrantlar byudjet-soliq siyosatiga tegishli bolgan xalqaro maydondagi
o'zgarishlardan xabardor ham bolib turishlari darkor. Bunda, eng awalo, o‘tish
iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlar byudjet-soliq siyosatida qanday
o‘zgarishlaming sodir bolayotganligini kuzatib borish muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, xuddi shu masalada jahonning taraqqiy etgan mamlakatlarida qanday
qarorlaming qabul qilinayotganligi va ularning qanday oqibatlarga olib kelayotganligi
xususidagi malumotleir hamda ulaming qiyosiy tahlili magistrantlaming nazaridan
chetda qolmasligi kerak.
3

Ayni paytda, “Byudjet-soliq siyosati” fani (kursi)dan olingan bilimlar asosida
magistrantlar jahonning ilg‘or mamlakatlarida ro’y berayotgan byudjet-soliq
siyosatidagi o‘zgarishlar va ularning O‘zbekistonda qo'llash imkoniyatlari xususida
ham atroflicha va chuqur asoslangatn ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bolgan
xulosalar chiqarishga qodir bo‘lmoqlari lozim.
“Byudjet-soliq siyosati” fani (kursi)ni o‘rganish asosida qo’lga kiritilgan bilimlar
bo’lg’usi magistrlarda oliy o‘quv yurtini tamomlagandan so‘ng byudjet-soliq siyosati
amaliyotiga oid kundalik faoliyatda uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni
yechishda va juda ko‘plab hayotiy savollarning javobini topishda qo1 kelishi,
shubhasiz.
4

1. Byudjet-soliq siyosati nimalarni o’rgatadi.
Siyosat - juda nozik va murakkab masala. Uning oddiy ko’z ilg’amaydigan yoki
aql bovar qilmaydigan tomonlari juda ko‘p. Siyosatda “kosa tagida - nimkosa”,
“qizim senga aytaman, kelinim sen eshit” kabi holatlar ko'plab uchraydi. Shuning
uchun uni to‘g‘ri tushunishga hamma ham har doim yetarli darajada tayyor
bo’lavermaydi. Buning aynan shunday ekanligi ham tabiiy. Shunday ekan, unga
nisbatan munosabat bildirayotganda juda ehtiyot bo’lmoq lozim.
Aslida, siyosatni tushunishga tayyor bo'lmagan (tushunmaganilar unga nisbatan
munosabat bildirmaganlari ma'qul. Chunki bu jarayonda “qosh qo’yaman” deb, “ko‘z
chiqarish” hech gap emas. Hatto siyosatga nisbatan fikr bildirishim kerak, degan
qaror qabul qilinganda ham yetti olchab, ayrim joylarda esa, yetmish lchab, bir kesish
lozim. Aksincha, tarzda ish tutganlar hayotning achchiq tajribasi va haqiqatining
ko‘rsatishicha, qolgan umrlarining oxirigacha muzdek qatiqni
ham puflab ichishni xush ko‘radilar yoki afzal biladilar. Siyosatning juda ko‘p
yoki xilma-xil tur (ko‘rinish)lari mayjud. Ulardan biri byudjet-soliq siyosatidir. Bu
siyosat ayrim hollardagidek, quruq gap bilan emas, balki pul mablaglarining hsirakati
bilan bevosita bogliq. Undan doimo pul mablag’larining o‘ziga xos bolgan o‘tkir
“hid”i ufurib turadi. “Pul bo‘lsa, changalzorda - sho‘rva”, “Vaqt - bu pul” degan
maqollar bekordan-bekorga kundalik hayotimizga shiddat bilan kirib borib, tobora
dolzarbroq ahamiyat kasb etayotgani yo‘q. Ijobiy ma’noda “Hammasini pul hal
qiladi”, deb ham bejizga aytilmayapti.
Byudjet-soliq siyosatini pul mablag’larining harakatidan ajralgan holda tasawur
etib bolmaydi. Bordi-yu, shunday qilinsa, u o‘z kuchini va ta'sirchanligini o‘qotib,
siyosatga emas, balki oddiy safsataga aylanadi qoladi. Shuning uchun ham u
nihoyatda murakkab, nozik, mas'uliyatli va qaltis siyosat hisoblanadi. Shu bois bu
siyosat bilan ham odatda, “oynashib” bo‘lmaydi. Aks holda, u haqiqatdan ham
“kuydirishi” va “qimmat”ga tushishi mumkin. Eng umumiy va sodda tarzda byudjet-
soliq siyosati bir tomondan, byudjet daromadlarini (oqilona) shakllantirish va
5

ikkinchi tomondan, byudjet xarajatlarini (samarali) sarflash bilan bogliq. Aslida
byudjet siyosati tom ma'noda o‘z ichiga soliq siyosatini ham qamrab oladi. Biroq
amaliyotda ko‘pchilik hollarda, byudjet daromadlarini shakllantirishga qaratilgan
siyosatni, odatda, soliq siyosati va budjet xarajatlarini sarflashga qaratilgan siyosatni
esa byudjet siyosati, deb yuritiladi. Shu ma'noda byudjet-soliq siyosatini shartli
ravishda bir-biridan va nisbiy jihatdan mustaqil bo'lgan byudjet va soliq
siyosatlarining majmuyi sifatida ham e'tirof etish mumkin’’. Biroq bu siyosat
bekordan-bekorga yagona nom bilan atalib, budjet-soliq siyosati, deb yuritilmaydi.
Buning o‘ziga xos sababi bor. Bu sababning negizida ularni bir-biridan mutlaqo
ajratib bo’lmasligi yotadi. Byudjet siyosatidan absolyut mustaqil bo’lgan hamda unga
bevosita bog’liq bo’lmagan holda ishlab chiqilgan soliq siyosati mayjud emas va
aksincha. Navbatdagi moliya yilida soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari va unda
sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ba’zi bir o‘zgarishlar, boshqa ba’zi bir sabablar bilan
bir qatorda, oxir oqibatda, o‘sha yilga daxldor bo’lgan byudjet xarajatlari kolamining
qanday ekanligiga borib taqaladi. 0‘z navbati- da, shu yildagi byudjet siyosatining
asosiy yo‘nalishlarini va unda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ayrim o'zgarishlami
asosan, shak-shubhasiz, byudjet daromadlari hajmi (miqdori) ning qanday ekanligi
belgilab beradi. Shu ma'noda byudjet siyosatisiz soliq siyosatini va aksincha, soliq
siyosatisiz byudjet siyosatini to‘g‘ri tasavvur etib bo‘lmaydi. Ular ikkalasining o‘zaro
mushtarakligi, bir-birini taqozo etishi va vobastaligi byudjet-soliq siyosatining
yagonaligidan dalolatdir. Ifodali qilib aytilganda, byudjet siyosati oqqush singari
ko^kka tomon parvoz qilayotganda, soliq siyosati cho‘rtanbaliq kabi dengiz tomon
yoki qisqichbaqaga o‘xshab quruqlik sari yol olmog’i kerak emas. Aks holda, arava
o‘rnidan qo‘zg‘almaganidek, byudjet-soliq siyosatining samarador (natijali)ligi ham
pastligicha yoki “0”ga tengligicha qolaveradi. Byudjet-soliq siyosati to‘g‘ri va
oqilona yurgizilsa, bir so‘mlik mablag‘ni sarflab, ba'zi hollarda o‘n so‘mlik sama-
rani kutsa bo’ladi. Aksincha bo’lganda esa, milliard-milliard so‘mlik mablag’lar
samarasiz, “qumga suv singib ketgandek” g‘oyib bolishi mumkin. To‘g‘ri va oqilona
yurgizilayotgan byudjet-soliq siyosati (albatta, boshqa sharoitlar teng bo'lgan
taqdirda) ishlab chiqarishning rivojlanishiga, aholi turm ush
6

