Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	247.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	doc
Категория	История

Buxoro amirligi tarixi va tarixshunosligi

II.2. Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida Ahmad Donish asarlarining
o rni.ʻ
Bugungi kunda O rta Osiyo va xususan, Buxoro amirligining Chor hukumati
ʻ
tomonidan mustamlakaga aylantirilishi tarixini o zida aks ettirgan mahalliy
ʻ
muarrixlar tomonidan yozilgan bir qator asarlar mavjud. Jumladan, Mirza
Abdulazim Somiyning "Mang it hukmdorlari tarixi", Mirza Salimbekning "Tarixi
ʻ
Salimiy", S.M.Olimiyning "Buxoro - Turkiston beshigi", Ahmad Donishning
"Navodir ul-vaqoe" (Nodir voqealar) va "Buxoro mang it amirlarining muxtasar
ʻ
tarixi" va boshqa bir qator asar mavjud.
Mazkur manbalar ichida eng yirigi Ahmad Donishning "Navodir ul-vaqoi"
(Nodir voqealar) asaridir. Ushbu asarda muallif o zidan oldin o tgan
ʻ ʻ
faylasuflarning, birinchi navbatda Bedilning ba’zi falsafiy qarashlarini tahlil
qilgan. O z zamonasining qo ygan masalalarini hal qilishga intilga. Ushbu asar
ʻ ʻ
ahamiyati jihatidan XI asrda yozilib saljuqiylar sulolasi tarixiga bag ishlangan
ʻ
Nizomulmulkning "Siyosatnoma" asariga qiyoslash mumkin.
Asarning asosiy mazmunini – xalqni ma’rifatli bo lishga chaqirish,
ʻ
insonparvarlik g oyalarini targ ib etish kabi g oyalar tashkil etadi. "Navodir
ʻ ʻ ʻ
ulvaqoe"ni o z davrining entsiklopediyasi deb atasak mubolag a bo lmaydi. Asar
ʻ ʻ ʻ
Ahmad Donish Peterbugga qilgan ikkinchi safaridan keyin 1868-1873 yillar
oralig ida yozilgan. Ammo Buxoroda bosmaxona mavjud bo lmagani uchun chop
ʻ ʻ
etilmagan Kitob yozilishi davomida tartibga solinmay uning ayrim sahifalarini
yaqinlariga o qishga bergan
ʻ 21
.
Ushbu asarning yozilish sanasi va boblari to g risida turli fikrlar mavjud.
ʻ ʻ
"Navodir ul-vaqoe"ning kirish – “Ahmad Donish va uning "Navodir ul-vaqoe"
asari haqida” qismida aytilishicha, asar 13 bobdan iborat deyiladi. Andijon Davlat
Universiteti tadqiqotchilari Arofat Abdullaeva, Xurshid Xolmirzaevlarning
"Navodir ul-vaqoe" o zbek tilida" nomli Ahmad Donish tavalludining 180 yilligi
ʻ
munosabati bilan o tkazilgan anjumandagi ma’ruzalarida asar 22 bobdan iborat
ʻ
21
A.Donish .Navodir ul-vaqoe / fors-tojikchadan A.Hamroeva va A.Shokirov
tarjimasi. T.: Fan,1964. – B . 78.
28

XIX asrning ko zga ko ringan mutafakkir shoiri, adib, elim va diplomatdir. Uʻ ʻ
1827-yilda Buxoroda tug ilgan, 1885-yilda amir ilmiy moliyat bilan kechirdi va
ʻ
1897-yilda vafot etdi. Muzaffar valatidan keyin u Roxoroga qaytib keldi va
unrining qolgan qismini adabiyot va tarix fanlariga oid 20 ga yaqin asar yozib
qoldirdi. "Манозир ул каловий" ("Sayyoralarning manzaralari"), "Наводир ул-
вакое" va "Таржимая аҳволи имирони Бухороун шариф" (1885-yildan keyin
yozilgan) asarlarishular jumlasidandir.
Sovet davri tadqiqotchidaridan D. G. Voronovskiy, A. A. Semenov O. D.
Chexovich, A. R. Muhammadjonov va T. N. Ne'matov O. A. Suxareva, N. V
Figulevakaya, N. A. Xelfin D. Yu. Arapov va boshqalarning tadqiqotlarida amirlik
tarixi aks etgan.
Mustaqilik yillarida amalga oshirilgan Buxoroning tashqi aloqalariga doir
izlanishlar B. Xo jaeva, D. Valiyeva G. N. Sultonova X i'ulorgov Yu. Avazov, F.
ʻ
B. Ochildiyev, boshqaruv tizimi, unvon va mansablar bo yicha izlanishlar Sh.
ʻ
Vohidov R. Xoliqova, xonlikdagi etrik holat, ijtimoiy-iqtisodiy ahvolga oid
izlanishlar A. M. Malikov, soliq tizimi, to lovlar va boshqa iqtisodiy masalalar 1.
ʻ
Sh. Azizov, hunarmandchilik va boshqa faoliyat turlari D. Sh. Otajonova Buxoro
shaharlari tarixi G. Taniyeva: Buxorodagi jadidlar faoliyati D. M. Jamolovaning
o zining ümiy ishlarida ma’lumotlar bergan.
ʻ
27

uchramaydigan qimmatli dalil va ma'lumotlar keltiriladi.
Buxoroda mang itlar sulolasi hukmronligi o rnatilishi bilan markaziyʻ ʻ
bokimiyatning birlashuv jarayoni aholining iqtisodiy va siyosiy hayoti tiklanishi va
rivojiga sezilarli ta'sir ko rsatdi. XVIII asr oxirlarida ijtimoiy mehnat taqsimoti,
ʻ
ko chmanchi urug larning o troqlashuv jarayoni kuchaydi. Ushbu davrda diniy
ʻ ʻ ʻ
mutaassiblik ham o z mavqeini saqlab, dindorlar aholi ongini qo lda tutib turishga
ʻ ʻ
harakat qilganlar. Mazkur davr tarixi o z zamonasining tarixchilari asarlarida
ʻ
aksini topdi, yoritildi. XVI-XVIII asrning birinchi yarmi manbalaridan rang-
barangligi va ko pligidan farqli o laroq, o rganilayotgan davr uchun tarixiy
ʻ ʻ ʻ
manbalarning ozligi xos. O zbek va qoraqalpoq qavmlari, urug lari va ularning
ʻ ʻ
ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o rni haqida ma'lumot beruvchi asar "
ʻ Тухфат ул -
хоний " asaridir" " Тухфат ул - хоний " ("Xonning tuhfasi") yoki " Тарихи
Рахимхоний ", ((Muhammad) Rahimxon tarixi) asari Buxoro xonligining 1722-
1782-yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o z ichiga oladi.
ʻ
Buxoro xonligining 1722-1768-yillar orasidagi tarixi Muhammad Vafo
Karminagiy (1685-1769 yy.), 1768-1782-yillar voqealari va Muhamunad Doniyol
hukmronligi yillari (1759-1785)dagi voqelar Niyozqulibek eshon tomonidan
yozilgan. " Тухф
ат ул - хоний " qofiyali nasr va saj usulida yozilgan, unda voqealar to la va batafsil
ʻ
yoritilganligi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, geografik hamda etnik dalillarga boyligi
bilan birinchi darajali manbalar qatorida turadi. Asar Buxoro xonligida XVIII
asrning 20-yillaridagi iqtisodiy va siyosiy tanglik hamda ijtimoiy-siyosiy
tarqoqlikning kuchayishi, buning natijasida markaziy davlat boshqaruvining
zaiflashuvi, mang it hukmdorlarining uluslar va qabilalarni bo ysundirish
ʻ ʻ
maqsadida olib borgan tinimsiz urushlari, buning oqibatida ko plab shaharlar
ʻ
hamda qishloqlarning vayron qilinishi, xalq turmushining og irlashib borishi va
ʻ
uning asosiy sabablarini aniqlashga yordam berishi mumkin bo lgan daliliy
ʻ
ma'lumotlarga boy.
Asarda yana Ashtarxoniylar va Mang itlar hukmronligi davridagi qo shin
ʻ ʻ
tarkibi hamda davlat tuzilishi, 1722-1782-yillarda Buxoro xonligining Eron,
24

II.BOB BUXORO AMIRLIGI TARIXINING TARIXSHUNOSLIGI
MASALALARINI O RGANILISHIʻ
II.1 Buxoro amirligi tarixi haqidagi manbaalarning o rganilishi tarixi.
ʻ
Buxoro xonligida XVI asr ikkinchi yarmida Abdullaxon II ning taxtga
o tirishi va ko plab hududlarni birlashtirib yagona markazlashgan davlatga asos
ʻ ʻ
solishi natijasida ilm-fan rivoji uchun qulay muhit shakllandi. Natijada,
tarixnavislik ilmi rivojlanib, ko plab tarixiy asarlar yaratila boshlandi.
ʻ
Kamoliddin Binoiyning "Shayboniynoma" 9
asari XVI asr Buxoro tarixiga
oid muhim manba hisoblanadi. Mazkur asar qo lyozmaasining qimmatli nusxasi
ʻ
O zbekiston FA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. Sharqshunos A.
ʻ
Mirzaevning fikricha, Binoiy (uning to liq ismi Ali ibn al-Muhammad al-Xisraviy)
ʻ
857 (1453)-yilda tug ilgan. Binoiyning zamondoshlari Navoiy, Bobur, Xondamir
ʻ
va boshqalar uning iste'dodi xususida juda yaxshi fikrlar bildirgan edi.
"Shayboniynoma" fors tilida bitilgan she'riy doston bo lib, uning muallifi
ʻ
atoqli shoir va tarixnavis olim Kamoliddin Binoiydir 10
(1453-1512-yy.). Uning asli
ismi Ali ibn Muhammad al-Haraviy. Kamoliddin Binoiy Tabrizda 1492-yilga
qadar Sulton Yaqub saroyida xizmat qilgan. 1495-yili turli sabablarga ko ra
ʻ
Samarqandga keladi. Dastlab Xoja Ubaydulla Ahrorning o g li Qutbuddin Yahyo,
ʻ ʻ
so ng Zahiriddin Bobur, undan keyin 1501-yildan to umrining oxirigacha
ʻ
Shayboniyxon huzurida saroy tarixchisi bo lib xizmat qilgan.1507-yilda Binoiy
ʻ
Shayboniyxon bilf birga Hirofga qaytgan va 1510- yilgacha shu yerda qolgan.
1511-yilda shaharga Ismoil Safaviy qo shinlari hujumi tufayli Qarshiga kelgan,
ʻ
1512-yilda esa Qarshi himoyasi vaqtida jangda halok bo lgan.
ʻ
Kamoliddin Binoiyning "Shayboniynoma" asari tarkibiy jihatdan avvalroq
yozilgan "Таворихи гузида" "Nusratnoma" va "Fathnoma" asarlariga o xshab
ʻ
ketadi. Asarda Muhammad Shayboniy tavalludidan (1451 y.) 1505- yilgacha
bo lgan tarixiy voqealar haqida hikoya qilinadi. Asar 1505-1507-yillar oralig ida
ʻ ʻ
yozib tugallangan.
9
Зайниддии Восифий. Балонъ ул-вакоет. Форсийдан Н. Норкулов таржимаси. Тошкент, 1979. – B . 78.
10
Мирзоев А. М. Камал ад-Дин Бении. М.: Наука, 1976. 477. c.
15

