Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini qo’llashi. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	187.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

251 Sotish

Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini qo’llashi.

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
Kurs ishi
Mavzu: Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan
axborot texnologiyalarini qo’llashi.
Guruh:14a-21
Bajardi:
Raximova Mavluda
Tekshirdi:
Yaxyayeva Dilfuza
Toshkent 2024
1

Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………3
I-BOB Buxgalteriya hisobining axborotli boshqaruv.
1.1 Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari…….5
1.2 Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish…………………………………..14
II-BOB Texnik jarayonning bosqichdan boshlab barcha bosqichlarida qayta
ishlashni avtomatlashtirish.
2.1 AT ning funksional qismi……………………………………………………20
2.2 Integratsiyalashgan LSI ni yaratish uchun “mijoz-server” kompyuter
texnologiyasidan foydalanish………………………………………………….25
Xulosa…………………………………………………………………………… 34
Foyadalanilgan adabiyotlar……………………………………………………37
2

Kirish
Buxgalteriya hisobining axborot tizimlari asosida majmualarga birlashtirilgan,
hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan hisob vazi falarini
hisoblash bajariladi. Vazifalar majmuasi iqtisodiy mazmunini aniqlash,
tasdiqlangan sinte tik schyotlarni olib borish, birlamchi va yig’ma hujjatlar,
hisoblash algoritmlarining o’zaro aloqalari hamda hisobning aniq uchastkasining
uslubiy materiallari va me'yoriy hujjatlari bilan ta'riflanadi.
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o'zgarishlar, bozor munosabatlariga o'tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko'rsatadi.
Hisobning halqaro tizimlariga o'tish amalga oshirilmoqda, bu uning uslubiyatining
Yangi shakllarini ishlab chiqishni talab qiladi. Hisobchidan korxona moliyaviy
holatini ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviy tahlili usullarini egallash, qimmatli
qog'ozlar bilan ishlashni mukammal bilish, bozor sharoitlarida pul mablag'lari
investitsiyalarini hisoblash va boshqalarni talab qiladi. Ushbu xususiyatlarni
hisobga olgan holda hozirgi davrda hisobchini "moliyaviy menejer", "hisobchi-
tahlilchi" deb atash ham mumkin.
Boshqaruv vazifalariga an’anaviy ravishda ishlab chiqishni tayyorlash,
rivojlantirish, moddiy texnik ta’minot, sotish (marketing), buxgalteriya hisobini
olib borish va buxgalteriya faoliyatini amalga oshirish, tayyor mahsulotlarni sotish
hamda kadrlar masalasini hal qilish kiradi. Kompyuterda ishlab chiqish
nazariyasiga binoan ular vazifaviy tizimlar deb ataladi. Boshqaruv jarayenida
buxgalteriya hisobi katta rol o'ynaydi, bunda barcha axborotlarnining 60%
jamlanadi.
Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari asosida majmualarga
birlashtirilgan, hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan hisob
vazifalarini hisoblash amalga oshiriladi. Vazifalar majmuasi iqtisodiy mazmunini
aniqlash, tasdiqlangan sintetik schetlarni olib borish, birlamchi va yig'ma hujjatlar,
hisoblash algoritmlarini o'zaro aloqalari hamda hisobning aniq uchastkasining
uslubiy materiallari va me’yoriy hujjatlari bilan ta’riflanadi.
3

Buxgalteriya hisobining axborotli tizimchalari an’anaviy ravishda
vazifalarning quyidagi majmualarini o'z ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi,
moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi (maosh) hisobi, tayyor mahsulotlar
hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish harajatlari
hisobi, yig'ma hisob va hisobotlarni tuzish.
Shahsiy komputer bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarini tashkil qilinishi,
korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil
qilish va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari
suradi. Shunda ma’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini yaratish, turli
foydalanuvchilar o'rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang'ich
hujjatlarni avtomatik shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo'ladi. Bunday
sharoitlarda turli vazifaviy tizimchalar majmualari o'rtasidagi aniq chegaralar
buzila boshladi, bu ilk navbatda buxgalteriya hisobining axborot bazasida
namoyon bo'ldi.
4

I-BOB Buxgalteriya hisobining axborotli boshqaruv.
1.1 Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari.
Hozirga bosqichda buxgalteriya vazifalarini axbo rot-kommunikatsiya
texnologiyalari asosida markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rolni
o’ynaydi:
• foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu yerda
vazifalarni yechish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
• korxona (tashkilot, firma)ning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy
vazifalarini integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta'minlovchi mahalliy va
ko’p bosqichli hisoblash tarmoqlarini shakllantirish;
• hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblashlar tarkibini
ancha ko’paytirish;
• har xil bo’linmalar uchun korxonaning yagona taqsimlangan ma'lumotlar
bazasini yaratish;
• birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari,
bu qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta'minlaydi va hujjatlarni yig’ish va
ro’yhatga olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi;
• buxgalteriya vazifalari majmualarini yechishni integratsiyalash;
• dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan ax borot xizmat ko’rsatishni
tashkil qilish imkoniyati.
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munosabatlariga o’tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko’rsatadi. Har
qanday iqtisodiy ob’ekt boshqarish faoliyatini asosini murakkab qurilishga ega
bo’lgan axborot tizimlari tashkil qiladi, ularning tarkibi, faoliyat turi korxona,
iqtisodiy ob’ekt, firmaning ko’lamiga bog’liq.
Boshqaruv jarayonida buxgalteriya hisobi katta rol o’ynaydi, bu erda barcha
axborotlarning 60% ga yaqini jamlangan. Buxgalteriya hisobining axborotli
tizimlari an’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini o’z ichiga oladi:
asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi hisobi, tayyor
mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish
5

harajatlari hisobi, yig’ma hisob va hisobotlarni tuzish. SHK lar bazasida
avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkil qilingan, korxonalarda mahalliy
hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish va iqtisodiy
vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari surdi. Ma’lumotlarni
taqsimlash bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar o’rtasida axborotlarni
almashtirish, kompyuterda boshlang’ich hujjatlarni avtomatik shakllantirishning
imkoniyatlari paydo bo’ldi va boshqaruv masalalarining vazifalararo majmualari
vujudga keldi. Vazifalararo majmuasini tashkil qilish «materiallar» dasturi ham
ko’rib chiqilishi mumkin.
Moddiy boyliklarning mavjudligi va harajatni hisobga olish jarayonida uchta
bo’lim:
- omborlar;
- hisobxona;
- moddiy
-texnika ta’minoti bo’limi mutahassislari faoliyat yuritadi. Dasturiy majmua
o’z ichiga uch qism:
- omborchi moduli;
- hisobxona moduli;
- moddiy texnika ta’minoti bo’limi modulini oladi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega.
Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va
uchastkalarining axborotli o’zaro hamkorliklarini; Tashqi aloqalar – boshqaruvning
o’zga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa bo’limlari hamda tashqi iqtisodiy
ob’ektlar bilan o’zaro hamkorligini aks ettiradi. Hisob vazifalari majmuasining
axborotli aloqasi mashina dasturining asosida kiritilgan ishlab chiqishning uch
pallasini farqlashga imkon beradi.
Birinchi pallada – birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab
chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisobning qaydnomalari
tuzilishi bajariladi. Ishlab chiqishning ikkinchi pallasi provodkalarini tuzish, ularni
tahliliy va sintetik hisobning turli registrlari, schetlarning tartib raqamlari bo’yicha
6

qayd daftari ordenlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarishning
uchinchi pallasi yig’ma sintetik hisobini: asosiy kitobning schyotlari bo’yicha
hisobot, sal ь do qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini tuzishdan iborat
bo’ladi. Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo’linadi.
Sohalararo hujjatlar barcha korxona iqtisodiy ob’ektlarda qo’llash uchun yagona
bo’ladi. Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy harakterga ega. Barcha birlamchi
buxgalteriya hujjatlari GOST, hujjatlarning bir shaklga keltirilgan tizimlari
talablarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Buxgalteriya hisobining hujjatlari
turli belgilari bo’yicha tasniflanadi: - belgilanishi bo’yicha – farmoyish beradigan,
ijroiya (oqlaydigan), hisobli rasmiylashtiruvchi, murakkab; - xo’jalik operatsiyalari
mazmuni bo’yicha moddiy, pulli hisoblash; - aks ettirgan operatsiyalarning hajmi
bo’yicha yagona (birlamchi) yoki yig’ma; - foydalanish usuli bo’yicha: bir martali
va jamlovchi; - hisobga oladigan o’rinlarining soni bo’yicha: bir qatorli va ko’p
qatorli; - tuzilish joyi bo’yicha: ichki va tashqi; - to’ldirish usuli bo’yicha: qo’ldi,
hisobni avtomatlashtirish vositalari yordamida. Buxgalteriya hisobining dasturiy
ta’minlanishiga to’liq asosda bir qator axborotli ma’lumotli dasturlar:
«Maslahatchi hisobchi», «Maslahatchi-plyus», «Kafolat», «O’zbekiston soliqlari»,
«YUridik ma’lumotnoma»ni kiritish mumkin. Axborotlarni to’ldirish huquqiy
axborotlarni tarqatishning umumdavlat tarmog’i bo’yicha bajariladi. Buxgalteriya
vazifalarini echishni AAT lar asosida tashkil qilish: birlamchi buxgalteriya
hujjatlarini tuzish paytidan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan
yakunlanuvchi operatsiyalarning yig’indisidir. Hozirgi bosqichda buxgalteriya
vazifalarini axborot texnologiyasi asosida markazlashtirilgan holda ishlab chiqish
asosiy rol o’ynaydi:
- foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda
vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
- korxonaning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy vazifalarini
integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta’minlovchi mahalliy va ko’p
bosqichli hisoblash tarmoqlarini shakllantirish;
- hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblar tarkibini ancha
7

