• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 57.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Buxoro amirligida iqtiosidy hayot

yuqori oqimi qismlaridagi hududlar mustaqil hukmronlikni qo’lga kiritishdi. Shahrisabz va Kitob Buxoroga bo’ysunmay qo’ydi. XIX asrning 50-yillariga kelib esa uzoq vaqt Buxoroga tobe hisoblangan Balx, Andxoy, Maymana, Shibirg’on va Janubiy Turkistonning boshqa viloyatlari bevosita Angliya hukumatining ta’siri va yordami tufayli afg’on amirlari tomonidan egallab olindi. XIX asrning 50– 60yillariga kelib, Buxoro 44 ta beklikdan iborat bo’lgan bo’lsa, 1915 yilda Buxoro amirligi 27 viloyat (beklik) va 11 ta tumandan iborat bo’lgan. Buxoro amirligida viloyatlar (bekliklar) va tumanlar doimiy ravishda yo qo’shilib turgan, yo ajralib turgan. XIX asr boshida Buxoro amirligi iqtisodiy hayotida yerga egalik masalasi muhim ahamiyat kasb etgan. Yer egaligining uch xil kategoriyasi: 1) davlatga taalluqli bo’lgan yerlar; 2) xususiy yer egalariga taalluqli bo’lgan yerlar; 3) musulmon diniy muassasalar ixtiyeridagi yerlar mavjud bo’lgan. XIX asr o’rtalariga kelib Buxoro, Samarqand, Qarshi, G’uzor, Shahrisabz, Kattaqo’rg’on, Denov kabi amirlikning yirik shaharlari Buxoro amirligining asosiy savdo markazlari hisoblangan. Amirliqda hunarmandchilikning rivojlanishi savdo munosabatlarining kengayishiga bosh sabab bo’lgan. Ushbu holat ayniqsa, ichki savdo rivojlanishiga keng yo’l ochdi. Bu davrda Buxoroning qo’shni davlatlar – Qo’qon va Xiva xonligi, Afg’oniston hamda Rossiya, Eron, Hindiston va Xitoy kabi yirik davlatlar bilan savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Rossiya-Buxoro savdo munosabatlarida paxta va undan tayyorlangan mahsulotlar hamda qorako’l teri ustuvor o’rinni egallagan. 33 ingliz kapitalizmining ta’siri tobora kuchli sezila boshladi 19 . Buxoro amirligi va Xiva xonligida ta’sir doirasi tobora kuchayib borgan Angliya vakillari rus tovarlarini bu hududlardan siqib chiqarish harakatiga tushdilar. Inglizlar ta’sirida bo’lgan O’rta Osiyo xukmdorlari esa, o’z navbatida, rus tovarlariga solinadigan bojni oshirib qo’ydilar. XIX asr o’rtalariga kelib talabdan ortiqcha tovar ishlab chiqarilishi natijasida turkistonlik savdogarlar chet mamlakatlar bilan savdo aloqalarini kuchaytirdilar. Masalan, buxorolik savdogarlar Rossiyaga ko’proq paxta va ip-gazlama mahsulotlarini olib borib, u yoqdan temir va mis keltira boshladilar. Ushbu metallardan Buxoroda mehnat qurollari va ruzg’or buyumlari yasaldi, tangalar zarb qilindi. Xonliklar hududlarida qimmatbaho metallar, birinchi navbatda, oltin va kumush qazib olinsada, biroq u tobora oshib borayotgan talablarni qondira olmasdi. SHuning uchun ham qimmatbaho metallarning katta qismi Hindiston, Eron va Xitoydan keltirilgan. XIX asr boshidan boshlab paxtachilikni rivojlantirishga e’tibor ancha kuchaytirilgan. XIX asr o’rtalaridan boshlab Buxoro amirligi hududida aholining ko’payishi, shaharlarning kengayishi, amirlik iqtisodining tubdan o’zgarishiga ta’sir ko’rsatgan. Agar XVIII asr oxirlarida Buxoro amirligi hududida aholi soni 2 mln, XIX asr o’rtalariga kelib 2,5 mln kishini tashkil etgan bulsa, XX asr boshiga kelib uning yanada ko’payganligi to’g’risida Buxoro amiri Amir Sayyid Olimxon o’zining Millatlar Ligasiga yozgan “Buxoro xalqining xasrati tarixi” nomli xatida “Buxoro aholisi uch yar im million nafardan iborat. Uning maydoni 225 000 m 2 keladi, ya’ni taxminan Italiya maydoni bilan teng” deb ma’lumot berganini yuqorida ta’kidlab o’tgan edik. Buxoro amirligi aholisining ko’payishi, shaharlarning kengayishi, o’z navbatida, tovar-pul munosabatlarini ham rivojlantirdi. Aholining xunarmandchilik mahsulotlariga bo’lgan talablarini oshib borishi va xom ashyo yetishtirish imkoniyatlariga qarab tumanlar turli sohalarga ixtisoslasha boshladilar. Masalan, Buxoro atroflarida ip-gazlama maxsulotlari, Samarkandda qog’oz, Toshkent va Kattaqo’rg’onda poyafzal ishlab chiqarish, 19 Rashidov. U. Rashidov. O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. - Buxoro. 