ketishini mas`uliyatsizlik deb izohlaydi. Asarda asosiy e’tibor amir Muzaffar va
Amir Abdulahad hukmronligi davrining boshlanishiga qaratilgan. Muallif bevosita
o zi guvoh bo lgan voqealarini bayon etadi. Chor Rossiyasi tomonidan O rta Osiyoʻ ʻ ʻ
va asosan Jizzax va Samarqandning egallanishi kabi masalalarni asarda alohida
yoritishga e’tibor qaratiladi. Mazkur manbani shartli ravishda ikki qismga bo lish
ʻ
mumkin. Birinchi qismda muallif faqat yozma manbalarda mavjud bo lgan va o zi
ʻ ʻ
eshitgan voqealarni bayon etgan 24
. Unda Amir Doniyol hukmronligining so nggi
ʻ
yillari va uch amir Shohmurod, Haydar, Nasrulloxon haqida bayon etiladi. Ammo
Donish ma’lumotlarni berishda aniq bir manbaga tayanib qolmagan. U o z
ʻ
asarining ushb u qismida faqat ikkita manbani ko rsatib o tgan. Bular "Tuzuki
ʻ ʻ
Temuriy" va "Ravzat us- safo"lardir. Birinchi manba uni komil hukmdor namunasi
mavjud bo lgan asar sifatida qiziqtirgan. U risolaning kirish qismida (asarning)
ʻ
ushbu manba haqida quyidagi fikrni bildiradi. "Amir Temur Ko ragoniy 800
ʻ
yillikni yangilagan hukmdordir. Kimki buni aniqlashtirishni xoxlasa, "Amir
tuzuklari"ga murojaat qilishi mumkin."Ravzat as -safo" esa asarning faqat bir
o rnida aytib o tildi.
ʻ ʻ
Asarning ikkinchi qismida esa, Ahmad Donish o zi ko rgan tarixiy
ʻ ʻ
voqealarni asosan Amir Muzaffar va Amir Abdulahad davri voqealarini aks
ettirgan. Ahmad Donish ushbu asarni yozishda "Tuhfat ul-foniy", "Gulshan ul-
mulk", "Mirzo Shams Buxoriy yozishmalari" kabi bir qator mahalliy
tarixnavislarning asarlaridan foydalangan bo lishi mumkin. Mazkur manbalardagi
ʻ
ma’lumotlar Ahmad Donish asaridagi voqealarga mutanosib 25
.
Asarning ikkinchi qismi birinchi qismiga nisbatan ma’lumotlarning kengligi
va yorqinligi bilan farqlanadi. Masalan, u Amir Muzaffarning taxtga kelishi haqida
quyidagi fikrlarni bildirgan: "Amir Muzaffar taxtga o rnashib olgandan keyin unga
ʻ
qarshilik ko rsatishi mumkin bo lgan har qanday shaxsga nisbatan shafqatsiz
ʻ ʻ
siyosat olib bordi. Hattoki, Nasrulloxonning nabirasi ham Buxorodan qochib
yashirinishga majbur bo ldi. Qo shin va xalq amirning ushbu ishlaridan norozi
ʻ ʻ
24
Тошев, Солежон Аҳматжонович. (2020). Ўзбекистон совет мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда
ўрганилиши. Ўтмишга назар.2(2-махсус сон). 347-353.
25
Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of
Action of The Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.
30

mavjud bo lgan. Otliq askar 20 ta polk (10 000 kishilik) galabotirdan iborat bo lib,ʻ ʻ
ular haqiqiy otliq qo shinni tashkil qilgan va 8 polk (4000) xasabardorlardan iborat
ʻ
bo lib, falkonetlar bilan qurollangan otliq miltiqchilarga o xshagan. Artilleriya 20
ʻ ʻ
ta quroldan iborat edi. Buxoro shahrida to p quyish, porox zavodi bo lgan. Harbiy
ʻ ʻ
xizmatchilarga ta minot qisman pul shaklida, qisman natura shaklida ma lum
ʼ ʼ
miqdorda bug doyni botmon miqdorida berilgan
ʻ 8
.
Soliq va majburiyatlar. Xalq qo zg olonlari
ʻ ʻ
Amirlikdagi dehqonlarning aksariyati nochorlikda kun kechirardi. Chunki
yer va yerga ishlov berish vositalari amir va uning amaldorlari qo lida edi. Davlat
ʻ
amaldorlari moddiy ta’minoti uchun zarur moliyaviy mablag larni bekorga sarf
ʻ
qilishardi. Amir Abdulahad Peterburgga, imperator huzuriga katta sovg a-salom
ʻ
bilan har yili qatnardi. Shuningdek, u Qrim va Kavkazga borganida qimmatbaho
sovg alarni va saroylarni xarid qilardi. Bu odat ulkan sarf-xarajatlarni talab qilardi
ʻ
va ushbu xarajatlar oddiy aholi yelkasiga og ir yuk bo lib tushardi. Buxoro
ʻ ʻ
amirligida asosiy soliqlarni aholining 90% ga yaqinini tashkil etuvchi dehqonlar
to lardi. Bu soliqlarni to lash uchun ular savdogarlar, sudxo rlar va yirik
ʻ ʻ ʻ
zamindorlarga tegishli yerlarida arzimagan haq evaziga mehnat qilishga majbur
edi. Natijada og ir jabr-zulm bilan murosa qilolmagan xalq oshkora noroziliklarga
ʻ
jazm qilardi. Garchi bu norozilik chiqishlarining aksariyati stixiyali, uyushmagan
bo lsa-da, ular amirlikning eski boshqaruv uslubi o z ahamiyatini yo qotib
ʻ ʻ ʻ
borayotganini ko rsatardi. Qolaversa, dehqonlarning aksariyati soliqlarning
ʻ
ko pligidan kasodga uchrab, qishloqlardan shaharlarga kelib yollanib ishlashga
ʻ
majbur bo lishgan. Amirlikda azaldan xiroj va zakot asosiy soliqlar bo lsa-da,
ʻ ʻ
yerdan olinadigan xiroj solig i miqdori ayrim viloyatlarda hosilning 40–50% iga
ʻ
yetardi. Bu miqdor amirlikning yillik daromadlarining yarmidan ko pini tashkil
ʻ
etardi.
Bundan tashqari xiroj bilan bir qatorda kafsan, dorug ayi muzd, ya’ni
ʻ
xirmonlarni xatga olgani uchun amaldorga qo shimcha maosh ham undirilardi.
ʻ
8
Записки о Бухарском ханстве. М. Наука. 1983. – C . 154.
12

tashqi bozorlarda Buxoro ip-gazlama matolari, ko nchilik, zardo zlik, kumush vaʻ ʻ
oltin kandakorlik buyumlari, bo yoq va sovun mahsulotlari ham mashhur bo lgan.
ʻ ʻ
Buxoro ustalarining oltin va kumushdan yasagan buyumlari, ayniqsa, dong
taratgandi. Amirlikning deyarli barcha shaharlarida mohir zargarlar mehnat
qiladigan ustaxonalar mavjud edi.
Ular yasagan mahsulotning barchasi o ziga xos nozik naqshlar bilan
ʻ
bezatilardi. Buxoro kulolchilik buyumlari bozori ham chaqqon bo lib, kulollar
ʻ
butun amirlik shaharlarida keng tarqalgandi.
Buxoro amirligida azaldan rivojlanib kelgan o ziga xos ko rinishdagi
ʻ ʻ
hunarmandchilik mavjud bo lgan. Hunarmandlarning asosiy daromadlari behisob
ʻ
soliqlarni to lashga ketardi. Shu bois ular o z ustaxona va korxonalarini yanada
ʻ ʻ
rivojlantirish va takomillashtirish uchun qo shimcha mablag larga ega emasdi.
ʻ ʻ
Savdo-sotiq munosabatlari. XIX asrning oxirida Buxoro amirligi Rossiya,
Afg oniston, Hindiston, Eron va Kavkaz bilan savdo aloqalariga ega bo lgan.
ʻ ʻ
Buxoro, Chorjo y, Karki, Termiz va Kogon (Yangi Buxoro)da Rossiya
ʻ
firmalarining idora va ombor xonalari mavjud edi. Rossiya va Buxoro amirligi
o rtasida tovar aylanishi yil sayin o sib bordi. Buxoro amirligi hududi katta foyda
ʻ ʻ
keltiruvchi tranzit savdo uchun ham qulay edi. Rossiya va Afg oniston o rtasidagi
ʻ ʻ
barcha savdo yo llari Buxoro amirligi orqali o tardi. Rossiya Buxoro orqali
ʻ ʻ
Afg onistonga katta miqdorda movut, chinni buyumlar, baxmal, chit, gugurt va
ʻ
kerosin chiqarardi. 1887-yilda amirlik hududi orqali dastlabki temiryo l o tkazildi.
ʻ ʻ
Buxorodan 15 kilometr masofada Yangi Buxoro stansiyasi qurilishi boshlab
yuborildi. Bu yerda amir saroyi va Rossiya siyosiy agentining qarorgohi ham barpo
etildi. Endilikda Buxoro amirligi temiryo l orqali Toshkent, Orenburg va Moskva
ʻ
bilan bog langandi.
ʻ
1888-yilga kelib Buxoro amirligi hududida rus qishloqlari vujudga kela
boshladi. Buxoroda Rossiya davlat banki bo limi ochildi. Bundan tashqari ikkita
ʻ
paxta tozalash zavodi, Yevropa namunasida ikkita mehmonxona barpo etildi. Eski
Buxorodagi qo shbegi uyi va Rossiya imperatorining siyosiy agentligi qarorgohi
ʻ
ilk paydo bo lgan telefon aloqasi bilan bog langandi.
ʻ ʻ
14

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш
тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида »ги
қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
2. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,
ʻ
2021. – 464 б.
II. Manbaa va adabiyotlar
1. A.Donish .Navodir ul-vaqoe / fors-tojikchadan A.Hamroeva va A.Shokirov
tarjimasi. T.: Fan,1964
2. Abdullaev V., Inomov M., Abdurahmonov SH. "Navodir ul-vaqoe"dagi g oyalar
ʻ
va zamonamiz. /Ahmad Donish-XIX asrning buyuk mutafakkiri va
taraqqiyparvari. Buxoro, 2007.
3. Arminius Vambery. Travels in Central Asia, being the Account of a Journey
from Turkoman desert on the Eastern shore of the Caspian to Khiva, Bokhara
and Samarcand. London. John Murray, Albemarle Street. 1864.
4. Abdullaeva A., Xolmirzayev X. "Navodir ul-vaqoe"o zbek tilida./Ahmad
ʻ
DonishXIX asrning buyuk mutafakkiri va taraqqiyparvari. Buxoro, 2007.
5. А. Дониш. История мангитской динаcтии. Дониш 1967.
6. Абдурахманова, Ж. Н., Тоштемирова, С.А. (2020). Инновацион
технологиялар ва ахборот маданиятини шакллантириш педагогиканинг
долзарб масалаларидан бири. Science and Education, 1(Issue 7), 436-442.
7. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the
case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.
8. Данков А.Г. Британская историография второй половины XIX в. об англо-
русских противоречиях в Центральной Азии // Вести. Томского
государственного университета. Томск. -2007. №300-1.
34