ko’paytirish;
- har xil hisoblash bo’linmalari uchun korxonaning yagona taqsimlangan
ma’lumotlar bazasini yaratish;
- birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari,
bu qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta’minlaydi va hujjatlarni yig’ish va
ro’yxatga olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi;
- buxgalteriya vazifalari majmualarini echishni integratsiyalash;
- dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni
tashkil
qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari SHK da bitta ish joyida va
uning tuzilishiga ko’ra izchillik bilan bajariladi. SHK da bajariladigan texnologik
jarayonida quyidagi uchta jarayoni:
- tayyorlov;
- boshlang’ich;
- asosiyni ajratish mumkin.
Tayyorlov bosqichi dastur va ma’lumotlar bazasini ishga tayyorlash bilan
bog’liq. Hisobchi mashinaga korxonaning ma’lumotnomaviy ma’lumotlarni
kiritadi, buxgalteriya schyotlarining rejasi va namunaviy buxgalteriya
yozuvlarining tartibiga tuzatishlar kiritadi. Boshlang’ich bosqichi birlamchi
hujjatlarni yig’ish va ro’yxatga olish bilan bog’liq. Avval ta’kidlaganidek
hujjatlarni qo’lda yoki avtomatlashtirilgan usulda shakllantirish mumkin.
Hujjatlarni kiritish dasturi quyidagi vazifalarni bajarishni ko’zda tutadi:
- kiritilgan hujjatlarga nomer berish, ko’chirmaning sanash va boshqa
alomatlari bilan registrini tuzish;
- kiritilgan hujjattlarga ma’lumotnomaviy va shartli doimiy alomatlarni
avtomatik kiritish;
- xo’jalik operatsiyalarining qayd etish daftarida buxgalteriya yozuvlarini
avtomatik bajarish; noto’g’ri hujjatlarni chiqarib tashlash;
- noto’g’ri hujjatlarni nazorat qilish va tuzatish kiritish;
8

- birlamchi hujjatlarni bosib chiqarish. Asosiy bosqich ishning tugallovchi
bosqichi bo’ladi va har xil hisobot shakllarini olish bilan bog’liq.
Uni bajarish uchun «moddiy boyliklarning qaydnomasi», «Aylanish
qaydnomasi» va «Hisobotlar» menyusi modulidan foydalaniladi. Ko’pgina
firmalar dasturlarni ikki variantda: mahalliy va tarmoqli ishlab chiqaradilar.
Ta’kidlash kerakki, tarmoqli variantlar ancha murakkab va qimmat. Buxgalteriya
vazifalari ana’anaviy majmuasining tarkibi yangi boshqaruv, savdo va tahliliy
modullarini yaratilishi hisobiga kengaytirilishi mumkin. Bunda asosiy tamoyillarga
rioya qilish zarur – ADP lar o’zaro axborotli bog’langan bo’lishlari kerak. Bu faqat
ADPlarning butun majmuasini bitta firmadan harid qilingandagina mumkin.
Kichik korxonalarda BX AT yaratishda SHK dan keng foydalanish hisobchining
ish joyida axborotlarni ishlab chiqish, saqlash va uzatish bo’yicha barcha
tadbirlarni avtomatlashtirishga imkon beradi. Bunday BX AT larni yaratishda bir
nechta yondoshishlar mavjud. Birinchi yondoshishda faqat moliyaviy hisobni
avtomatlashtiruvchi tizim yaratiladi.
Bunday BX AT – minihisobxonalar sinfiga kiradi. Qoida bo’yicha, bu
tizimda buxgalteriya hisobi bitta odam – hisobchi tomonidan olib boriladi. Ikkinchi
yondashishda – moliyaviy hisobdan tashqari qisman boshqaruv tizimi ham har
tomonlama avtomatlashtiriladi. Bu holda buxgalteriya hisobini ikkita odam:
hisobchi va uning yordamchisi yoki kirishni cheklash yo’li bilan bitta ish joyi
o’rnida yoki ikkita ish joylarida olib boriladi.
Moliyaviy va boshqaruv hisobini zamonaviy kompyuter
texnologiyalari asosida avtomatlashtirish uchinchi yondoshishda erishiladi.
Bunday tizimda ishlab chiqilayotgan axborotlarning katta hajmlarida ko’p
foydalanuvchanlik usulidan foydalaniladi. Unda bir nechta SHKlar mahalliy
tarmoqqa birlashtiriladi. Kichik va o’rta korxonalardagi moliyaviy va boshqaruv
hisobini qarab oluvchi buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun dasturiy
majmua ikkita moduldan tashkil topadi.
Boshqaruv hisobining moduli. Tovar-moddiy boyliklari va arzon
hamda tez eskiruvchan mollarning hisobi, tayyor mahsulotlarning hisobi, ish haqi
9

bo’yicha hisob –kitoblar bo’limlari uchun so’mdagi va miqdoriy aks ettirilgandagi
hisobni olib borishga imkon beradi. Moliyaviy hisobning moduli buxgalteriya
hisobining barcha schyotlari bo’yicha hisob olib borishga imkon beradi. Tahliliy
registrlar va yakuniy hisob registrlari uning asosiy hisob registrlaridan bo’ladi.
Modullar o’rtasidagi aloqani xo’jalik operatsiyalarining qayd daftari orqali amalga
oshiriladi. Belgilanishi bo’yicha ma’lumotnomalar beshta guruhga bo’linadilar:
- umumiy belgilanish ma’lumotnomalari;
- materiallar – tovar boyliklarining qayd daftari bilan bog’liq
ma’lumotnomalar (matariallar, o’lchov birliklari, harakat operatsiyalari);
- buxgalteriya yozuvlari bilan bog’liq ma’lumotnomalar (schyotlar rejasi,
provodkalar);
- taxliliy hisob bilan bog’liq ma’lumotnomalar (korxona ob’ektlari,
bo’linmalar);
- valyuta kurslari bo’yicha ma’lumotnomalar. Tuzilishi bo’yicha
ma’lumotnomalar oddiy va murakkablarga bo’linadi. Oddiy ma’lumotnomalar
andozaviy tuzilishga ega: kod, nom, qo’shimcha ma’lumotlar schyot bo’yicha
xizmatlar.
Murakkab ma’lumotnomalar o’z ichiga ma’lumotlarning
kiritilganligining ikkita va undan ortiq bosqichlarini oladi. U yozuvlarning katta
miqdorini ekranda joylashtirib bo’lmaydigan katta hajmdagi ma’lumotlar bilan
ishlash uchun mo’ljallangan. Dastlabki axborot bazaga birlamchi hujjatlardan
kiritiladi. Avtomatlashtirish uchun hisob bo’yicha quyidagi andozaviy birlamchi
hujjatlardan foydalaniladi.
- moddiy boyliklarning harakati, qabul qilish dalolatnomasi, yuk xati,
ro’yxatdan chiqarish dalolatnomasi … ;
- moliyaviy – hisoblash operatsiyalari to’lov topshiriqnomasi, kirish, chiqish
kassa orderi va boshqalar;
- asosiy vositalar;
- mehnat va ish haqi (tabel, noryad);
10

- tayyor mahsulotlar – dalolatnomasi. Birlamchi hujjatlarning axborotlari
asosida tezkor axborotlarning fayllari shakllantiriladi, ularga tegishli
ma’lumotnomalarni axborotlari avtomatlashtirilgan usulda kiritiladi.
Audit faoliyatini kompyuterlashtirish asoslari. Audit deganda korxona
va iqtisodiy ob’ektlar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tekshirib berish, ularning ishini
iqtisodiy ekspertizasini o’tkazish tushuniladi. Auditorlik faoliyatining asosiy sharti
– to’la mustaqillikka ega bo’lish, xech kimga qaram bo’lmaslik, o’z ishini har bir
mamlakatda yoki halqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish
qoidalariga binoan olib borishdir. Audit faoliyatining ikki turi mavjud: ichki va
tashqi audit. Tashqi audit xolis firma tomonidan avvaldan tuzilgan kontrakt asosida
bajariladi. Ichki audit esa shu korxonada ishlovchi xolis mutahassislar tomonidan
korxona raxbarlarining buyurtmasiga binoan amalga oshiriladi. Tashqi audit
quyidagi funktsiyalarga ega:
 tekshiruv-taftish;
 baholovchi – maslahatlashuv.
Tekshiruv – taftish funktsiyasiga audit bo’limi, hisobchi xodimlar,
hisobot tizimi va hisob – kitob hujjatlari kiradi. Baholovchi – maslahatlashuv
funktsiyasiga esa, raxbariyat faoliyati va maslahatlar kiradi. Ichki audit
funktsiyalari quyidagilar: tekshiruv – taftish maslahatlashuv – bashoratlash Ichki
auditning tekshiruv – taftish funktsiyasiga hisobot tizimi va hisob – kitob hujjatlari
kiradi.
Tashqi audit deganda hisobotlarning ishonchliligi, to’laligi va
mavjud qonun asosida aniqlash maqsadida xo’jalik sub’ektining xolisona
ekspertiza o’tkazish va chop qilinadigan moliyaviy hisob – kitoblarni tahlil qilish,
shuningdek, hisob – kitob, soliq, moliya, tashkiliy va boshqa masalalar bo’yicha
maslahatlashish tushiniladi[18,29].
Tashqi audit bo’yicha shartnoma quyidagi buyurtmachilar bilan
tuzilishi mumkin:
 korxona egalari bilan;
 korxona raxbarlari bilan;
11