darajasiningyaxshilanishiga, soliqqa tortish bazasining kengayishiga, mablaglaming
samarali sarflanishiga va h.k.larga olib kelsa, aksincha bolganda esa, bu siyosat
iqtisodiy taraqqiyotga to‘siq, xufyona iqtisodiyot ko‘lamini kengaytirish, mablaglami
talon-taroj qilish va shu kabi salbiy holatlar vujudga kelishining omiliga aylanishi
turgan gap. Bunday vaziyatda “Byudjet-soliq siyosatining o‘zi nima, uning asosini
nima tashkil etadi, tarkibiy qismlari nimalardan iborat, bu siyosat ishlab
chiqilayotgan paytda nimalarga e'tibor berish kerak, uning zamonaviy dolzarb
muammolari nimalar vaulami qanday qilib hal qilish maqsadga muvofiq?” kabi
ko‘plab savollarga aniqlik kiritib olish alohida aham iyat kasb etadi. Bu va shunga
oishash yana bir necha o‘nlab hayotiy savollarning mavjudligi, tabiiy ravishda
mazkur o‘quv qo'llanmaning tarkibiy tuzilmasini belgilab (aniqlab) berdi.
Shuningdek, o‘quv qo'llanmaning tarkibiy tuzilmasini belgilashda talim tizimining
nisbatan mustaqil bosqichi bolgan magistraturada o‘quv jarayonining o‘ziga xos
bo’Igan xususiyati (jumladan, ayrim dolzsirb mav2mni “ipidan-ignasigacha’’ yoki
chuqurlashtirilgan tarzda o‘rganish) inobatga olindi. Xususan, o‘quv qo‘Ilanmada
ta’lim tizimining bakalavriat bosqichida muhokama qilingan “Moliyaviy siyosat”
mavzusini atroflicha ko‘rib chiqishga harakat qilindi. Bunda uning asosan, ikki
jihatiga, ya’ni byudjet va soliq siyosatlarining majmuyidan iborat ekanligiga jiddiy
e'tibor qaratildi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, bu yerda eng awalo, boshqa bir
narsaga aniqlik kiritildi. Gap shundaki, hozirgi paytda u yoki bu mamlakat doirasida
ishlab chiqilayotgan va hayotga tatbiq etilayotgan har qanday siyosatni shu
mamlakatda tarkib toptirilayotgan bozor iqtisodiyotining qaysi modelga
asoslanganligidan ayro holda tasawur etib bo’lmaydi. Boshqacha so‘zlar bilan
aytganda bozor iqtisodiyotini shakllantirish modellari sun’iy tarzda emas, balki tabiiy
ravishda mamlakatdagi har qanday siyosatga, jumladan, byudjet-soliq siyosatiga ham
o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotini shakllantirishning
har bir modeli faqat o‘ziga xos bo’lgan bir necha xususiyatlarga egaki, ular albatta,
siyosatda o‘z izini qoldiradi. Ulami hisob- ga olmasdan ishlab chiqilayotgan va
yurgizilayotgan byudjet-soliq siyosati mamlakatni muvaffaqiyat san yetaklamaydi.
Shu bois o‘quv qo’llanmaning dastlabki bobidayoq ana shu masalaga alohida e’tibor
7

qaratildi hamda masala bozor iqtisodiyotini shakllantirish modellari va byudjet-soliq
siyosatining o‘zaro vobastaligi kesimida qisqacha tarzda bo’lsada, ilk bora ko‘rib
chiqildi. Biroq bu yerda yana bir masalaga oydinlik kiritib olish kerak. Gap bu
o‘rinda siyosatning nisbatan mustaqil bolgan bir turi sifatida byudjet-soliq
siyosatining qayerdan “start” olishi, unga tegishli bolgan boshlang‘ich “nuqta”ning
qayerda ekanligini aniqlab olish xususida ketayapti. Bu bejiz emas, albatta. Chunki
amaliyotda ayrim hollarda, byudjet-soliq siyosati makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy
qismi sifatida qaralsa, boshqa hollarda esa, u moliyaviy siyosatning ajralmas qismi
sifatida talqin qilinadi. Shu m unosabat bilan ushbu masalaga aniqlik kiritishda
bizningcha, uning quyidagi jihatlariga e'tibor bermoq lozim:
• Makroiqtisodiy siyosat iqtisodiy siyosatning tarkibiy (bir) qismi. Uning
bunday korinishi iqtisodiy siyosat tur (korinish)larining malum bir belgilarga
(iqtisodiy siyosatning qaysi darajada ketayotganligiga) qarab turkumlarga ajratish
natijasi hisoblanadi;
• Moliyaviy siyosat ham iqtisodiy siyosatning tarkibiy (bir) qismi. Uning bunday
korinishi iqtisodiy siyosat tur (ko‘rinish)larining boshqa bir belgilsirga (iqtisodiy
siyosatni amalga oshiruvchi instrumentlarga) qarab turkumlarga ajratish natijasidir;
• Malum marioda va ba'zi bir istisnolarni hisobga olgan holda bir vaqtning
o‘zida moliyaviy siyosatni iqtisodiy siyosatning va makroiqtisodiy siyosatning ham
tarkibiy qismi sifatida e'tirof etish mumkin;
• Xalqaro amaliyotda makrodarajada fiskal siyosat to'grisida gap ketganda uning
konkret mazmuni byudjet-soliq siyosati orqali namoyon bo‘layotgan bolishiga
qaramasdan, bu narsa byudjet-soliq siyosatining faqat va faqat makroiqtisodiy
siyosatning tarkibiy qismi sifatida e’tirof etilishiga yetarli darajada asos bola olmaydi.
Chunki aslida, o'shanda ham makrodarajadagi fiskal siyosatni moliyaviy siyosatdan
ajratib bolmaydi. Ko‘p hollarda, haqiqatdan ham xorij amaliyotida “fiskal siyosat”
deyilganda “moliyaviy siyosat” nazarda tutiladi va aksincha;
8