taqdim etgan 3
. 1868-yil iyuldan 1885-yilda vafotigacha amir Rossiya imperiyasi
bilan tinch munosabatlarni davom ettirdi. Unga bir qator elchilar yuborilgan:
Nosovich, Kostenko va Petrovskiy. Elchilarni kutib olish marosimlari o zbek tilidaʻ
o tkazilar edi. Tantana xizmatkorlari - udaychilar aytardilar: „Hazrati Amirni Xudo
ʻ
Muzafar Mansur qilsun“ (ya ni: Xudo buyuk amirni qudratli va g olib qilsin)
ʼ ʻ 4
Amir Abdulahad (1885-1910) hukmronligi davri
Said Abdulahadxon Buxoro amiri huquqiy jihatdan mustaqil hukmdor
sanalsa ham, haqiqatda rus podshosiga qaram edi. Amir va uning amaldorlariga
qarshi xalq harakatlari podsho Rossiyasi qo shinlari yordamida bostirilar edi. Amir
ʻ
Abdulahad rus podshosining generalad yutanti hisoblangan. Uning davrida rus
ʼ
ma murlari amirlikda katta imtiyozlarga ega bo lgan. Amirlik yerlaridan o tgan
ʼ ʻ ʻ
temir yo l bo ylariga rus aholisi keltirilib joylashtirildi. Buxoro Afgoniston
ʻ ʻ
chegarasining muhofazasi bilan ham rus qo shinlari shug ullangan.
ʻ ʻ
Amir Said Olimxon (1910-1920) hukmronligi davri
Said Olimxon 1910-yilda otasi Abdulahad Xon vafot etadi. Taxtga 1910-
yilda o tirdi. O sha yili Rossiya Imperiyasi Imperatori Nikolay II tomonidan Oliy
ʻ ʻ
martabaga ko tariladi. 1911-yilda Said Olimxonga Hazrati Oliylari Imperator
ʻ
Svitasida general-mayor unvoni beriladi 5
.
Boshqaruvining boshida u sovg alar olmasligini, boshqa vazir va
ʻ
boshliqlarga pora olishni man etishini va soliqchilar va boshliqlarni xalqdan olgan
soliqni o z manfaatlarida qo llamaslikni amr etdi. Biroq vaqt o tib vaziyat o zgarib
ʻ ʻ ʻ ʻ
ketdi, ushbu intrigalar oqibatida yangi qonunlar chiqarmoqchi bo lganlar Moskva
ʻ
va Qozonga yuborildi. Said Olimxon esa boshqaruvini an anaviy tarzda davom
ʼ
ettirdi.
1913-yil 22-fevralda Sayyid Olimxon Xiva xoni Asfandiyorxon bilan
birgalikda Peterburgdagi birinchi jome masjidining ochilishida ishtirok etdi
ʼ 6
.
Buxoro amirligi Rossiya Imperiyasiga qaram hisoblansada Said Olimxon o z
ʻ
3
JOHN SEYLLER, A MUGHAL MANUSCRIPT OF THE „DIWAN“ OF NAWA I in Artibus Asiae, Vol. 71, No.
ʼ
2 (2011), pp. 325-334.
4
Петровский Н. Моя поездка в Бухару. // Вестник Европы. - 1873. - № 3.
5
Список генералам по старшинству. Част I , II и III . Составлен по 1 июня 1911 года - Спб., 1911. – C . 910.
6
Санкт-Петербургские ведомости", 23 февраля (8 марта) 1913., № 44. – C . 3.
7

edi". Ahmad Donishning ushbu fikrlaridan ma’lumki, u o z asarini yaratishda o zʻ ʻ
davrining boshqa tarixnavislaridan farqli o laroq xolisona, tanqidiy yondashgan
ʻ 26
.
Ahmad Donish turli tanqid va tazyiqlardan qo rqmay ushbu ma’lumotlarni
ʻ
keltirishi uning mazkur davrdagi tarixni o z holicha bayon qilganligi bilan
ʻ
xarakterlanadi. Mustaqillik sharofati tufayli bu kabi yurtdoshlarimizning o lmas
ʻ
tarixiy merosi xalqimizga qaytarildi va tariximizning noma’lum sahifalari ochildi.
Bizning vazifamiz esa bu kabi asarlarni tadqiq etib mamlakatimiz tarixini
ochilmagan sahifalarni o rganishdan iboratdir.
ʻ

26
Abdullaeva A., Xolmirzayev X. "Navodir ul-vaqoe"o zbek tilida. /Ahmad DonishXIX asrning buyuk mutafakkiri
ʻ
va taraqqiyparvari. Buxoro. 2007. – B. 67.
31

Mahalliy ma’muriyat - aminlar, oqsoqollar hamda bekliklar vakillari va
ruhoniylardan iborat bo lib, ular amir farmonlarini so zsiz ijro etishlari shartʻ ʻ
bo lgan. Butun Buxoro amirligi bekliklarga bo lingandi. Beklar shaxsan amir
ʻ ʻ
tomonidan tayinlanar va lavozimidan bo shatilardi. Beklar atrofida ularning
ʻ
qarindoshlari yoki yaqin kishilaridan tayinlangan ulkan amaldorlar guruhi
jamlangan. Davlatni himoya qilish uchun amirning xalq ko ngillilari va
ʻ
qo shinlardan saralab olingan xos lashkari bo lgan. Lashkarga to pchiboshi
ʻ ʻ ʻ
(to pchilashkar) rahbarlik qilgan. Biroq XIX asr oxiriga kelib amir lashkari
ʻ
shoshilinch tarzda yig iladigan, yomon harbiy ta’lim ko rgan va sodda qurollar
ʻ ʻ
bilan ta’minlangan dehqonlardan iborat bo lgan. Bunday lashkarning bosh maqsadi
ʻ
- zarur bo lganda Ark qarshisida safga yig ilish edi. Lashkar tartiboti amalda XIX
ʻ ʻ
asr boshlaridan beri isloh qilinmagan, harbiy ish sifatsiz va qo shin qurol-
ʻ
yarog lari o ta qoloq darajada edi. Mamlakat daromadlarining katta qismini
ʻ ʻ
shaxsiy manfaatlariga sarf qiluvchi amaldor va xizmatchilar davlat ravnaqi va
taraqqiyoti uchun kamdan kam qayg urishardi. Shu bois amirlikning zaruriy sarf-
ʻ
xarajatlari bir-biriga qon-qarindosh amaldorlar zimmasiga emas, balki oddiy xalq
gardaniga tushardi. Mahalliy ma’muriyat - aminlar, oqsoqollar, bekliklar vakillari
va ruhoniylardan iborat bo lib, amir farmonlarini so zsiz ijro etishlari shart
ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ
Qo shinlar
ʻ
Dastlab Buxoro qo shini faqat chavandozlar, asosan o zbeklar, turkmanlar
ʻ ʻ
va arablardan iborat bo lgan bo lsa, 1837-yilgi harbiy islohot natijasida sarboz -
ʻ ʻ
piyoda askarlar paydo bo lgan. Buxoro amirligining qurolli kuchlari doimiy
ʻ
qo shin (Lashkarak) va zaruratga qarab chaqiriladigan mirshablar (Navkarak) dan
ʻ
iborat bo lgan. Urush (g azavot) e lon qilingan taqdirda, qurol ko tarishga qodir
ʻ ʻ ʼ ʻ
bo lgan barcha musulmonlar xizmatga chaqirilgan.
ʻ
Piyoda qo shin amir qo riqchilarining 2 ta rotasi va besh rotadan iborat 13 ta
ʻ ʻ
saf batalyon (sarbozilar), jami 14 ming kishidan tashkil topgan. Piyoda
qo shinlarining qurollari qisman silliq, qisman nayzali-pichoqli miltiq qurollaridan
ʻ
iborat bo lgan. Bundan tashqari, ko plab eski gugurtli va chaqmoqli qurollar
ʻ ʻ
11

XULOSA
Shunday qilib, o rganilayotgan mavzu, ya’ni Buxoro amirligining tarixiʻ
bo yicha inglizzabon mualliflarining tarixiy, ilmiy asarlari va ularning amirlik
ʻ
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti to g risidagi ilmiy qarashlari turli xil
ʻ ʻ
va ko p tomonlama hisoblanadi. Ba’zi olimlar tomonidan asosiy e’tibor Buxoro
ʻ
amirligiga Markaziy Osiyo madaniyatiga, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayoti
rivojiga katta hissa qo shgan yuqori darajadagi madaniy va intellectual markaz,
ʻ
hamda mintaqadagi Islom dinining asosiy markazi sifatidagi funksiyalariga
qaratilgan bo lsa, boshqa mualliflar asarlarida Buxoro amirligining mintaqadagi
ʻ
tashqi munosabatlarda va qo shni davlatlar bilan aloqalarda asosiy siyosiy subyekt
ʻ
rolini bajarganligi to g risidagi faktlarga e’tibor qaratilganligiga guvoh bo lishimiz
ʻ ʻ ʻ
mumkin. Ko p sonli ingliz amerika tadqiqotchilarining asarlarini o rganish
ʻ ʻ
jarayonida shunga guvoh bo ldikki, mualliflarning katta qismi Buxoro amirligining
ʻ
yuqori darajadagi madaniyati, arxitektura yodgorliklari, ilmva ma’rifati, hamda
mintaqadagi asosiy faktor sifatidagi roli bo lganligini ta’kidlashgan. Umumiy qilib
ʻ
aytadigan bo lsak, inglizzabon mualliflar tomonidan Buxoro amirligi tarixini,
ʻ
uning Markaziy Osiyoda muhim davlat sifatidagi murakkab va ko p tomonlama
ʻ
xarakterini ifodalashda muhim rol o ynagan boy adabiyotlar kompleksini yarata
ʻ
oldilar. O rganilayotgan mavzu dolzarb bo lib, bundan keyin ham muhim va
ʻ ʻ
maxsus tadqiqotlarni amalga oshirishni talab etadi.
Turli davrlarda yaratilgan xonliklar tarixini aks ettiruvchi asarlarda
mualliflarning masalaga turlicha yondashuvlari fikrlarning va xulosalarning ham
turlicha bo lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va
ʻ
tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng to g ri xulosalarni chiqarish
ʻ ʻ
bugungi kun tarixchi mutaxasislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
XIX asrda Buxoro xonligi hududida juda ko p shoir olim hatotlar yashab
ʻ
ijod qilganlar. Muhammad Rajab Buxoriy, Qori Rahmatulla, Afqoriy Buxoriy,
Adriy Samarqandiy, Xabibiy, Yakdil Maxmud Koriziy "Tavorixi Mulki Ajom" ni
ko chiruvchi Mulla Muhammad Yusuf, Odil Murod Miriy Shahrisabzay,
ʻ
Muhammad Ali Buxoriy, Muhammad Yoqub Buxoriy, Muhammad Mir Olim
32

davlatida Amir maqomiga ega edi. Said Olimxinning pullariga Sankt-Peterburgda
Masjid va Buxoro Amiri Uyi qurildi. 1915-yilning 30-dekabr kuni general-
leytenent maqomiga ega bo ldi va Ter Kazaklari qo shinida general-adyutantʻ ʻ
maqomigacha ko tarildi.
ʻ
Buxoro amirligining podsho Rossiyasiga tobeligi amir Olimxon zamonida
(1910-20) yanada ortdi. Amirlikda yettita rus xususiy bankining shu basi ish olib
ʼ
borardi. Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan amirlik aholisining ahvoli yanada
og irlashdi. Xuddi shu davrga kelib jadidlik harakati asosida yosh buxoroliklar
ʻ
partiyasi faoliyati kuchaydi. 1917-yil Fevral inqilobi munosabati bilan bu partiya
amirlikni podsho Rossiyasi bo yinturug idan qutqazish, ba zi islohotlar o tkazish
ʻ ʻ ʼ ʻ
ishiga kirishdi. Yosh buxoroliklar rus bolsheviklari bilan hamkorlikda 1918-yil
martida amir hukumatini ag darishga urindilar. Ammo bu harakat
ʻ
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1920-yil 2-sentabrda Buxoro bosqini natijasida
amirlik tugatildi.
Buxoro inqilobi
1917-yilda Rossiyadagi fevral inqilobidan keyin Rossiya Muvaqqat
hukumati Buxoro amirligi mustaqilligini tasdiqladi. 1917-yil mart oyida „Yosh
buxoroliklar“ Buxoroda amirga qarshi ommaviy namoyish uyushtirdilar. Bunga
javoban qatag onlar boshlandi, ko plab yosh buxoriyaliklar Kogonga qochib
ʻ ʻ
ketishdi. Oktyabr inqilobidan keyin Sovet hukumati dekreti bilan amirlikning
mustaqilligi tasdiqlandi 7
. 1918-yil mart oyida „Yosh buxoroliklar“ yetakchilari
Qizil Armiya yordamidan foydalanishga qaror qildilar. Ular Kogondagi sovet
garnizonini Buxoroda xalq qo zg oloni avj olayotganiga ishontirdilar va qon
ʻ ʻ
to kilmasligi uchun amirga ultimatum qo yib, undan hokimiyatni topshirishni talab
ʻ ʻ
qildilar. Ammo Buxoroga hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi, yosh buxoroliklar
va Qizil Armiya bo linmalari mag lubiyatga uchradi. Amirni ag darishga bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvaffaqiyatsiz urinishdan so ng Rossiya bilan Buxoro o rtasida tinchlik
ʻ ʻ
shartnomasi tuzildi va Buxoro mustaqilligi yana bir bor e tirof etildi.
ʼ
7
"Гулшен-ал-мулк" Вороновского Д. Г. Мухаммада Якуба Бухари. Диссертация на соискание ученой
степени кандидата исторических наук. Т., 1947. – C . 206.
8