 davlat soliq xizmatchilari va mudofaa iqtisodiy ob’ektlari bilan;
 tijorat banklari bilan.
Kompyuter tizimlarida amalga oshirish uchun tashqi auditning
quyidagi asosiy vazifalarini ajratish mumkin: - taxrirlanayotgan muddat
mobaynida raxbariyatning va moxir mutahassisligini baholash; - korxonada
qo’llanilayotgan hisobot tizimi va qisman hisob-kitoblarning to’g’riligini baholash;
- hisob – kitob hujjatlarida moliyaviy – xo’jalik operatsiyalarini tasdiqlashda
hisobot xodimlarining faoliyatini to’gri baholash; - korxona moliyaviy – xo’jalik
xolatini yaxshilash va voqealarning keyingi bashoratlanishi bo’yicha
maslahatlarning zarurligi. Ichki audit tashqi auditdan farqli ravishda korxonaning
mutahassislik yoki boshqaruv bo’limi xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
U korxonani moliyaviy xolatini, sarf – harajat manbalarini,
boshqaruv tizimi nazoratini, rezervlarni aniqlash va raxbariyatning korxona
iqtisodiy samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar bilan ta’minlashni ichki
xo’jalik nazoratiga mo’ljallangan. Ichki auditning vazifasini aniqlash korxona
faoliyatining mazmuni, mijozlar, xodimlar, investorlarga bo’lgan majburiyatlariga
bog’liq. Ichki auditning vazifalarini boshqarish usullari – bu rejalashtirish, hisob –
kitob, nazorat va taxlildir, chunki ular yordamida harajatlar va ularni qoplash
summasi hisoblanadi. Auditning umumqabul qilingan pogonalari quyidagilar:
- rejalashtirish;
- hisob tizimlari va ichki nazorat tizimlarini baholash;
- moliyaviy hisobotlarni tekshirish;
- auditorlik guvoxnoma (xulosa)sini olish.
Bu pogonalarning har biriga mos keluvchi standartlar ishlab chiqilgan
bo’lib, ular uch guruxga bo’linadi:
1. Umumiy standartlar.
2. Auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish bo’yicha standartlar.
3. Hisobotlar tuzish bo’yicha standartlar.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimi quyidagi
komponentlardan tuzilishi lozim:
12

1. Audit jarayonini gavdalantirish uchun iqtisodiy – matematik,
iqtisodiy – tashkiliy va axborotlashtirilgan modellar;
2. Modellarni amalga oshirishni ta’minlash uchun texnik, dasturiy,
axborotlashtirilgan va boshqa vositalar.
SHu tasavvurlardan kelib chiqqan holda kompyuter tizimi funktsional
va ta’minlovchi qismlardan tashkil topishini aytish mumkin. Funktsional qism
uslubiyatlar, auditni bajarish usul va xollari majmuidan tashkil topadi hamda ular
axborotlashgan va matematik modellar, standartlar, normalar va h.k.larda
ta’minlanadi. Ta’minlovchi qism esa audit funktsiyalarini amalga oshirish uchun
mo’ljallangan bo’lib, u axborotlashgan, dasturiy, texnik va boshqa ta’minotlardan
tashkil topishi kerak.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimini qurishning
tashkiliy formalari erishiladigan maqsadlarga bogliq, chunki auditorlik
masalalarining klassifikatsiyasidan ko’rinadiki, barcha tizimlar ikki sinfga
bo’linishi mumkin: - tashqi audit auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish uchun
tizimlar; - ichki auditni kompyuterlashtirish tizimi. Axborotlashgan bazani tashkil
qilish usullariga bog’liq holda bu sinflarni kompyuterlashtirish turli xil formalarda
bo’lishi mumkin. Axborotlashgan baza quyidagi ko’rinishda amalga oshirilishi
mumkin: - lokal fayllar yig’indisi – bir turdagi hisobot hujjatlari va ishlab
chiqilgan standart vositalarning operatsion tizim va amaliy dasturda ifodalanishi; -
ma’lumotlar bazasi, maxsus kriteriy va MBBT ishlab chiqilgan dasturlarga
asoslangan birlamchi hujjatlarda ifodalanishi; - qoidalar bazasi, ekspert – auditorni
qoidalar va mantiqiy dasturlash vositalari yordamida ishlab chiqarilgan bilimlarni
ifodalanishi. Buxgalteriya hisobi eng qiyin va ko'p vaqt talab qiladigan
buxgalteriya jarayonidir, shuning uchun axborotni qayta ishlashda kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish shunchaki zarurdir. Zamonaviy axborot tizimlari
korxona faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan.
13

1.2 Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish.
Buxgalteriya hisobini kompyuterga o'tkazish natijasida korxonada
buxgalteriya hisobining samaradorligi va sifati yaxshilanadigan jarayon.
Buxgalteriya hisobining avtomatlashtirilgan axborot tizimlariga o‘tishning
quyidagi sabablari bor:
Balansni tayyorlash jarayonini osonlashtirish Javobgarlikning ortishi 90-
yillarning boshlarida LSIlar murakkab kalkulyatorga o'xshash oddiy dasturlar
bo'lib, nafaqat qo'shish va ayirish, balki balansni ko'rsatish funktsiyalariga ega,
shunchaki buxgalterning yordamchisi edi. 90-yillarning o'rtalarida ko'plab
korxonalarning faoliyat ko'lami oshdi, boshqaruv va operativ hisobni yo'lga qo'yish
zarurati paydo bo'ldi. Bugungi kunda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish
buxgalterning imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Avtomatlashtirish
vositalari yordamida buxgalteriya hisobi keng ko'lamli vazifaga aylanadi, chunki u
real vaqt rejimida tezkor qarorlar qabul qilish uchun ishlatilishi mumkin.
Avtomatlashtirish ishlanmalari buxgalteriya hisobi uch yo nalishda olibʻ
boriladi:
1. Buxgalteriya hisobining alohida bo'limlarini avtomatlashtirish ("bo'lak-
bo'lak" yoki "patchwork" avtomatlashtirish deb ataladigan);
2.moliyaviyni har tomonlama avtomatlashtirish iqtisodiy faoliyat kichik
korxonalar;
3. yirik korxonalarni kompleks avtomatlashtirish uchun korporativ axborot
tizimlarini yaratish;
Rivojlanishning asosiy g'oyasi dasturiy ta'minot bugungi kunda - to'g'ridan-
to'g'ri emas, balki bir yechim buxgalteriya vazifalari , balki tahlil qilish, korxona
faoliyatini rejalashtirish, operativ hisobni amalga oshirish. Bu bugungi tizimlarning
nafaqat buxgalteriya xodimlariga, balki ombor ishchilari, menejerlar va
nazoratchilarga ham yo'naltirilganligi bilan bog'liq. Bundan tashqari, firma
faoliyatining butun sohasini avtomatlashtirishga imkon beruvchi dasturiy
mahsulotlarga ustunlik beriladi.
14

Shunday qilib, hozirgi vaqtda an'anaviy tashqi yo'naltirilgan buxgalteriya
hisobiga qo'shimcha ravishda ishlab chiqilgan operatsion va iqtisodiy tizimlarning
quyi tizimlarini o'z ichiga olgan murakkab tizimlarni rivojlantirish tendentsiyasi
mavjud. boshqaruv hisobi .
Axborot hisobini avtomatlashtirishning predmeti, vazifalari va qiymati
Axborot hisobini avtomatlashtirish- bu shaxsni axborotni olish, o'zgartirish, uzatish
va foydalanish jarayonlarida ishtirok etishdan ozod qiladigan, ushbu ishtirok etish
darajasini yoki bajarilgan operatsiyalarning murakkabligini sezilarli darajada
kamaytiradigan texnik vositalar, iqtisodiy va matematik usullar va boshqaruv
tizimlarini qo'llash jarayoni.
Axborot hisobini avtomatlashtirish predmeti buxgalteriya, operativ,
statistik hisobning ma'lumotlaridir
Hujjatlarni qayta ishlashda ishni engillashtirish, mehnat zichligini
kamaytirish Xatolarni kamaytirish Buxgalteriya hisobining samaradorligi va
ishonchliligini oshirish Javobgarlikning ortishi Korxonada axborotni avtomatik
hisobga olish tizimini joriy etish natijasida quyidagilar yuzaga keladi: Mehnat
unumdorligining sezilarli darajada oshishi va mehnat xarajatlarining pasayishi.
Hujjatlarda, hisobotlarda va hokazolarda kamroq xatolar. Buxgalteriya hisobining
samaradorligi va ishonchliligini oshirish Katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta
ishlashda qulaylik. ASBUni qurish usuliga ko'ra, uni (aniqroq shartli ravishda)
quyidagi sinflarga bo'lish mumkin:
- integratsiyalashgan tizimlar;
- instrumental tizimlar;
- AWP komplekslari.
Ushbu uchta asosiy sinfga qo'shimcha ravishda, ba'zida ikkita qo'shimcha
sinf qo'shiladi:
- mini-buxgalteriya;
- korporativ tizimning buxgalteriya hisobi moduli.
Mini-buxgalteriya balansida ko'p sonli ob'ektlarga ega bo'lmagan, keng
assortimentdagi tovar zaxiralariga ega bo'lmagan, buxgalterlar soni 1-2 kishi
15