• Byudjet-soliq siyosati moliyaviy siyosatdan ajralgan holda mustaqil ravishda,
iqtisodiy siyosatning ham va makro iqtisodiy siyosatning ham tarkibiga bevosita
(to‘g‘ridan to‘g‘ri) kira olmaydi;
• Iqtisodiy siyosat doirasida byudjet-soliq siyosati xususida gap ketayotganda
moliyaviy siyosat to‘g‘risida gap ketmayapti, deb bo’lmaydi;
• Makroiqtisodiy siyosat doirasida ham byudjet-soliq siyosati to‘g‘risida gap
ketganda uni moliyaviy siyosatdan ajralgan holda tasavvur etish mumkin emas.
Yuqoridagi mulohazalardan “aylanganda ham, o‘rgilganda ham” byudjet-soliq
siyosatining “start” oladigan “joyi” yoki “tayanch nuqta”si moliyaviy siyosatdir,
byudjet-soliq siyosatining makroiqtisodiy siyosatdagi o‘rni umumiy moliyaviy
siyosatning doirasi bilan belgilanadi (amalga oshiriladi), degan mantiqiy xulosaning
kelib chiqishi, tabiiy. Byudjet-soliq siyosati moliyaviy siyosat doirasida ishlab
chiqiladi va hayotga tatbiqetiladi. Qolaversa, uning tub asosini yoki fundamentini
ham moliyaviy siyosat tashkil qiladi. “Byudjet-soliq siyosatini moliyaviy siyosatsiz
tasawur etib bo’lmaydi. Usiz byudjet-soliq siyosati xususida gapirish o‘z ma'nosiga
ega emas. Bu siyosat moliyaviy siyosatdan kelib chiqadi va uni yanada
konkretlashtiradi” degan fikrlar o‘zi- da obyektiv reallikni aks ettiradi.
9

2. Byudjet-soliq siyosatining mohiyati.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi.
Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan birga byudjet-soliq siyosati orqali
ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM ishlab chiqarish
sharoitida iqtisodiyotda to`liq bandlilikni, to`lov balansining muvozanatini va
iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini
o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot turg`unlik yoki
pasayish davrida bo`lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag`batlantuvchi byudjet-
soliq siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya`ni, davlat qisqa muddatda
iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni
kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o`zida olib borish evaziga hal etadi. Uzoq
muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo`lishi va soliqlarni kamaytirish ishlab
chiqarish omillarining o`sishiga va natijada, iqtisodiy salohiyatning ko`tarilishiga olib
kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul-kredit
siyosatidan samarali foydalanish va davlat xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib
kelish orqaligina erishish mumkin. Iqtisodiyotda to`liq bandlik va ortiqcha talab
natijasida inflyatsiya kelib chiqishi mumkin bo`lgan vaziyatlarda cheklovchi byudjet-
soliq siyosat- fiskal restriktsiya olib boriladi. Cheklovchi byudjet-soliq siyosat davlat
xarajatlarini (G) kamaytirish yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo`lmasa ikkala
tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o`sishini chegaralashdan
iborat. Qisqa muddatli davrlarda ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi.
Uzoq muddatli davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi
mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat
xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo`shimcha turtki bo`lishi mumkin. Agar davlat
xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko`paysa muvozanatli ishlab
chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga ko`payadi. Buni
balanslashgan byujet mul tiplikatori deb 6 yuritiladi. Balanslashgan byujet mul
tiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bo`ladi. Davlat xarajatlari o`zgarishidan
yuzaga keladigan samara soliqlar pasayishidan olinadigan samaradan kattaroq
10

bo`ladi. Bu holat davlat xarajatlarining daromadlar va is`temol hajmiga ta`siri soliqlar
o`zgarishi ta`siriga nisbatan kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq byudjet-soliq
siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o`ynaydi. Agar hukumat davlat sektorini
kengaytirmoqchi bo`lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o`z xarajatlarini oshirishi,
inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo`ladi.
Aksincha, byudjet-soliq siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo`lsa, davriy
pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko`tarilish paytida esa davlat
xarajatlarini oshirish maqbul yo`l hisoblanadi. Demokratik davlatda byudjet qonun
tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi. Unda davlatning o`z funktsiyalarini
bajarish maqsadida davlat qo`lida to`plangan pul mablag`larining harakati o`z
ifodasini topadi. Davlat siyosatini aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul
resurslarini yo`naltirish byudjet siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. Agar
maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta`minlaydigan mablag`lardan ko`p mablag`
talab etsa, davlat qo`shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi
usullarini qo`llashga majbur bo`ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish,
boylik va molmulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning daromadlar
qismini to`ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo`qolishiga
olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari
qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi. Hukumat mamlakatning
sharoitlaridan kelib chiqqan holda, byudjet siyosatini olib boradi. Bunday siyosat
mamlakatni pul potentsiali doirasida hukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga
ega bo`lishi, byudjet taqchilligi ustidan nazorat o`rnatilishi va uni qoplash
manbalarini qidirishni, juda katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan
mablag` ajratishni talab etadi. Byudjet taqchilligining kelib chiqish sabablari
quyidagilar bo`lishi mumkin:
♦ taqchillik davlatning kredit qo`yilmalarini ko`payishida iqtisodiyotni
rivojlantirish zaruriyati yuzasidan kelib chiqishi mumkin, bunday holat iqtisodiyotda
krizis holatini bildirmaydi, balki davlatni iktisodiy kon yukturasini tartibga solish,
progressiv odimlanishini ta`minlashga qaratilgan harakatidan kelib chiqadi;
11

♦ taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin, bunday
holatlarda byudjetdagi zaxiralar yetarli bo`lmaydi va ortiqcha mablag`lar manbasiga
ehtiyoj tug`iladi;
♦ taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi, bunda iktisodiyot parokanda holatda
bo`ladi, moliya-kredit aloqalari samarasiz bo`lib, hukumat mamlakatdagi moliyaviy
holatni o`z nazorati ostiga ololmaydi. Byudjet taqchilligi uzoq davrlar mobaynida
vujudga kelgan va iqtisodiyotimizga katta ta`sir ko`rsatdi. Bular o`z navbatida davlat
byudjeti va pul muomalasida o`z ifodasini topdi. Byudjet taqchilligi inflyatsiya
jarayonining kuchayganligini, savdo shoxobchalarida aksariyat mahsulotlarning
kamayib ketganligini, moddiy boylik ishlab chiqarish va ijtimoiy-madaniy jabhalarda
ta`minot muammolarining kuchayganligini ham bildiradi. Soliq siyosati moliyaviy
siyosatning eng muhim qismi (yo`nalishi) hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha a`zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni
tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy
rag`batlantirilishini olib qo`yadi, ya`ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat
iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta`siri bevosita namoyon bo`ladi – yuqori soliq
ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi,
jamiyatda iste`mol darajasi pasayadi va bu narsa, o`z navbatida, ishlab chiqarish va
xizmat sektorlarining o`sish bazalarining pasayishiga olib keladi. Soliq siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar
bo`g`inlari bilan birga sud hokimiyatining bo`g`inlari ham alohida ahamiyatga ega.
Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal qilayotgan 8 soliqlar va soliqlarga
tenglashtirilgan majburiy to`lovlarning o`z vaqtida byudjetga kelib tushishi ustidan
nazorat o`rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini oldini olishga qaratilgan chora-
tadbirlar qo`llanadi. Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan
muassasalar bevosita qatnashadi, shuningdek uni ishlab chiqishda soliq to`lovchilar
qatnashishi mumkin, ya`ni bunda soliq to`lovchilarning o`zlarida soliqlarni
takomillashtirishga qaratilgan takliflar, soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash
kabilar taklif sifatida berilishi mumkin.
12