Bu davr manbalarini chuqur o rganish orqali nafaqat Buxoro amirligiʻ
tarixini, balki yurtimiz tarixini ham o rganishimiz mumkin.
ʻ
Turli davrlarda yaratilgan xonliklar tarixini aks ettiruvchi asarlarda
mualliflarning masalaga turlicha yondashuvlari fikrlarning va xulosalarning ham
turlicha bo lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va
ʻ
tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng to g ri xulosalarni chiqarish
ʻ ʻ
bugungi kun tarixchi mutaxasislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
Tadqiqotning maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, Buxoro
amirligi tarixiga oid manbalarni jamlash va ularni qay tarzda va qay sharoitda
yozilganini, qanday ahamiyatga ega ekanligini chuqur tahlil qilishdir. Bunda
manbalar bilan ishlab ularni o zaro qiyoslab tahlil qilishni oldimizga maqsad qilib
ʻ
oldik.
Tadqiqotning vazifalari:
Ushbu kurs ishini tayyorlashda quyidagi vazifalarni o z oldimizga qo ydik:
ʻ ʻ
- Buxoro amirligining tashkil topishi va hukmdorlar faoliyati haqida
chuqurroq o rganish;
ʻ
- Amirlik tarixi haqidagi manbaalarni jamlash va ularni tahliliy o rganish;
ʻ
- Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida Ahmad-Donish asarlarining
ahamiyatini ochib berish;
- Buxoro amirligining tarixining xorijiy tadqiqotlarda yoritilishini ochib
berish.
Tadqiqot obyekti. Buxoro amirligi tarixiga oid bo lgan manbalar va ularni
ʻ
tahlil qilish.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Ushbu mavzu yuzasidan o rganilgan ʻ
manbaalarni uch guruhga bo lishimiz mumkin. 1) Sovet davrida yaratilgan
ʻ
tadqiqotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar va 3) xorijiy
olimlar tomnidan o rganilgan ma’lumotlar.
ʻ
Sovet davrida ushbu mavzu bo yicha tadqiqot olib borgan olimlar qatoriga
ʻ
3

I.BOB BUXORO AMIRLIGINING UMUMIY TARIXI
I.1. Buxoro amirligining tas hkil topishi va hukmdorlar faoliyati
Buxoro amirligi - (1756-yil 12-dekabr - 1920-yil 2-sentyabr) o zbek sulolasiʻ
ashtarxoniylar o rniga kelgan o zbek mang itlar sulolasi vakillari o zlarini amir
ʻ ʻ ʻ ʻ
deb atashgan. Shunga ko ra, davlat Buxoro Amirligi deb atala boshlangan. 1920-
ʻ
yil Buxoro bosqini natijasida tugatilgan. 1758-yilda Rahimbiy vafotidan so ng
ʻ
mang itlar amirlik taxtiga uning amakisi Miyonko l hokimi Doniyolbiy (1758-
ʻ ʻ
1785-yillar) nomzodini surishadi. Lekin u qat iy markaziy hokimiyatni saqlab
ʼ
qololmadi. Mang itlarning tarafdorlari va g animlari o rtasidagi o zaro janjallar,
ʻ ʻ ʻ ʻ
joylardagi hokimlarning mustaqillikka bo lgan intilishlari o n yillarga cho zilib
ʻ ʻ ʻ
ketdi. 1784-yili Doniyolbiyning bo shligidan norozi bo lgan Buxoro ahli
ʻ ʻ
qo zg olon ko tardi va amir hokimiyatni o g li Shohmurodga (1785-1800-yillar)
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
topshirdi.
Amir Shohmurod hukmronligi davri
Shohmurod yangiliklarni Arkda saroy ahli guvohligida ikkita poraxo r yirik
ʻ
amaldor - Davlat qushbegi va Nizomiddin qozikalonni qatl etishdan boshladi.
Shundan so ng Shohmurod Buxoro ahliga ularni bir necha soliqdan ozod etuvchi
ʻ
imtiyozli hujjatni tantanali tarzda topshirdi. Hujjatning matni tosh lavhada kesilgan
bo lib, u katta jome masjidining ayvoniga o rnatildi. Shohmurod „jo l“ deb
ʻ ʼ ʻ ʻ
nomlangan va urush holatida qo shin saqlash maqsadida foydalaniladigan yangi
ʻ
soliq turini joriy qildi. Hokimiyatni o z qo lida jamlab olgach, u xonlik unvonidan
ʻ ʻ
voz kechdi va amirlik darajasida qoldi. Taxtga esa Shohmurod Chingizxon
avlodlaridan bo lgan Donishmandchini, keyinroq esa Abulg ozini ko tardi, lekin
ʻ ʻ ʻ
ular amalda hokimiyatga ega emasdilar. 1785-yili Shohmurod pul islohotini
o tkazdi hamda 0,7 misqollik (3,36 g) to la qimmatli kumush tangalar va bir xil
ʻ ʻ
shakldagi oltin tangalarni zarb etishni yo lga qo ydi. U sud mahkamasiga ham
ʻ ʻ
shaxsan rahbarlik qildi. Shohmurod Buxoro amirligi tarkibiga Amudaryoning chap
sohilidagi hududlarni, jumladan, Balx va Marvni qaytardi. 1786-yili u Karmanada
xalq qo zg olonini bosdirdi, keyin Shahrisabz va Xo jandga muvaffaqiyatli
ʻ ʻ ʻ
yurishlarni amalga oshirdi. Shohmurod afg on hukmdori Temurshohdan ustun
ʻ
5

MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………… ……………………………………………………………………..... 3-5
I.bob Buxoro amirligining umumiy tarixi ………………………………………………………….…… 6-16
I.1. Buxoro amirligining tashkil topishi va hukmdorlar faoliyati …….................................. 6-10
I.2. Amirlikning davlat tuzumi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti …………………………………. 10-16
II.bob Buxoro amirligi tarixining tarixshunosligi masalalarini
o rganilishiʻ ………………………………………………………………………………………………………………………... 17-41
II.1 Buxoro amirligi tarixi haqidagi manbaalarning o rganilishi tarixi
ʻ ……………… 17-30
II.2. Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida Ahmad-Donish asarlarining
o rni
ʻ …………………………………………………………………………………...………………………………………………… 30-34
Xulosa …………………………………………………………………………………………………………………………….…... 33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………………………..………………… 35-39
1

Bog lar va polizlardan olingan daromadlar uchun alohida yig im - tanobonaʻ ʻ
to langan.
ʻ
Buxoro amirining Peterburgga tashrifi
Dehqonlar ma’muriyat vakillari ularning yerlarni egallab olishidan, mahalliy
hokimiyat va sud hokimiyati xodimlarining poraxo rligi hamda tovlamachiligidan
ʻ
aziyat chekishardi. Odatda, dehqonning soliq to lashga puli bo lmasa, uning mol-
ʻ ʻ
mulki tortib olinardi. Kasodga uchrash, qashshoqlashish, amaldorlarning o z
ʻ
vakolatlarini suiiste’mol qilishlari dehqonlarni qo zg olon ko tarishga majbur
ʻ ʻ ʻ
qilardi. Natijada amirlikdagi eng yirik qo zg olonlardan biri 1885-yilda Baljuvon
ʻ ʻ
bekligida shijoatli va xalqparvar Vose ismli kishi rahnamoligida ko tarildi. Ketma-
ʻ
ket ocharchilik yillaridan keyin baljuvonlik dehqonlar ilk bora 1885-yilda mo l
ʻ
hosil yig ib olishgandi. Soliq yig uvchilar esa nafaqat o sha yil uchun, balki o tgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
kamhosil yillar uchun ham xiroj to lashni talab qilishdi. Bunday soliq undirishni
ʻ
adolatsizlik deb bilgan dehqonlar uni to lashdan bosh tortishdi.
ʻ
Amaldorlar zo ravonligi va ijtimoiy zulm qurolli qo zg olonga undagan
ʻ ʻ ʻ
minglab dehqonlar Vose atrofida uyushdilar.
1885-yil iyul oyining oxirgi kunlarida qo zg olon ko targan dehqonlar va
ʻ ʻ ʻ
amir Muzaffar lashkari o rtasida jang bo lib o tdi. Tayyorgarlik ko rmagan va
ʻ ʻ ʻ ʻ
mehnat qurollari bilan ko chaga chiqqan dehqonlar mag lubiyatga uchradi.
ʻ ʻ
Qo zg olon yo lboshchilari, jumladan, Vose ham qo lga olinib, qatl etildi. 1888-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yili Ko lob bekligida boshlangan yirik dehqonlar qo zg olonlari Pomir chegara
ʻ ʻ ʻ
qo shinlarining yordami bilan bostirildi. 1889-yil may oyida Kalif bekligida ham
ʻ
qo zg olon bo lib o tdi. 1885-yil Baljuvonda, 1888-yili Ko lob bekligida, 1889-yil
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
may oyida Kalifda dehqonlar qo zg olon ko tarishdi.
ʻ ʻ ʻ
Hunarmandchilik
Bu paytda hunarmandchilik sohasida ishlab chiqarishning asosiy
tarmoqlaridan biri gilam va namat tayyorlash bo lgan. Buxoro gilamlariga chet
ʻ
ellarda ham talab katta bo lib, amirlik savdogarlari ularni ko p miqdorda xorijga,
ʻ ʻ
jumladan, Rossiyaga olib borib sotishardi. Bundan tashqari O rta Sharq
ʻ
mamlakatlari, Turkiston bozorlarida ham Buxoro gilamlari xaridorgir edi. Ichki va
13

uyg ur, qang 'li, qo ng irot. do rmon, qo shchi, mojor, uyshun, chashmu, abru,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lachi, arg im, yobu, kenagas, mang it, tubai, nukuz, qiyot boshgird kabilar
ʻ ʻ
haqida ham muhim ma'lumotlar keltiriladi 12
. " Шарафномайи шоҳий " tarixiy asar
bo lishi bilan birga, XV-XVI asrlarga xos badiiy asar hamdir. Asar muallifning
ʻ
o limi sababli tugallanmay qolgan.
ʻ
Hofiz Tanish asarining muqaddimasini yozishda Narshaxiy, Istaxriy,
Juvayniy, Rashididdin, Mirxond va Muhammad Haydar kabi muarrixlar ishlaridan
foydalangan.
Asarning katta qismini 1983-yilda M. Salohiddinova ruscha tarjimasi bilan
nashr ettirgan Kitob 1942-1952-yillarda Sodiq Mirzaev va oxirgi qismi Yu.
Hakimjonov tomonidan 60-yillarda o zbek tiliga tarjima qilinib, 1-2 jildlari, zarur
ʻ
tuzatishlar, tadqiqot va izohlar bilan 1966 va 1969-yillari B. Ahmedov 1167
tomonidan chop qilingan. 3-4 jildlari bosilmay qolgan edi. 1995-1997-yillari ikki
kitob holida B. Ahmedov tomonidan nashr etildi.
Xullas, " Шарафномайи шоҳий " yirik asar bo lib, tarixiy ahamiyati
ʻ
jihatidan Juvayniyning " Тарихи жаҳонкушой " va Rashiddidinning " Жомеъ ит -
таворих " asarlari qatorida turadi. Ushbu asarni ilmiy muomalaga kiritilishi avvalo,
V. V. Velyaminov-Zernovga tegishli bo lib, keyinchalik uni o rganish bilan L. A.
ʻ ʻ
Zimin, 1. 1. Umnyakov, M. Salohiddinova, P. Ivanov, N. Sayfiyev, ingliz olimlari
Ch. Ryu hamda Ch. A. Storilar va boshqalar shug ullangan
ʻ 13
.
Buxoro xonligining XVII asrga oid tarixini yorituvchi tarixiy asarlardan biri
" Бахр ул - асрор (to la nomi "
ʻ Бахр ул - асрор фи маънокиб ул - ахер " (Oliyjanob
kishilarning shon shavkati haqida sirlar dengizi). Mazkur asar qomusiy xarakterga
ega bo lib, o rta asr fanining ilmi mujum, javohirshunoslik, o simlikshunoslik,
ʻ ʻ ʻ
geografiya va tarix sohalarini o z ichiga oladi hamda Ashtarxoniylar hukmdori
ʻ
Nodir Muhammadxon topshirig iga binoan yozilgan. Asar muallifi, saroy kitobdori
ʻ
12
Хабане Таван ибн Мир Мухаммад Бухары. Шарафанай ая (Книга койов Фанние рукоция 165, переваг
перевдского, введения, примечания и залетели М. A. Салалетаниевой. Ч. 1. М., 1983. 296. c .
13
Ахмедов Б. Муниров К. Хафиз Танит Бухорий. Тошкент, 1961, Ахмедов.Б.А. Хофиз Таниш Мир
Мухаммад Бухорий. Абдулланома, 1-жилд. Тошкент, 1966. 123. с .
17

