Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	22000UZS
Размер	73.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Май 2025
Расширение	docx
Категория	История

Buxoro amirligi davlat tuzumi va boshqaruvi

29
shaxslarga etkazish masalalari bilan shug ullangan. Dodhoh esaʻ – davlat
boshlig iga turli masalalar bo yicha kelib tushadigan ariza va shikoyatlarni qabul
ʻ ʻ
qilib, unga etkazish hamda berilgan javoblarni o z egalariga qaytarish vazifasi
ʻ
yuklatilgan.
Davlat boshqaruvida boshqa bir qator mansablar ham mavjud bo lib, ular asosiy
ʻ
vazifa bilan birga qo shimcha vakolatlarga ham ega bo lgan. Masalan, to qsabo –
ʻ ʻ ʻ
amir majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga, Xarkanrud tumanining
hokimligi va mirobligi ham uning qo lida edi. Shu bilan birga to qsabo harbiy
ʻ ʻ
harakatlar chog ida amir bayrog ini ko tarib yurgan. Eshikog aboshi esa, davlat
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlig i o z saroyida bo lgan vaqtda uni qo riqlash bilan bir qatorda Shofirkon
ʻ ʻ ʻ ʻ
tumanini boshqarish va bu hududlarda suv taqsimotini nazorat qilgan.
Miroxur – amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu Muslim
tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan shug ullanar edi. Yana uchta
ʻ
mansab mavjud bo lib, ushbu mansablar harbiy-ma'muriy xarakterga ega edi.
ʻ
Ulardan birinchisi, qo rchiboshi deb atalib, amir miltig i va boshqa quroli sozligi
ʻ ʻ
uchun javobgar bo lgan. Udaychi esa, harbiy harakatlar jarayonida naqibning
ʻ
ko rsatmasiga binoan navkarlar va qo shinning taqsimlanishi va joylashuvini
ʻ ʻ
kuzatish vazifasini bajargan. Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig i
ʻ
sanalib, davlatning asosiy ichki va tashqi xavfsizligi masalalarini nazorat qilib
turgan.
Amirlikda shig ovul, miroxo rboshi, mirshab kabi amallar bo lib, ular ham o ziga
ʻ ʻ ʻ ʻ
xos ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shig ovul
ʻ – davlat vakillari
va elchilarni qabul qilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan shug ullangan.
ʻ
Miroxo rboshi
ʻ – hukmdorga tegishli bo lgan otlarga em-xashak etkazish ʻ
masalasini tashkil qilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa, shaharni qo riqlash
ʻ
vazifani bajargan.
Shuni alohida ta'kidlab o tish joizki, markaziy boshqaruvda o sha davrda o zga
ʻ ʻ ʻ

12sifatida mashhur Buxoro qozisi hamda Ko kaldosh madrasasining mudarrisi Xodiʻ
Xo ja ibn Alouddin, shialar tarafidan esa Nodirshohning diniy va huquqiy
ʻ
masalalar yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so zga chiqqanlar”.
ʻ
Mazkur uchrashuvda har doimgidek sunniylarning shialik aqidasiga
qaratilgan da'volari ustunlik qilib turgan. Munozara davomida shia mazhabining
vakillari Ali Akbar va uning safdoshlari dastlabki ikki xalifa Abu Bakr va Umar
safdoshlarini kamsitishni, vaqtinchalik nikoh masalasini hamda Hazrat Ali
Muhammad Payg ambarning yolg iz vorisi ekanligini tan olishni rad etish
ʻ ʻ
to g risidagi kelishuvga rozi bo lganlar. Sunniylik vakillari o z navbatida shialik
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta'limotini, ya'ni to rt asosiy huquq maktablari qatorida ja'fariya mazhabini tan
ʻ
olishga tayyor ekanliklarini bildirganlar. “Yig ilishning yakunlovchi qismida
ʻ
ishtirok etgan ulamolar yagona “kelishuvga” imzo qo yganlar”.
ʻ
Mazkur kelishuv g oyaviy jihatdan ulamolar o rtasidagi muayyan
ʻ ʻ
barqarorlikni qaror toptirgan bo lsada, amalda diniy oqimlar o rtasidagi
ʻ ʻ
kelishmovchiliklar keyinchalik ham davom etgan.
Yuqoridagi tahlillardan ham ko rinib turibdiki, hokimiyatning so nggi
ʻ ʻ
ashtarxoniy Abulfayzxon qo lidan ketishida muayyan darajada tashqisiyosiy
ʻ
omilning o rni ham alohida ahamiyat kasb etadi.
ʻ
Mavjud adabiyotlarda Buxoro davlatida ashtarxoniylar sulolasining
inqirozga uchrashi va hokimiyat tepasiga mang itlar sulolasi vakillarining kelishi
ʻ
to g risida turli xil yondashuvlar ilgari surilgan. Xususan, R. Grausset, S. Beker
ʻ ʻ
kabi xorijlik olimlar oxirgi joniylar yoki ashtarxoniylar 1758 yilgacha hukmronlik
qilganliklari va oxirgi ashtarxoniy Abulg ozixon ekanligi to g risida fikr
ʻ ʻ ʻ
bildiradilar. Shundan kelib chiqib, mang itlar hokimiyat tepasiga 1785 yilda
ʻ
kelganliklari va uning birinchi hukmdori Shohmurod ekanligi to g risida ma'lumot
ʻ ʻ
beradilar.
Milliy adabiyotlarda ham ushbu masalaga turlicha yondashiladi. Xususan, II
jildlik O zbekiston halqlari tarixi kitobida
ʻ shayboniylarga qarindosh bo lgan ʻ

28 Davlatda yana to rt turdagi lavozim mavjud bo lib, maxsus tayinlov asosidaʻ ʻ
faoliyat yuritmasdan, balki ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar ushbu mansablarga har
qanday shaxs tayinlanishi mumkin bo lgan. Aniqrog i, amirga ma'qul bo lgan
ʻ ʻ ʻ
olimlar, saidlar, xojalar, o zbeklar va boshqalardan biriga topshirilgan mir asad,
ʻ
fayzi, sadr va sudur deb nomlangan lavozimlar.
Amirlik markaziy boshqaruvida davlat boshlig ining tashkiliyijrochilik ishlarini
ʻ
olib boruvchi bo limi mavjud bo lib, unda quyidagi to rt asosiy mansabdor shaxs
ʻ ʻ ʻ
o ziga belgilangan vakolatni amalga oshirgan. Jumladan, devonbegi – tanxo
ʻ
masalalarini qayd etuvchi daftarni yuritish mudiri; mushrif – hukmdor tomonidan
taqdim etilgan ashyolar, kiyimkechaklar, qalqonlar, sovutlar va boshqa sovg alarni
ʻ
yozib qoldirish ishlari bilan shug ullangan; daftardor
ʻ – tanho yoki suyurg oldan ʻ
foydalanish bo yicha tasdiqlangan yoxud rad etilgan shaxslarning ma'lumotini
ʻ
yuritgan; tanobchi devon – bahor va kuz oylarida xiroj erlaridan tushadigan
tushumlarni yurituvchi lavozimda xizmat qilgan.
Undan tashqari amirlik markaziy boshqaruvida uncha yuqori bo lmagan mansablar
ʻ
ham mavjud bo lib, ular o zlariga aniq belgilangan vazifani amalga oshirganlar.
ʻ ʻ
Ushbu lavozimlardan birinchisi bu – kutubxonachi bo lib, barcha ilm-ma'rifatga
ʻ
oid bo lgan kitoblarni va olimu-fuzalolar tomonidan yozib qoldirilgan asarlarni
ʻ
to plab, saqlab yurgan. Baxshi
ʻ – hukumatga aloqador bo lgan qurilish ishlarining ʻ
kirim-chiqim faoliyatini boshqarib turgan. Devoni sayisxona – shaxsan amir
tomonidan tayinlanadigan, otlarning hisob-kitobi, tantanavor bezaklari, do mbira
ʻ
va boshqa ashyolarini nazorat qiluvchi mansabdor shaxs. Devoni to shakxona
ʻ –
amirga tegishli bo lgan qimmatbaho kiyim-kechaklar, qurol-yarog lar va boshqa
ʻ ʻ
nodir narsalarning ro yxatini va ulardan foydalanganlik haqidagi ma'lumotlarni
ʻ
yurituvchi mansabdor.
Davlat boshlig i mahkamasining ikki asosiy maxsus xodimi bo lib, ular amirning
ʻ ʻ
kundalik ish yurgizish masalalari bilan bevosita mashg ul bo lgan. Parvonachi
ʻ ʻ –
amir farmonlari va boshqa qarorlarini beklarga hamda boshqa mansabdor

5
A.Asqarov, D.A.Alimova, H.Bobobekov, V.V.Bartold,
S.Beker, R.Grousset, H.Z.Ziyoev, B.Iskandarov, L.E.Krestovskiy, I.Levin,
D.Logofet, E.Meyendorf, A.R.Muhamadjonov, O.M.Masalieva, A.V.Nechaev,
N.K.Norqulov, Q.Rajabov, Sadriddin Ayniy, G.Xembli, M.Xoldsvort,
F.H.Qosimov, R.Holiqova va boshqalar 1
. Ushbu olimlarning tadqiqotlarida asosan
Buxoro amirligi davlatining yuzaga kelishi, tarixiy jarayonlar va hodisalarga
umumiy nuqtai nazardan yondashilgan.
Uchinchi: Buxoro amirligi davlatchiligini tilshunoslik, sharqshunoslik,
geografik va etnografik fanlari nuqtai nazaridan o rgangan Ansari Muxammadʻ
Rauf, D.Valieva, G.N.Kurbanov, B.Kazakov, B.V.Lunin, J. Nasir Jamal,
A.A.Semenov, O.A.Soloveva, G.Uiler, O.D.Chexovich, Ya.G .G ulomov,
ʻ ʻ
I.G aniev
ʻ 2
kabi olimlarning tadqiqotlari asosan Buxoro amirligining madaniy
hayoti, turli millatlarning turmush tarzi, dini va urf-odatlari hamda hududiy
birliklarini o rganishga qaratilgan.
ʻ
Tadqiqotning maqsadi. Buxoro amirligining tashkil topishi, davlatchiligi
rivojlanishi bosqichlarida muhim o rin tutadigan ijtimoiysiyosiy shart-sharoitlar,
ʻ
siyosiy-huquqiy va g oyaviy omillarni aniqlash hamda ularning siyosiy-huquqiy
ʻ
ta'limotlarning rivojida tutgan o rnini asoslash hamda davlat boshqaruvi, tashqi
ʻ
siyosati, sud va huquqiy tizimini o ziga xosligini muntazam bir tizim sifatida to liq
ʻ ʻ
va yakunlangan tarzda tadqiq etishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotning maqsadidan kelib chiqqan holda,
quyidagi vazifalar belgilandi:
- Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy-siyosiy
shartsharoitlarni tahlil etish;
- Buxoro amirligi davlatchiligining shakllanishi va rivojlanishiga ta'sir
2
B.Ahmedov. O zbekistonning atoqli tarixshunos olimlari. – Toshkent: Cho lpon, 2003. – 110 b; Istoriya
ʻ ʻ
Uzbekistana (XVI – pervaya polovina XIX veka) / A.A.Asqarov, B.A.Ahmedov, S.K.Kamalov va boshq; Otv.red.
G.

26Har kuni kechqurun shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qushbegiga
olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig igaʻ
qaytarilgan. Shuningdek, qushbegi Buxoro shahar hokimi bo lish bilan birga,
ʻ
barcha beklarning oliy boshlig i ham edi. Uning mahkamasidan markaziy
ʻ
hokimiyatning ko rsatmalari va qarorlari chiqib turgan. Qushbegi barcha ishlarni
ʻ
bevosita amirning roziligi bilan qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar
to g risida amirga yozma yoki og zaki axborot berib turgan. Otaliq – amirlik
ʻ ʻ ʻ
markaziy boshqaruvida o ziga xos vakolatga ega bo lgan, mang it hukmdorlarining
ʻ ʻ ʻ
tayanchi hisoblangan va ularning hurmatiga sazovor bo lgan mansab egasi. Unga
ʻ
Buxoro shahri va Samarqanddan Qoraqo lgacha bo lgan hududlarda suv
ʻ ʻ
taqsimotini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. O z navbatida otaliq Shohrud kanali
ʻ
mirobligi vazifasini ham bajargan.
Buxoro amirligida ahamiyati bo yicha uchinchi pog onada moliya idorasi
ʻ ʻ –
moliyaviy devonxona turgan, ushbu davlat idorasini oliy moliyaviy amallardan biri
sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat boshqaruv tizimida ikkinchi mansabdor
shaxs hisoblangan 3
. Devonbegi davlat xazinasi, zakot (xorijiy mamlakatlardan
keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan umumiy davlat
boshqaruvini amalga oshirgan. Amirning ikki xazinasi bo lib, uni bo lish quyidagi
ʻ ʻ
tamoyilga asosan amalga oshirilardi: ya'ni birinchi xazina asosiy xazina sarf
qilinmaydigan hamda daxlsiz sanalib, ikkinchisi xazina esa – xarajatlar manbai
hisoblangan. Amir an'anaga ko ra faqatgina otasi yoki bobosi tomonidan
ʻ
qoldirilgan daromadlarni sarf etib, o zining foydasini saqlab qo yardi.
ʻ ʻ
Amirlikda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy masalalar bilan
shug ullanuvchi vazirlik bo lib, ushbu idora bevosita to pchiboshiyi lashkar
ʻ ʻ ʻ
(harbiy vazir) tomonidan boshqarilgan 2
. To pchiboshiyi lashkar davlatdagi barcha
ʻ
otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo shinni boshqargan. U mahalliy
ʻ
hududlarni harbiy masalalarda amalda yordam beruvchi maxsus vakillari orqali
nazorat qilgan.