Byudjet-soliq siyosati, bir davlatning barcha pul resurslarini to'plash, samarka va
ishlashning yo'li uchun belgilangan siyosatdir. Bu siyosat daromadni to'plash va uni
ustalar va xizmat ko'rsatuvchilar uchun o'tkazish maqsadida amalga oshiriladi.
Byudjet-soliq siyosati, mamlakatning iqtisodiy ahvolini boshqarish va mustaqil
faoliyatini ta'minlash uchun muhimdir. Bu siyosat orqali soliq daromadlari jalb
etiladi, valyutani tartibga solish uchun harajatlar qilinadi, miqyosiy va davlat
byudjetining belgilashiga yordam beradi.
Byudjet-soliq siyosati asosan qonunlar va qarorlar orqali belgilanadi va davlat
organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu siyosat, mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi, sosial taraqqiyoti va mudrik kadrlar tayyorlash bo'yicha yo'l ochadi.
Byudjet-soliq siyosati mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotiga katta
o'tkazuvchi ta'sir ko'rsatadi. Ushbu siyosatning mohiyati va dasturi insonlar va
korxona tashkil etishlarini soliq to'plash va uni samarka yaratish yollari bo'yicha
boshqa mamlakatlardan farq qiladi. Byudjet-soliq siyosati bilan shahar, viloyat,
davlat va respublika darajalarida istiqbolli va samarali moliyaviy boshqarish
amaliyotlari olib boriladi.
Byudjet-soliq siyosati orqali mamlakatning moliyaviy resurslari to'plashi, ishrat
etish vaqtida, daromadlar dengizining tekshirilishi va boshqa moliyaviy jarayonlarni
boshqarish mumkinligini belgilaydi. Yuqorida belgilangan jarayonlar soliq byudjeti
tarkibidagi mablag'larni ishlab chiqarishga yo'naltirmoqda, shuning uchun bu
siyosatning iqtisodiy va sotsial sohada katta o'rni mavjud.
Shuningdek, byudjet-soliq siyosati mamlakatning siyosiy va iqtisodiy tuzilishiga
ta'sir ko'rsatadi va moliyaviy faoliyatning mustaqil va samarali o'tkazilishi uchun
ilgari turni belgilaydi.
13

3. O’zbekistonda byudjet-soliq siyosati.
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik
partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida 2018-yilgi soliq va byudjet siyosatining asosiy
yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining va davlat maqsadli
jamg‘armalari byudjetlarining loyihasi atroflicha muhokama qilindi.
2018-yilgi byudjet va soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari
2017-2021-yillarda mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqqan
holda shakllantirilganligi ta’kidlandi.
Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti loyihasining 2018-yil
uchun asosiy ko‘rsatkichlari e’tibor markazida bo‘ldi. Xususan, 2018-yilda Davlat
byudjeti daromadlari yalpi ichki mahsulotga nisbatan 21,4 foizni tashkil etadi. Davlat
byudjetiga tushumlar yalpi ichki mahsulot nominal o‘sishiga mos ravishda 25,9 foiz
ortishi kutilayotganligi qayd etildi.
Asosiy moliyaviy hujjatda 2018-yilda yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat’iy
belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish, jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan
soliq yuki darajasini fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan hisobraqamlariga
ajratma miqdorini 1 foizdan 2 foizgacha oshirish hisobiga kamaytirish ko‘zda
tutilmoqda.
Iqtisodiyot xarajatlarining asosiy qismini tashkil etayotgan 2 trillion 741,8
milliard so‘m hajmdagi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining suv xo‘jaligi
obyektlarini saqlash xarajatlari bilan bog‘liq masalaga fraksiya a’zolari alohida
e’tibor qaratdi. Bunda joriy yilga nisbatan 9,4 foiz o‘sish bilan yoki yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 0,9 foiz miqdorida belgilash nazarda tutilmoqda.
Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasining 2018-
yilgi prognoz ko‘rsatkichlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-2022-
yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv
resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorida belgilangan
14

maqsadli parametrlar asosida prognoz qilingan. Dastur doirasida Sug‘oriladigan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasidan yerlarning meliorativ
holatini yaxshilash tadbirlari uchun 2018-yilda 553,4 milliard so‘m mablag‘ ajratish
rejalashtirilmoqda.
E’tiborga molik jihati, ushbu tadbirlarni amalga oshirish natijasida 276 ming
gektar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holati yaxshilanishiga, shuningdek,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosildorligi hamda fermer xo‘jaliklarining
daromadlari oshishiga erishiladi.
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
2018-yil uchun soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari muhokamasi chog‘ida xo‘jalik
yurituvchi subyektlar va aholi daromadlariga soliq yukini yanada kamaytirish, soliq
solish tizimini soddalashtirish, mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini
mustahkamlash, soliq qonunchiligiga soliq nazorati talablarini ta’minlaydigan
qo‘shimcha mexanizm va instrumentlarni kiritish yo‘li bilan soliq ma’murchiligini
yaxshilash va soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish ko‘zda tutilayotganligiga
alohida e’tibor qaratildi.
2018-yilgi Davlat byudjeti loyihasida madaniyat sohasi uchun xarajatlar 693,7
milliard so‘mni tashkil etayotgani, jumladan, milliy kino mahsulotlarini ishlab
chiqish uchun 30 milliard, mamlakatimizning me’moriy-tarixiy, ijtimoiy-madaniy va
turizm salohiyatini asrab-avaylash, shuningdek, yanada ommalashtirish va targ‘ib
qilish maqsadida, madaniy va arxeologiya merosi obyektlarida konservatsiyalash va
restavratsiya qilish ishlarini o‘tkazish bo‘yicha dasturni moliyalashtirish uchun 38,7
milliard so‘m mablag‘ ajratilayotganligi aytildi.
Muhokamalar chog‘ida «O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan» tamg‘asi ostida
jahon bozoriga mahsulot chiqarishga hamda import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni
ishlab chiqarishga ahd qilgan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni har jihatdan qo‘llab-
quvvatlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni tizimli davom ettirish zarurligi qayd
etildi.
15