D. G. Voronovskiy, A. A. Semenov O. D. Chexovich, A. R. Muhammadjonov va
T. N. Ne'matov O. A. Suxareva, N. V Figulevakaya, N. A. Xelfin D. Yu. Arapov
va boshqalarning tadqiqotlarida amirlik tarixi aks etgan.
Mustaqilik yillarida amalga oshirilgan izlanishlarga B. Xo jaeva, D. Valiyeva,ʻ
G. N. Sultonova, Y.Avazov, F. B. Ochildiyev, Sh. Vohidov R. Xoliqova, A. M.
Malikov larni keltirishimiz mumkin.
Xorijiy tadqiqotchilarga Levi Skot, Robert Berton, Alanna E. Cooper, Richard
C. Foltz kabi tadqiqotchilarnining asarlarini, maqola va nashrlarini misol
keltirishimiz mumkin.
Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi XVIII asrdan
to XX asrning birinchi yarmigacha ya’ni Buxoro amirligi tashkil topishi va unga
barham berilishigacha bo lgan davrni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan
ʻ iborat.
4

33. Тошев, Солежон Аҳматжонович.(2020). Ўзбекистон совет
мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда ўрганилиши. Ўтмишга
назар.2(2-махсус сон). 347-353.
34. Botir Boltabaevich Baymetov, Khusan Kholmuratovich Muratov. Self Sketches
as a Tool in the Professional Training of a Future Artist-Teacher. Solid State
Technology. 2020/2/29. Vol. 63 № 2 (2020). 224-231.
35. Toshev, Solejon Ahmadjonovich.(2020). Туркияда Ўрта Осиё ва Ўзбекистон
совет даври тарихи бўйича тадқиқот олиб борган ташкилотлар тарихидан.
International European Conference Science , Research.1.76-79.
36. Gaffarov, Y. (2019). Technical approach in the education system. International
Journal on Integrated Education, 2(6), 40-41. Retrieved from http:
//journals.researchparks.org/index.php/IJIE/article/view/195 .
III. Internet manbalari:
1. ZiyoNET
2. e-tarix.uz
3. natlib.uz
4. www.history.ru
5. www. archive.uz
37

M. Melioranskiyning 1908-yildagi nashrlari ham mavjud «Шайбонийнома"
shoir va filolog Nasrullo Davron tomonidan 1961-yilda o zbek tilida nashr etilgan.ʻ
O rta Osiyo, Qozog iston va qo shni mamlakatlarming XVI asrdagi tarixi bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
asosiy manbalardan yana biri "Шарафномайи шохий" yoki "Абдулланома"dir
Asar Shayboniy Abdullaxon II ning topshirig i bilan 1584-1590-yillarda yozilgan.
ʻ
Muallif zamon taqozosiga ko ra, asarda ma'lum darajada hukmron tabaqaning
ʻ
maqsad va manfaatlarini ifoda qilishga harakat qilgan xon va uning atrofidagi
amaldorlarni boylar va no yonlarni ko klarga ko tarib maqtagan, mehnatkash
ʻ ʻ ʻ
xalqning ahvoli esa e'tibordan chetda qolgan. Lekin, ushbu asar faktik
materiallarga boy, voqealar ma'lum darajada ob'yektiv yoritilgan, ayrim o rinlarda
ʻ
xonlar, sultonlar va amirlarning ba'zi xislatlari hamda xarakteri ham ochib
berilgan.
"Abdullanoma" yoki "Sharafnomayi Shohiy" asarining muallifi Hofiz Tanish
Buxoriydir. U 1547-yilda Buxoroda tug ilgan, otasi Mir Muhammad al- Buxoriy
ʻ
Shayboniy Ubaydullaxonning yaqin kishilaridan bo lgan, Hofiz. Tanish Buxoriy
ʻ
1584-yilda Abdullaxon II xizmatiga qabul qilingan. Saroy tarixchisi bo lib faoliyat
ʻ
olib borgan va umrining oxirigacha shu lavozimda ishlagan 11
.
Asarda O rta Osiyo, ya'ni O zbekiston, Qozog iston, qisman Afg oniston va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Eronning XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixi yoritilgan bo lib, XVI asrning 80-
ʻ
yillari oxirida yozib tamomlangan. Mazkur asar muqaddima, ikki qism va
xotimadan iborat bo lib, o rta asr an'analariga xos tartibda yozilgan. Asarda
ʻ ʻ
Abdullaxon shajarasi, qadimda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan qavmlar tavsifi,
Chingizxon va uning avlodlari haqida ma'lumotlar, Movarounnahrda 1533-1583-
yillarda sodir bo lgan voqealar, Abdullaxonning oliyjanob fazilatlari, ushbu davrda
ʻ
faoliyat olib borgan shayxlar, olimlar, shoirlar, vazirlar hamda o sha paytda
ʻ
qurilgan turli binolar haqida ma'lumotlar mavjud. Hofiz Tanish Buxoriyning ushbu
asarida. Movarounnahr va uning hududlari, shuningdek, janubiy Turkistonda XVI
asrda istiqomat qilgan turk- mo g ul qabilalari: jaloir, nayman, qarluq, qipchoq,
ʻ ʻ
qatag on, o tarchi, beshyuz, shaqqoqi, qulon-oyoni, keront olchin, ming, bahrin,
ʻ ʻ
11
Симов трудля П. М. Мелиоранскоков литература овом Теркозогический сборник 1972. М. 1973. C. 396-
400.
16

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda xorijning yetakchi ilmiy
markazlarida O rta Osiyo tarixini o rganilayotgani tariximizga bo lgan e’tiborningʻ ʻ ʻ
qay darajada ekanligini ko rsatadi. Shuning uchun ham yurtimiz tarixini chuqurroq
ʻ
o rganish, xolisona, tarixiylik va ilmiylik nuqtayi nazaridan tadqiq etish va uni
ʻ
ommaga ma’lum qilish bizning burchimizdir. Biroq davrlashtirishni hisobga olgan
holda tadqiqotlarga mavzu tanlanayotganda negadir manbalar ko p va tushunarli
ʻ
bo lgan, o rganilish darajasi yuqori mavzular tanlanadi. Bu tariximizning har bir
ʻ ʻ
qismini anglab yetish, tushunish va o rganish uchun manbalari deyarli hali to liq
ʻ ʻ
o rganilmagan mavzularni ham tadqiq etish darajasini biroz pasaytiradi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga
ʻ
Murojatnomasida quyidagi fikrlarni aytib o tgan edi:
ʻ “ Milliy o zligimizni anglash, ʻ
Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot
ʻ
ishlarini kuchaytirish lozim” 1
. Bu borada mavjud tadqiqotlarga tarixiy
manbalarning to liq jalb qilinmaganligi, ilk o rta asrlardagi siyosiy jarayonlar bilan
ʻ ʻ
bog liq talay voqealarga aniqlik kiritilmaganligi ayni sohadagi ilmiy-tadqiqot
ʻ
ishlarining dolzarb ekanligini belgilab beradi.
Yurtimiz tarixini chuqurroq o rganish, xolisona, tarixiylik va ilmiylik
ʻ
nuqtayi nazaridan tadqiq etish va uni ommaga ma’lum qilish bizning burchimizdir.
Biroq davrlashtirishni hisobga olgan holda tadqiqotlarga mavzu tanlanayotganda
negadir manbalar ko p va tushunarli bo lgan, o rganilish darajasi yuqori bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavzular tanlanadi. Bu tariximizning har bir qismini anglab yetish, tushunish va
o rganish uchun manbalari deyarli hali to liq o rganilmagan mavzularni ham
ʻ ʻ ʻ
tadqiq etish darajasini biroz pasaytiradi. Ushbu kurs ishining mavzusi bevosita
manbashunoslik bilan bog liq va bu tadqiqot jarayonida birmuncha qiyinchiliklarni
ʻ
keltirib chiqaradi.
Bundan tashqari aytishimiz mumkinki, Buxoro amirligi tarixi bevosita bizning
tariximizga ham bog lanadi, ya‘ni Qo qon va Xiva xonliklari o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
munosabatlar bir qancha muammoli vaziyatlarni keltirib chiqaradi.
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.
28.12.2018. https://president.uz/uz/list/view/2228.
2

Mulla Sharafiddin yoshligidan mehnatsevar va ilmga chanqoq bo lgan.ʻ
Otasining yordami bilan yaxshi o qidi, turli ilmlarni egalladi va keng ma'lumotli
ʻ
olim hamda shoir bo lib yetishdi. V. R. Rozen
ʻ 16
va A. A. Semyonovlarning
tadqiqotlaridan ma'lum bo lishicha, mulla Sharafiddin Samarqandning eng
ʻ
ma'lumotli olimlaridan mulla Boqijon Buxoriyning xizmatida bo lgan, uning
ʻ
vafotidan keyin o rniga a'lamlik vazifasiga o tirgan. Ba'zi ma'lumotlarga
ʻ ʻ
qaraganda, u qozilik mansabida ham turgan.
Olimning "Тарихи касира" asari ham mashhur bo lib, unda tarixiy shaxslar
ʻ
va davlat arboblarining hayoti, mamlakatda bunyod etilgan katta binolar, usti yopiq
bozor, tim va hammomlar kabi inshootlar qurilishi hamda olarning sanalarga
bag ishlangan tarix-xronogrammalar majmuidan iboratdir. U Amir Temur tavalludi
ʻ
(1336-y.)dan to XVIII asming o rtalarigacha kechgan voqealarni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
A. A. Semyonov o z tadqiqotlaridan kelib chiqib, Buxoro xonligi xususida
ʻ
ma'lumot beruvchi yana bir manba "Тарихи Абулфайзхон" ekanligini qayd etadi.
"Тарихи Абулфайзхон" asarini Ubaydullaxon (1702-1711-yy.) va Abulfayzxon
(1711-1747-yy.) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir hamda tarixchi olim
Abdurahmon Davlat yozgan. Muallif ko proq Abdurahmon Tole nomi bilan
ʻ
mashhur. Mazkur asar hajm jihatdan kichik, 161 varaqdan iborat bo lib,
ʻ
"Убайдулланома"ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723-
yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o z ichiga oladi. Ma'lumki, XVIII
ʻ
asrningbirinchi choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli
zaiflashdi, ulus boshliqlari, ya'ni mahalliy hukmdorlarning mustaqillik uchun olib
borgan harakati kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand
markaziy hukumatga bo ysunmay qo ydilar. Farg ona vodiysi XVIII asrning
ʻ ʻ ʻ
boshlari, aniqrog i, 1709-yilda Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va o lkada
ʻ ʻ
mustaqil Qo qon xonligi tashkil topdi, 1722-yilda Samarqand ham mustaqillik
ʻ
e'lon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib ko tardilar (1722-1728-yy.),
ʻ
natijada xonlikda o zaro urushlar boshlanib ketdi.
ʻ
16
Rozen. V. R. Les manuscrits persans de L’Institut des langues orientales. Paris, 1896
21