MUNDARIJA
KIRISH...........................................................................3
I BOB. BUXORO AMIRLIGI TASHKIL TOPISHINING IJTIMOIY-
SIYOSIY VA HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy – siyosiy shart-
sharoitlar.............................................................................8
1.2. Buxoro amirligining shakllanish va rivojlanish
bosqichlari..................................................................................16
II BOB. BUXORO AMIRLIGINING DAVLAT TUZUMI
2.1. Amirlikda markaziy va mahalliy boshqaruv......................... 29
2.2. Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi ...........40
XULOSA........................................................................49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.....................................51

35
undan tegishli xulosalar chiqarish hamda davlatning taraqqiyoti va rivojlanishida
uning ahamiyatini ko rsatib berish bugungi kunda tadqiq etilishi dolzarb bo lganʻ ʻ
mavzulardan biri hisoblanadi.
Buxoro amirligining tashqi siyosat borasidagi faoliyatini tadqiq etishda
tegishli qo lyozma asarlar va arxiv hujjatlarini o rganish muhim ahamiyat kasb
ʻ ʻ
etadi. Ushbu o rinda ta'kidlash joizki, bizgacha etib kelgan tarixiy manbalar
ʻ
mazkur davrga oid bo lgan tashqi siyosat borasidagi voqelikni to liq tavsiflash
ʻ ʻ
imkonini bermaydi. Bunday holatning yuzaga kelishiga Buxoro amirligida qo shni
ʻ
davlatlar bilan muntazam elchilik aloqalari o rnatilmaganligi, tashqi siyosat
ʻ
borasida olib borilgan faoliyatni lozim darajada qayd etilmaganligi, oz bo lsada,
ʻ
sohaga oid mavjud manbalarda u yoki bu amirning bu boradagi siyosatini haqqoniy
va xolis yoritilmaganligi, boshqa mamlakatlar elchiliklari tarkibida amirlikka
kelgan sayohatchilarning asarlarida ushbu masalalar qisman va o z mamlakatlari
ʻ
manfaatidan kelib chiqqan holda baholanganligi kabi qator sabablarni keltirib
o tish mumkin.
ʻ
Lekin shunga qaramay ushbu masalalar yuzasidan bir qator sharqshunos,
o lkashunos va tarixchi olimlar tomonidan muayyan darajada ilmiy tadqiqotlar olib
ʻ
borilganligini ham e'tirof etish lozim. Ular qatorida xususan, D.Valieva,
B.Mannonov, E.K.Meyendorf, G.A.Mixaleva, Z.Rahmonqulova, M.Sodiqov,
H.To raev, A.A.Semenov, N.A.Xalfin,
ʻ
B.Xo jaeva va boshqalarning ilmiy izlanishlarini ko rsatib o tish mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Shu bilan birga, mazkur izlanishlarda tashqi siyosat va diplomatiya tarixiga
oid bo lgan manbalar etarli tarzda tahlil etilgan deb bo lmaydi. Ularda Buxoro
ʻ ʻ
amirligining ayrim hukmdorlari tashqi siyosatiga qisman e'tibor berilib, asosan
ma'muriy tuzilish, er-suv munosabatlari, soliq tizimi, davlat mansab va unvonlariga
oid ayrim jihatlar o rganilgan, xolos. Masalan, A.A.Semenov tomonidan amir
ʻ
Haydarning Rossiya podshohi Aleksandr I ga yo llagan maktublari, G.A.Mixaleva
ʻ

21
tashkil etgan edi. Shuning uchun ham u davlat boshlig i sanalmish – amirga xalqniʻ
ma'rifatli, vatanparvar, bilimli kishilar bilan boyitish zarurligini ta'kidlaydi va uni
davlatni ularning vakillari bilan kengashgan, maslahatlashgan holda boshqarishga
chaqiradi.
Behbudiy o zining davlatchilikni shakllantirishga qaratilgan fikrlari bilan Buxoro
ʻ
amirligi davlatchiligi rivojiga ulkan hissa qo shgan. “U 1907 yilda Rossiya 3-
ʻ
Davlat Dumasi yig ilishida ko rib chiqish uchun “Turkiston madaniy muxtoriyati
ʻ ʻ
loyihasi”ni tayyorlagan va bu “Loyiha”ni Davlat Dumasining islom fraksiyasiga
topshirgan”.
Mahmudxo ja Behbudiy qozilar, ularning faoliyati, huquq va majburiyatlari,
ʻ
qozilik sudlari va vazifalari to g risida o zining siyosiyhuquqiy qarashlarini ilgari
ʻ ʻ ʻ
surib, o z o rnida huquq sohasida islohotlar o tkazish lozimligini alohida
ʻ ʻ ʻ
ta'kidlaydi.
Huquqshunos olima M.Ergashevaning ma'lumotlariga qaraganda: “Behbudiy
mamlakatdagi muhim huquqiy masalalarni ko rib chiqish va hal qilish qozilar va
ʻ
boshqa mansabdor shaxslar ixtiyoriga batamom topshirib qo yilganligi, ular
ʻ
faoliyati ustidan qat'iy va qonuniy nazorat olib borilmayotganligini ko rsatib
ʻ
beradi. U ayrim qozilar diniy, shar'iy va hattoki maishiy masalalarni ham
ta'magirlik asosida ko rib chiqayotganliklariga qattiq norozilik bildirib, qozilarning
ʻ
noqonuniy harakatlarini tanqid ostiga oladi”.
Behbudiy sud tizimini isloh qilish masalasida quyidagi takliflarni ishlab chiqadi:
birinchidan, qozilik sudi o rniga davlat apellyasiya
ʻ sudini tashkil etish;
ikkinchidan, rais, o rinbosar va uchta sud a'zosidan iborat bo lgan okrug sudlari
ʻ ʻ
faoliyatini nazorat qiluvchi Oliy sud palatasini tuzish 2
.
Atoqli davlat va jamoat arbobi, xalqparvar va jadid Abdurauf Fitrat ham qonunlar
va ularning jamiyat hayotidagi o rni va zarurati xususida o zining ilg or siyosiy-
ʻ ʻ ʻ
huquqiy fikrlarini “Rahbari najot” asarida bayon etadi.

34qator omillar sabab bo lgan. Birinchidan, mazkur hududda o z manfaatlariga egaʻ ʻ
bo lgan dunyoning etakchi davlatlarining o zaro nizolari (Rossiya-Turkiya,
ʻ ʻ
Rossiya-Eron, Angliya-Hindiston nizolari); ikkinchidan, Markaziy Osiyo
davlatlarida o zaro birlikning, hamjihatlikning mustahkam emasligi; uchinchidan,
ʻ
qo shni Eron, Afg oniston davlatlari bilan davlatlararo hududiy nizolarga barham
ʻ ʻ
berilmaganligi; to rtinchidan, mahalliy urug -aymog chilikning kuchayishi
ʻ ʻ ʻ
natijasida yuzaga kelgan ichki kelishmovchiliklar va g alayonlarning (xitoy-
ʻ
qipchoqlar, shialar) uzluksiz davom etishi va boshqalar.
Yuqoridagi omillar bilan bir qatorda, xonliklarning yirik davlatlar o rtasidagi
ʻ
nizolardan foydalangan holda har tomonlama o ylangan va muayyan maqsadni
ʻ
ko zlagan tashqi siyosat, xususan, diplomatik munosabatlarni to g ri yo lga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ymaganligini ham keltirib o tish o rinlidir. Binobarin, milliy manfaatlarni
ʻ ʻ ʻ
ustuvor yo nalish sifatida oqilona tashqi siyosatni amalga oshirish o z navbatida,
ʻ ʻ
davlatning ichki va tashqi mustaqilligini, xavfsizligini, taraqqiyotini belgilab
beruvchi muhim omil hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, ushbu omilga nafaqat,
xonliklar va Chor Rossiyasi davrida, balki yaqin o tmish ittifoq tuzumi zamonida
ʻ
ham muayyan darajada e'tibor berilmagan hamda bu borada etarli tajriba va
amaliyot mavjud bo lmagan.
ʻ
Shu jihatdan olganda, O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
ʻ
bu boradagi fikrlarini keltirib o tish o rinli, deb hisoblaymiz, ya'ni “O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi uchun mustaqil tashqi siyosat yuritish – davlat faoliyatining yangi va
amalda qo llanilmagan yo nalishlaridan biridir. Yakkahokimlik tizimi sharoitida
ʻ ʻ
O zbekiston xalqaro maydonga to g ridan-to g ri va ochiq chiqish imkoniyatidan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mahrum etilgan bo lib, o zining tashqi davlat idoralariga, etarlicha diplomatlariga
ʻ ʻ
va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi mutaxassislariga ega emas edi”.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning yuqorida keltirilgan
ʻ
fikrlaridan kelib chiqib, milliy davlatchilik tarixining muhim masalalaridan biri
bo lgan tashqi siyosat va diplomatik munosabatlar tarixini xolisona o rganish va
ʻ ʻ

9
va uning tarafdorlari tomonidan muqaddas qadamjo hisoblanadigan Xo jaʻ
Bahovuddin xonaqosining vayron etilishi aholining kuchli noroziligini kelib
chiqishiga sabab bo lgan.
ʻ
Binobarin, 1721-1722 yillarda Samarqandning Rajab Sulton boshqaruviga
o tishi nafaqat Buxoro xonligiga qarshi qaratilgan g alayon sifatida, balki
ʻ ʻ
mamlakat zaiflashuvining asosiy sabablaridan biri sifatida baholanadi. Qozoq va
qoraqalpoqlarning 1723 yildan 1730 yilgacha davom etgan isyonining asosiy
sababchilaridan biri ham Rajab Sultonning yaqin kishisi Shahrisabz hokimi
Ibrohimbiy Kenagas edi. Buning oqibatida, Abulfayzxon va uning harbiy qo shini
ʻ
isyonchi kuchlar oldida himoyasiz qolgan edi. Mamlakatda tinimsiz davom
etayotgan g alayonlar natijasi o laroq hamda o sha davrda ro y bergan tabiiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
ofatlar (surunkasiga uzoq muddat yomg ir yog ishi) sababli haydaladigan erlarning
ʻ ʻ
dehqonchilik uchun yaroqsiz ahvolga kelishi va o z navbatida aholining katta
ʻ
qismini Samarqand va Miyonqol hududlarini tark etishga majbur etgan 4
.
Sharqshunos Anke fon Kyugelgenning ma'lumotlariga ko ra, otaliq lavozimida
ʻ
faoliyat yuritgan Muhammad Hakimbiy (Muhammad Rahimning otasi) isyonchilar
va ichki dushmanlar bilan tinchlik yo lida muzokaralar olib borishi natijasida
ʻ
muayyan muddat davomida barqarorlikni saqlashga muvaffaq bo lgan. Shu bilan
ʻ
birga, yuqorida nomi tilga olingan Ibodullo xitoy o z tarafdorlari va boshqa xitoy-
ʻ
qipchoq urug iga mansub bo lgan aholi bilan birgalikda Miyonqolda amirga qarshi
ʻ ʻ
qo zg olon ko targan va buning oqibatida bir qator shaharlar vayrona holatga
ʻ ʻ ʻ
tushib qolgan. Bunday vaziyatda Abulfayzxon Ibodullo xitoyning qilmishlariga
yarasha jazo berish o rniga, aksincha, uni devonbegi (“devonxona boshlig i”)
ʻ ʻ
lavozimiga tayinlagani xalqning haqli ravishda Abulfayzxon xokimiyatiga nisbatan
noroziligini va unga qarshi borish ruhiyatini keltirib chiqargan.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, Muhammad Hakimbiy Abulfayzxon
hukmronligi davrida davlat hokimiyatiga qarshi chiqqan qo zg olonchilarga qarshi
ʻ ʻ