O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi yig‘ilishida loyiha
xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi ta’kidlandi. Xususan, arzon uy-joylar barpo
etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoiti
yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish, aholini ijtimoiy
himoyalashning manzilliligini va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini
kuchaytirishga alohida e’tibor qaratildi.
2018-yilda ta’lim xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan 22,9 foiz o‘sishi
rejalashtirilgan. Xususan, mazkur mablag‘lar 260 maktabgacha ta’lim muassasasini
yangidan qurish va rekonstruksiya qilish, 157 muassasani mukammal ta’mirlash va
jihozlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini joriy saqlash hamda oliy ta’lim
muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Bu esa ta’lim
sifatiga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatishi shubhasiz. Prognoz yilda sog‘liqni saqlash
xarajatlari 9,6 trillion so‘mni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 30,9 foiz o‘sgan. Bu
esa mazkur tizimni isloh qilish va aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish yuzasidan
qabul qilingan dasturlar doirasida barcha tadbirlarning moliyalashtirilishini va
aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish imkonini beradi.
Kelgusi yilda tibbiyot muassasalari, birinchi navbatda, oilaviy poliklinikalarni
dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlashni yaxshilash uchun shoshilinch
va tez tibbiy yordam muassasalariga 915,4 milliard so‘m mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda
tutilgan.
O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
kelgusi yilda ilm-fan sohasini rivojlantirishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar miqdorini
sezilarli darajada oshirish ko‘zda tutilganligi qayd etildi. Jumladan, 2018-yilgi
byudjetnoma loyihasida davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari doirasida ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlari bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun Davlat
byudjetidan 380,2 milliard so‘m mablag‘ yoki 2017-yilga nisbatan 34,5 foiz oshirish
belgilangan.
16

Shuningdek, bosh moliyaviy hujjat loyihasida sog‘liqni saqlash tizimiga ham
katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, ushbu soha xarajatlari uchun 9,6 trillion so‘m mablag‘
ajratish ko‘zda tutilgan. Xususan, birinchi tibbiy yordam xizmati, tez va shoshilinch
tibbiy yordam, oila sog‘lig‘ini mustahkamlash, ona va bola himoyasi, tibbiyot
muassasalarida ijtimoiy ahamiyatga ega dori-darmonlarning mavjudligi bo‘yicha olib
borilayotgan chora-tadbirlarni amalga oshirish sifatini kuchaytirishga birlamchi
ahamiyat qaratiladi.
Ekoharakat deputatlar guruhining yig‘ilishida ta’kidlanganidek, 2018-yilgi
Davlat byudjeti loyihasida atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari uchun
yo‘naltirilayotgan mablag‘lar miqdori 307,1 milliard so‘mni tashkil etmoqda. Shu
jumladan, yangi tashkil etilgan “Toza hudud” davlat unitar korxonasi orqali 2017-
2021-yillarda qattiq maishiy chiqindilarni to‘plash, saqlash, yo‘q qilish va qayta
ishlash tizimini takomillashtirish Dasturi ijrosi uchun kelgusi yilda 163,2 milliard
so‘m yo‘naltirish taklif etilmoqda. Aholi punktlarini obodonlashtirish, ichimlik suvi
bilan ta’minlashni yanada yaxshilash uchun xarajatlar yo‘naltirish rejalashtirilmoqda.
17

4. Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish
Iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog’liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va
davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining
oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko’payishi va davlat
xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo’ladi.
Davlat xarajatlari o’zgarmas bo’lgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi mavjud bo’lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari
soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» bog’liq. Soliq funktsiyasi T
ning egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bog’liq. t qancha
yuqori bo’lsa, T chizig’i shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham
shuncha tik bo’ladi. Bu esa iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasini
oshiradi. Ammo iqtisodiy o’sishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq
bo’lishini taqozo etadi.
O’rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini, uning potentsial
hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to’liq tugatmaydi va ishlab chiqarishning
har qanday darajasida mavjud bo’lishi mumkin.
To’liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat
byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to’liq bandlik sharoitida byudjet
xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o’rtasidagi farq yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko’pincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy
taqchillik farqi sifatida baholanadi.
18

Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog’lom (normal) faoliyat
ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daromadlar va xarajatlarning tengligini taqozo eadi.
Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun byudjet shu
miqdordagi daromadlarga ea bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni amalga
oshirishning iloji bo’lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining tengligi
byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi. Amaliyotda byudjet daromadlari
va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi. Ayrim hollarda
byudjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko’p bo’lishi mumkin. Bunday byudjet
profitsitli byudjet deyiladi.

jadval

Aksincha, ba’zi hollarda esa byudjetning xarajatlari uning daromadlaridan
ko’proq bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda byudjet xarajatlarining byudjet
daromadlaridan boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, byudjet defitsiti vujudga
kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
• iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilmalarini amalga
oshirishning zarurligi;
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalarini ikki guruhga bo’lish
qabul qilingan:
1) ichki manbalar;
2) tashqi manbalar.
19

Byudjet defitsitini moliyalashtirishning ichki manbalari sifatida quyidagilarni
ko’rsatish mumkin:
• mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy valyutasida kredit
tashkilotlaridan olingan kreditlar;
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga
oshirilayotgan davlat zayomlari;
• davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingan tushumlar;
• davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromadlaming xarajatlardan o’sgan
qismi summasi;
• byudjet mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraqlaridagi mablag’lar
qoldig’ining o’zgarishi;
• va boshqalar.
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning tashqi manbalari qatoriga quyidagilar
kiradi:
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali xorijiy
valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari;
• xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati tomonidan jalb
qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
kreditlari.
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro
huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni
qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat
qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlat mulki
bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak.
20

Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarziy
majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining
daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:
• qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy
davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va
shartnomalari;
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga
oshirilgan davlat zayomlari;
• mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish
to’g’risidagi shartnomalar;
• o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiya qilish
va muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mamlakat hukumati nomidan tuzilgan (shu
jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar;
• va boshqalar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli
(bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli
(besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq
ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori,
muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak.
Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin:
• hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy
nominal summasi;
• hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi;
21

• mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar
hajmi;
• va boshqalar.
O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari:
• xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy
tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari
bo’yicha majburiyatlar hajmi;
• xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy
tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi.
Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati
sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish, jon boshiga
moliyalashtirish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik tizimini joriy
qilish kabi chora-tadbirlarning ahamiyati kattadir.
Respublikamizda chuqur tarkibiy islohotlar, ishlab chiqarishni modernizatsiya
qilish va yangilash, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish bilan bog’liq keng
ko’lamli islhotlar olib borilishiga qarmasdan, davlat tashqi qarzlarining YaIMga
nisbatan xajmi 13 foizdan ortmaydi. Bu ham amalga oshirilayotgan oqilona qarz
siyosatining natijasidir.
Soliq siyosati davlatning soliq munosabatlarini tashkil qilishdagi chora-
tadbirlari, faoliyatlar yig'indisidir. Shunday ekan, faqat mustaqil davlatgina o'z
mustaqil soliq siyosatiga ega bo'la oladi.
Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi.
Davlat soliq siyosati orqali respublika iqtisodiyotini barqarorlashtirish va
rivojlanishiga xar tomonlama faol ta’sir ko'rsatish mumkin. Soliqlar pul
munosabatlari bo'lib, iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi ekan, soliq siyosati
xam iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismidir.
22