I.2. Amirlikning davlat tuzumi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Rossiya bilan 1868-yildagi shartnoma Buxoro amirligi taqdirini tubdan
o zgartirib yubordi. U siyosiy mustaqillikdan mahrum bo lib, Rossiyaʻ ʻ
protektoratiga aylanib qoldi. Garchi siyosiy mustaqilligidan mahrum bo lsa-da,
ʻ
Buxoro amiri o z fuqarolari ustidan cheklanmagan hokimiyatini qo lida saqlab
ʻ ʻ
qolgandi. Buxoro amirining siyosiy faoliyatini bevosita nazorat qilish uchun
Rossiya imperatorining 1885-yildagi farmoni asosida Rossiya imperatorining
ʻʻ
siyosiy agentligi (1886–1917) tashkil etilgan bo lib, u 1868-yildagi shartnoma
ʼʼ ʻ
shartlari bajarilishini va amirning siyosiy faoliyatini nazorat qilib borgan. XIX asr
oxirida Buxoro amirligi hududi Rossiya imperiyasi tasarrufiga o tgan hududlar
ʻ
hisobiga qisqargandi. Aholisining soni 2 million kishi atrofida bo lib, asosiy
ʻ
mashg uloti hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik edi. Poytaxt
ʻ
Buxorodan tashqari Chorjo y, Kitob, Shahrisabz, Denov kabi shaharlar amirlikning
ʻ
yirik savdo va hunarmandchilik markazlari hisoblangan. Davlat ishlarini
boshqaruvchi oliy amaldor qo shbegi bo lib, u soliqlar yig imi nazoratini
ʻ ʻ ʻ
boshqarar, ma’muriy amaldorlar tarkibiga rahbarlik qilar, mahalliy beklar bilan
yozishmalar olib borardi. Qo shbegi har kuni shaxsan hukmdorga amirlikdagi
ʻ
ahvol to g risida ma’lumot berib turardi.
ʻ ʻ
Barcha amaldorlar qo shbegi tomonidan, faqat oliy amaldorlargina amirning
ʻ
o zi tomonidan tayinlanardi. Xazina va zakot yig imini boshqargan devonbegi
ʻ ʻ
lavozimi ahamiyati va mavqeyi jihatidan qo shbegidan keyin turgan. Sudlov,
ʻ
notarial ishlari, ta’lim muassasalarini ruhoniylar boshqargan, bosh qozi esa diniy-
sudlov ishlariga rahbarlik qilardi. Joylarda qonunlarning ijro etilishi, diniy
amallarning bajarilishi, axloqiy mezonlar, bozordagi tarozilar va o lchovlar ustidan
ʻ
nazorat ishlarini rais boshqarardi. Rais o z navbatida bosh qoziga bo ysunardi.
ʻ ʻ
Bosh raisning o zi amir va bosh qozi oldida ma’lumot berish uchun shaxsan mas’ul
ʻ
bo lgan. Uchala oliy amaldor - qo shbegi, devonbegi va bosh qozi har doim
ʻ ʻ
Buxoroda bo lishi shart edi. Amirlikdagi beklar va ularning mol-mulkini askarlar
ʻ
qo riqlashgan.
ʻ
10

Buxoriy, Rhmonqulibek kotib, Murod Farhod, Muhammad Shukur tolib, Jaloliddin
Buxoriy, va Mulla Nasrullo kotib kabi juda ko p taraqiyparvar olim va xattotlarʻ
yashar edilar.
Xullas, O zbekiston davlatchiligi tarixida Buxoro amirligi davlatining ham
ʻ
o z o rni va mavqei bo lib, mang itlar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniy hayotda qator yuksalishlar bo lib o tdi. Ammo, mamlakat iqtisodiy
ʻ ʻ
jihatdan qudratli va siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Ko p hollardagi
ʻ
iqtisodiy tanglik, siyosiy beqarorlik, o zaro nizolar XIX asrning ikkinchi yarmida
ʻ
davlatning katta hududlarini Rossiya tomonidan bosib olinishiga sabab bo ldi.
ʻ
Buxoro amirlari 1920 yilga qadar Rossiyaga vassal holatda taxtni egallab turdilar.
33

"Тарихи Абулфайзхон" asarida yuqoridagi masalalar keng yoritib berilgan.
Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining ma'muriy tuzilishi va o zbek xalqiningʻ
o sha yillardagi etnik tarkibi haqida ham ayrim diqqatga sazovor dalil hamda
ʻ
ma'lumotlar bor. "Тарихи Абулфайзхон"ning to la ruscha tarjimasi, zarur izohlar
ʻ
bilan 1959-yilda A. A. Semyonov 17
tomonidan Toshkentda nashr qilingan
Buxoroning XVI-XVIII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti yoritilgan
tarixiy asarlar qatoriga "Силсилат ус-салотин"ni ham qo shish mumkin,
ʻ
"Силсилат ус-салотни" asarining muallifi Hoji Mir Muhammad Salimdir. Uning
qo lyozma nusxalari juda kamyob bo lib, bir musxasi Oksforddagi Bodli
ʻ ʻ
kutubxonasida 269-raqam bilan saqlanmoqda.
"Силсилат ус-салотии" asari 1731-yilda yozilgan bo lib, muqaddima va
ʻ
to rt qismdan iborat. Muqaddimada asarning yozilishi haqida so z boradi hamda
ʻ ʻ
muallifning 1711-yildan keyingi hayoti haqida ma'lumotlar keltiriladi. "Силсилат
ус-салотин"ning III-IV qismlari ahamiyatga ega bo lib, Markaziy Osiyo, xususan,
ʻ
O zbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi
ʻ
bayon qilinadi 18
.
Asarda Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg ar bilan bo lgan
ʻ ʻ
aloqalari, xonlik hokimiyatining Shayboniylardan Ashtarxoniylar qo liga
ʻ
o tishining aniq tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek,
ʻ
Qoraqalpog istonning ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayoti to liq aks etib,
ʻ ʻ
Shohjahonning Bals va Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi,
Boburiylar qo shinining Balx va unga tobe bo lgan yerlarni bosib olishi,
ʻ ʻ
Xorazmning XVI-XVII asrlardagi siyosiy ahvoli xususida boshqa manbalarda
uchramaydigan qimmatli dalil va ma'lumotlar keltiriladi. Buxoroda mang itlar
ʻ
sulolasi hukmronligi o rnatilishi bilan markaziy bokimiyatning birlashuv jarayoni
ʻ
aholining iqtisodiy va siyosiy hayoti tiklanishi va rivojiga sezilarli ta'sir ko rsatdi.
ʻ
XVIII asr oxirlarida ijtimoiy mehnat taqsimoti, ko chmanchi urug larning
ʻ ʻ
o troqlashuv jarayoni kuchaydi. Ushbu birinchi choragida Buxoro xonligining
ʻ
17
Абдуррахман и Тали. История Абулфейз-хана» Перевод с таджикского, предисловие, примичание и
указатель профессора А. А. Семейнова Ташкент, 1959. 176.c.
18
Материали по истории туркмен и Туркитини. Том II . Х VI -ХІХ вв. Иранские, бухарские и хивинске
источники (перю под пер. А. Ронаскевича) М-Л. АН СССР, 1938. 700 с.
22

tashqari, asarda o zaro kurashlar, oliy martabali mansabdorlar orasida kengʻ
tarqalgan poraxo rlik, zulm va mehnatkash xalqning og ir ahvoli haqida qimmatli
ʻ ʻ
ma'lumotlar mavjud. " Дастур ул - мулук "da o zbeklarning etnik tarkibi haqida ham
ʻ
muhim dalillarni uchratish mumkin. Uning 21 bobdan iborat ikkinchi katta
qismida, yuqorida ta'kidlanganidek, muallif davridagi voqealar bayoni o z aksini
ʻ
topgan va qolgan boblardan farqli mustaqil hisoblanadi. Xoja Samandar tomonidan
tasvirlangan davr o z aksini topgan Muhammad Aminning "
ʻ Мухит ат - таворих "
на Muhammad Yusuf Munshiyning " Тарихи Мукимхоний " kabi mashhur tarixiy
asarlar " Дастур уп мулук "dan keyin vujudga kelgan asarlar hisoblanadi.
" Тарихи Мукимхоний " asarning birinchi qismi kirish va uchta bobdan
ibores Kirish qismida muallif mavzuning qisqacha mazmunini keltirgan. Birinchi
bobda O rta Osiyoning XVI asr siyosiy tarixi bayon qilingan. Ikkinchi va uchinchi
ʻ
boblar tarixiy voqealarning asosiy mazmunini qamrab olgan, ularda Balx va
Buxoroni XVIII asrgacha bo lgan siyosiy-ijtimoiy-iqtisodiy ma'naviy va madaniy
ʻ
tarixi mufassal bayon etilgan. Uchinchi bobda 1702-1704-yillardagi siyossiy
voqealar, Balx va Buxoro xonligining qo shni va chegaradosh mamlakatlar bilan
ʻ
o zaro munosabatlari, ularning Termiz, Hisor va Amudaryoning o ng qirg og idagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
hududlarda ta'sir kuchayishi o z aksini topgan.
ʻ
" Тарихи Мукнихоний " XIX asr boshlaridayoq Yevropaga ma'lum edi.
Undan olingan parchalar O. L. Senkovskiyning asarida 1824-yilda e'lon qilingan.
Ko pchilik tadqiqotchilar "
ʻ Тарихи Мукимхоний "ni XVI asr oxiri -XVII asr
boshidagi O rta Osiyo tarixining muhim manbalariga kiritadilar. Shuning uchun
ʻ
hozirda asarning mamlakatimiz, Fransiya, Angliya qo lyozma xazinalarida (ular 60
ʻ
dan ortiq) saqlanayotgan nusxalari XIX asrda ko chirilgan. 1860-1861-yillarda ular
ʻ
o zbek tiliga O.I. Senkovskiy tomonidan qisman fransuz, A. Semyonov va G.
ʻ
Malliskiylar tomonidan rus tillariga tarjima qilingan. " Тарихи Мукимхоний "
Silvestr da-Sasi, Karl Ritter, German Vamberi kabi Yevropalik tarixshunoslarning
diqqat markazida bo lgan. V. V. Bartoldning ta'kidlashicha, u "uzoq vaqtlar
ʻ
Ovropaliklar uchun Buxoro xonligi tarixi bo yicha yagona manba bo lib qoldi".
ʻ ʻ
19

yirik olim va shoir Muhammad ibn Vali bo lib, uni Amir Xalotiy Kosoniy ham debʻ
ataganlar. Uning hayoti haqida juda kam ma'lumot saqlanib qolgan.
" Бахр ул - асрор " yetarli darajada o rganilmagan. Lekin, olimlar XX asr
ʻ
boshidan buyon ushbu asarga murojaat qilib keladilar. V. V. Bartold 14
va G. Ette
kabi yirik sharqshunoslar birinchi bo lib Mahmud ibn Vali va uning "
ʻ Баҳр ул -
асрор " asari haqida ma'lumot berganlar. Masalan, V. V. Bartold 1902-yilning
yozida Turkistonga qilgan ilmiy safari chog ida Toshkentda bo lganida, bir nechta
ʻ ʻ
shaxsiy kutubxonalar bilan tanishadi. " Баҳр ул - асрор "ni u general Jo rabekning
ʻ
kutubxonasidan topgan. Asar mazmunini batafsil tahlil qilganiga qaraganda, uni
ko proq Sharqiy Turkiston (Koshg ar) tarixi qiziqtirgan.
ʻ ʻ
V. V. Bartolddan keyin Mahmud ibn Valining ushbu asari, aniqrog i, 6
ʻ
jildning to rtinchi rukni haqida G. Ette o zining mashhur katalogida ma'lumot
ʻ ʻ
berdi." Бахр ул - асрор " haqida qisqacha ma'lumotni Z. A. Validov ham qoldirgan.
U 1913-yilning yozida Qozon universiteti qoshidagi arxeologiya, tarix va
etnografiya jamiyati topshirig iga binoan, Farg ona viloyatiga qilgan ilmiy safari
ʻ ʻ
chog ida Qo qonda Yoqutxo ja Yahyoxon o g lining kutubxonasida "
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Бахр ул -
асрор "ning yana bir qo lyozma nusxasini ko rgan. Tarixchi olim B. Ahmedovning
ʻ ʻ
yozishicha 15
, asarni to liq tadqiq etish va xalqning ma'naviy mulkiga aylantirish
ʻ
uchun bitta umr kamlik qiladi.
Ashtarxoniylar sulolasi davridagi Buxoro xonligi tarixi " Дастур ул мулук ".
" Тарихи Муқимхоний " на " Убайдулланома " asarlarida bayon qilinadi. " Тарихи
Мукимхоний "da Markaziy Osiyoning XVII asrdagi tarixi bayon etilgan bo lsa,
ʻ
" Убайдулланома "da Subhonqulixonning o g li va taxt vorisi Ubaydullaxon
ʻ ʻ
(1702-1711) hukmronligi davridagi siyosiy hayot tarixi bayon etiladi. XVII asr
mualliflaridan Xoja Samandar Termiziyning " Дастур ул - мулук " asari ham
hududga doir muhim yodgorliklaridan biridir Mazkur asarda Buxoro xonligida
kechgan siyosiy vokealar, Xiva xonligi bilan siyosiy munosabatlari, aholining turli
ijtimoiy qatlamlari, ruhoniylar vakillari, ularning davlat boshqaruv tizimida
egallagan mansab va lavozimlari haqida muhim ma'lumotlar keltirilgan. Bundan
14
Бартольд Н. Н. Отчети коидаровые Туркистик. СПБ., 1982. 232. c .
15
Ахмедов.Б. Ўзбекистон халклари тарихи манбалари, Тошкент, Укитувчи, 1991. 112-156-бетлар
18