23
Buxoro amirligining davlat boshqaruvi tarixi, ayniqsa, markaziy va mahalliy
boshqaruvida amaldorlarning ishtiroki, ular faoliyatining huquqiy asoslari hamda
markaziy va mahalliy boshqaruvning o zaro munosabatlari muhim tarixiyʻ
manbalarning mavjudligiga qaramasdan, ilmiy jamoatchilik tomonidan etarlicha
o rganilmagan. Ta'kidlash joizki, Sobiq Ittifoq davri adabiyotlarida bunday
ʻ
masalalar bir tomonlama, hukmron mafkura manfaatlari va talablari nuqtai
nazaridan yoritilgan edi. Binobarin, milliy davlatchiligimiz tarixini o rganishga
ʻ
jiddiy e'tibor berilayotgan bugungi kunda Buxoro amirligining XIX asr oxiri – XX
asr boshlaridagi tarixi, markaziy va mahalliy boshqaruv tartiblari, oliy tabaqa
amaldorlar va quyi ma'muriy birliklardagi mansabdor shaxslar hamda harbiy-
ma'muriy va diniy amaldorlarning davlat boshqaruvidagi o rniga doir ilmiy
ʻ
asarlarga ehtiyoj kattadir.
Buxoro amirligida oliy harbiy-ma'muriy amaldorlar, mahalliy boshqaruvdagi
asosiy mansabdorlar mang it urug iga mansub bo lgan kishilardan tayinlangan.
ʻ ʻ ʻ
Shu bilan birga, bu davrda mang itlarga va boshqa o zbek urug lariga mansub
ʻ ʻ ʻ
bo lmagan kishilarning ham davlat boshqaruvida yuqori amallarni egallash holati
ʻ
ko zga tashlanadi. Shu o rinda, davlatda amirdan keyingi ikkinchi o rinda
ʻ ʻ ʻ
turadigan qushbegi mansabiga forslar orasidan tayinlangan kishilarning borligiga
ham e'tiborni qaratish lozim.
Buxoro amirligida markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga
oshirilar edi: amir – davlat boshlig i; qushbegi – bosh vazir; otaliq; moliya idorasi;
ʻ
vaziri harb; qozilik mahkamasi.
Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo lib, u bir vaqtning o zida diniy va
ʻ ʻ
dunyoviy hokimiyat boshlig i edi. Shu bilan birga, amir – davlatning oliy bosh
ʻ
qo mondoni, amirlik erlarining oliy egasi hisoblangan.
ʻ
Mang itlar sulolasining uchinchi vakili bo lmish Shohmurod (1785
ʻ ʻ - 1801) amirlik
unvonini qabul qilgan. Amirlik unvoni ilgari asosan qo shin boshliqlari va
ʻ

8Tarixiy manbalardan ma'lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda,
ayniqsa, uning oxirgi vakillaridan biri Abulfayzxon hukmronligi yillarida (1711-
1747) davlatda o zboshimchalik, boshboshdoqlik, o zbek qabila-urug lari o rtasidaʻ ʻ ʻ ʻ
hokimiyat uchun kurash, ayrim hududlarning mustaqillikka bo lgan intilishlarining
ʻ
kuchayishi bilan bog liq holatlar Buxoro davlatini ham ichki ham tashqi siyosatda
ʻ
to la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi. Jamiyat hayotida bunday muammolarning
ʻ
yuzaga kelishiga asosiy sabablardan biri – ashtarxoniylar sulolasining so nggi
ʻ
vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining pasayganligi va uning
etarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi.
Sharqshunos Anke fon Kyugelgen ma'lumotlariga e'tibor qaratadigan
bo lsak, ashtarxoniylarning so nggi vakillari davlatni boshqarish, uni
ʻ ʻ
mustahkamlash va davlatning ichki hamda tashqi xavfsizligi masalalariga jiddiy
e'tibor qaratmaganlar. Buning oqibatida joylardagi ichki siyosiy nizolarni hal etish
va Eron davlati tomonidan bo lgan tashqi xavf oldida mamlakat ojiz bo lib qolgan
ʻ ʻ
edi.
Shu bilan birga, ob'ektiv sabablar bilan bir qatorda, bizning fikrimizcha,
mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta sub'ektiv
omil va voqealar ham muayyan darajada o zining ta'sirini o tkazgan:
ʻ ʻ
Birinchidan, xonlikning muhim hududiy markazlaridan biri hisoblangan
hamda mamlakatning asosiy iqtisodiy, ma'rifiy va harbiy resurslari joylashgan
Samarqand bekligini xonning asosiy raqiblaridan biri bo lgan Rajab Sulton
ʻ
boshqaruviga o tishi;
ʻ
Ikkinchidan, nomusulmon bo lgan jo ng orlar quvg inidan qochgan qozoq
ʻ ʻ ʻ ʻ
ulamolariga nisbatan xon hokimiyati tomonidan etarli e'tibor bo lmaganligi va
ʻ
buning oqibatida musulmonlar o rtasida katta obro ga ega bo lgan ushbu
ʻ ʻ ʻ
ulamolarning etti yil davomida sarson-sargardonchilikda bo lishlari aholining
ʻ
xonga bo lgan hurmat e'tiborini yo qolishiga olib kelgan;
ʻ ʻ
Uchinchidan, xonning bevosita yo l qo yib berishi natijasida Ibodullo
ʻ ʻ xitoy

25
Amirlikdagi barcha bekliklar beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir
huzuriga yozma axborotnomalar yuborib turganlar. Ularga amir nomidan tegishli
tartibda muboraknomalar jo natilgan. ʻ
Markaziy davlat boshqaruvini bir qator idoralar majmuasi tashkil etib, davlatning
oliy boshqaruv organi – oliy davlat mansabi hisoblangan qushbegi tomonidan
boshqariladigan davlat devonxonasi (qushbegi devonxonasi) hisoblangan.
Qushbegi mansabi ilgaridan mavjud bo lgan bo lsada, XVII asrga kelib “otaliqlik”
ʻ ʻ
unvoniga nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha toraygan.
XVIII asrning o rtalariga kelib qushbegi mansabi etakchi o ringa chiqib, u davlat
ʻ ʻ
apparatining asosiy bo g ini sifatida barcha boshqaruvning asosiy funksiyalarini
ʻ ʻ
o z qo lida to play borgan. Qushbegi mahalliy beklar orqali markaziy davlat
ʻ ʻ ʻ
boshqaruvini amalga oshirish bilan bir qatorda, chet mamlakatlardan keladigan
mol-mulklardan olinadigan boj to lovlari ustidan nazoratni amalga oshirgan.
ʻ
Qushbegi lavozimiga davlatning tajribali, ishbilarmon, siyosatdon kishilaridan
tayinlanib, nomzod avval devonbegi mansabida faoliyat yuritgan bo lishi lozim
ʻ
bo lgan. U saroydagi eng yuqori unvon egasi sifatida davlatda amirdan keyin
ʻ
turgan. Turklardagi ulug vazir yoki Evropadagi davlat kansleri singari, qushbegi
ʻ
amirning eng yaqin maslahatchisi va ishonchli kishisi bo lgan. Qushbegi bir
ʻ
vaqtning o zida amirning shaxsiy muhrini saqlash, boshqa davlatlar bilan
ʻ
aloqalarni nazorat qilish, shuningdek moliya ishlarini boshqarish kabi mas'ul
vazifalarni ham amalga oshirgan.
Buxoro amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to lovlari boshqaruvi
ʻ
ham qushbegi qo lida bo lishi bilan bir qatorda, u er solig ini yig ish va er-
ʻ ʻ ʻ ʻ
mulklarni berishni ham nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi
xavfsizligini nazorat qilish vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun
ham amir shahardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga
maxsus qurilgan joyida amir shaharga qaytguncha kutib o tirishga majbur bo lgan.
ʻ ʻ

30davlatlarda amalda mavjud bo lmagan tartib, ya'ni harbiy yig inlar paytidaʻ ʻ
mahalliy boshqaruv vakillari markaziy boshqaruvda bevosita ishtirok etganlar.
Chunonchi, chandavul, qorovul, yo lchi va josus
ʻ kabi.
Davlat mahkamasida boshqa bir qator xizmatchi xodimlar bo lib, ular faqatgina
ʻ
tegishli xizmat vazifalarini bajarganlar. Ular qatoriga jibachi, sadaqko rchi,
ʻ
qilichko rchi, mo zabardor, oftobachi, ro ypokbardor, qurutbardor, tarkashbardor,
ʻ ʻ ʻ
gulobi, mufarrix, dastorband, jig oband, tamakisoz, otashbardor, to g bichi,
ʻ ʻ ʻ
shukurchi, nayzabardor, jilovchi kabilar. Masalan, jibachi harbiylar uchun maxsus
kiyim tiksa, mo zabardor amirning oyoq kiyimlarini saqlagan. Ro ypokbardor
ʻ ʻ
amirning pardoz-andozi bilan, tarkashbardor esa, uning yotog ini tozaligi va
ʻ
saranjomligiga shaxsan javobgar bo lgan. Undan tashqari otashbardor davlat
ʻ
mahkamasini yoritish masalalariga javobgar bo lgan bo lsa, nayzabardor bilan
ʻ ʻ
jilovchi amirning shaxsiy qurol-aslahalari va ot-aravasini har qanday holatda
tayyor turishiga javobgar bo lgan.
ʻ
Markaziy boshqaruvda har bir sohani, aniqrog i savdo-sotiq, hunarmandchilik,
ʻ
ishlab chiqarish kabi masalalarni boshqarib turuvchi vakillar tayinlangan. Masalan,
sharbatdor amirlikda turli ichimliklarni tayyorlash va etkazishni tashkil etgan
bo lsa, zargarboshi
ʻ zargarlar faoliyatini nazorat qilib turgan. Me'morboshi esa,
shaharning bosh me'mori hisoblanib, shaharni bezash va qurilish ishlariga umumiy
rahbarlikni amalga oshirgan. “Amir oshxonasining bosh oshpazi farroshboshi deb
atalgan”.
O z o rnida ta'kidlash lozimki, amirlikda fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashga
ʻ ʻ
doir bir qator ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, fuqarolarni yo llarda o g ri,
ʻ ʻ ʻ
talonchi, bosqinchi va turli isyonchilar hujumidan himoya etish maqsadida bir
qator mansablar joriy etilgan edi. Ular qatorida zindonband, jilband, jallod va
bandiband kabi amaldorlarni sanab o tish mumkin.
ʻ
Amir yoki uning vakolati doirasida tayinlangan mansabdor shaxslar, ya'ni
amirning joylardagi vakili, mahalliy boshqaruvchilar hamda beklar davlatning

15
mutafakkirlar o z davrida xalqimizning siyosiy va huquqiy tafakkurini boyitishgaʻ
beqiyos hissa qo shganlar.
ʻ
“XX asr boshidagi ma'rifatchilik harakati haqida gapirgandim,- degan edi
Prezidentimiz I.A.Karimov. – O sha harakatning namoyondalari boylik uchun,
ʻ
shon-shuhrat uchun maydonga chiqishdimi? Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvar
ʻ
qori, Fitrat, Tavallolarga maktab ochganlari, xalqni o z haq-huquqlarini tanishga
ʻ
da'vat etganlari uchun birov maosh to laganmi? Birov ularga oylik berganmi?
ʻ
Albatta yo q! Ular o t bilan o ynashayotganini, istibdodga qarshi
ʻ ʻ ʻ
kurashayotganliklari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan bilishgan. Bilaturib
ongli ravishda mana shu yo ldan borganlar. Chunki, vijdonlari, iymonlari shunga
ʻ
da'vat etgan”.
Xuddi ana shunday tarixnavis, siyosatdon olimlardan biri, bu mang itlar sulolasi
ʻ
hukmronligi davrida yashab ijod etgan Muhammad Vafo Karminagiydir. U xalq
orasida “Qozi Vafo” nomi bilan mashhur bo lib, qozilik lavozimiga yangi sulola –
ʻ
mang itlar sulolasining asoschisi Muhammad Rahimxon zamonida erishgan.
ʻ
Muhammad Vafo Karminagiy tomonidan “Tuhfat ul-xoniy” (“Xonning tuhfasi”)
nomli siyosiy-tarixiy asar yozib qoldirilgan.
Tarixnavis olim o z asari orqali mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy tanglikni, ya'ni
ʻ
feodal tarqoqlikning kuchayishi, buning natijasida markaziy davlat apparatining
zaiflashuvi, mang it hukmdorlarining uluslar va qabilalarni buysundirish
ʻ
maqsadida olib borgan tinimsiz urushlari, buning oqibatida ko plab shaharlar
ʻ
hamda qishloqlarning vayron etilishi, mehnatkash halq turmushining og irlashib
ʻ
borishi hamda uning asosiy sabablarini aniqlashga yordam berishi mumkin bo lgan
ʻ
ma'lumotlarga batafsil to xtalib, tanqidiy baho beradi.
ʻ
“Tuhfat ul-xoniy”da bundan tashqari, o zbek qabilalari va ularning ijtimoiy-
ʻ
siyosiy hayotda tutgan o rni; ashtarxoniylar, mang itlar hukmronligi davrida
ʻ ʻ
o zbek qo shini va davlatining tuzilishi; 1722 – 1782 yillarda Buxoro bilan Eron,
ʻ ʻ

43
abadiylashirish to g risidagi O zbekiston Respublikasi Prezidentiningʻ ʻ ʻ
Farmoyishi // O zbekiston ovozi. – 1999. – 13 may.
ʻ
6 O zbekistonning yangi tarixini yaratish to g risidagi O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 dekabrdagi qarori // Xalq
so zi. – 1996. – 16 dek.
ʻ
7 “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” // O zbekiston
ʻ
Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. – 1997. –№ 9.
8 Qatag on qurbonlarini yod etish kunini belgilash to g risida O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Prezidentining 2001 yil 1 maydagi Farmoni // Xalq so zi. – 2001.
ʻ
– 2 may.