Soliq tizimi deganda moxiyati jixatidan bir xil bo'lgan va markazlashgan pul
fondiga tushadigan soliq turlarining yig'indisi tushuniladi.
Tizim - bu yig'ma tushunchadir. Bu tushunchada soliqlarning bir-biri bilan
bog'liqligi xam ifoda etilgan. Soliq tizimini quyidagi guruxlarga bo'lish mumkin:
Soliq tizimini soliq obyektiga qarab uch guruxga bo'lish mumkin: oborotdan,
daromaddan va mulklar qiymatidan olinadigan soliqlar. Oborotdan olinadigan
soliqlarga ko'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i, konlardan foydalanganligi uchun
solig, bojxona boji kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlarga foyda solig'i va
daromad soliglari kiradi. Mulklardan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig'i va yer
soliqlari kiradi.Iqtisodiy moxiyatga qarab to'g'ri va egri soliqlarga bo'lish mumkin.
To'g'ri soliqlar bevosita daromad oluvchimulk egasining daromadlaridan
(foydalaridan) olinadi. Bunday soliqlar huquqiy va xaqikiy soliq to'lovchi bitta shaxs
bo'ladi. Soliq ilgarida aniq belgilangan bo'ladi.Uning manbai bo'lib korxona va
tashkilotlarning xo'jalik faoliyati natijasida erishilgan moliyaviy yakun xisoblanadi.
Axoli soliqlarida esa soliq manbai bo'lib to'g'ridan-to'g'ri axolining daromadi
xisoblanadi. Foyda (daromad) solig'i, yer solig'i va daromad solig'i to'g'ri
soliqlarning eng yirik daromaddir.
Egri soliqlar korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy yakuniga bog'liq
bo'lmaydi. Ular sotilayotgan tovarlar va xizmatlar oborotiga (baxosiga) ustama
tarzda belgilanadi. Ular so'zsiz tovar qiymati va xizmat summasini oshiradi va
iste’mol ni kamytiriladi. Bu soliqlarni ba’zan iste’mol soliqlari deb xam ataladi.
Bundan qaraganda ularni guyo maxsulot sotuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi to'laetgan
bo'ladi. Aslida esa ularning xaqiqiy to'lovchisi tovar va xizmatlarni iste’mol
qiluvchilar bo'ladi. Egri soliqlar guruxiga ko'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i va
bojxona bojlari kiradi. Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular
quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq
solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi.
23

Biz avvalo soliq tizimi va soliq solish tizimi tushunchalarni bir-biridan farqini
bilishimiz zarur. Bu yerda nazariy jixatdan soliq tizimi soliqlar yig'indisi tushuniladi.
Soliq solish tizimi esa tashkiliy jixatdan, tuzilish usullari yig'indisi tushuniladi, Ya’ni
soliq solish tizimi amaliy uslublar yig'indisidir.
Shunday qilib, soliq solish tizimi deb, Oliy majlis tomonidan belgilangan va
ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliqlarni tuzilish usullari va tamoyillari
yig'indisiga aytiladi. Bu tizimning urni jamiyatning ijtimioy-iqtisodiy tizimi bilan
aniqlanadi.
Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular quyidagilardan
iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq solish birligi,
soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi.
Soliq subyekti bu soliq munosabatlarni tashkil qiluvchilar. Bularga asosan soliq
to'lovchilar:
yuridik shaxslar korxona, tashkilot, firma va jismoniy shaxslar-axoli kiradi.
Ikkinchi tomondan soliq subyektiga davlat kiradi, Ya’ni soliq oluvchi.
Soliq obyekti - bu soliq solinadigan daromad, narsa (buyum), mulk, qiymati,
tovar, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar. Ko'pincha soliq nomi obyekt nomi bilan
ataladi. Masalan, yer solig'ida yoki daromad solig'ida.
Ma’lumki biz o'tgan mahruzamizda soliq tizimi va soliqqa tortish tizimi
tushunchalari o'rtasida farq bor degan edik. Soliq tizimi nazariy jixatidan soliqlar
turlarining yig'indisidan iborat, soliq solish tizimi esa soliqqa tortish amaldagi
uslublari yig'indisidan iborat deb tushuntirgan edik. O'tgan mahruzada aytganimizdek
bozor iqtisodiyoti yo'lini tanlagan ekanmiz soliqqa tortish tizimi bilan bir qatorda
soliq tizimini xam islox qilish zaruriyatiga aylandi.
O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan "Korxonalar,
birlashmalar va tashkilotlarning soliqlari to'g'risida" gi qonunga binoan 1992 yildan
boshlab yangi soliq tizimi joriy etildi. Bu tizimning shu davrgacha amal qilgan
24

tizimdan tub farqi shundaki Respublikamiz xududida ayrim soliq turlari bekor qilinib,
ularning qrniga yangilari kiritildi.
1992 yilgacha 62 yil davomida o'zgarmasdan xizmat qilgan korxona va
tashkilotlarning asosiy salmog'i bo'lgan oborot solig'i qrniga qo'shilgan qiymat solig'i,
foydadan ajratma to'lovi qrniga yalpi daromaddan daromad solig'i va yangidan
Respublikadan chetga chiqarib sotiladigan tovarlarga soliq, cheklangan tovar
turlariga aksiz solig'i va mol-mulk soliqlari joriy etildi.
Soliq tizimiga bunday o'zgartirishlar kiritishning zaruriyati nimada?
Birinchidan, Ma’muriy - buyruqbozlik uslubiga asoslangan sobiq ittifoq davrida
davlat korxona daromadlarini xoxlagan istagi bo'yicha taksimlar edi. Soliq
stavkalarini davlat xoxlagan paytda va xoxlagan miqdorda o'zgartirar edi. 90 -
yillarga qadar foydadan ajratma stavkasi orqali korxona foydasining 90 % gacha
byudjetga olib qo'yilar edi. Bozor iqtisodiyoti qonunlari bunday o'zgartirishlar
qilinishiga yo'l qo'ymaydi, sababi korxonalarda moddiy manfaatdorlik va
rag'batlantirish yuqolganligi bo'lib, ular ishlab chiqarishni rivojlantirishga qiziqmay
qo'yadilar, ishlarida o'sish bo'lmaydi, korxonalarda boqimandalik kayfiyati, davlat
dotatsiyasiga ko'z to'tish kabi illatlar tug'iladi. Bu illatlardan qutulishning yagona yo'li
soliq tizimini qayta qurish xisoblanadi. Ikkinchidan, korxonalar moliyaviy erkinlikka
ega emas edilar. Qancha maxsulot ishlab chiqarilish kerak, ularning xom ashyosi
qaerdan olinadi, maxsulot birligiga qancha xom ashyo ishlatilishi kerak, ishchilar
soni, ish xaqi miqdori, elektr energiya va yoqilg'i sarfi, tovarlar baxosi markaz
tomonidan boshlab berilar edi. Bu bozor iqtisodiyoti talablariga zid bo'lganligi uchun
xam korxonalarga moliyaviy erkinlik berilishi zarurligi tug'ildi.
Uchinchidan, ish xaqi xarajatlarining oshib ketishi natijasida davlat g'aznasiga
tushadigan foydadan ajratmalar miqdori kamayib ketganligi sababli uning qrniga
yalpi daromaddan soliqqa tortish zaruriyati paydo bo'ldi. To'rtinchidan, bozor
iqtisodiyotiga o'tish davrida ishlab chiqarish darajasining pasayishi, infliyatsiya,
ishsizlarning ko'payishi, moliyaviy tanqislik, baxolarning keskin oshib ketishi kabi
25