bo'lgan kichik korxonalarda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun
mo'ljallangan. Ushbu turdagi dasturlar tranzaktsiyalarni kiritish va qayta ishlash,
bosh kitobni, aylanmalar ro'yxatini yaratish, jurnallarga buyurtma berish va
hisobotlarni tayyorlash imkonini beradi. Ushbu dasturlarda natura yozuvlari odatda
saqlanmaydi. Bunday dasturlar ba'zan yirik korxonalarda konsolidatsiyalangan
buxgalteriya hisobi, kassa va bank operatsiyalari uchun qo'llaniladi.
Ushbu tizimlar sinfiga " kabi mahsulotlar kiradi. Bosh hisobchi "("Paritet-
Soft" firmasi)," Buxgalteriya hisobi "("Folio" firmasining dastlabki rivojlanishi),"
Buxgalteriya "(firma" Raps ")," Valyuta balansi 1 + Mini-buxgalteriya "(firma"
Oviont " ).
Ilgari ushbu turga "1C: Buxgalteriya", "Info-Buxgalter" va boshqa dasturlar
kiradi, ammo bu dasturlarning imkoniyatlari ancha kengroqdir.
Integratsiyalashgan tizimlar alohida foydalanish mumkin bo'lgan ish haqi
moduli bundan mustasno, yagona modul sifatida amalga oshiriladi.
Turli xil buxgalteriya sohalarining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettirish
uchun e'lonlar ishlab chiqilgan tashkil etish uchun zarur bo'lgan turli xil
qo'shimcha ma'lumotlarni o'z ichiga oladi analitik hisob ... Shunday qilib, masalan,
Sail tizimida asosiy element tranzaktsiyaning o'zi emas, balki bir emas, balki bir
nechta operatsiyalarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan biznes bitimining
yozuvidir. Shunga o'xshash dasturlar kichik biznes uchun ham mo'ljallangan, lekin
ba'zan o'rta va yirik korxonalar tomonidan qo'llaniladi. Mini-buxgalteriya
bo'limlari bilan taqqoslaganda, ularda analitik hisob chuqurroq va tabiiy qiymat va
inventar hisobi funktsiyalari rivojlangan. Integratsiyalashgan tizimlar tarmoq
versiyasida ham taqdim etiladi, lekin butun tizim har bir kompyuterda ko'rsatiladi.
Bu sinf vakillari «Parus», «Infin», «Integrator» («Infosoft» firmasi), «Inotek» kabi
tizimlardir.
Asboblar tizimlari , yoki buxgalteriya konstruktorlari eng keng tarqalgan.
Integratsiyalashgan tizimlarda bo'lgani kabi bu erda ham umumiy hisob modeli
qo'llaniladi. Lekin foydalanuvchi mustaqil ravishda hisoblash algoritmlarini,
hujjatlarni kiritish sxemalarini, maxsus kiritish tilida hisobotlarni tuzish qoidalarini
16

tasvirlab berishi mumkin. Shu bilan birga, tizimni korxonaning o'ziga xos
ehtiyojlariga moslashtirish va ishlab chiquvchidan sezilarli mustaqillikka
erishiladi, bu esa, o'z navbatida, ushbu turdagi tizimlar uchun nisbatan past
narxlarni belgilaydi.
Instrumental tizimlarning nisbiy kamchiligi buxgalter uchun
dasturlash ko'nikmalariga bo'lgan ehtiyoj sifatida tan olinishi mumkin, garchi
bunday tizimlarning kirish tilida dasturlash universal dasturlash tiliga qaraganda
ancha oson. Alohida ish stantsiyalaridan olingan ma'lumotlar tarmoq orqali
konsolidatsiyalangan buxgalteriya ish stantsiyalariga uzatiladi. Bu erda siz BEST
(Intellect-Service firmasi), FinEko (Aver firmasi), ComTech kabi tizimlarga
misollar keltirishingiz mumkin.
Korporativ tizimlar (integral boshqaruvni avtomatlashtirish tizimlari) yirik
sanoat korxonalariga qaratilgan bo lib, bir qator modullarni o z ichiga oladi:ʻ ʻ
xaridlar va sotishni boshqarish, ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish, moliyaviy
tahlil, kadrlar hisobi, buxgalteriya hisobi va boshqalar Bu sinfdagi mahalliy
tizimlarga Galaktika, “Flagman” misol bo la oladi. " (firmasi "Infosoft"), NS2000
ʻ
(firmasi "Nikos-Soft").
So'nggi bir necha yil ichida eng ko'p sotib olingan buxgalteriya dasturlari
klassi kuchli so'l dasturlash vositalarini o'z ichiga olgan instrumental tizimlar
sinfidir. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, kompyuter hisobini yurituvchi buxgalterlarning
yarmidan ko'pi "1C: Buxgalteriya", "Info-Buxgalter" va "Turbo-Buxgalter"
dasturlaridan foydalanadi. Buxgalteriya hisobi moliyaviy holat va buxgalteriya hisobi
ma'lumotlariga asoslangan korxona rivojlanish dinamikasini tahlil qilish hozirgi
vaqtda boshqaruv jarayonining asoslari hisoblanadi. Korxonada ishlab chiqarish va
xo‘jalik faoliyatini boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotlarni olish maqsadida
zamonaviy axborot texnologiyalari asosida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
avtomatlashtirilgan qayta ishlash tizimi yaratiladi. Zamonaviy axborot
texnologiyalari buxgalteriya ma'lumotlarini yaratishning mashaqqatli jarayonini
birlashtirish va sezilarli darajada osonlashtirish, tezkorlik bilan olish imkonini
beradi. moliyaviy hisobotlar qarorlar qabul qilish uchun korxonalar. Shu munosabat
17

bilan LSI bozor sharoitida korxona faoliyatini boshqarishning muhim vositasi
sifatida qaraladi. Bunday tizim iqtisodiy faoliyat va qaror qabul qiluvchilar
o'rtasida bog'lovchi bo'lib xizmat qiladi. U korxonaning iqtisodiy faoliyati
to'g'risidagi ma'lumotlarni to'playdi, qayd etadi asosiy hujjatlar , ularni qayta
ishlash, to'plash, hisobotlarning moliyaviy-iqtisodiy ko'rsatkichlarini shakllantirish,
ma'lumotlarni tahlil qilish va qarorlar qabul qilish uchun foydalanuvchilarga
uzatish. Shunday qilib, iqtisodiy faoliyat to'g'risidagi ma'lumotlar BISga kirish
hisoblanadi va qaror qabul qiluvchilar uchun foydali ma'lumotlar undan chiqadi.
Korxonada LSI faoliyatining asosiy maqsadi korxona rahbariyatini
cheklangan resurslardan foydalanishning muqobil variantlarini tanlashda asosli
qarorlar qabul qilish uchun moliyaviy ma'lumotlar bilan ta'minlashdan iborat.
LSIda 2 qism ajralib turadi: ICning qo'llab-quvvatlovchi qismi va
funktsional qismi. Axborot ta'minoti boshqaruv faoliyatini amalga oshirish uchun
zarur bo'lgan axborotni tashkil etishga qaratilgan bo'lib, mashinadan tashqari va
mashina ichidagi axborot ta'minotiga bo'linadi. Texnik ta'minot - bu
foydalaniladigan texnik vositalar, kompyuter tarmoqlari, tarmoq ma'lumotlarini
qayta ishlash texnologiyalari to'plami. Quyi tizim tuzilmasi quyidagilardan iborat:
axborotni to'plash va ro'yxatga olish uchun texnik vositalar, ma'lumotlarni
tayyorlash va uzatish vositalari, axborotni kiritish, qayta ishlash va chiqarish
vositalari, orgtexnika va boshqalar; uslubiy va uslubiy materiallar; texnik hujjatlar,
xizmat ko'rsatuvchi xodimlar.
Dasturiy ta'minot - bu tizimning maqsad va vazifalarini amalga
oshiradigan va texnik vositalar majmuasining ishlashini ta'minlaydigan dasturlar
to'plami. Quyi tizimning tuzilishi quyidagilardan iborat: umumiy tizimli, maxsus
amaliy va original dasturlar va ko'rsatma. uslubiy materiallar ularning arizasi
bo'yicha.
Lingvistik ta'minot - bu tabiiy tilni rasmiylashtirish, kompyuter tizimi
xodimlari va kompyuter vositalari o'rtasidagi aloqada axborot birliklarini qurish va
birlashtirish uchun mo'ljallangan lingvistik vositalar to'plami. Quyi tizimning
tuzilishi quyidagilardan iborat: boshqarish va ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish
18

tillari axborot bazasi , axborot-qidiruv tizimlarining lingvistik vositalari, maxsus
maqsadli dialog tillari, tizimlarni ishlab chiqish va ishlatishda foydalaniladigan
atamalar va ta'riflar tizimlari.
Huquqiy ta'minot - bu IPning faoliyati va uning faoliyati
natijalarining huquqiy holatidan kelib chiqadigan huquqiy munosabatlarni tartibga
soluvchi huquqiy normalar to'plami. Quyi tizimning tuzilishi har xildan
iborat qoidalar tizimni ishlab chiquvchi va mijoz o'rtasidagi shartnoma
munosabatlari bilan bog'liq, huquqiy tartibga solish tizimni ishlab chiqish
jarayonida yuzaga keladigan jarayonlar.
Dasturiy ta'minot ma'lumotlarni qayta ishlash uchun matematik usullar,
modellar va algoritmlar to'plamini o'z ichiga oladi. Quyi tizimning tuzilishi:
matematik ta'minot vositalari, boshqaruv jarayonlarini modellashtirish vositalari,
tipik boshqaruv masalalari, matematik dasturlash usullari, matematik statistika
usullari va boshqalar bilan shakllanadi.
Tashkiliy ta'minot ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonida ishtirok
etuvchi tizim xodimlari va texnik vositalarning o'zaro munosabatlarini tartibga
soluvchi hujjatlar, usullar va vositalar to'plamini o'z ichiga oladi. Quyi tizim
funktsiyalari: tahlil qilish mavjud tizim boshqaruv, boshqaruv tizimini
takomillashtirish yo‘nalishlarini tanlash, boshqaruv vazifalarini tanlash va
shakllantirish, texnik vositalar majmuasiga qo‘yiladigan talablarni shakllantirish.
Ergonomik ta'minot - avtomatlashtirilgan tizimni ishlab chiqish va
ishlatishning turli bosqichlarida qo'llaniladigan va xodimlar uchun maqbul ish
sharoitlarini yaratish uchun mo'ljallangan usullar va vositalar to'plami.
19