2011. -B.78. 28 amirligining Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi. Taraqqiyparvar kuchlar, shuningdek, Yosh buxoroliklar qattiq ta’qib qilindi. Birinchi jahon urushi davrida Rossiya imperatori Nikolay II uni generalleytenant harbiy unvoni bilan taqdirlagan va o’zining general-ad’yutanti qilib tayinlagan (1915 y. dek.). Chunki, u Rossiyaga katta miqdorda pul bilan yordam bergan edi. Buxoroda 1917 p. aprel ь namoyishi, xususan, Kolesov voqeasi (1918 y. mart)dan keyin u amirlik hududida 3000 kishini jadidlikda ayblab, nohaq qatl qildirgan. 1920 y. avg.da Buxoro bosqini natijasida amirlik tuzumi ag’darib tashlandi. Sentyabr oyining o’rtalarida Olimxon Sharqiy Buxoroga borib, Buxoro xalqining bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan mustaqillik kurashiga rahbarlik qilishga urindi. Olimxon Hisor viloyatini o’ziga qarorgoh qilib, 6 oy davomida qizil askarlarga qarshi kurashgan. Hisorda yangi hukumat tashkil qilib, buxoroliklarning qizil askarlarga qarshi olib borayotgan jang harakatlarini muvofiklashtirishga intilgan. Buxoro xukumati elchilarining Chor Rossiyasi podsholigi bilan iqtisodiy aloqalarni mustaxkamlashi natijasida O’rta Osiyoga rus kapitalining kirib kelishi yanada jadallashadi. Bu esa o’z navbatida qoloq feodal mamlakatda ham ilgor burjua munosabatlarining kengayishi va rivojlanishiga sabab bo’ladi. Buxoro amirligi xukumati nomidan Rossiyaga elchi qilib yuborildi. Mazkur elchilik safarlaridan boshqa Buxoro amiri bundan avval ham, keyin ham ko’plab amaldorlar, boy savdogarlar va olimlarni Rossiya, Hindiston, Eron va Afg’oniston davlatlariga elchi qilib yuborgan. Har bir elchilik missiyasi oldiga alohida - alohida vazifalar ham belgilab berilgan. Biz yuqorida ta’kidlab o’tgan Ahmad Donishning 1856, 1869, 1873-1874 yillardagi Rossiyaga uyushtirilgan elchilik safarining oldiga ham muxim vazifalar quyilgan edi. Mazkur vazifalar qo’yidagilardir: Chor Rossiyasi podsholigi bilan Buxoro amirligi o’rtasida mustahkam dustlik aloqasini bog’lash. Davlatlar o’rtasidagi mavjud iqtisodiy aloqalar, savdo - sotiq, tijorat munosabatlarini yanada rivojlantirish. Podsholik va amirlik o’rtasida madaniy aloqalarni rivojlantirish. Chor Rossiyasi podsholigining iqtisodiy qudratini, ishlab chikarish korxonalari ularning faoliyatini o’rganish. 31 markaziy maydonida joylashgan bo’lgan. Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va xalqlar bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga katta e’tibor berganlar. Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar, namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan muhim xom ashyo — jun va terini ko’plab keltirishgan. Buxoro dehqonlari va xunarmandlari esa, o’z navbatida, qozoq dashtlariga non, oziq-ovqat mahsulotlari, sabzovotlar, kiyim-kechaklar paxta matolari yetkazib berishgan. Buxoroda turkman gilamlari nihoyatda katta talabga ega bo’lgan. O’z navbatida turkmanlar Buxorodan kiyim-kechak uchun kerak bo’lgan bo’z va boshqa matolarni olib ketishgan. Buxoro savdogarlari Balx va