VII. Internet sahifalari
1. http://www.portalus.ru
2. http://www.library.by
3. http://www.esci.ru
4. http://www.2lib.ru
5. http://www.kungrad.com
6. http://www.hrono.ru
7. http://www.ant.tj
8. http://www.nasledie.ru
9. http://www.history.uzsci.net
10. http://www.planetadisser.com

38qiyofasida Orenburgdan Buxoroga rus konfidentlaridan biri Habibulla Abdulov
yuboriladi. U bu erda rasman soxta pul yasashda ayblangan va Buxoroga qochib
kelgan rus fuqaroligiga mansub teptyartatarlarni Rossiyaga topshirish haqida
muzokaralar yuritadi, ammo aslida unga yuklatilgan asosiy vazifa Nodirshohning
Buxoroda yashashi taxmin etilgan nevarasini rus imperatori panohiga olib ketish
bo lgan. ʻ
Shu yilning o zida Orenburgga Buxoro amirligi elchilari sifatida ikki
ʻ
savdogar – Mirzabek Allayorov va G ofurjon Navro zjonovlar tashrif buyuradi.
ʻ ʻ
Ushbu elchilar Orenburg general-gubernatoriga Buxoroda soxta pul yasash bilan
shug ullanuvchi Valit Hamitovdan musodara qilib olingan uskunalarni
ʻ
topshiradilar. Lekin ushbu savdogarlarda elchilik vakolatini tasdiqlovchi kerakli
hujjatlar bo lmaganligi sababli, ularning Rossiya davlati boshliqlari bilan
ʻ
uchrashishlariga ruxsat etilmaydi. Shunga qaramay, Buxoro amirligidan elchi
sifatida kelgan ikki savdogarga nisbatan iltifot ko rsatilib, Buxoro amirligi bilan
ʻ
do stona munosabatda bo lish maqsadida har qanday munosabatga kirishishga
ʻ ʻ
tayyor ekanligi xususida ta'kidlab o tiladi.
ʻ
1809 yilda Rossiyadan Buxoroga “maxfiy suratda yana bir konfident –
poruchik Odilnosir Subhonqulov Orenburg harbiy gubernatori nazorati ostida
yuboriladi”. Poruchik Subhonqulov missiyasi dastlab Buxoro amirligi hamda
Rossiya davlatlari o rtasidagi karvon savdolarining xavfsizligini ta'minlash,
ʻ
aniqrog i qaroqchilar tomonidan talon-taroj qilingan savdo karvonlari masalasini
ʻ
hal qilish hamda Rossiya-Buxoro davlatlari hamkorligida o zaro jinoyatchilikka
ʻ
qarshi kurashish, shu bilan birga, Rossiyadan qochib Buxoroda boshpana topgan
soxta pul yasovchi Xamitov va uning sheriklarini Rossiya davlatiga topshirish
bilan bog liq masalalar bilan shug ullangan.
ʻ ʻ
O z navbatida, amir Haydar javob xatida bunday masalalar faqatgina ikki
ʻ
davlatning boshliqlari tomonidan hal qilinishi, ya'ni amirga faqat bevosita Rossiya
davlati boshlig i murojaat qilishi lozimligi haqida bayon etadi. Buxoro amiri
ʻ

10kurashda bir qator muvaffaqiyatlarga erishgan. Bundan ijobiy tarzda foydalangan
Muhammad Rahim davlat hokimiyatini egallashga qaratilgan faoliyatini
mustahkamlay borgan.
Hokimiyatning ashtarxoniylar qo lidan mang itlar qo liga o tishida yana birʻ ʻ ʻ ʻ
asosiy va muhim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat hisoblanadi. Xususan, Eron shohi
Nodirshohning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini o z ta'sir doirasiga
ʻ
olishga qaratilganligi, o z navbatida, xonlikda davlat hokimiyatini tubdan
ʻ
o zgarishiga sabab bo lgan.
ʻ ʻ 4
Eron shohi Nodirshohning o g li Rizoquli 1737-1738 yillarda ashtarxoniylar
ʻ ʻ
qo shini bilan Qarshi bekligida va Shulluk vohasida to qnashib, o zbek
ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini mag lubiyatga uchratadi. Shu bilan birga, uzoq maqsadlarni
ʻ ʻ
ko zlagan Nodirshoh asirga olingan o zbek qo shinlariga nisbatan g amxo rlik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi va otaliq Muhammad Doniyolbiyni asirlikdan ozod etadi. Yuqoridagilar
ʻ
bilan cheklanmasdan, “Nodirshoh o g li Rizoqulining nomaqbul harakatlari uchun
ʻ ʻ
Abulfayzxondan uzr so rab, undan an'anaga ko ra sulh tuzishni taklif qiladi”.
ʻ ʻ
Ikki davlat hukmdorlari Amudaryo qirg oqlarida uchrashib, Eron va Turon
ʻ
mamlakatlari o rtasida barqaror ittifoqni mustahkamlashga kelishib oladilar.
ʻ
Mazkur uchrashuvda Muhammad Hakimbiy va uning o g lini ozod etilishi ikki
ʻ ʻ
davlat o rtasidagi barqaror tinchlikni o rnatishda muhim omil bo lib xizmat qilgan.
ʻ ʻ ʻ
Ikki davlat o rtasida tinchlik muzokaralarini o tkazishda Muhammad Hakimbiy va
ʻ ʻ
uning o g li Muhammad Rahimlarning xizmati katta bo lgan. Bunday vaziyatdan
ʻ ʻ ʻ
unumli ravishda foydalangan Muhammad Rahim hokimiyatni egallash uchun
Nodirshoh bilan samimiy munosabatda bo lishga intiladi.
ʻ
Nodirshoh Muhammad Rahimning hokimiyatni boshqarishga bo lgan
ʻ
qobiliyatini ko rib, unga o z o g li kabi yondashadi hamda hokimiyatni egallashda
ʻ ʻ ʻ ʻ
amaliy yordam ko rsatadi. Xususan, Nodirshoh Muhammad Rahimga o z harbiy
ʻ ʻ
kuchini mustahkamlashi uchun askarlar sonini 6000 dan 18000 gacha
4
Qatag on qurbonlarini yod etish kunini belgilash to g risida O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 1 maydagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Farmoni // Xalq so zi. – 2001. – 2 may.
ʻ

13
ashtarxoniylar sulolasi (joniylar) hokimiyatni 1601 yildan 1753 yilga qadar
boshqarganligi haqida so z yuritilib, biz tadqiq etayotgan masala yuzasidanʻ
jumladan, shunday deyiladi: “joniylarning so nggi vakili Abulg ozi qat'iyatli emas
ʻ ʻ
edi. U Shohmurodga otaliq lavozimini egallash va amalda hokim bo lishga rozilik
ʻ
berishini so rab bir necha marta murojaat qildi. U ko p marta rad javobini bergach,
ʻ ʻ
nihoyat rozi bo ldi, vazirlik (1785-1800) lavozimini egallab, qo zg olonlarni
ʻ ʻ ʻ
tinchitdi va davlatda tartib o rnatdi. So ng Abulg ozini taxtdan ag darib 1785 yilda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zi taxtga o tirdi”.
ʻ ʻ
Mazkur ma'lumotdan ashtarxoniylar sulolasi 1785 yilgacha hukmronlik
qilgan, degan xulosaga kelish mumkin. Muhammad Rahimbiy vafotidan keyin
1758 yilda uning yosh nevarasi Fozil To ra taxtga o tiradi, unga Muhammad
ʻ ʻ
Rahimning katta amakisi Doniyolbiy otaliq tayinlanadi. Muhammad Rahimning
o limi haqidagi xabar viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi
ʻ
harakatlarini kuchaytirib yuboradi. Buxoroga yurishlar boshlangan bir vaziyatda
Doniyolbiy ularga qarshi qo shin tortishga majbur bo ladi va uzoq davom etgan
ʻ ʻ
muzokaralardan keyin viloyat hokimlari bilan Fozil To rani taxtdan chetlatish
ʻ
haqida kelishib olinadi.

1.2. Amirlikning shakllanishida siyosiy-huquqiy va g oyaviy
ʻ
omillarning ahamiyati
Fuqarolik jamiyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri va uning etuklik
darajasini belgilovchi omil ajdodlardan kelayotgan g oyaviy meros hisoblanadi.
ʻ
Shunday ekan, bozor iqtisodiyotiga o tar ekanmiz, milliy-tarixiy turmush
ʻ
tarzimizni, xalqimiz urf-odatlarini, an'analarimizni, kishilarning fikrlash tarzini

40umumiy til topib kuchayishidan, so ngra ularning fransuzlar ta'sirida Rossiya-Eronʻ
urushida Eron tarafiga og ib ketish xavfidan g oyat katta tashvishda edi. Amir
ʻ ʻ
Haydar ana shu voqealardan yaxshi xabardor bo lgan. Ammo u tashqi siyosatda
ʻ
mustamlakachi davlatlarning qutqusi bilan emas, balki o z davlati xavfsizligi
ʻ
manfaatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat yuritgan.
Amir Haydar o z navbatida Usmoniylar davlati bilan tashqi siyosiy va
ʻ
diplomatik munosabatlarni mustahkamlash maqsadida devonbegi Eshmuhammad
va qo riqchiboshi Mirza Muhammadyusufni Istanbulga Buxoro amirligining
ʻ
rasmiy vakili sifatida yuboradi.
Buxoro amiriga javob o rnida yuborilgan nomada shunday deyiladi: “Amir
ʻ
hazratlari yuborgan nomangiz va hadyalaringiz elchingiz vositasida bizlarga etib
keldi. Otangizning vafotini eshitib qayg uga botdik. Qayg umizni sizning taxtga
ʻ ʻ
chiqqaningiz bir oz bo lsa-da, engillashtirdi.
ʻ

XULOSA
Milliy davlatchiligimiz shakllanayotgan bugungi kunda Buxoro amirligi
davlatchiligi, markaziy va mahalliy boshqaruvi, tashqi siyosati va diplomatiyasi,
sud va sudlov masalalari hamda huquqni qo llash amaliyoti hamda qonunchiligi
ʻ
tajribasidan quyidagi masalalar yuzasidan foydalanish mumkin: milliy
davlatchilikni shakllantirish va rivojlantirishda; ichki va tashqi siyosatda
barqarorlikka erishishda; davlat va jamiyat, xalqning ijtimoiy-etnik hamda
ma'naviy-ruhiy birligiga erishishda.

6ko rsatgan siyosiy-huquqiy va g oyaviy omillarni aniqlash hamda ularning buʻ ʻ
jarayondagi ahamiyatini ko rsatib berish;
ʻ
- amirlik markaziy va mahalliy boshqaruvini hamda ular o rtasidagi
ʻ
munosabatlarning huquqiy asoslarini o rganish va tahlil etish;
ʻ
- amirlikning tashqi siyosati va diplomatiyasi masalalarini tadqiq etish;
Tadqiqotning obyekti va predmeti. XVIII asr o rtalari va XX asr
ʻ
boshidagi O rta Osiyodagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, mang itlar sulolasi
ʻ ʻ
hukmronligi davrida siyosiy-huquqiy qarashlarning shakllanishi, ushbu davrda
davlatchilikning rivojlanish bosqichlari, Buxoro amirligining markaziy va mahalliy
boshqaruvi, tashqi siyosati, sud va huquqiy tizimi tadqiqotning obyektini tashkil
etadi. Buxoro amirligida yashab ijod etgan mutafakkirlarning davlat, uni
boshqarish, davlat boshlig i, ijtimoiy adolat haqidagi qarashlari, amirlik markaziy
ʻ
va mahalliy boshqaruvi o rtasidagi munosabatlar, tashqi siyosat va diplomatiyasi,
ʻ
sud va sudlov, huquq manbalari hamda islom huquqining amal qilinishi haqidagi
masalalarni o rganish
ʻ tadqiqotning predmetini tashkil qiladi.

24joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo lsa, Muhammad Rahim davriga kelibʻ
amir unvoniga ega bo lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ushbu unvon ilgari
ʻ
amalda bo lgan amir-beklik unvonidan farqli o laroq, xalifalik maqomi - “amir –
ʻ ʻ
ul-mo minin” sifatida talqin etilgan. Aynan ushbu davrdan Buxoro xonligi Buxoro
ʻ
amirligi deb yuritila boshlangan.
II BOB. BUXORO AMIRLIGINING DAVLAT TUZUMI
2.1. Amirlikda markaziy va mahalliy boshqaruv
Amir davlatni mansabdor shaxslari, ya'ni amir xizmatchilari orqali boshqarar edi.
Ushbu mansabdor shaxslar davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgan. Buxoro
amirlari o z shajaralarini Muhammad payg ambardan boshlaganliklari sababli
ʻ ʻ
ularning unvonlariga “said” so zi qo shib aytilgan. Amir yonida doimiy ravishda
ʻ ʻ
uning shaxsiy yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo lgan. Ularning
ʻ
birinchisi munshiy bo lib, u barcha ishlar bo yicha berilgan ko rsatmalarni yozib
ʻ ʻ ʻ
borgan va amirga kelgan axborotlarga, ma'lumotlarga hamda ma'muriy vakillardan
va alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish bilan
mashg ul bo lgan. Ikkinchi kotib – mushrif bo lib, u sarupo berish, qurol-yarog va
ʻ ʻ ʻ ʻ
shu kabilarni tarqatish haqidagi ko rsatmalarni rasmiylashtirib borgan. Amir
ʻ
tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa xatlarga
berilgan yozma javob – muboraknoma deb atalgan.
Amir o z navbatida, hududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan.
ʻ

4kkinchidan, fuqarolarni, ayniqsa yosh avlodni yuksak ahloqiy-
huquqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalash va bunda milliy davlatchiligimizning
rivojlanishida o zining ulkan hissasini qo shgan mutafakkirlar hamda davlatchilikʻ ʻ
sohasidagi boy tajribaga tayanish, shu asosda yoshlarning milliy o zligi va
ʻ
g ururini o stirish va mustahkamlash dolzarb vazifalardan biridir;
ʻ ʻ uchinchidan,
mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini
shakllantirish jarayonida Buxoro amirligida jamiyat hayotini tashkil etishdagi
ijtimoiy-siyosiy tajriba, ayniqsa, bugungi kun uchun ham dolzarb bo lgan diniy
ʻ
bag rikenglik, millatlararo totuvlik, bunyodkorlik ishlarini tashkil etish borasidagi
ʻ
amaliyotini muayyan darajada tadbiq etish respublikamiz taraqqiyotida muhim
ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Muammoning o rganilganlik darajasi.
ʻ Buxoro amirligi davlatchiligi
tarixiga oid masalalar ko p qirrali bo lganligi bois, ushbu davrning tarixiy-huquqiy
ʻ ʻ
merosi ko pgina fan yo nalishlari bo yicha tadqiqot ob'ekti bo lib kelgan. Shu
ʻ ʻ ʻ ʻ
jihatdan olganda, mazkur mavzu bilan bog liq amalga oshirilgan izlanishlarni
ʻ
quyidagi yo nalishlarda ko rish mumkin:
ʻ ʻ 1
Birinchi: Tadqiqot ishining nazariy-metodologik va konseptual jihatlari
O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A Karimov asarlarida har tomonlama va
ʻ
tizimli tarzda yoritib berilgan. Ularda O zbekistonda huquqiy demokratik davlat
ʻ
qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida milliy davlatchiligimiz
tarixini va o zlarining hayotiy va ijodiy faoliyatlari orqali boy ilmiy meros
ʻ
qoldirgan buyuk allomalarimizning siyosiy va huquqiy qarashlarini o rganishning
ʻ
ahamiyati hamda bu borada olimlar oldida turgan dolzarb masalalarga oid g oya va
ʻ
fikrlar mavjud.
Ikkinchi: Buxoro amirligi davlati va huquqini umumfuqarolik tarixi nuqtai
nazaridan o rgangan quyidagi olimlarni ko rsatib o tish mumkin: B.Ahmedov,
ʻ ʻ ʻ
1
O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o rganishni tashkil etish to g risida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi Farmoyishi // Xalq so zi. – 20
ʻ 2 1. – 5 yanv.

31
mahalliy boshqaruv organlari hisoblangan. Beklar yuqori tabaqa vakillaridan
bo lib, asosan yirik er egalari orasidan tayinlangan. ʻ
Qoida bo yicha mansablar qarindoshlik asosida berilgan, ammo shuni
ʻ
alohida ta'kidlash joizki, oddiy fuqaro ham bek bo lishi yoki aksincha bek oddiy
ʻ
fuqaroga aylanib qolishi mumkinligi o z navbatida beklik boshqaruvini mas'uliyatli
ʻ
vazifa ekanligidan dalolat beradi.
Mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan beklar ko p hollarda boshqaruv
ʻ
masalasida markaziy boshqaruv tartibini joriy etishga harakat qilar edilar. Shuning
uchun amirlikning ayrim hududlarida vaqti-vaqti bilan mavjud hokimiyatni tan
olmaslik holatlari kuzatiladi. Har qaysi bek o zining saroyiga, mansab va unvoniga
ʻ
ega bo lgan. Beklarning ishlarni boshqarish va tashkillashtirish bo yicha kotiblari
ʻ ʻ
bo lib, hududlardan tushadigan soliq va boshqa majburiy to lovlarni nazorat qilgan.
ʻ ʻ
Xo jalik ishlarini dasturxonchi
ʻ deb nomlangan xazinabon boshqargan.
Buxoro amirligida bekliklar huquqiy maqomi bo yicha bir-biridan farq
ʻ
qilgan. Masalan, Samarqand bekligi nufuzliligi, Qarshi bekligi ko p hollarda davlat
ʻ
boshlig i merosxo ri hokimligi bilan, Chorjo y bekligi esa urug davomchilariga,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoro bekligi esa qushbegining o zi tomonidan boshqarilganligi tufayli keng
ʻ
imtiyozlarga ega bo lgan. Umuman olganda bekliklarning maqomi ularning davlat
ʻ
va jamiyatga keltiradigan foydasi miqdoriga bog liq bo lgan. Beklar asosan
ʻ ʻ
rentadan daromad olganlar, chunki ular amirdan hech qanday moyana haqi
olmaganlar, o z navbatida ular aholidan soliq va boshqa majburiy to lovlarni
ʻ ʻ
yig ish ishlariga bosh-qosh bo lganlar. O z o rnida beklar amirning amaldorlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
sanalib, amir tomonidan farmon asosida tayinlanganlar hamda amirga hududiy
birliklar bo yicha iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy masalalar yuzasidan hisob berib
ʻ
turganlar. Yuqoridagi xususiyati bilan beklar ilgarigi, ya'ni xonlik davridagi
bekamir lavozimidan keskin farq qiladi. Beklik mansabi Buxoro amirligi
tomonidan belgilab qo yilgan “Unvonlar ro yxati” bo yicha mansablik unvoni
ʻ ʻ ʻ

3
KIRISH
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi: O zbekiston davlatchiligi boy tarixgaʻ
ega bo lib, uning uzoq davrlar davomida tarkib topgan nazariy-huquqiy tajribalarini
ʻ
zamonaviy, demokratik, huquqiy qadriyatlar bilan uyg unlashtirish va jamiyatimiz
ʻ
turmushida ulardan yanada kengroq va samaraliroq foydalanish hozirgi kunda
dolzarb vazifalardan biridir. Shu bois, xalqimizning boy ilmiyma'naviy merosini,
xususan milliy davlatchiligimiz tarixida o ziga xos davr hisoblangan Buxoro
ʻ
amirligi davlati va huquqi tarixini hamda ushbu davrda muhim o rin tutgan yirik
ʻ
davlat arboblari va mutafakkirlarning siyosiy-huquqiy qarashlarini milliy istiqlol
mafkurasi talablaridan kelib chiqqan holda o rganishga, hozirgi kunda siyosiy-
ʻ
huquqiy ta'limotlar tarixi hamda davlat va huquq tarixi fanlari oldida turgan eng
muhim masalalaridan biri sifatida qaralmoqda.
Ushbu tadqiqot mavzusining dolzarbligi bizning fikrimizcha, yana
quyidagilar bilan izohlanadi:
B irinchidan, milliy davlatchiligimiz taraqqiyoti jarayonida xalqimiz
tomonidan yaratilgan siyosiy-huquqiy qadriyatlarni har tomonlama chuqur
o rganish va unga xolisona baho berish yangi siyosiy-huquqiy tamoyillarning
ʻ
takomillashishi va mustahkamlanishida muhim ahamiyatga ega;

36tomonidan esa Buxoro amirligi bilan Rossiya o rtasidagi savdo-sotiqqa oid aloqalarʻ
o rganilgan.
ʻ
Shu jihatdan olganda, Buxoro amirligi diplomatik aloqalarining huquqiy
asoslari, tashqi siyosatining tamoyillari, qoidalari hamda o ziga xos xususiyatlari
ʻ
amalga oshirilgan tadqiqotlar doirasidan chetda qolib ketganligini qayd etish lozim.
Yuqoridagilarni inobatga olib, bizning fikrimizcha, ushbu davrda amalga
oshirilgan tashqi siyosatning quyidagi masalalarini o rganish muhimdir.
ʻ
Chunonchi,
- tadqiq etilayotgan davr yirik davlatlarning o zaro nizolari, urushlari
ʻ
davriga to g ri kelganligi va shu munosabat bilan Buyuk Ipak yo lining ahamiyati
ʻ ʻ ʻ
pasayishi sharoitida olib borilgan diplomatik aloqalarning o ziga xosligi;
ʻ
- mamlakatda mahalliy-urug larning o zaro kelishmovchiliklariga
ʻ ʻ
qaramasdan tashqi siyosiy aloqalarning muayyan darajada olib borilganligi;
- Buxoro amirligining tashkil topishi jarayonida Eron va Buxoro
davlatlari o rtasida yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqib, mamlakatning
ʻ
mustaqilligini saqlab qolish maqsadida oqilona diplomatik siyosat yuritilganligi;
- Rossiya imperiyasiga qaramlik sharoitida Buxoro amirligining olib
borgan tashqi siyosat va diplomatik aloqalarining o ziga xosligi kabi masalalarni
ʻ
o rganish shular jumlasidandir.
ʻ
Shu bilan birga, bizgacha etib kelgan ma'lumotlarni tahlil etish orqali
mang it hukmdorlaridan amir Haydar, amir Nasrullo, amir Muzaffar va amir
ʻ
Abdulahadlar hamda qisman amir Said Olimxon davrida diplomatik aloqalarning
bir muncha faol kechganligini ko rishimiz mumkin.
ʻ
Bunday xulosaga kelish uchun quyidagi jihatlar asos bo lganligini qayd etish
ʻ
o rinli deb hisoblaymiz:
ʻ
- Birinchidan , ushbu amirlar hukmronligi yillariga oid diplomatik
yozishmalar, xatlar va hujjatlar ko proq saqlangan;
ʻ
- ikkinchidan, ushbu davrda Buxoro amirligi va boshqa davlatlar bilan

22 Mavjud siyosiy tuzum guvohi bo lmish Fitrat mamlakat tarixida mash'um davr –ʻ
mustamlaka davri boshlanganligi, xalqning nochor ahvoli, ularning ikki
tomonlama – ham mustamlakachi ma'murlar, ham mahalliy amaldorlarning zulmi
ostida behad ezilib kelayotganligi uning siyosiyhuquqiy qarashlari shakllanishiga
katta ta'sir o tkazgan. Shu bilan birga, u etuk islohotchi sifatida Buxoro
ʻ
amirligidagi mavjud boshqaruv tizimini qattiq tanqid qilgan, undagi kamchiliklarni
ayamay ko rsatgan, amirlikning noto g ri va noqonuniy tashkil etilgan boshqaruv
ʻ ʻ ʻ
usulini fosh etish orqali o zining siyosiy-huquqiy ta'limotini mustahkamlay borgan.
ʻ
Shuni alohida ta'kidlash joizki, Fitratning davlatchilikni rivojlanishidagi muhim
o rni bu – uning tahriri ostida tenglik va adolat tamoyiliga asoslangan BXShJ
ʻ
Konstitusiyasining qabul qilinganligi bo ldi.
ʻ
Mutafakkir qonunlar to g risida ham o zining qimmatli fikrlarini aytib o tgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Uning fikricha, “insonlar shaharlarda jamoat bo lib yashaganlaridan so ng,
ʻ ʻ
qavmlarga bo linib ketdilar. Bu qavmlarning a'zolari bir-birlari bilan muayyan
ʻ
munosabatda bo ladilar. Bu munosabat mobaynida insonlar orasida o zaro
ʻ ʻ
kelishmovchilik, ziddiyatlar kelib chiqib, hatto birbirlariga nisbatan kuch
ishlatishlari yoki o ldirishlari ham mumkin. Shunday ekan insonlar o rtasidagi
ʻ ʻ
munosabat va muomalalarni tartibga soladigan qonunlar zarur”.
Fitratning nazarida, inson jamiyatda hamisha shaxsiy manfaatlarini o ylaydi –
ʻ
bunga esa tabiiy qonunlar sababchi, shuning uchun inson o z manfaatini ta'minlash
ʻ
uchun harakat qiladi. Shu bilan birga, o z manfaatini qonuniy yo l bilan faqatgina
ʻ ʻ
iymonli va yuksak tafakkurli insonlar ta'minlashni hohlaydilar.
Inson va fuqaro huquqlari masalasida alloma: “Jamiyatda o zimizning haq-
ʻ
huquqlarimizni bilib muhofaza qilmog imiz uchun, ibodatimizning tartibi va
ʻ
qoidalarini bilmoq uchun fiqh ilmiga muhtojmiz” 3
, - deb fikr yuritadi hamda fiqh
ilmining buyuk ilmlardan ekanligini, uning usuli va qoidalarini o rganish hamda
ʻ
tadbiq etish joizligini alohida uqtirib o tadi.
ʻ
-huquqiy ta'limotlarimiz tarixidagi muayyan bo shliqni to ldirishga xizmat qiladi.
ʻ ʻ