II-BOB Texnik jarayonning bosqichdan boshlab barcha bosqichlarida
qayta ishlashni avtomatlashtirish.
2.1 AT ning funksional qismi.
Funktsional komponentlar ATning mazmuniy asosini tashkil qiladi va
boshqaruv tizimining funktsiyalarini amalga oshiradigan funktsional tizimlar,
vazifalar majmuasi va ishlov berish tartiblarini ifodalaydi. Funktsional jihatdan
LSI quyidagilarni ta'minlashi kerak: zarur hisob-kitoblarni bajarish; hujjatlarni
tayyorlash, to'ldirish, tekshirish va chop etish; biridan ma'lumotlarni uzatish hisobot
shakli boshqasiga; jami to'plash, o'tgan davrlardagi ma'lumotlarga kirish.
BIS vazifalari majmuasiga buxgalteriya hisobi kiradi:
 mehnat va ish haqi,
 moddiy qadriyatlar ,
 asosiy vositalar,
 tayyor mahsulotlar ,
 moliyaviy va hisob-kitob operatsiyalari,
 ishlab chiqarish xarajatlari,
 shuningdek,
 konsolidatsiyalangan buxgalteriya hisobi va hisoboti.
Individual boshqaruv funktsiyalarini bajarishni avtomatlashtirish ularni
kichikroq qismlarga ajratishni talab qiladi - funktsional vazifalar, ularni hal qilish
uchun algoritmlar ishlab chiqiladi va dasturlar yoziladi. Funktsional jihatdan LSI
quyidagilarga ega bo'lishi kerak.
Har qanday shakldagi birlamchi va hisobot hujjatlarini tayyorlash, to‘ldirish,
tekshirish va chop etishni ta’minlash; Bir bosma shakldan boshqasiga xatosiz
ma'lumotlarni uzatishni amalga oshirish; Jami jamlash va ixtiyoriy murakkablik
darajasining foizlarini hisoblash; O'tgan davrlar uchun ma'lumotlar va hisobotlarga
kirishni ta'minlash (arxivni saqlash). Foydalanish qulayligi (foydalanuvchi
interfeysi qulay) Dasturiy ta'minotdagi funktsiyalarning to'liqligi va
avtomatlashtirish darajasi individual hisoblash funktsiyalari deyarli har qanday
paketda amalga oshirilishi kerakligini anglatadi.
20

Paketning moslashtirilganligi - bu yangi ko'rsatkichlarni sozlash uchun
vositalarning mavjudligi Moslashuvchanlik, ochiqlik va izchillik. Bu strukturaga
o'zgartirish kiritmasdan, unga yangi ma'lumotlarni qo'shish imkoniyatini anglatadi
va BUni barcha bosqichlarida saqlashni o'z zimmasiga oladi. Tizimning ko'p
qirraliligi iqtisodiyotning turli sohalari korxonalarida boshqaruv blokining o'ziga
xos xususiyatlarini hisobga olish imkonini beradi. Tizimning ishonchliligi uning
noto'g'ri foydalanuvchi buyruqlariga, apparatdagi nosozliklarga va ma'lumotlarni
tezda tiklash qobiliyatiga chidamliligini tavsiflaydi.
Ushbu imkoniyatlarni ta’minlash uchun tizim korxonadagi buxgalteriya
hisobining joriy holati to‘g‘risida yagona ma’lumotlar bazasiga va
foydalanuvchining xohishiga ko‘ra ulardan istalgan ma’lumotni osonlik bilan olish
mumkin bo‘lgan arxiv materiallariga ega bo‘lishi kerak. Korxonada buxgalteriya
hisobining o'ziga xos xususiyatlariga qarab, ma'lumotlar bazalari boshqa tuzilishga
ega bo'lishi mumkin, ammo unda majburiy muayyan buxgalteriya faoliyati uchun
tizimni tashkil etishning asosiy parametrlarini belgilaydigan qabul qilingan
hisoblar rejasining tuzilishiga mos kelishi kerak. Hisob-kitoblarni, jami
summalarni va foizlarni hisoblashni ta'minlovchi tizim modullari hozirda qabul
qilingan hisob-kitob standartlaridan foydalanishi kerak.
Tizimning kompyuter ishonchliligi uning tasodifiy nosozliklardan va ba'zi
hollarda ma'lumotlarning ataylab buzilishidan himoyalanganligini anglatadi.
Ma'lumki, zamonaviy shaxsiy kompyuterlar juda ochiq, shuning uchun himoyani
faqat jismoniy darajada ishonchli kafolatlash mumkin emas. Buzuqlikdan so'ng
buzilgan ma'lumotlar bazasini osongina tiklashi va tizimni imkon qadar tezroq
tiklashi muhim. Yaxshi buxgalteriya tizimlari ushbu talablarga javob beradi.
Buxgalteriya hisobi vazifalari, rejalashtirish, moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tahlil
qilishning butun majmuasini avtomatlashtirilgan hal qilishni ta'minlash, ichki
audit ;
Uning asosida zarur boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun korxonadagi
ishlarning joriy holati to'g'risida ishonchli tezkor ma'lumotlarni olish; Yagona
birlamchi ma'lumotlarga asoslangan operativ, buxgalteriya, statistik hisobning
21

integratsiyasi; uchun ishonchli ma'lumot olish fikr-mulohaza boshqaruv qarorlarini
qabul qilishda foydalaniladi;
Texnik jarayonning bosqichdan boshlab barcha bosqichlarida qayta ishlashni
avtomatlashtirish birlamchi buxgalteriya hisobi .
Buxgalteriya axborotining xususiyatlari: talablar, xarakteristikalar va
foydalanuvchilar.
LSI ga asoslanadi ma `lumot- rejalashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish
funktsiyalarini bajarish uchun zarur bo'lgan va boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun asos bo'lgan miqdoriy ma'lumotlar to'plami.
Buxgalteriya hisobi ma'lumotlariga qo'yiladigan talablar
Buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini korxonada uni tayyorlashda ishtirok
etganlar va uni korxonadan tashqarida ishlatuvchilar etarli darajada bir ma'noda
idrok etishi va tushunishi uchun u ma'lum talablarga javob berishi kerak.
Birinchidan, buxgalteriya ma'lumotlari taqqoslash va izchillik talablariga
javob berishi kerak. Ya'ni, hisob-kitob davrida buxgalteriya hisobining turli
shakllari va usullaridan foydalanish mumkin emas. Bunday holda, ma'lumotlarni
solishtirish qobiliyati yo'qoladi. Biroq, bu eskirgan yoki noto'g'ri tanlangan
buxgalteriya usuli cheksiz qo'llanilishi kerak degani emas. Amaldagi buxgalteriya
hisobi shaklini o'zgartirish uchun asosli sabablar bo'lishi kerak. Bunday
o'zgarishlar, agar ular yangi hisobot davri (yil) boshlanishi bilan birlashtirilgan
bo'lsa, sodir bo'lishi mumkin.
Ikkinchidan, buxgalteriya ma'lumotlari muhim bo'lishi kerak. Kichik
omillarni hisobga olgan holda vaqtni behuda sarflamaslik kerak. Ya'ni, agar
buxgalteriya hisobi bo'yicha harakatlar hisobga olinadigan mablag'larning qiymati
bilan taqqoslansa, buxgalteriya hisobini soddalashtirish kerak. Har bir kompaniya
buxgalteriya hisobining muhimlik darajasini o'zi tanlaydi. Shunday qilib,
buxgalteriya hisobi ob'ektiga qanday qiymat biriktirilganligiga qarab, u bir holatda
asosiy vositalarga, ikkinchisida - tovar-moddiy zaxiralarga kiritilishi va darhol
xarajatlarga hisobdan chiqarilishi mumkin.
22

Uchinchidan, buxgalteriya ma'lumotlari konservativ bo'lishi kerak. Chunki
buxgalteriya hisobida xo'jalik faoliyati faktlarining aks etishi har doim ham bir
ma'noli emas, kamroq optimistik bo'lgan taxminni tanlash kerak. Bu shuni
anglatadiki, siz hech qanday foydaga ishonishingiz va mumkin bo'lgan
yo'qotishlarni hisobga olishingiz kerak. Bu xususiyat aktivlarni, mulkni baholashda
va aniqlashda ehtiyotkorlik bilan ta'minlaydi
foyda marjalari.
To'rtinchidan, buxgalteriya ma'lumotlari to'liq bo'lishi kerak, foydalanuvchi
uchun zarur bo'lgan maksimalni o'z ichiga olishi kerak.
Jahon amaliyotida bor Buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining 4 ta asosiy
xarakteristikasi tegishli buxgalteriya tizimi bilan ta'minlanishi kerak:
1.muvofiqligi: ma'lumotlar qaror qabul qilishni osonlashtirishi kerak, ya'ni.
bashoratli qiymatga, fikr-mulohaza xususiyatiga, o'z vaqtidalikka ega
2.ishonchlilik- axborotning xato va noto'g'rilikdan etarli darajada erkinligini
nazarda tutadigan xususiyat:
Reprezentativlik - hodisa va uni baholash o'rtasida bevosita bog'liqlikning
mavjudligi
Neytrallik - hodisani baholashga foydalanuvchi / ekspert baholashni
o'tkazishda qanday maqsadlarga erishmoqchi ekanligi ta'sir qilmaydi.
Tekshirish imkoniyati ma'lumot to'plash va qayta ishlash bo'yicha turli
mutaxassislar bir xil natijalarga erishishini anglatadi.
3.qiyoslash - o'xshash ko'rsatkichlar yoki ma'lumotlar bilan taqqoslash
imkoniyati tufayli uning foydaliligini oshiradigan axborotni taqdim etish
shaklining xususiyati. Yakuniy shakl - bir xillik
4.ketma-ketlik - buxgalteriya hisobining har qanday printsipi va usulini
ma'lum bir ob'ektga nisbatan qabul qilinganidan keyin qo'llashda izchillik
1. Buxgalteriya hisobi axborotining ichki foydalanuvchilari quyidagilardir:
Ma'muriyat (direktorlar kengashi, menejerlar, xodimlar),
2.Buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining tashqi foydalanuvchilari
quyidagilardir: To'g'ridan-to'g'ri moliyaviy manfaatdor foydalanuvchilar (haqiqiy
23

investorlar, potentsial investorlar, kredit banklari), bilvosita moliyaviy manfaatdor
foydalanuvchilar (moliya organlari, soliq organlari, xizmat ko'rsatuvchi banklar,
boshqa davlat organlari, kasaba uyushmalari, sug'urta kompaniyalari, mijozlar),
Moliyaviy manfaatdor bo'lmagan foydalanuvchilar (statistiklar, arbitraj, auditorlik
firmalari)
2.2 Integratsiyalashgan LSI ni yaratish uchun “mijoz-server”
kompyuter texnologiyasidan foydalanish.
24