kelib, asosan o zbeklar va tojiklar yashaydigan janubiy Turkistonni o zʻ ʻ
qaramog ida saqlab qolishga erishdi.
ʻ
Amir Nasrullo hukmronligi davri
Haydardan so ng taxtga uning o g li Nasrulla (1827-1860-yy.) o tirdi. Unga
ʻ ʻ ʻ ʻ
hokimiyat sari yo l ochish maqsadida akalari Husayn va Umar o ldirildi. Armiya
ʻ ʻ
va ruxoniylarga suyangan Nasrulla zodagonlarni jilovlash maqsadida feodal
tarqoqlikka qarshi qat iy kurash olib bordi. Hukmronligining birinchi oyida u har
ʼ
kuni 50-60 tadan kishini qatl qildi. Nasrullo shu paytgacha amirlik tarkibiga faqat
nomigagina kirgan viloyatlarni birlashtirishga erishdi. Viloyatlarni boshqarishga
o ziga mute bo lgan „nasl-nasabsiz“ kishilarni tayinladi. Nasrullo amirligi
ʻ ʼ ʻ
chog ida Xiva va Qo qon xonliklari bilan Marv, Chorjo y, O ratepa, Xo jand kabi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chegarada joylashgan alohida hududlar uchun bo lgan tinimsiz urushlar davom etib
ʻ
turdi. Shahrisabz va Kitob hukmdorlarining qarshiligi, ayniqsa kuchli bo ldi. Bir
ʻ
necha harbiy yurishlardan so ng 1853-yilga kelib ular Buxoroga bo ysindirildi.
ʻ ʻ
Amirlik tarkibiga faqat Zarafsxon daryosining o rta va quyi oqimidagi vohagina
ʻ
barqaror kirgan edi 2
.
Amir Muzaffar (1860-1885) hukmronligi davri
Amir Muzaffar 1860-yilning oktabr oyida Amir Nasrullo vafotidan s ong
ʻ
taxtga ugli Muzaffar chiqdi. Muzaffarning hukmronlik davri Rossiyaning O rta
ʻ
Osiyo xonliklariga qarshi harbiy harakatlari kuchaygan davrga to gri keladi.
ʻ
Muzaffar qo shini bilan general Romanovskiy boshchiligidagi Rossiya qarbiy
ʻ
kuchlari o rtasidagi dastlabki to qnashuv Jizzax bilan O ratepa o rtasidagi Erjar
ʻ ʻ ʻ ʻ
(Maydayulg un)da bo lib, unda Buxoro qo shini mag lubiyatga uchragan
ʻ ʻ ʻ ʻ
(1866.8.05). 1868-yilning may oyida Chupon ota tepaliklarida Buxoro qo shinlari
ʻ
Kaufman qo shinidan engildi. 2-3-iyunda Zirabuloq jangiaya mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchragach, 1868-yil 23-iyunda Samarqandda imzolangan Rossiya-Buxoro sulh
shartnomasiga ko ra, Buxoro amirligi Rossiyaga tobe bo lib qolgan. Amir
ʻ ʻ
Muzaffarning o zi shoir Alisher Navoiy ijodiga muxlis bo lgan va 1872-yilda
ʻ ʻ
Buyuk Britaniya qirolichasi Viktoriyaga Navoiyning „Devoni“ qo lyozmasini
ʻ
2
"Buxoro amirligi" O zME. B-harfi. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
ʻ
6

1920-yilning yozida Turkiston fronti bosh qo mondoni Frunze Buxoro amiriʻ
bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi. Frunzening talablari amir uchun
nomaqbul edi va muzokaralar samarasiz yakun topdi. Qizil qo shinlar Buxoroga
ʻ
qarshi yurishga, amir esa uni mudofaa qilishga hozirlik ko ra boshladi.
ʻ
1920-yil 30-avgustda Qizil Armiya operatsiyasi natijasida Buxoro qo lga
ʻ
kiritildi, amir Afg onistonga qochib ketdi. Buxoro Qizil Armiya tomonidan bosib
ʻ
olingach, hokimiyat tepasiga Buxoro Kommunistik partiyasi va unga kirgan Yosh
buxoroliklar keldi. RSFSRga qaram bo lgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
ʻ
(BXSR) tuzildi.
9

Centuries and Participation of Foreign Capital in It. International Journal of
Psychological Rehabilitation, 24(07), 8034-8042.
20. G afforov, Y., Nafasov, A., & Nafasova, Z. (2020). From the History of theʻ
Beginning of the “Great Game”. Journal of Critical Reviews, 7(11), 2798-2802.
21. Richard Nelson Frye. The Bukharans: A Dynastic, Diplomatic and
22. Commercial History, 1550-1702. Cambridge, The Harvard University Press,
Massachusetts, USA. 1963.
23. Scott Levi. The Bukharan Crisis: A Connected History of 18th Century Central
Asia. University of Pittsburgh press. Pittsburgh, 2020.
24. "The Emirs of Bukhara and their Times" by Edward Denison Ross
25. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the
Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of
Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.
26. Тошев, Солежон Аҳматжонович. (2020). Ўзбекистон совет
мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда ўрганилиши. Ўтмишга
назар.2(2-махсус сон). 347-353.
27. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Білімді адамгершілікке баулу
идеясының қажеттігі // “Actual problems of society, education, science and
technology: status and prospects of development” collection of scientific papers
of the ii international scientific -practical conference. Актубе. P. 17-23.
28. Xolov V.Y. O zbekiston Milliy Kutubxonasi nodir nashrlar fondi
ʻ
29. adabiyotlarining mamlakatimiz tarixini o rganishdagi ahamiyati. //Kutubxona.uz
ʻ
ilmiy-uslubiy jurnali. №1 (45) 2020.-B.48.
30. Shukurullo Mardonov. Art Pedagogical and art therapeutic technologies in the
art classes. International Journal of Research in Economics and Sosial Sciences,
10 (Issue 6), 26-36
31. Тоштемирова C. (2019). Ўзбекистонда коллективлаштириш ва унинг
оқибатларини ўрганишга доир мулоҳазалар. Тафаккур зиёси № 3 –Б. 78-80.
32. Тошев, Солежон Аҳматжонович. (2020). ТУРКИЯДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ
ТАРИХИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ. Science and Education, 1(7), 625-631.
36

Afg oniston, Qozoq va Qo qon xonliklari hamda Koshg ar bilan olib borganʻ ʻ ʻ
siyosiy munosabatlari haqidagi e'tiborga molik ma'lumotlar ham uchraydi.
" Тухфат ул - хоний " asari " Тарихи Абулфайзхо u" tarixiy asarining davomidir.
Biroq shuni ta'kidlash lozimki, bu ikki asar mualliflari haqida ma'lumotlar juda
kamdir. Ubaydullanomaning muallifi Mirmuhammad Amin Buxoriyning
yozishicha, 1196-yillarda Qori Vafo Ubaydullaxonning kitobdori bo lgan. Aftidan,
ʻ
u bu vazifada Abulfayzixon davrida ham, hatto dastlabki mang it hukmdorlari
davrida ham ishlagan. " Тухфат ул - хоний " mualliflarning Buxorodagi birinchi
mang it hukmdorlarining qo shni davlatlar bilan munosabati to g risidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma'lumotlar ham juda qimmatlidir. Hukmdorlarning taxtga o tirish marosimlari va
ʻ
yuqori davlat mansablariga tayinlash azaldan ma'lum bo lsada, "
ʻ Тухфат ул -
хоний "dagi Muhammad Rahimxonning taxtga o tirish marosimi bayoni
ʻ
oldingilaridan o zining mufassalligi bilan ajralib turadi.
ʻ
" Тухфат ул - хоний " boy etnografik materiallarga ega, asarda nafaqat
urug larning nomi balki ular yashagan joy va aholi soni ham keltirilgan. "Тухфат
ʻ
ул-хоний" jahonda ko p nusxada bo lishiga qaramay juda kam o rganilgandir.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, O rta Osiyoning XVIII asrning birinchi yarmidagi tarixini yoritgan
ʻ
tarixiy asarlarning barchasida o xshash kamchilik bor.
ʻ
"Тухфат ул-хоний" asarining qo lyozma nusxalari ko p. Masalan, faqat Sankt-
ʻ ʻ
Peterburg, O zbekiston va Tojikiston kutubxonalarida uning 23 qo lyozmasi
ʻ ʻ
mavjud. Asar biror-bir xorijiy tilga to la tarjima qilinmagan, faqatgina uning kichik
ʻ
bir parchasi, ya'ni Muhammad Rahimxonning 1747-yilda Saraxs atrofida Eron
qo shinlari bilan to qnashuvi voqealari rus tilida 1938-yilda e'lon qilingan, xolos
ʻ ʻ
Buxoroning XVI-XVIII asrlardagi tarixi, uning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini
o rganishda Ubaydullaxo ja ibn Orif Xoja Buxoriyning "Китоб дар тахкик
ʻ ʻ
арохий ушрия ва хирожия" asari qimmatli manba bo lib hisoblanadi. Ushbu
ʻ
asarni A. Juvanmardiyev o zbek tiliga tarjima qilgan, biroq haligacha nashr
ʻ
etilmagan. XX asrning 50-yillarida A. A. Semyonov tomonidan rus tiliga tarjima
qilinib, qaysidir sabablarga ko ra, nashr etilmay qolgan va tarjima qo lyozma
ʻ ʻ
yozma sifatida O zR FA Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanayotgan
ʻ
25

iqtisodiy va siyosiy ahvoli zaiflashdi, ulus boshliqlari, ya'ni mahalliy
hukmdorlarning mustaqillik uchun olib borgan harakati kuchaydi, ularning
ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy hukumatga bo ysunmayʻ
qo ydilar. Farg ona vodiysi XVIII asrning boshlari, aniqrog i, 1709-yilda
ʻ ʻ ʻ
Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va o lkada mustaqil Qo qon xonligi
ʻ ʻ
tashkil topdi, 1722-yilda Samarqand ham mustaqillik e'lon qildi va Rajabxon ismli
kimsani xon qilib ko tardilar (1722-1728-yy.), natijada xonlikda o zaro urushlar
ʻ ʻ
boshlanib ketdi.
" Тарихи Абулфайзхон " asarida yuqoridagi masalalar keng yoritib berilgan.
Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining ma'muriy tuzilishi va o zbek xalqining
ʻ
o sha yillardagi etnik tarkibi haqida ham ayrim diqqatga sazovor dalil hamda
ʻ
ma'lumotlar bor. " Тарихи Абулфайзхон "ning to la ruscha tarjimasi, zarur izohlar
ʻ
bilan 1959-yilda A. A. Semyonov tomonidan Toshkentda nashr qilingan 176
Buxoroning XVI-XVIII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti yoritilgan
tarixiy asarlar qatoriga " Силсилат ус - салотин "ni ham qo shish mumkin,
ʻ
" Силсилат ус - салотни " asarining muallifi Hoji Mir Muhammad Salimdir. Uning
qo lyozma nusxalari juda kamyob bo lib, bir musxasi Oksforddagi Bodli
ʻ ʻ
kutubxonasida 269-raqam bilan saqlanmoqda.
" Силсилат ус - салотии " asari 1731-yilda yozilgan bo lib, muqaddima va to rt
ʻ ʻ
qismdan iborat. Muqaddimada asarning yozilishi haqida so z boradi hamda
ʻ
muallifning 1711-yildan keyingi hayoti haqida ma'lumotlar keltiriladi. " Силсилат
ус - салотин "ning III-IV qismlari ahamiyatga ega bo lib, Markaziy Osiyo, xususan,
ʻ
O zbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi
ʻ
bayon qilinadi. Asarda Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg ar bilan
ʻ
bo lgan aloqalari, xonlik hokimiyatining Shayboniylardan Ashtarxoniylar qo liga
ʻ ʻ
o tishining aniq tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek,
ʻ
Qoraqalpog istonning ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayoti to liq aks etib,
ʻ ʻ
Shohjahonning Bals va Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi,
Boburiylar qo shinining Balx va unga tobe bo lgan yerlarni bosib olishi,
ʻ ʻ
Xorazmning XVI-XVII asrlardagi siyosiy ahvoli xususida boshqa manbalarda
23