41
1. Aholining siyosiy-huquqiy tafakkurini yanada boyitish maqsadida,
milliy o tmishimizning intellektual boyligiga tayangan holda yosh avlodniʻ
vatanparvarlik va insonparvarlik ruhida tarbiyalashning muayyan mexanizmini
ishlab chiqish hamda amalga oshirish maqsadga muvofiq.
2. Muhammad Vafo Karminagiy, Mirza Salimbek, Mirzo Abdulazim
Somiy va Mulla Ikromlarning siyosiy-huquqiy qarashlari bayon etilgan dastlabki
manbalarni tadqiq etish barobarida ushbu merosni ilmiy muomalaga kiritish va har
bir mutafakkirning siyosiy-huquqiy qarashlarini alohida tadqiqot ishi doirasida
o rganish lozim.
ʻ
3. Yuqorida sanab o tilgan mutafakkirlarning siyosiy-huquqiy merosidan
ʻ
“O zbekiston siyosiy va huquqiy ta'limotlari tarixi” fanlari bo yicha o quv
ʻ ʻ ʻ
dasturlari, o quv qo llanmalari va darsliklarini tayyorlashda foydalanish zarur.
ʻ ʻ
4. Amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan sud-huquq islohotlari,
xususan, yarashuv instituti mexanizmidan tarixiy-huquqiy asos sifatida foydalanish
mumkin.
5. Amir Shohmurodning “Fatvoyi ahli Buxoro” va “Ayn ul-Hikma”
nomli to plamlarini davlat va huquq tarixi nuqtai nazaridan alohida tadqiqot
ʻ
doirasida o rganish va o zbek tilida nashr etish maqsadga muvofiqdir.
ʻ ʻ
6. “O zbekiston davlati va huquqi tarixi” fani doirasida Buxoro amirligi
ʻ
davlatchiligi tarixiga oid bo lgan o quv qo llanmasini nashr etish lozim.
ʻ ʻ ʻ

17
siyosatni amalga oshirishda yakka o zi emas, balki davlatdagi xizmatchilardanʻ
maslahat olgan holda faoliyat yuritishi lozim.
Prezident I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda, har qanday zulm va istibdodga
qaramasdan, millat va xalq qayg usi bilan yashagan vatanparvar insonlardan
ʻ
hamda boy siyosiy-huquqiy tafakkurni rivojlantirishga, balki ulardan davlat
faoliyatida muayyan darajada foydalanishga erishgan allomalardan biri bu Ahmad
Donishdir.
U o z asarlarida davlatdagi mavjud tuzumni qattiq tanqid ostiga oladi, uning
ʻ
fikricha, mavjud tuzumni tubdan o zgartirish – bu ijtimoiy taraqqiyot sari qilingan
ʻ
eng zzgu harakat sanaladi. Ahmad Donish amir xizmatida bir qator shafqatsiz
mansabdorlar o tirganligini ta'kidlaydi hamda ularning aholiga nisbatan turli
ʻ
tazyiqlari va talon-taroj ishlarini qattiq qoralaydi. Uning fikricha, mamlakatdagi
iqtisodiy, ijtimoiy qoloqlikni amirlik davlat tuzumini tubdan isloh qilish orqali
bartaraf etish mumkin.
Ahmad Donish davlatda amalga oshirilishi zarur bo lgan islohotlar loyihasini
ʻ
ishlab chiqadi va uni Buxoro amiriga taqdim etadi. Mutafakkirning loyihasiga
asosan davlat bir guruh kishilar ehtiyojlarini qondirish sari emas, balki umumxalq
ehtiyojlarini qondirish uchun, xalq manfaatlariga xizmat qilish uchun, mamlakatda
to kin-sochinlikni ta'minlash uchun, eng avvalo, mamlakatni obod etish, aholiga
ʻ
barcha imkoniyatlarni yaratib berish uchun xizmat qilmog i darkor bo ladi.
ʻ ʻ
Uning fikricha, adolatni ta'minlashning yagona yo li – bu davlat rahbarining
ʻ
ma'rifatparvar, bilimdon, odil, fuqarolar yo lida xizmat qiladigan, har qanday
ʻ
masalani hal qilishda o zini oddiy fuqaro o rnida ko ra oladigan hukmdorning
ʻ ʻ ʻ
davlat tepasida turishidadir. Davlat tepasida turgan kishi uchun zarur xislatlar
barcha amaldor shaxslarga ham xos bo lishi shartdir. Shundagina mamlakatda
ʻ
tartib va adolat hukm suradi va jamiyat farovon bo ladi.
ʻ
Axmad Donish davlatni vujudga kelishi masalasini ma'rifatparvarlar orasidan

37
diplomatik munosabatlar o rnatishga keng e'tibor berilgan; ʻ
- uchinchidan, olib borilgan tashqi siyosat o z navbatida, amirlikda
ʻ
savdo-sotiqni rivojlantirishga, yangi ta'lim usullarini kirib kelishiga, sanoat,
qurilish va ishlab chiqarish sohalarida muayyan darajada o zgarishlarga olib
ʻ
kelgan;
- to rtinchidan, aynan ushbu davrga kelib davlat hokimiyatini amalga
ʻ
oshirishda yuzaga keladigan muammolarni huquqiy vositalar asosida hal qilishga
e'tibor qaratilgan.
Amir Haydar hukmronligi davrida O rta Osiyo davlatlari – Xiva va Qo qon
ʻ ʻ
xonliklari, Rossiya, Eron, Afg oniston, Xitoy hamda Usmoniylar davlati bilan
ʻ
xalqaro iqtisodiy, madaniy va siyosiy-huquqiy munosabatlarni shakllantirish
maqsadida elchilik aloqalarini yanada mustahkamlashga harakat qilingan. U o z
ʻ
sulolasidan bo lgan boshqa amirlardan farqli o laroq, mang itlar hukmronligini
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlash, ichki va tashqi muxoliflarga qarshi kurashda qator
muvaffaqiyatlarni qo lga kiritishga erishgan davlat boshlig i sifatida ajralib turadi.
ʻ ʻ
XIX asrning birinchi yarmida, ya'ni amir Haydar hukmronligi davrida
Buxoro va Rossiya davlatlari o rtasida doimiy faoliyat yuritib turadigan
ʻ
vakolatxonalar yoki elchixonalar va ikki davlat o rtasida yuzaga keladigan
ʻ
munosabatlarni tartibga soladigan shartnomalar mavjud bo lmagan. Vaqtivaqti
ʻ
bilan yuborilib turiladigan elchiliklar har ikkala mamlakatda oylab-yillab istiqomat
qilib, o rtadagi savdo-sotiq muammolari va boshqa masalalarni muhokama qilar va
ʻ
ular yuzasidan davlat boshlig ining ruxsatini olar edilar. Elchiliklar odatda, siyosiy
ʻ
va iqtisodiy aloqalar borasida munozaralar olib borish yoki muhim voqealardan
axborot berish uchun yuborilar va ularning maqsadi amir yorlig ida bayon qilinar
ʻ
edi.
1805 yilda Rossiya tashqi ishlar vazirligi boshqarmasining boshlig i knyaz
ʻ
Adam Charteriyskiyning ko rsatmasiga binoan maxsus karvonda savdogar
ʻ

33
2.2. Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi
Milliy davlatchilik tarixidan ma'lumki, mamlakatimizning taraqqiyoti
davomida uning hududida bir qator yirik davlatlar tarkib topgan va ko plabʻ
sulolalar o z hukmronligini amalga oshirgan. Ta'kidlash joizki, mazkur
ʻ
davlatlarning tashkil topishi, rivojlanishi va barham topishiga bir qator omillar
sabab bo lgan. Binobarin, ushbu omillar qatorida ularning muhim geostrategik
ʻ
hududda joylashganligi, O rta asrlarda G arb bilan Sharqni bog lovchi muhim
ʻ ʻ ʻ
karvon yo llarinnig o tganligi, islom madaniyati o choqlaridan hisoblangan
ʻ ʻ ʻ
Samarqand, Buxoro va Urganch (keyinchalik Xiva) shaharlarining joylashganligi,
savdo-sotiq va hunarmandchilikning rivojlanganligi va boshqa qator jihatlarni
sanab o tish mumkin. Biroq tadqiqot doirasida o rganilayotgan davrga kelib, ya'ni
ʻ ʻ
XVIII o rtalari – XX asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, Buxoro,
ʻ
Qo qon va Xiva xonliklari savdo-sotiq, ilm-fan va boshqa sohalarda jahon
ʻ
sivilizasiyasidan bir muncha ortda qolib ketdi.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, yuqoridagi holatlarning yuzaga kelishiga bir

18birinchi bo lib mulk bilan bog lagan. Uning fikricha, “davlat va huquqning paydoʻ ʻ
bo lishi mulk huquqining vujudga kelishi bilan bog liq. Dastlab erga nisbatan
ʻ ʻ
umumiy egalik qilish huquqi mavjud bo lgan, so ngra esa turli xalqlar tomonidan
ʻ ʻ
erlarning bosib olinishi natijasida erga nisbatan shaxslarning mulki vujudga
kelgan”. Ahmad Donishning siyosiy-huquqiy qarashlari, ayniqsa uning davlatni
isloh qilishga qaratilgan loyihasi tadqiqotchilar tomonidan o z davri uchun ilg or
ʻ ʻ
g oya sifatida e'tirof etiladi. Shu bilan birga, Ahmad Donish jamiyat va davlatni
ʻ
demokratlashtirishning haqiqiy omillari nimalardan iborat bo lishligi to g risida
ʻ ʻ ʻ
konseptual fikrlarni oxirigacha ishlab chiqa olmadi. Xususan, u jamiyatni mavjud
qonun va davlat tartibini takomillashtirish yo li bilan, odil podshohning yordamida
ʻ
qaytadan qurish mumkin deb hisoblagan. Olimning bu qarashlari uning “Navodir
ul-vaqoe” (“Nodir voqealar”) asarida o z aksini topgan. Ahmad Donish mazkur
ʻ
asarida amirga davlatni boshqarish ishlarini qaytadan qurishni maslahat bergan.
Ahmad Donishning fikricha, qonunchilik va qonuniylik masalalarida ta'sis etilgan
qonun-qoidalar ijrosi ta'minlanishi orqaligina, mamlakatda mustahkam tartib
o rnatish mumkin. Buning uchun o z navbatida qonunlarning ijrosini samarali
ʻ ʻ
ta'minlash maqsadida kuchli nazorat mexanizmini joriy etish va ushbu vazifani
bevosita davlat boshlig i zimmasiga topshirish lozim.
ʻ
Mirzo Abdulazim Somiy – taxminan 1838-1839 yilda tavallud topgan, yoshligidan
mang it amirlarining xizmatida faoliyat yuritgan ulamolardan bo lgan. Uning
ʻ ʻ
“Tarixi salotini mang itiya” nomli asari oxirgi ashtarxoniy Abulfayzxon davridan
ʻ
to 1906 yilgacha bo lgan davrning siyosiy tarixi haqida ma'lumot beradi. Asarda
ʻ
muallif davlatni boshqarishning ikki usuli haqida to xtalib o tgan. Birinchisi, salbiy
ʻ ʻ
jihatlarga – boshboshdoqlik, o zboshimchalik, zo ravonlik va maslahatsiz ish
ʻ ʻ
tutishga asoslangan boshqaruv usuli; ikkinchisi, ijobiy jihatlarga – adolat va
yaxshilik, haqqoniylik, davlat boshlig ining muruvvat va saxovat ko rsatishi
ʻ ʻ
hamda ulamo maslahatiga binoan ish tutishga asoslangan boshqaruv usuli. Bu
davlatda barcha fuqarolar bir-birlariga zarar etkazmasdan tinch va osoyishta