Ichki foydalanuvchilar tashkilotni boshqarish uchun buxgalteriya
ma'lumotlaridan foydalanish. Tashqi foydalanuvchilar buxgalteriya (moliyaviy)
buxgalteriya hisobi (moliyaviy hisobot) bo'yicha taqdim etilgan (ommaviy)
ma'lumotlarni o'rganish, moliyaviy manfaatlarga qarab tashkilotning moliyaviy
holati va moliyaviy holatini baholaydi.
LSI ni loyihalashda ular iqtisodiy ma'lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta
ishlashning barcha tizimlariga xos bo'lgan va o'ziga xos xususiyatlarga ega
ekanligini hisobga olish kerak. TO umumiy tamoyillar LSI qurilishi va
ekspluatatsiyasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
 Birinchi shaxs printsipi,
 Tizimli yondashuv printsipi,
 Ishonchlilik printsipi,
 Doimiy rivojlanish printsipi,
 Iqtisodiyot printsipi,
 Muvofiqlik printsipi.
Birinchi shaxs printsipi yakuniy qaror qabul qilish huquqini va
boshqaruvning turli darajalarida javobgarlik tartibini belgilaydi.
Tizimli yondashuv printsipi ASBUni loyihalash jarayonida butun boshqaruv
ob'ektini va uning boshqaruv tizimini tahlil qilishni, shuningdek, uni
avtomatlashtirish sharoitida ob'ektning ishlashi uchun umumiy maqsadlar va
mezonlarni ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu tamoyil tizimga axborotning yagona
kiritilishi va undan takroran foydalanishni, axborot bazasining birligini va
kompleks dasturiy ta’minotni ta’minlaydi. Ishonchlilik printsipi orqali taqdim
etiladi turli yo'llar bilan , masalan, tizimning strukturaviy elementlarini takrorlash
yoki ularning ortiqchaligi. Doimiy rivojlanish printsipi tizim muhim tashkiliy
o'zgarishlarsiz uni kengaytirish imkoniyatini talab qiladi. Iqtisodiyot
printsipi yangi LSI foydasi uning xarajatlaridan oshmaydi. Muvofiqlik
printsipi ishlab chiqilgan BIS korxonaning tashkiliy tuzilmasini, shuningdek, bu
tizimda ishlashga tayyor bo'lgan taqdirda, buxgalteriya hisobini yurituvchi
odamlarning manfaatlari va malakasini hisobga oladi, deb taxmin qiladi. LSIlar va
25

bilan tavsiflanadi o'ziga xos xususiyatlar ... Shunday qilib, BIS yagona asosiy
ma'lumotlar asosida buxgalteriya hisobining har xil turlarini (operativ, buxgalteriya
va statistik) birlashtiradi. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobining ushbu
turlarining birlashishi sodir bo'lmaydi, chunki ularning har biri o'z vazifalarini
bajaradi va o'z vazifalarini hal qiladi.
Qayta aloqa printsipi har qanday boshqaruv tizimining asosiy
tamoyillaridan biridir. Biroq, buxgalteriya hisobi muammolarini hal qilgandan
keyingina, fikr-mulohazalarni bildirish mumkin. LSI - fikr-mulohaza uchun
ishonchli ma'lumotning yagona manbai. Aynan mana shu ma'lumotlar korxona
menejerlari qaror qabul qilishda foydalanadilar.
Bundan tashqari, BIS ma'lumotlarni yig'ish va ro'yxatga olish jarayonidan
(birlamchi buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish) boshlab, buxgalteriya
hisobining barcha sohalarida buxgalteriya ma'lumotlarini qayta ishlashni
avtomatlashtirish qobiliyati bilan tavsiflanadi.
LSI ning quyidagi tasniflash xususiyatlari ajralib turadi:
1. Korxonaning ishlab chiqarish ko'lamiga qarab:
Kichik biznes LSI,
O'rta korxonaning LSI,
Yirik korxona LSI
2. Buxgalteriya funktsiyalarini qamrab olish darajasiga qarab:
Mini buxgalteriya,
Integratsiyalashgan tizimlar,
Integratsiyalashgan buxgalteriya tizimlari
3. Butun korxona boshqaruv tizimini avtomatlashtirish darajasiga qarab:
Oddiy buxgalteriya hisobi,
Integratsiyalashgan avtomatlashtirish tizimida buxgalteriya hisobining quyi
tizimi
4. Uskunaning arxitekturasiga qarab:
Mahalliy AWPlar,
LSI tarmoq arxitekturasi va axborotni qayta ishlash
26

5. Qurilish printsipiga qarab:
- Yagona dasturiy ta'minot yadrosiga asoslangan LSI
Ish stantsiyalari komplekslari
6. Amalga oshirish texnologiyasiga qarab: Kichik korxonalarda LSIni
yaratishda shaxsiy kompyuterdan foydalanish buxgalterning ish joyida
ma'lumotlarni qayta ishlashning barcha tartiblarini avtomatlashtirish imkonini
beradi.
Bunday LSIlarni yaratishda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirishning bir
necha yondashuvlari mavjud. Buning sababi shundaki, oddiy va rivojlanmagan
tuzilmaga ega bo'lgan kichik korxonalar alohida quyi tizim sifatida boshqaruv
hisobini talab qilmaydi. Birinchi yondashuv faqat moliyaviy hisobni
avtomatlashtiradigan tizimni yaratadi. Ushbu LSI mini-buxgalteriya sinfiga
tegishli. Qoidaga ko'ra, bu tizimda buxgalteriya hisobi bir shaxs - buxgalter
tomonidan amalga oshiriladi.
Ikkinchi yondashuvda, bundan tashqari moliyaviy hisob boshqaruv hisobi
qisman avtomatlashtirilgan. Bunday holda, buxgalteriya hisobi ikki kishi
(buxgalter va uning yordamchisi) tomonidan amalga oshiriladi: yoki kirishni
farqlash orqali bitta ish joyida yoki ikkita ish joyida.
Moliyaviy va boshqaruv hisobini avtomatlashtirish uchinchi yondashuv
bilan amalga oshiriladi. Katta hajmdagi qayta ishlangan ma'lumotlarga ega bo'lgan
bunday tizimda ko'p foydalanuvchi rejimi joriy etiladi. Bir nechta kompyuterlar
mahalliy tarmoqqa birlashtirilgan va har bir kompyuter alohida hisoblanadi. ish
joyi hisobchi.
Yondashuvni tanlash korxona turiga va uning hajmiga bog'liq. Yirik
korxonalardan farqli o'laroq, kichik korxonalar mehnat zichligi va ahamiyati
bo'yicha asosiy o'rinni egallagan moliyaviy buxgalteriya hisobiga e'tibor beradi.
Buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini umumlashtirish va sintez qilishga qaratilgan.
Alohida sohalar bo'yicha hisob yuritish, masalan, mehnat va ish haqi hisobi, tayyor
mahsulot va ularni sotish hisobi, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi,
27

moddiy boyliklar hisobi, konsolidatsiyalangan buxgalteriya hisobi va boshqalar
kabilardan foydalanish orqali amalga oshiriladi.alohida dasturiy modullar (bloklar).
Yirik korxona LSI quyidagi funktsiyalarning bajarilishini ta'minlashi kerak:
Buxgalteriya hisobi vazifalari, rejalashtirish, korxonaning moliyaviy-xo'jalik
faoliyatini tahlil qilish, shuningdek, ichki auditning butun majmuasini
avtomatlashtirilgan holda hal qilish; Korxonadagi ishlarning hozirgi holati
to'g'risida tezkor, doimiy o'zgaruvchan ma'lumotlarni olish. Shu bilan birga, asosiy
e'tibor investitsiya qilingan moliyaviy resurslardan foydalanish bo'yicha tezkor
tahliliy hisobotlar va xulosalarni olishga qaratilishi kerak; Boshqaruvni
birlashtirish va konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotlarni olish qobiliyati. Yirik
korxonalarning filiallari yoki masofaviy omborlari bo'lishi mumkin. Bundan
tashqari, bunday korxonaning moliyasi mulkdorlar guruhiga tegishli bo'lishi
mumkin. Shu sababli, bunday tizimda markazdan operativ boshqaruv uchun
ma'lumotlarni almashish imkoniyatiga ega bo'lgan masofaviy ish stantsiyalariga
ega bo'lish dolzarbdir.
Birinchi LSIlar yirik kompyuterlar va ifodalangan buxgalteriya tizimlari
asosida yaratilgan - buxgalteriya hisobining har bir bo'limi uchun shaxsiy
kompyuterlar paydo bo'lishidan oldin yaratilgan alohida dasturlar. Ular asosan
yirik sanoat korxonalarida, vazirliklarda, tk.da katta hajmdagi buxgalteriya
ma'lumotlarini qayta ishlash uchun ishlatilgan. qimmat bo'lgan, muhim hududlar
va ularning ishlashi uchun maxsus o'qitilgan xodimlarni talab qilgan. BISni
rivojlantirishning ushbu bosqichi shaxsiy hisob vazifalarini avtomatlashtirish bilan
tavsiflanadi. Mehnat va ish haqini hisobga olish, moddiy boyliklarni hisobga olish,
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish, mahsulot tannarxini hisoblash kabi eng
ko'p mehnat talab qiladigan sohalar avtomatlashtirildi. Bunday LSI larda axborotni
qayta ishlash markazlashtirilgan tarzda amalga oshirildi va mini-kompyuterlarning
paydo bo'lishi bilan u markazlashtirilmadi.
LSI ning keyingi rivojlanishi Rossiyadagi iqtisodiy o'zgarishlar va shaxsiy
kompyuterlarning paydo bo'lishi bilan bog'liq edi. ShKdan foydalanish axborot
manbasini ushbu axborotdan foydalanuvchiga yaqinlashtirdi - buxgalter
28