9. Explorations in Turkestan: With an Account of the Basin of Eastern Persia and
Sistan. Expedition of 1903 Under the Direction of Rapfael Pumpelly. 1905. US /
Washington D.C. Vol.l.
10. Francis Henry Skrine, Edward Denison Ross. The Heart of Asia: A History of
Russian Turkestan and the Central Asian Khanates from the Earliest Times.
London. 1899.
11. George Nathaniel Curzon. Russia in Central Asia in 1899, and the Anglo
Russian Question // London, Longmans, Green, and Company.1899.
12. J.N. Abdurakhmanova, S.B. Jumaeva, U.K. Ismailov (2020). The Importance of
Shrines in The Spiritual Life and Mentality of Uzbek People // International
Journal of Psychosocial Rehabilitation 24 (09) 2389- 2398.
13. Масалиева О.М. XX аср инглиз-америка тарихшунослигида Бухоро, Хива
ва Қўқон хонликлари тарихи. Тарих фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун тақдим этилган диссертация. –Т.: 1999. –Б.44.
14. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020).
Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster. International
Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.
15. Matchonov S. (2020). Adabiyot darslarida Tahlil va talqin uyg unligi // Til vaʻ
adabiyot ta’limi. 7-son. –B. 8-11.
16. Matchonov S. (2020). Adabiy ta’lim tizimini texnologiyalashtirish va
badiiyestetik tafakkur muammolari // Научный вестник Ташкентского
государственного педагогического университета. № 1 –С. 110-115.
17. Muhammadali Mubinov. The role of the Bukhara emirate in domestic and
foreign trade routes (based on the works of Russian travelers)./ / CENTRAL
ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH. ISSN: 2181-
2489 VOLUME 1 ISSUE 1 2021. P.187-190.
ǀ ǀ
18. Мубинов М.А. Внешнеполитическая деятельность Бухарского эмирата
(XVIII-XIX вв.).// Ученый XXI века • 2021 • № 8 (79). Стр.88-90.
19. Nasirov Otabek., Usmanov Farhod, & Begaliyev Javlonbek. (2020). Order of
Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan in the Late XIX - Early XX
35

bo lib, 1875-1882 yillarda yozilgan deyiladi. Ushbu asar muqaddima, 3 fasl(qism)ʻ
va xotimadan iborat.
1-faslda amirlik va raislikning fazilati hamda podshohlar va davlat
arboblarining xalq bilan qanday muomala qilishlari haqida.
2-faslda amirlarning askarlar bilan hamda davlat arboblari, hukumat
xizmatkorlari qanday yo l-yo riq tutishlari haqida.
ʻ ʻ
3-faslda podshohlarning elni idora qilishlari, xalqparvar bo lishlari,
ʻ
o z qo l ostidagi fuqarolarning ehtiyojlarini qanoatlanarlik darajada chiqarib
ʻ ʻ
tutishlari haqida.
Xulosa qismida esa Buxoro amirligidagi mavjud tuzum haqida fikr
yuritilgan.Mazkur asar boblari alohida-alohida masalalarni o z ichiga olgan.
ʻ
Jumladan, VII bobi Ahmad Donishning 1869 yilgi Rossiya safariga bag ishlangan
ʻ
va 1957 yilda chop etilgan. VIII bob podshoh Aleksandr II ning qizi Mariyaning
1874 yilda bo lgan nikoh to yiga yuborilgan elchi Abdulqodirbek safari haqida.
ʻ ʻ
Qolgan boblari xilma-xil mavzularga bag ishlangan
ʻ 22
.
Masalan, ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob),
tarix (3-bob), olim va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari
(8-bob), ilm-fan manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-
bob), nikoh (11-bob), taqdir (12-bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer
tuzilishi va ma’danlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20-bob),
ayrim hadislar talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi. Tamaddun
haqidagi risolasi (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-boblar) ham
asardan joy olgan. Ularning har biri ham muhim va qiziqarlidir 23
. Ahmad Donish
Buxoro amirligi va unda hukmdor bo lgan amirlarning tarixi masalalariga alohida
ʻ
e’tibor qaratgan. Ahmad Donishning "Buxoro mang it amirlarining muxtasar
ʻ
tarixi" va boshqa bir qator asar mavjud. Asar shubhasiz Buxorodagi mang itlar
ʻ
hukmronligi tarixini o rganishda muhim manba hisoblanadi. Asarda asosan
ʻ
so nggi mang it hukmdorlari tarixi yoritiladi. Muallif bu sulolaning taxtdan
ʻ ʻ
22
Abdullaev V., Inomov M., Abdurahmonov SH. "Navodir ul-vaqoe"dagi g oyalar va zamonamiz. /Ahmad Donish-
ʻ
XIX asrning buyuk mutafakkiri va taraqqiyparvari. Buxoro. 2007. – B. 24.
23
Abdullaeva A., Xolmirzayev X. "Navodir ul-vaqoe"o zbek tilida. /Ahmad Donish XIX asrning buyuk mutafakkiri
ʻ
va taraqqiyparvari. Buxoro. 2007.
29

manbalardan biri bu "Тарихи Амир Хайдар" asaridir 19
. Mazkur asar XVIII
asrning ikkinchi yarmi XIX asrning birinchi yarmida yashagan buxorolik
olimlarning ijodi mahsulidir. Kitobning noma'lum muharrir tomonidan
qisqartirilgan nusxasi yetib kelgan bo lib, qo lyozma O zR FA Sharqshunoslikʻ ʻ ʻ
institutida 1836-raqami ostida saqlanmoqda.
" Тарихи Амир Хайдар " kichik hajmdagi asar, jami 96 varaqdan iborat,
muhim tarixiy manbalar asosida yozilgan, Buxoro xonligining Ashtarxoniylar,
shuningdel, asosan, Mang itlar sulolasidan bo lgan Amir Haydar hukmronligi
ʻ ʻ
(1800-1826-yy.) davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixni o z ichiga oladi. Asar 81 ta
ʻ
bobdan iborat. Uning 1-2 boblari Buxoro shahri tarixiga bag ishlangan bo lsa, 3-6
ʻ ʻ
boblarida Ashtarxoniylar tarixi qisqacha bayon qilingan, 7-81 boblarida esa
Buxoro amirligi amirzoda Haydarning tug ilishidan to uning vafotigacha bo lgan
ʻ ʻ
tarixi hikoya qilinadi. Asar O. D. Chexovich tomonidan rus tiliga tarjima
qilingan. 20
Asaming tarjima qo lyozmasi O zR FA Sharqshunoslik institute
ʻ ʻ
kutubxonasida saqlanayotgan, Buxoro amirligi to g risida ma'lumot beruvchi
ʻ ʻ
muallifi Mir Olim Favoriy Amir Nasrulloh dasi (1826-1560 yy )da G uzor hokimi
ʻ
Muhamad Olimbekning xizmatida bo lgan va kitobai uning topshirig i bilan yorgar
ʻ ʻ
"Фаткномади султания" Amir Shohmurod (1785-1800 yy) davridan to Amir
Nasrulloxon hukmronligining dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida sodir
bo lgan voqealarni o z ichiga oladi. Lekin, unda Shohmurod va Amir Haydar
ʻ ʻ
davrlari qisqa, Nasrullexonning hukmronlik yillari esa batafsil yoritilgan. Mazkur
qo lyozma asarning birinchi jüdi bo lib, ikkinchisi bizga ma'lum bo lmagan
ʻ ʻ ʻ
sabablarga ko ra, yozilmay qolgan.
ʻ
Buxoroning XIX asrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotini o rganishda Amir
ʻ
Doniyolning so nggi asari katta ilmiy ahamiyatga ega. "Таржиман аҳволи
ʻ
амирони Бухороли париф из амир Дониба то асри амир Абдулахад" "Buxoroyi
sharif amirlarining tarjimai ahvoli. Amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha)
asarining muallifi Ahmad Donish ("Ahmad Kalla" nomi bilan mashhur bo lgan),
ʻ
19
Мулла Ибадаллах и Мулла Мухаммед Шариф. Тарих-и амир Хайдар ("История эмира Хайдара) Рукопись
ИВ АН РУз. № 40 ,32 c .
20
Чехович О. Д. Букарские документы XVI века. Ташкент: Издательство АН УзССР, 1965. 330 с
26

Ushbu asar rus tiliga to la tarjima qilingan va A. A. Semyonovning so z boshi vaʻ ʻ
izohlari bilan nashr etirgan.
" Убайдулланома " asari muallifi Mir Muhammad Amin Buxoriy bo lib, u
ʻ
o z zamonasining o qimishli va fozil kishilardan bo lgan. Muarrix 1645-yilda
ʻ ʻ ʻ
tug ilgan, vafot etgan yili esa ma'lum emas. Ashtarxoniylardan Subxonqulixon
ʻ
(1680/81-1702) va Ubaydullaxon (1702-1711-yy.) saroyida bosh munshiylik
vazifasida xizmat qilgan. " Убайдулланома " asarining 10 dan ortiq qo lyozma
ʻ
nusxasi mavjud bo lib, asar yuzasidan sharqshunos A. A. Semyonov tadqiqot
ʻ
ishlari olib borgan va rus tiliga tarjima qilgan. 1957-yilda Toshkentda nashrdan
chiqarilgan " Убайдулланома "da Buxoro xonligining 1702-1716-yillardagi
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hikoya qilinadi. Asar 1716-yildan keyin
yozilgan, muqaddima, xotima va 80 ta bobdan iborat.
Muqaddimada muallifning hol-ahvoli, ya'ni Subxonqulixon hukmronligining
so nggi yillarida xizmatdan chetlashtirilib, og ir ahvolga tushib qolganligi,
ʻ ʻ
Ubaydullaxon xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va Subxonqulixon davrida
Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy ahvoli qisqa tarzda bayon qilingan. Asarning
1-80-boblarida Buxoro xonligining qariyb 10 yillik (1702-1711-yy) ijtimoiy-
siyosiy tarixi batafsil yoritilgan.
Muallif mazkur asarida katta yer egaligi, aholidan yig iladigan soliq va
ʻ
jarimalar, Buxoro xonligining ma'muriy tuzilishi, tarqoqlikning kuchayishi,
mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar hamda uning ayrim sabablari
kabi masalalarga keng o rin bergan. Ushbu davrga oid yana bir asar "Taрихи
ʻ
касира" yoki "Тарихи саййид Роким", "Тарихи саййид Роким Самаркандий"
nomlari bilan mashhur. Mazkur manbani Mulla Sharafiddin A'lam yozib qoldirgan.
U XVII asrning ikkinchi yarmi XVIII asrning birinchi choragida yashagan shoir va
tarixchi olimdir. V. R. Rozen va A. A. Semyonovlar keltirgan ma'lumotlarga
qaraganda, Mulla Sharafiddin A'lam asli andijonlik bo lib, yoshlik paytida
ʻ
Samarqandga, otasi huzuriga kelib qolgan. Otasi mullo Nuriddin xalq orasida
"axund mulla Farhod" nomi bilan mashhur bo lgan.
ʻ
20

Buxoro amirligi tarixi va tarixshunosligi

Купить