42
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati: ʻ
II. O zbekiston Respublikasi qonun va qonunosti hujjatlari
ʻ
1 O zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – Toshkent: O zbekiston,
ʻ ʻ
20018. – 40 b.
2 O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o rganishni tashkil etish
ʻ ʻ
to g risida O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi
ʻ ʻ ʻ
Farmoyishi // Xalq so zi. – 2021. – 5 yanv.
ʻ
3 Buxoro va Xivaning 2500 yillik yubileyini nishonlash to g risidagi
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori // Xalq so zi. – 1996.
ʻ ʻ
– 4 yanv.
4 Abdurauf Fitrat tavalludining 110 yilligini nishonlash to g risida
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 23 fevraldagi
ʻ
qarori // Xalq so zi. – 1996. – 24 fev.
ʻ
5 Vatan va xalq ozodligi yo lida qurbon bo lgan fidoyilar xotirasini
ʻ ʻ

11
ko paytirishiga hamda Muhammad Hakimbiyning vafotidan so ng uni otaliqʻ ʻ
lavozimini egallashiga imkoniyat tug dirib beradi.
ʻ
Shu bilan birga, Nodirshoh Abulfayzxon davlatidagi ichki g alayonlarga o z
ʻ ʻ
munosabatini bildirib, ularni oldini olish va qarshi kurashish lozimligiga alohida
e'tibor qaratadi hamda davlat boshlig ini ushbu jarayonlarga befarq bo lmaslikka
ʻ ʻ
chaqiradi. Xususan, Nodirshoh ushbu masalada xonga yozma ravishda murojaat
etib, Abulfayzxonning siyosatini qattiq tanqid qiladi. Ayrim manbalarda, aksincha,
Nodirshohning xonga nisbatan hayrihoh ekanligi hatto unga ehtirom ko rsatib, uni
ʻ
o z xizmatiga olishlik istagi borligini bildirganligi to g risida gap boradi. “Shu
ʻ ʻ ʻ
maqsadda Nodirshoh ikki asosiy huquqiy hujjat – farmon(yorliq)ni qabul qiladi.
Birinchisi, Abulfayzxonni o z lavozimidan ozod etish va uning o rniga o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abdulmo minni xon etib tayinlash haqida, ikkinchisi, Muhammad Rahimni
ʻ
Movarounnahr sultoni (amir ul-umaro) etib tayinlash haqida edi”. Biroq
Abulfayzxon Nodirshoh xizmatida faoliyat yuritish taklifini rad etadi.
Mavjud tarixiy manbalarda Nodirshohning Muhammad Rahimga nisbatan
bo lgan munosabati turlicha izohlanadi. Xususan, Muhammad Rahim
ʻ
Nodirshohning shogirdi deb e'tirof etilsa, ba'zan uni hokimiyatni qonunga xilof
ravishda tortib olgan shaxs sifatida baholashadi. Har qanday vaziyatda ham
Abulfayzxon hokimiyatining inqirozga yuz tutishiga Muhammad Rahim sababchi
deb topiladi.
1743 yilning dekabr oyida Nodirshoh o n ikkita shia mazhabiga mansub
ʻ
bo lgan imomlar va sunniylik mazhabiga mansub bo lgan eron, afg on va
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahr ulamolarini e'tiqodning har qanday vaziyatida “kelishuv”ga erishish
mumkinligiga undash maqsadida to playdi. Uchrashuvda Bog dod shahrining
ʻ ʻ
qozisi Abdullo as-Suvaydiy yig ilish bayonini olib borish uchun hakam sifatida
ʻ
tayinlanadi. Uchrashuvga etmishta eron, ettita afg on va ettita Movarounnahr
ʻ
muftiylari, qozilari va imomlari tashrif buyurgan. “Sunniylar tarafidan vakil

14hisobga olamiz. Darhaqiqat, ajdodlarimizning g oyaviy merosini o rganish va buʻ ʻ
borada fuqarolar ongini shakllantirish masalalariga aynan mustaqil O zbekistonda
ʻ
alohida e'tibor berildi. Binobarin, fuqarolar dunyoqarashini kengaytirish va milliy
g ururini o stirishda tarixiy shartsharoitlarni o rganish muhim amaliy ahamiyat
ʻ ʻ ʻ
kasb etadi. Zero, Prezident I.A.Karimov aytganlaridek, “o zlikni anglash tarixni
ʻ
bilishdan boshlanadi”.
Shu jihatdan olganda, mazkur masalalarga davlatimiz tomonidan bo layotgan
ʻ
e'tibor, o z navbatida, Buxoro amirligi davlatchiligi tarixini ham yanada izchil,
ʻ
ilmiy, xolisona, hozirgi davr nuqtai nazaridan, milliy davlatchiligimiz
taraqqiyotidan kelib chiqqan holda o rganishga undaydi. Buxoro amirligida
ʻ
yashab ijod etgan mutafakkirlar orasida o zining siyosiy-huquqiy qarashlari,
ʻ
bilimlari bilan o z zamonasining ilg or kishilaridan sanalgan ma'rifatparvar,
ʻ ʻ
vatanparvar, xalqparvar olimu ulamolar talaygina edi. Muhammad Vafo
Karminagiy (“Tuhfayi xoniy”), Mirza Salimbek (“Tarixi Salimiy”), Muhammad
Sharif (“Toj uttavorix”), Muhammad Mir Olim Buxoriy (“Fathnomai sultoniy”),
Mirzo Abdulazim Somiy (“Mang it xonlari tarixi”), Muhammad Naqiy (“Toj
ʻ
uttavorix”), Sayyid Muhammad Nosir Buxoriy (“Tuhfat az-zoirin”), Mulla
Ibodulla va Mulla Muhammad Sharif (“Tarixi amiri Haydar”), Muhammad Yoqub
(“Gulshan ul-muluk”), Ochildi Murod Miriy (“Maxazin at-takva”), Mirzo Sodiq
Munshiy (“Tarixi manzum”), Mirzo Siroj (“Tuhfai ahli Buxoro”), Ahmad Donish
(“Tarjimai ahvoli amironi Buxoro”), Mulla Ikrom (“Ifoz al noimin va e'lom al
johilin”), Sadriddin Ayniy (“Tarixi inqilobi Buxoro”), Mahmudxo ja Behbudiy,
ʻ
Abdurauf Fitrat, Fayzullo Xo jaev kabi ma'rifatparvar, adolat tarafdori bo lgan
ʻ ʻ
namoyondalar o sha davrda erkinlik, tenglik, adolat, davlat boshlig i, davlatni
ʻ ʻ
boshqarish, hokimiyat masalalarida ham o zlarining ilg or siyosiy-huquqiy
ʻ ʻ
qarashlariga ega bo lgan allomalar hisoblangan. Shu bilan birga, yuqorida nomi
ʻ
keltirilgan ko pchilik mutafakkirlarning ilmiy merosi Sobiq ittifoq tuzumi davrida
ʻ
asossiz ravishda unutilgan va deyarli o rganilmagan. Holbuki, mazkur
ʻ

27
O z navbatida amirlik markaziy boshqaruvida boshqa bir qator mansab vaʻ
unvonlar bo lib, ulardan to rtta asosiy va yuqori darajadagi lavozim egalari
ʻ ʻ
hukumatga aloqasi bor shaxslar hisoblangan. Jumladan,
Birinchisi, shayx ul-islom – diniy unvonlardan biri bo lib, diniy ishlarni
ʻ
boshqargan va nazorat qilgan. Qozi askar – harbiy masalalar va harbiy jinoyatlarni
ko rib hal qiluvchi mansabdor;
ʻ
Ikkinchisi, a'lamlar – davlatda fiqhiy masalalar bo yicha fatvo chiqaruvchi
ʻ
shaxslar. Harbiy muftiylar – harbiylar uchun fatvo tuzuvchi, ayniqsa, davlat
boshlig ining boshqa bekliklarga safari chog ida va harbiy yurishlari paytida
ʻ ʻ
harbiylar uchun fatvo chiqaruvchi vakil hisoblangan;
Uchinchisi, muhtasib – aholini shariat ta'qiqlagan harakatlardan tiyilib turishiga va
yaxshilikka oid harakatlarni qilishiga undash bilan shug ullangan.
ʻ
To rtinchisi, tarbiyachi-mudarrislar – ushbu mansab egalariga amirlikda katta
ʻ
e'tibor berilgan bo lib, ularning asosiy vazifasi talabalarga ilm berish va ularni
ʻ
shariat yo li asosida tarbiyalash bo lgan. Shuni alohida ta'kidlash joizki, bo lajak
ʻ ʻ ʻ
qozilar, beklar va boshqa mansabdor shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini olishi
shart bo lgan. Undan tashqari yana to rt mansab mavjud bo lganki, ularni amir
ʻ ʻ ʻ
bevosita saidlik obro -e'tiboriga ega bo lgan fuqarolarga in'om etgan. Birinchisi,
ʻ ʻ
Jo ybor hududini, shahar devorining ichki va tashqi tomonini boshqarish masalasi
ʻ
yuklatilgan. Ikkinchisi, naqib harbiy yurishlar paytida qo shinning jangovar
ʻ
tayyorgarligi, ta'minlanganligi va taqsimotini nazorat qiluvchi mansabdor. Undan
tashqari u qo shinning ilg or qismini, orqa (front) qismini, o ng va so l qanotini va
ʻ ʻ ʻ ʻ
pistirma haqidagi ma'lumotlarni yig uvchi vakil vazifasini ham amalga oshirgan.
ʻ
Uchinchisi, bosh o rog – shariatga asosan saidlar qo shinida muxtasib vazifasini
ʻ ʻ ʻ
amalga oshiruvchi shaxs. To rtinchi
ʻ mansab naqshbandiy deb nomlanib, unga
amirlar dafn etiladigan qabristonni ko kalamzorlashtirish ishlarini boshqarish
ʻ
topshirilgan.

20jabr-zulm o tkazish vositasi sifatida emas, balki adolat tantanasini ta'minlash vaʻ
xalqni baxt-saodatga erishtirish quroli sifatida foydalanishi lozim. Shu bilan birga,
shoir shaxslarning teng huquqliligi, so z erkinligi, fikrlash erkinligi, ayol va
ʻ
erkakning bir xilda teng huquqlarga ega ekanligining tarafdori ekanligini uqtirib
o tadi.
ʻ
Xalqning urf-odati, xulq-atvori, ijtimoiy munosabatlar to qnashuvi,
ʻ
kishilarning adolat uchun kurashganliklarini haqqoniy yoritib bergan jamoat
arboblaridan biri – Sadriddin Ayniy edi. U amirning xalqqa xizmat qilishi
lozimligini ta'kidlaydi. Ayniyning fikricha, davlatdagi siyosiy tarqoqlikning asosiy
sababi – bu davlatni boshqarayotgan mansabdor shaxslarning ma'rifatdan
yiroqlashib borayotganligidan deb biladi. Bunday tartibsizliklardan faqatgina oddiy
xalq jabr ko rishini hamda buning oldini olish uchun barchani ilm-ma'rifatga
ʻ
chorlaydi. Shuning uchun bo lsa kerak, mutafakkir Buxoroda ro y bergan 1920
ʻ ʻ
yilgi inqilobga “maktablarni isloh qilishdan boshlandi hamda uning negizida (ilm
inqilobi) yuzaga keldi”, - deb ta'rif bergan.
Ayniy mang it hukmdorlari orasidan faqatgina Shohmurodni legitim hukmdor
ʻ
sifatida tan oladi va uni mang itlar sulolasining asoschisi deb e'tirof etadi. Amir
ʻ
Shohmurodni qonunlarni hurmat qilishi, ularga itoat etishi hamda ilmu-ma'rifat
tarafdori kabi xislatlarini inobatga olib, unga ma'rifatli hukmdor deya ta'rif beradi.
Shu o rinda u davlat boshlig i haqida quyidagi fikrlarini bildirib o tadi: “Hukmdor
ʻ ʻ ʻ
bilan xalq o zaro bir-biriga tayanishi lozim. O z navbatida ikki tomon
ʻ ʻ
munosabatini o zaro bir-biriga ishonch tashkil etishi kerak. Shu bilan birga,
ʻ
hukmdor o z xalqini o zining farzandlari kabi yaxshi ko rishi va unga nisbatan
ʻ ʻ ʻ
muruvvat ko rsatishi lozim”.
ʻ
Ahmad Donish qarashlariga hamohang siyosiy-huquqiy fikrlarni ilgari
surganlardan yana biri Mahmudxo ja Behbudiydir. Mahmudxo ja Behbudiy
ʻ ʻ
Evropa davlat tuzumlarini o rganib, tahlil etgan mutafakkirlardan edi. Uning millat
ʻ
ozodligi va mustaqilligi haqidagi g oyalari istiqlolchilik harakatining asosini
ʻ