vositachilarni (hisoblash markazlarini) chetlab o'tib, shaxsiy kompyuterlar negizida
avtomatlashtirilgan ish stansiyalarini (AWP) yaratishga olib keldi. Buxgalteriya
hisobi ma'lumotlarini markazlashmagan holda qayta ishlash va ma'lumotlar
bazalarini foydalanuvchilar o'rtasida taqsimlash keng tarqaldi.Ushbu toifadagi
LSIlar orasida ombor hisobini avtomatlashtirish va mehnat va ish haqini hisobga
olish uchun hisobga olish tizimlari hozirgi vaqtda eng rivojlangan. Ular iqtisodiy
aktivlarning katta aylanmasi va sezilarli miqdordagi xodimlarga ega bo'lgan yirik
va o'rta korxonalarda qo'llanilishi mumkin.
Korxonada buxgalteriya hisobini har tomonlama avtomatlashtirish uchun
buxgalteriya hisobi sohalari uchun bir nechta dasturlar, shuningdek, buxgalteriya
hisobini joylashtiradigan, balansni tuzadigan va natijalarni umumlashtiruvchi
jamlangan dastur bo'lishi kerak. Shu bilan birga, konsolidatsiyalangan dasturga
turli bo'limlardan keladigan ma'lumotlar taqqoslanadigan bo'lishi kerak.
Shu munosabat bilan quyidagi tizimlar mavjud edi: "1C-Buxgalteriya Prof"
(firmasi "1C"); “Integrator-Solo” (“Ifosoft” firmasi); DiaSoft BALANS
(kompaniya
"DiaSoft"); "AUBI - mini buxgalteriya" (firmasi "O" Stream ")," Info-
Buxgalter "kichik korxonalar uchun ("Informatik" firmasi) va boshqalar.
Biznesni yanada rivojlantirish, korxonalarda sodir bo'ladigan biznes
jarayonlari LISdan kengaytirilgan imkoniyatlarni va soddalashtirilgan hisobdan
universalga o'tishni talab qildi. BIS foydalanuvchilari - malakali buxgalterlar
uchun nafaqat buxgalteriya hisobining barcha vazifalarini avtomatlashtirish, balki
korxona boshqaruvi samaradorligini oshirish, moliyaviy muvozanatni saqlash va
barqaror foyda olish uchun o'z vaqtida va tezkor moliyaviy ma'lumotlarni olish
kerak edi. Shuning uchun veb-ga asoslangan buxgalteriya tizimlari kerak edi.
Shu munosabat bilan paydo bo'ldi murakkab buxgalteriya tizimlari 50 - 60
kishini hisobga olish uchun mo'ljallangan "ABACUS" kabi (firma "Omega");
Integrator (InfoSoft); BEST - korxonalarni kompleks avtomatlashtirish uchun
(Intellect Service firmasi); Parus - Enterprise - yirik va o'rta korxonalar uchun
29

variant (Parus korporatsiyasi); Supermenejer (Lanks firmasi); "Turbo buxgalter"
("Diez" firmasi) va boshqalar.
Bu sinf buxgalteriya tizimlari , tegishli universal tizimlar , ular sanoat
korxonasida buxgalteriya hisobining o'ziga xos xususiyatlariga osongina
moslashtiriladi va tarmoqda ham, buxgalteriya xodimlarining alohida ish joylarida
ham ishlashi mumkin. Shuning uchun bunday tizimlar moliyaviy va iqtisodiy
dasturiy ta'minot bozorida eng katta sektorni egallaydi.
Bunday LSIlar korxonada buxgalteriya hisobi uchun eng keng
imkoniyatlarni ifodalaydi. Turli xil zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalanish tufayli ular quyidagilarni ta'minlaydi: Kichik biznes uchun ham,
korporativ tuzilmalar uchun ham har qanday buxgalteriya hisobining
xususiyatlarini sozlash qobiliyati;
- individual balans hisoblariga analitik xususiyatlarni kiritish orqali
kengaytirilgan analitik hisobni yuritish;
- xo'jalik operatsiyalarini bir necha usulda ro'yxatdan o'tkazish. Ko'pincha
biznes operatsiyalarini ro'yxatdan o'tkazishda ikkita yondashuv mavjud -
"e'londan" va "birlamchi hujjatdan".
- buxgalteriya ma'lumotlarini ro'yxatdan o'tkazish jarayonini
osonlashtiradigan va tezlashtiradigan ma'lumotlarni kiritishning bir nechta
variantlari (qo'lda, jurnaldan xo'jalik operatsiyasini nusxalash orqali, tipik
operatsiyalar tipik operatsiyalar ma'lumotnomasidan foydalangan holda,
ma'lumotnomadan tanlangan birlamchi hujjatlar shakllarini to'ldirish orqali)
- istalgan vaqtda va istalgan davr uchun har qanday dastlabki hisobot
hujjatlarini va tezkor xulosalarni, shuningdek moliyaviy hisobot shakllarini
shakllantirish.
- grafik muharrirdan foydalangan holda moliyaviy-xo'jalik faoliyati
natijalarining grafik illyustratsiyasini shakllantirish;
- buxgalteriya hisobi xodimlarining faoliyatini nazorat qilish uchun ishning
barcha bosqichlari bo'yicha ma'lumot to'plash.
30

- tarmoq texnologiyalaridan foydalanish asosida korxonadagi ishlarning
holati, konsolidatsiyalangan boshqaruv va konsolidatsiyalangan moliyaviy
hisobotlarni olish imkoniyatlari to'g'risida tezkor ma'lumotlarni shakllantirish;
- har bir foydalanuvchi (ma'mur, bosh buxgalter, buxgalter, ombor xodimi va
boshqalar) uchun kirish darajasini belgilash orqali ma'lumotlarning ishonchliligi va
xavfsizligi;
- ko'p valyutali hisobni joriy etish;
- chakana savdo korxonalarida hisob yuritish, tizimning elektron nazorat-
kassa mashinalari bilan aloqasini ta’minlash.
G'arbiy tizimlar Rossiya bozorida moliyaviy-iqtisodiy dasturiy ta'minotlar
orasida alohida o'rin tutadi. Ular moliyaviy va biznes boshqaruviga kompleks
yondashuvni namoyish etadi. uchun eng ko'p tavsiya etilgan dasturiy ta'minot
tizimlari katta biznes ("Scala", "Quyosh tizimi", "Platina", "SAP", "Avalon",
"Triton").
G'arb dasturlarining Rossiya bozorida tarqalishining asosiy sababi
buxgalteriya hisobini xalqaro standartlarga muvofiq olib borish qobiliyati edi.
Rossiya paketlari dastlab Rossiya bozori uchun yaratilgan va ularning
funktsiyalarini buxgalteriya hisobining g'arbiy versiyasiga kengaytirish uchun
mo'ljallanmagan. ularning yetkazib beruvchilari ozod beri G'arbiy paketlar Rossiya
bozori 90-yillarning boshlarida talablarga javob berish uchun muvaffaqiyatli qayta
qurishga muvaffaq bo'ldi Rus hisobi ... Ko'pincha ular ikkita buxgalteriya variantini
- g'arbiy va rus tilini qo'llab-quvvatlashga qodir, ammo ular juda og'ir va o'rganish
qiyin, shuningdek juda qimmat. Bunday tizimlarning rus ishlab chiqaruvchilari
keng jamoatchilikka kam ma'lum. Hozirgi kunda eng mashhuri - "Galaktika"
mahalliy majmuasi (firmasi "Galaktika"). LSI imkoniyatlarining yanada
rivojlanishi ushbu tizimlarda to'plangan va menejerlar va rahbarlar tomonidan
kundalik faoliyatida boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun foydalaniladigan
buxgalteriya ma'lumotlarini tahliliy qayta ishlash zarurati bilan bog'liq. Yuqori
raqobatbardosh Rossiya bozorida taniqli iqtisodiy va matematik usullardan,
matematik statistika usullaridan, tegishli dasturlash vositalaridan foydalanish
31

korxonaning moliyaviy holati va faoliyatini tahlil qilish imkonini beruvchi
moliyaviy va analitik dasturlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Bu kabi dasturlarni
o'z ichiga oladi - "Ekspress tahlil" (firmasi "Telecom-Service"); FinExpert
(RosExpertiza); Alt-Finance (Alt), Audit Eksperti (Pro-INVEST Consalting) va
boshqalar.
Hozirgi vaqtda zamonaviy BISni yaratish buxgalteriya hisobini
avtomatlashtirish, hisobotlarni tahlil qilish va korxona faoliyatini rejalashtirish
bilan bog'liq integratsiyaga qaratilgan. Integratsiyalashgan LSI Korxonani
boshqarish uchun ko'p funktsiyali tizimlar. Bunday tizimlarni yaratish zarurati
bugungi kunda ham ishlab chiqarish, ham savdo sohasidagi mahalliy
korxonalarning salmoqli qismi uchun yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Bunday tizimlar ma'lumotlar bazasiga kiruvchi ma'lumotlarni to'plash va
to'g'riligini tekshirish, tegishli algoritmlar bo'yicha qayta ishlash, ma'lumotlarni
tahlil qilishgacha bo'lgan buxgalteriya ma'lumotlarini qayta ishlash bo'yicha
vazifalarning butun majmuasini hal qilishni ta'minlashi kerak. Bundan tashqari,
bunday tizimlarda foydalanuvchiga ma'lumotlar bazalari, omillarni tahlil qilish
yoki optimallashtirish usullari sohasida maxsus bilim kerak emas.
Integratsiyalashgan LSI ni yaratish uchun “mijoz-server” kompyuter
texnologiyasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mijoz-server arxitekturasida
qurilgan ilovalardan foydalangan holda korxonada kompleks buxgalteriya hisobi,
moliyaviy tahlil va rejalashtirish uchun integratsiyalangan LSIni ishlab chiqish bir
qator afzalliklarga ega:
- ish stantsiyalari uchun juda past ishlash talablari.
- bir nechta dastur serverlari o'rtasida ma'lumotlarni qayta ishlash
vazifalarini taqsimlash qobiliyati.
- tarmoqni modernizatsiya qilish uchun kichik talablar.
- foydalanuvchilarga masofaviy kirishni arzon va ayni paytda samarali
amalga oshirish imkoniyati.
32