xodisalar yuz berdi. Ularni qoplash uchun zarur daromadlar bo'lishligi talab etiladi.
Bu daromadlarni faqat to'g'ri soliqlar orqali byudjetga jalb qilish etarli bo'lmay
qoladi. Shuning uchun, to'g'ri soliqlardan tashqari egri soliqlarni xam qo'llash
zaruriyati tug'uldi.
Beshinchidan, mustaqillikka yerishgan xar bir davlat o'zining mustaqil soliq
tizimiga ega bo'lishi kerak. Bu xam iqtisodiy, xam maonaviy jixatdan zaruriyat
xisoblanadi. Shu sababli xam soliq tizimi isloxati amalga oshrilimoqda.
Shunday qilib soliq tizimi muayyan sharoitda davlat foydasiga undiriladigan
soliqlar majmuidir, ularni yig'ib olish yo'llari va usullarining tashkil etilishidir.
Soliq tizimiga soliq turlari, soliq miqdori, soliq undiriladigan daromadlarni
aniqlash kabilar kiradi. Endi soliq tizimining vazifasi to'g'risida gaplashaylik. Ular:
Soliq to'lovchilar bilan davlat o'rtasida daromadlarni taqsimlash va qayta
taqsimlash vazifasi;
Iqtisodiy va ijtimoiy soxadagi faoliyatini rag'batlantirish yoki cheklab qo'yish;
Axolining muayyan tabaqalariga ijtimoiy imtiyozlar berish vazifalari.
O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tishning o'ziga xos va o'ziga mos yo'lini
tanlab oldi va uni jamiyatda bosqichma-bosqich muvaffakiyatli amalga oshirilmokda.
Ushbu tanlangan yo'lning moxiyati O'zbekiston Respublikasining Prezidenti
I.A.Karimovning besh tamoyilida taxriflab berilgan. Bu qoida O'zbekiston davlat
qurish va iqtisodiy islox qilish dasturining o'zagi bo'lib ularning moxiyati
quyidagichadir:
Birinchidan, iqtisodiyotning siyosatdan ustivor bo'lishi va uning uchun
iqtisodiyot mafkuradan xoli qilinishi;
Ikkinchidan, davlat bosh islohotchi bo'lishi;
Uchinchidan, qonunlarga rioya qilishning xamma narsadan ustivor bo'lishi;
To'rtinchidan, kuchli ijtimoiy siyosat o'tkazilishi;
26

Beshinchidan, bozorga iqtisodiyotiga o'tishni bosqichma-bosqich amalga
oshirilishi;
Iqtisodiyotning siyosatdan ustivor bo'lishi va uning uchun iqtisodiyot
mafkuradan xoli qilinishi:
Bu tamoyilning mahnosi shuki, iqtisodiy islohotlar xech qachon siyosatning
ta’siri ostida bo'lmasligi, Ya’ni biror bir mafkuraga buysundirmasligi kerak. Bu esa
iqtisod xamisha siyosatdan ustun turmogi kerak. Na siyosat, na mafkura iqtisodiyotni
nazorat qilish, unga tayzik o'tkazish darajasiga kutarilmasligi, xam ichki, xam tashki
iqtisodiy munosabatlar xar qandaymafkuradan xoli bo'lishi lozim. Avval iqtisodiyot
keyin siyosat, "avval taom, badaz kalom" degan xikmalar bekorga aytilmagan. Butun
insoniyat tajribasi shuni ko'rsatadiki, xar bir ishchi, muxandis, texnik o'z ish joyida
korxona, birlashma, tsexlarda o'zini xujayin deb xis qilish, o'z mexnatining pirovard
natijasidan moddiy jixatdan manfaatdor bo'lishi kerak. Ular ishlab chiqarilgan
traktor, mashina, taer va boshqa maxsulotlar ichki bozorda va jaxon bozorida,
bozorning o'zi belgilab beradigan narxlar bo'yicha erkin sotilish kerak. Bozor
qoidasiga ko'ra kimning maxsuloti yuqori sifatli, kurinishi yaxshiroq va narxi
arzonlik bo'lsa, qsha maxsulotga talab boshqa maxsulotlarga nisbatan ko’proq bo'ladi.
Bunday vaziyatda bozorga xech qanday siyosat yoki mafkura o'z ta’sirini o'tkaza
olmaydi. Soliq tizimi Respublikamiz ijtimoiy iqtisodiy xayotidagi xarakatiga qarab
xilma xil guruxlarga bo'linadi. Soliq tizimi iqtisodiy moxiyatiga qarab, kelib tushish
manbaiga qarab, byudjetga o'tkazish nuqtai nazaridan qo'llaniladigan stavkalarga va
soliq imtiyozlariga qarab guruxlanadi. Ularni aloxida-aloxida ko'rib chiqamiz.
Iqtisodiy moxiyatiga qarab guruxlanish. Iqtisodiy moxiyatiga qarab O'zbekiston
soliqlarini to'g'ri va egri soliqlarga bo'lish mumkin. To'g'ri soliqlar xaqikiy daromad
oluvchi yoki mulk egasidan olinadi. Ularning oboekti yalpi daromad, mulk qiymati,
yer maydoni, ot kuchi va boshqalar xisoblanadi.
Egri soliqlar esa sotilayotgan tovar, bajarilayotgan ish, ko'rsatilayotgan xizmat
qiymati ustiga ustama qo'yiladi. Egri soliqlarni to'lovchilar sotilgan tovar va
27