39
Haydar o zining ana shu maktubi bilan davlatlararo qonun-qoidalarga rioya etishʻ
masalasini eslatib, unga tanbeh berish bilan birga, xalqaro miqyosda Buxoro
amirligining mustaqil davlat sifatida obro -e'tiborini saqlashga naqadar katta e'tibor
ʻ
berib kelganligini ham namoyon etadi.
Amir Haydar tomonidan jo natilgan maktub Rossiya tashqi ishlar vazirligida
ʻ
o rganilib, Buxoro amirligi bilan yaxshi munosabatlarni davom ettirish, ushbu
ʻ
davlatni har tomonlama o rganish uchun mavjud imkoniyatlardan foydalanishga
ʻ
qaror qilinadi.
Ikki davlat o rtasidagi kelishuvlar asosida jinoiy-huquqiy yordam ko rsatilib,
ʻ ʻ
Rossiya davlati ixtiyoriga Valit Hamitov boshchiligidagi jinoiy guruh topib
beriladi. Undan tashqari Subhonqulov missiyasiga soxta pullar kim orqali, qaysi
yo llar bilan tarqatilganligi haqidagi ma'lumotlar taqdim etiladi. Odilnosir
ʻ
Subhonqulov Buxoroda qo lga olingan 3 ta rus asirini ozod etishga muvaffaq
ʻ
bo ladi
ʻ 2
.
Shu o rinda, Buxoro amirligi va Rossiya davlatining o zaro ikki tomonlama
ʻ ʻ
xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashdagi hamda savdo-sotiqni rivojlantirishga
qaratilgan munosabatlari muvaffaqiyatli kechganligini e'tirof etish joiz.
Yuqoridagi tadqiqotlardan quyidagicha xulosa qilish mumkin:
- Poruchik Subhonqulov elchiligi Rossiya – Buxoro siyosiy va iqtisodiy
aloqalari rivojiga katta hissa qo shgan;
ʻ
- Ikki davlat o rtasida rasmiy xalqaro-huquqiy munosabatlar bir maromga
ʻ
tushishiga imkoniyat yaratilgan;
- Buxoro amirligi amir Haydarning oqilona siyosati tufayli tashqi siyosatda
mustaqil ravishda teng huquqli davlat sifatida tan olinganligi o z navbatida,
ʻ
Rossiya va boshqa davlatlar uchun amirlik bilan keyingi tashqi siyosiy aloqalarda
alohida ahamiyat kasb etgan edi.
Rossiya Buxoroga xufyalar yo llar ekan, dastavval Buxoroning Xiva bilan
ʻ

7
I BOB. BUXORO AMIRLIGI TASHKIL TOPISHINING IJTIMOIY-
SIYOSIY VA HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy-siyosiy shart
sharoitlar
Jamiyat hayotining barcha sohalarida bo lganidek, ijtimoiy-siyosiy vaʻ
ma'naviy yo nalishlarda ham milliy o zligimizni anglash, davlatchiligimiz
ʻ ʻ
tarixining noma'lum sahifalarini qaytadan o rganish, asossiz ravishda unutilgan
ʻ
davlat arboblarimiz hamda mutafakkirlarimizning boy ilmiyijodiy hayotini yoritish
bilan bog liq izlanishlarga ham keng yo l ochildi. Shu jihatdan olganda, milliy
ʻ ʻ
davlatchiligimiz silsilasida alohida o rin tutadigan Buxoro amirligi davrini xolisona
ʻ
va ob'ektiv tarzda o rganish borasida ham muayyan tadqiqotlar amalga
ʻ
oshirilmoqda.
Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida hokimiyat tepasiga ob'ektiv va
sub'ektiv shart-sharoitlar natijasida turli kuchlarning kelishi, o z navbatida, jamiyat
ʻ
hayotida keskin o zgarishlarni ro y berishiga hamda muayyan islohotlarni amalga
ʻ ʻ
oshishiga olib keladi. Binobarin, Buxoro davlatida ham hokimiyatning
ashtarxoniylar sulolasidan mang itlar vakillari qo liga o tishi ma'lum bir
ʻ ʻ ʻ
omillarning ta'siri ostida ro y bergan. Buxoro davlatchiligi tarixida sodir bo lgan
ʻ ʻ
ushbu jarayonlarning mazmun va mohiyatini o rganishda ilmiy jamoatchilik
ʻ
o rtasida turli xil yondashuvlar ilgari suriladi.
ʻ 3
3
Qatag on qurbonlarini yod etish kunini belgilash to g risida O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 1 maydagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Farmoni // Xalq so zi. – 2001. – 2 may.
ʻ

32tizimida 9 (to qqiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan. ʻ
Biz ko rib chiqayotgan davrda amirlik ma'muriy-hududiy jihatdan 27 ta
ʻ
beklik(viloyat) va 11 tumanga bo lingan bo lib, har bir beklik, o z navbatida
ʻ ʻ ʻ
amlokdorliklarga bo lingan va bek tomonidan tayinlanadigan, lavozimidan ozod
ʻ
etiladigan amlokdor tomonidan boshqarilgan. Amlokdorliklar esa, bir necha
qishloqlardan tashkil topgan, ularni qishloqning yoshi ulug va tajribali oqsoqollari
ʻ
boshqargan. Har bir amlokdorlik uch asosiy mansabdor, ya'ni mirob, zakotchi va
dorug aboshilar orqali boshqarilgan. Mirob – hududning sug orish tizimini
ʻ ʻ
kuzatish va suvni taqsimlash vazifasini bajargan bo lsa, zakotchi soliq va
ʻ
yig imlarni nazorat qilib turgan.
ʻ
Beklik lavozimi meros tariqasida qolmasdan, balki har qanday holatda amir
tomonidan almashtirilishi yoki lavozimidan ozod etilishi mumkin bo lgan. Bek
ʻ
vafot etgan holatlarda uning barcha mol-mulklari davlat xazinasiga topshirilib,
uning merosxo rlari qolgan merosga nisbatan hech qanday egalik huquqiga ega
ʻ
bo lmay, balki keyinchalik markaziy boshqaruvda xizmat qilgan. Bekliklarda
ʻ
yuzaga kelib turadigan kelishmovchiliklarni bartaraf etish maqsadida ayrim
hududlarni birlashtirishga yoki aksincha ajratish hollariga ham to g ri kelgan.
ʻ ʻ
Beklik boshqaruvi saroyida ko plab mansab egalari mavjud bo lgan. E'tiborli jihati
ʻ ʻ
shundaki, beklikdagi mansablar hudud aholisining soniga qaramasdan, balki ayrim
iqtisodiy qoloq bekliklarda ham ma'muriy amaldorlarning soni qisqarmagan.
Masalan, eng qoloq beklik hisoblangan Darvozda 55.000 ga yaqin aholi istiqomat
qilgan bo lsada, unda mahalliy boshqaruv amaldorlarining soni nisbatan ko p
ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ

16Afg oniston, Qozoq, va Qo qon xonliklari hamda Qoshg ar bilan bo lgan siyosiyʻ ʻ ʻ ʻ
va huquqiy munosabatlar haqida ham ma'lumot beriladi.
Muhammad Vafo Karminagiyning fikricha, “mamlakatdagi siyosiy tanglik
va feodal tarqoqlikning kuchayishini oldini olish hamda mamlakatni iqtisodiy
salohiyatini oshirish maqsadida mamlakatda, avvalo, tinchlikni o rnatmoq zarur,
ʻ
soliqlar va boshqa to lovlarning barcha aholi qatlami uchun bir xilda e'lon qilish
ʻ
hamda qo shni davlatlar bilan tashqi siyosiy, savdo va diplomatik aloqalarni
ʻ
kengaytirish lozim” 2
.
Olim Buxoro amirligida doimiy yuzaga kelib turadigan halq nizolarining
oldini olishda mamlakatda yashovchi turli millat vakillari, ya'ni yahudiylar,
eroniylar, tojiklar, qozoqlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar va boshqalarga ham
mahalliy aholiga berilgan barcha imkoniyatlar yaratib berilishi bilan birga, o zga
ʻ
millat vakillariga barcha erkinliklar amalda bo lishi lozim deb hisoblaydi.
ʻ
O sha davrda yashagan mahalliy tarixnavislardan yana biri Mirza
ʻ
Salimbekdir. U Buxoroyi sharifda badavlat va nufuzli oilada dunyoga kelgan.
Mirza Salimbekning bizgacha nodir va qimmatli ma'lumotlarga ega bo lgan
ʻ
“Tarixi Salimiy” asari etib kelgan. Mutafakkir davlat vakili, zakotchi, mirshab va
to qsabo lavozimlarida faoliyat yuritgan.
ʻ
“Tarixi Salimiy” asari tadqiqotchilar tomonidan tarixiy nuqtai nazardan
tadqiq etilgan bo lsada, siyosiy va huquqiy ta'limotlar tarixi nuqtai nazaridan
ʻ
deyarli o rganilmagan. Mirza Salimbek mazkur asarida o zi faoliyat yuritgan
ʻ ʻ
barcha davrlarni tahlil etib, davlat, uni boshqarish, hukmdorning vazifalari
xususida ilg or siyosiy-huquqiy fikrlarni ilgari surgan.
ʻ
Mirza Salimbekning siyosiy-huquqiy qarashlarini tahlil qiladigan bo lsak, uning
ʻ
asarlarida davlatni mustahkam idora etishning eng asosiy yo li bu – Buxoro
ʻ
amirligi bilan qo shni davlatlar o rtasida o zaro siyosiy, madaniy, savdo-sotiq
ʻ ʻ ʻ
aloqalarini yanada rivojlantirish hamda o zaro diplomatik munosabatlarni yanada
ʻ
tiklash zarurligi g oyasi yotganini guvohi bo lamiz. Uning fikricha, amir tashqi
ʻ ʻ

19
yashaydilar. Barcha mulkiy masalalar shariat yo li bilan hal etiladi. “Yaxshilikʻ
qilgan inson tinch va osoyishtalikda yashaydi, yomonlik qilgan inson esa ta'qib
ostiga olinib tarbiya qilinadi”.
Somiy salbiy usulda boshqariladigan davlat tuzumi sifatida Abulfayzxon va
amir Nasrullo davridagi boshqaruv usulini misol qilib keltiradi. Shu bilan birga,
ijobiy belgilarga ega bo lgan davlatga amir Doniyol, amir Haydar va amir
ʻ
Shohmurod boshqaruv usulini ko rsatib o tadi. Uning fikricha, boshqaruvda
ʻ ʻ
qobiliyatsizlik va sog lom aqlga ega bo lmaslik oqibatida davlat ishlari parokanda
ʻ ʻ
bo ladi hamda shariat qonunlari o z vaqtida bajarilmay qoladi.
ʻ ʻ
Mulla Ikrom (Muhammad Ikrom ibn Abdusalom) – 1847 yilda Buxoroda
xizmatchi oilasida tug ilgan, Ahmad Donish siyosiy-huquqiy yo nalishining
ʻ ʻ
namoyondasi va targ ibotchisi sifatida Ikromcha domla nomi bilan mashhur bo lib,
ʻ ʻ
o zining siyosiy va huquqiy fikrlarini 1912 yilda yozilgan “Ifoz al noimin va e'lom
ʻ
al johilin” nomli asarida bayon etgan.
Mulla Ikrom o zining siyosiy faoliyatini Yaqin va O rta Sharq mamlakatlari
ʻ ʻ
safarlaridan so ng boshlagan. Aniqrog i, uning madaniyma'rifiy faoliyati ta'lim
ʻ ʻ
tizimini isloh qilishga qaratilgan edi. “U diniy ta'lim tizimini qattiq tanqid qilib,
uning negizida aqidaparastlik va axloqsizlik alomatlari mavjudligini ta'kidlab
o tadi”
ʻ 4
.
Mulla Ikromning fikricha, davlatni boshqarishda hukmdor nafaqat diniy, balki
dunyoviy (mantiq, riyoziyot, falsafa) bilimlarni biladigan kishilardan maslahat
olmog i darkor. Shu bilan birga, ayollarning erkaklar bilan teng huquqli ekanligini
ʻ
e'tirof etib, “ayollarni paranjida yurishlarini faqat diniy nazardan fahmlamay, balki
hadis va boshqa axloq normalariga to g ri kelishini mantiqiy asoslarga tayanib
ʻ ʻ
kiyib yurishlarini taklif etadi”.
Ma'rifatparvarlik harakatiga salmoqli hissa qo shgan shoir Shamsiddin Shohin
ʻ
hokimiyat shohga xudo tomonidan berilgan. Hokimiyatdan u xalqni ezish, talash,

Buxoro amirligi davlat boshqaruvi, mahalliy va markaziy boshqaruv, unvonlar haqida kurs ishi

Купить