Mahalliy va global kompyuter tarmoqlari, telekommunikatsiya vositalaridan
foydalanish zamonaviy LSIning keyingi rivojlanishining xususiyatlarini belgilaydi.
Qurilish printsipiga ko'ra, LSI quyidagi sinflarga bo'linishi mumkin:
- Yagona dasturiy ta'minot yadrosiga asoslangan LSI
Ish stantsiyalari komplekslari
Bitta dasturiy ta'minot yadrosiga asoslangan LSI misoli 1C: Buxgalteriya
hisobi bo'lishi mumkin (AWP) buxgalterlar o'rtasidagi funktsiyalar aniq bo'lingan
o'rta va yirik korxonalarning buxgalteriya bo'limlariga qaratilgan. Bunday
komplekslar o'lchash joylari (asosiy vositalar, ish haqi, inventar ob'ektlari va
boshqalar) uchun alohida AWPlarni o'z ichiga oladi.
Foydalanuvchi faqat o'zini qiziqtirgan komponentlarni sotib olishi mumkin,
agar kerak bo'lsa, boshqa modullarni ham sotib oladi. Ma'lumotlarni taqdim
etishning yagona modeli yo'q: har bir AWS birlamchi hujjatlarni qayta ishlash va
hisobot shakllarini chiqarish uchun o'ziga xos funktsiyalarni amalga oshiradi.
Ushbu turdagi tizimlar yirik buxgalteriya hisobining ish jarayonining o'ziga xos
xususiyatlarini to'liq aks ettiradi.
Ba'zi tizimlar bu turdagi sof buxgalteriya ish stantsiyalaridan tashqari, ofis
ishlari, boshqaruv, xodimlarni hisobga olish uchun ish stantsiyalarini ham o'z
ichiga oladi, bu ularni korporativ tizimlarga juda o'xshash qiladi, lekin arzonroq.
Alohida ish stantsiyalaridan olingan ma'lumotlar tarmoq orqali
konsolidatsiyalangan buxgalteriya ish stantsiyalariga uzatiladi. Bu erda siz BEST
(Intellect-Service firmasi), FinEko (Aver firmasi), ComTech kabi tizimlarga
misollar keltirishingiz mumkin.
33

Xulosa
Biznesni yanada rivojlantirish, korxonalarda sodir bo'ladigan biznes
jarayonlari LISdan kengaytirilgan imkoniyatlarni va soddalashtirilgan hisobdan
universalga o'tishni talab qildi. BIS foydalanuvchilari - malakali buxgalterlar
uchun nafaqat buxgalteriya hisobining barcha vazifalarini avtomatlashtirish, balki
korxona boshqaruvi samaradorligini oshirish, moliyaviy muvozanatni saqlash va
barqaror foyda olish uchun o'z vaqtida va tezkor moliyaviy ma'lumotlarni olish
kerak edi. Shuning uchun veb-ga asoslangan buxgalteriya tizimlari kerak edi.
Axborot ta'minoti boshqaruv faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan
axborotni tashkil etishga qaratilgan bo'lib, mashinadan tashqari va mashina
ichidagi axborot ta'minotiga bo'linadi.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir
ko’rsatadi. Hisobning halqaro tizimlariga o’tishi amalga oshirilmokda, bu uning
uslubiyotining yangi shakllarini ishlab chiqishning talab qiladi. Buxgalteriya
hisobining axborot tizimi va uni kompyuterda ishlab chiqishni tashqil qilishning
an’anaviy shakllari katta katta o’zgarishlarga uchragan. Hisobchidan korxona
moliyaviy holatining ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviy tahlil usullarini egallash,
qimmatli kog’ozlar bilan ishlashni bilish, bozor sharoitlarida pul mablag`’lari
investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi. Buxgalteriya hisobining
axborotli tizimlari an’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini o’z
ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish xaki
(maosh) hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining
hisobi, ishlab chiqarish harajatlari hisobi, yig’ma hisob va hisobotlar tuzish.
Shaxsiy kompyuterlar bazasida avtomashtirilgan ish joylarining tashkil
qilinishi, korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoo’larini yaratish, axborot bazasini
tashkil qilish va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni
ilgari surdi. Ma’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini yaratish, turli
foydalanuvchilar o’rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang’ich
hujjatlarni avtomatik shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo’ldi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega.
34

Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va
uchastkalarining axborotli o’zaro hamkorliklarini.
Tashki aloqalar - boshqaruvning o’zga vazifalarini amalga oshiruvchi
boshqa bo’linmalari hamda tashqi tashkilotlar bilan o’zaro hamkorligini aks
ettiradi.
Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot texnologiyasi asosida
markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rolni o’ynaydi:
 foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda
 vazifalarni yechish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
 korxona, tashkilot, firmaning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy vazifalarini
integrallangan holda ishlab chiqarilishi ta’minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli
tarmoqlarini shakllantirish;
 har xil bo’linmalar uchun korxonaning yagona taksimlangan bazasini
yaratish; axborotlar
 hisoblash texnikasi bajaraadigan buxgalteriya hisoblashlar tarkibini ancha
 ko’paytirish;
 birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari,
bu qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta’minlaydi va hujjatlarni iyg’ish va
ro’yxatga olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytirish.
 buxgalteriya vazifalari majmualarini echishni integrtsiyalash;
 dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni
tashkil qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari personal kompyuterda bitta ish
joyida va unig tuzilishiga ko’ra izchillik bilan bajariladi.y Buxgalteriya tizimida
ishlatiladigan dasturiy ta’minotlar: “1S:Buxgalteriya”, “Parus”, “Intellekt- Servis”,
“Infosoft”, “Xakers-Dizayn” va boshqalar. Ko’pgina firmalar dasturlarni ikki
variantda: mahalliy va tarmoqli ishlab chiqaradilar. Ta’kidlash kerakki, tarmoqli
variantlar ancha murakkab va qimmat, “Mijoz-server” yangi texnologiyasini
amalga oshirishni, maxsus uskunlar va operatsion tizimlarni, hamda hisoblash
tarmog’iga xizmat ko’rsatuvchi mutaxassislar shtatini mavjudligini talab qiladi.
35

Kichiq-hisobxona ADPlar kam sonli, hisobning aniq uchastkasi bo’yicha
xodimlarni aniq aks ettirilgan hisobxonalar uchun mo’ljallangan
“Buxgalteriya-Asosiy kitobg’Balans” umumiy nomi ostidagi kichiq biznesga
mo’ljallangan dasturlar asosan sintetik va murrakab bo’lmagan tahliliy hisobni olib
borish vazifalarini bajaradi: Bu sinfga eng mashhur ADPlar “1S:Buxgalteriya”,
“Turbo- Buxgalteriya”, “Folio” va boshqalardir.
1C: Buxgalteriya dasturining asosiy tamoyillari
“1C-Buxgalteriya” dsturiy paketlar ta’minoti ikkita alohida dasturlardan
iborat:
“Uchet buxgalterskix operatsiy” (bmp.exe) – Buxgalteriya hisob-kitob
operatsiyalari
“Platejnie dokumenti” (uro.exe) – To’lov hujjatlari.
“Uchet buxgalterskix operatsiy" (buxgalteriya hisob kitob hujjatlari)
dasturiy paketi buxgalter provodkalarini (buxgalterskix provodok), birlamchi
hujjatlar pechatini (pechati pervichnix dokumentov), itogoviy hisob-ki tob
ko’rsatkichlari (rascheta itogovix pokazateley) va soliq ko’mitalariga
mo’ljallangan hisobotlarni yaratish (formirovaniya otchetov dlya nalogovix
organov) uchun ishlatiladi.
"Platejnie dokumenti" (to’lov hujjatlari) dasturi bank hujjatlarini yaratish,
qayta ishlash, tahlil qilish, pechatga chiqarish va saqlash uchun mo’ljallangan.
Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati:
36

1. Kenneth C.Loudon, Jane P.Loudon. Management Information Systems. New
York, 2016. Page 669.
2. S.S.Gulomov, B.A.Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik.-
T.: “Fan”. 2020.- 628 bet.
3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof.
V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop.- M.: Yurayt, 2018.- 482 s.
4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod
red. prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2022. -399 s.
5. Kenjabayev A.T., Jumaniyazova M.Yu., Tillyashayxova M.A. Informatika va
axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. “Iqtisod-moliya”. 2013, 160 bet.
Internet sayti:
www. http://el.tfi.uz/pdf/mddj22.uzk.pdf - Toshkent moliya instituti elektron
kutubxonasi ;
https://com-roseltorg.ru/uz/denezhnye-perevody/informacionnye-sistemy-
buhgalterskogo-ucheta-soobshchenie/
file:///C:/Users/admin/Downloads/bulutli-texnologiyalarning-afzalliklari-va-
kamchiliklari.pdf
https://ak.ambuizeler.com/partitial/5578752/?
var=4572633&ab2r=0&prfrev=false&rhd=false

37

Sotib olish