ko'rsatilgan xizmatni dastlabki iste’mol qiluvchi korxonalar va yakuniy iste’mol
chilar, Ya’ni, axoli xisoblanadi. Byudjetga kelib tushish manbaiga qarab huquqiy va
jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo'linadi. Huquqiy shaxslardan QQS,
aksiz solig'i, Respublikadan tashqariga chiqarib sotiladigan tovarlar va maxsulotlar
solig'i, qimmatli qog'ozlar opreatsiyalariga solinadigan soliq, daromad solig'i,
korxonalar mol-mulki solig'i, korxonalar transport vositalari solig'i, yer solig'i, jamoa
a’zolarining mexnat xaqi fondi solig'i, sanoat ko'rilishi solig'i va boshqalar olinadi.
Jismoniy shaxslardan daromad solig'i, axolining mol-mulk solig'i, transport
solig'i, yer solig'i, reklama solig'i, maishiy va xisoblash texnikalarini qayta sotish
solig'i va boshqalar olinadi.
Byudjetga o'tkazish nuqtai nazardan soliqlar umumdavlat soliqlari va maxalliy
soliqlarga bo'linadi.
Soliq qonunchiligida soliqlarning qaysi turlari to'g'ri davlat byudjetiga, qaysilari
esa maxalliy byudjetga tushishi aniq ko'rsatib qo'yilgan. Ammo shu aniqki davlat
byudjetiga tushgan mablag'larning bir qismi maxalliy byudjetlarga ajratib beriladi.
Soliq turlariga qarab bevosita va bilvosita soliqlarga bo'linadi. Bunday
guruxlanish Soliqqa tortish oboektiga, to'lovchi bilan davlatning o'zaro
munosabatlariga bog'liq buladi. Bevosita soliqlar to'g'ridan-to'g'ri daromadga va mol-
mulkka belgilanadi. Tovarning baxosida to'lanadigan yoki taxrifga kiritiladigan
tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar bilvosita soliqlarga kiradi.
Bevosita soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo'linadi. Real soliqlar soliq
to'lovchining mol-mulkining ayrim turlaridan kadastr asosida undiriladi.
Xar qanday tadbir, ish va faoliyat ilgaridan belgilanib, aniqlanib ishlab chiqilgan
siyosat bilan amalga oshiriladi. Siyosat deganda davlatning ilgaridan belgilab,
aniqlab qo'ygan chora-tadbirlari yig'indisi tushuniladi. Soliq ishlarini tashkil qilishda
xam shu siyosat bilan ish yuritiladi. Soliq siyosati davlatning moliya siyosatini eng
muxim, tarkibiy ajralmas qismidir.
28

Xar qanday iqtisodiy kategoriyaning bajaradigan funksiyasi bo'ladi. Funksiya -
bu soliq kategoriyasining amaliyotdagi xarakatidir va soliqlarning moxiyatini ochib
beradi. Funksiya deganda kategoriyaning xaetda ko'p tarkaladigan va
takrorlanadigan doimiy xarakatlarini tushunamiz. Bizni fikrimizga kura soliq
quyidagi funksiyalarni bajaradi: - xazina (fiskal) funksiyasi:
" Fiskal funksiyasi
" Rag'batlantirish funksiyasi
" Nazorat funksiyalari mavjuddir. Ayrim iqtisodchilar fikrlari bo'yicha
taqsimlash va iqtisodiyotni tartibga solishlarni xam ko'shadilar. Lyokin bizni
fikrimizga kura soliqlar asosan 3 - ta funksiyani bajaradi, taqsimlash va
iqtisodiyotni tartibga solish asosan uchta funksiyani ichiga kirib ketadi. Xazina
(fiskal) funksiyasi. Fiskal (lotincha Fiscus so'zidan olingan bo'lib, gazna degan
mahnoni anglatadi) xusuiyatiga ega ekanligidir.
Fiskal funksiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uchun obyektiv shart-sharoit
vujudga keltiradi. Byudjet daromadlarini ta’minlash soliq tizimi vazifalaridan bittasi
xolos. Soliq tizimi ana shu vazifani xal etar ekan, jamgarma va ishlab chiqarishning
usish jarayonlariga tuskinlik kilmasligi, ijtimoiy adolatni bo'zmasligi, xalq xo'jaligi
to'zilishida buzilishlar va chetga chikishlar sodir bo'lishiga yo'l kuymasligi, bozor
jarayoniga putur etkazmasligi zarur.
Bozor munosabatlarning shakllanishi va riaojlanishi sharoitida aynan soliqlar
davlatning iqtisodiyotiga ta’sir o'tkazishdan asosiy vositalardan biri bo'lib kolmokda.
Davlatning iqtisodiy funksiyasi orqali xalq xo'jaligining rivojlantirishni
rag'batlantiriladi, shuning barobarida uning xazina (fiskal) funksiyasi uchun bazani
kengaytiriladi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq siyosati soliqlarining
rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarishni rag'batlantirish, rivojlantirishlar
olib boriladi.
29

Soliqlarning izga solib turuvchi sifatidagi funksiyasining axamiyati bozor
sharoitida o’sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari yuk
bo'lib ketadi yoki juda oz xolda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar,
ko’rsatmalar va buyruklar yerdamida idora qilish huquqiga ega bo'lgan "yuqori
tashkilot" tushunchasining o'zi asta-sekin yo'qola bordi. Biroq iqtisodiy faollikni izga
solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun makbo'l bo'lgan yunalishda
rag'batlantirish zaruriyati saklanib qoladi.
Xulosa
Shunday qilib, soliqlarning rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarish
korxonalar yangi tashkil etilgan paytlarida soliqlardan ozod etiladi va boshqa
imtiyozlar beriladi. Bu funksiyasi orqali ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
korxonalarga imtiyozlar berish orqali ularning moliyaviy-iqtisodiy axvolini
yaxshilashga xizmat qiladi.
Soliqlarning nazorat funksiyasiga kelsak, bu funksiya orqali soliqlar ijtimioy
maxsulot qiymatini qanchaga tushganligi, milliy daromadning salmogini nazorat qilib
bilib olgandan so'ng undan qancha qismini soliqlar orqali byudjetga tuplash
zarurligi, ularning obyektlarini, soliq to'lovchilarini, soliq stavkalarini to'g'ri
belgalish hamda soliqlarni o'z vaqtida to'g'ri xisoblab byudjetga o'tkazish jarayonini
nazorat qilib boradi. Bu nazorat doimo taqsimlash funksiyasi bilan yonma-yon olib
boriladi. Soliqlarning nazorat funksiyasi ba’zan taqsimlash funksiyasidan xam
kengayib ketadi. Chunki taqsimlashda faqat pul munosabatlari bilan chegaralanib
qolinsa, soliqlarning nazorat funksiyasi pul munosabatlari orqali taqsimlashdan
tashqari soliq obyektilarini buyum shaklida xam to'liqligi, maxsulotlar koldiklari xom
ashe va yoqilgilardan boshqa manbalardan foydalanish ustidan xam nazoratga
aylanadi. Demak, soliqlarning nazorat funksiyasi soliq idoralarini xodimlarining
kundalik olib boradigan umumiqtisodiy nazoratining nazariy asosini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq idoralarining nazorati asosan yagona iqtisodiy
qonunlar talabiga javob beradigan nazoratga aylanadi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2.Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3.Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4.Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5.Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная
экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
32

Budjet – soliq siyosati

Sotib olish