Badaxshonda ham katta savdo ishlarini olib borishgan. Bu yerda buxoroliklar qozon, buxoro matolari, Rossiyadan keltirilgan igna, oyna, qaychi va shu kabi boshqa maxsulotlarni olib kelishgan. U yerdan Buxoroga kumush, oltinlar olib qaytishgan. Buxoro savdo karvonlari Qobul va Hindistonga ham borib savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishgan. Hindistondan buxorolik savdogarlar qimmatbaho toshlar, doridarmonlar va Kashmir matolarini sotib olishgan. Hindistonlik savdogarlar ham, o’z navbatida, Buxoroga tashrif buyurishgan va ko’plab xind matolarini olib kelishgan. Buxoro savdogarlari Xitoy, Sharqiy Turkiston bilan ham savdo aloqalarini olib borishgan. Xitoy bilan savdo aloqalarini Qo’qon xonligi orqali olib borishgan. Xitoyga paxta, qorakul teri, Buxoro xunarmandlarining turli xil mahsulotlari olib borilgan. Xitoydan esa, eng avvalo, ko’p miqdorda ipak matolar va chinni buyumlar olib kelingan. Buxoro o’zining savdo aloqalarini olib borishda Rossiya bilan bo’lgan savdo munosabatlarini rivojlantirishga katta e’tibor bergan. Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo alokdpari Orenburg orkali olib borilgan. Orenburgda juda katta savdo markazi qurilgan bo’lib, u yerda doimiy ravishda yarmarka tashkil kilib turilgan. XVIII asrning 80-90-yillarida Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo aloqalari ancha tez rivojlandi. Bu davrda Buxorodan Rossiyaga ipak matolar, ipak xom ashyosi, teri xom ashyosi, teri kiyimlar, paxta, ip, qorako’l kabi maxsulotlar va oltin hamda kumush olib borilgan. Rossiyadan esa mix, oyna, igna, qand, shakar olib kelishgan. Ayrim hollarda xonning iltimosiga binoan ma’lum 24 Shuningdek, ushbu davrda Sh. Vohidov va Choriyevlar tomonidan Muhammad Ali Baljuvoniyning «Tarixi Nofeiy» 3 nomli asari hozirgi o’zbek tiliga o’girilib, nashrdan chiqarilishi katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu asarda 1918–1924 yillar davomida Buxoro amirligida yuz bergan siyosiy voqealar bevosita o’sha voqealar guvohi tilidan bayon etilgan. Mustaqillik yillarida chor Rossiyasi istilosi va uning mustamlakachilik davri tarixini o’rganishga bag’ishlangan bir qator ilmiy tadqiqotlar ham yaratildi va himoya qilindi. Bular jumlasiga N. A. Abdurahimova, H. D. Sodiqov, D. Toshqulov, A. M. Xudoyqulov, S. D. Boltaboyev, X. Sh. Avazova, R. M. Abdullayev, N. U. Musayev, U. Choriyev, T. V. Katyukova, A. Kuraxmedov, Sh. Murodova, K. Pardayev, A. Odilov, O. Xaitova, A. Pardayev, Daminova, Sh. G’afforov, Q. Rajabovilmiy tadqiqotlari kiradi 4 . Tadqiqot mavzui tarixshunosligini yakuniy tahlili natijasi sifatida, ushbu mavzu hali ham yetarli darajada chuqur o’rganilmagan bo’lib, sobiq sovet tuzumi davrida hukmron mafkura o’zining uslubiy andozasi va ko’rsatmalari asosida mazkur mavzuni ilmiy jihatdan asosli, tarixan xolis o’rganishga yo’l ham, imkon ham bermaganligini alohida ta’kidlash lozim. Mavzuning maqsadi Buxoro amirligida iqtisodiy hayot: soliqlar, savdo va pul muomalasini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi. Mavzuning vazifasi quyidagicha etib bergilandi - Buxoro amirligining tashkil topishi. Mang’itlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishini tahlil qilish; - Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari mulkiy munosabatlarni tahlil qilish; 3 Воҳидов Ш. Тарихи нофеий. Бухоро амирлиги тарихига оид муҳим манба. //Ўзбекистонда ижтимоий фанлар, 1997. 4 Абдураимов М. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в ХУ1- первой половине XIX веке. - Т oshkent . 1966. Баракаев Ж, Хайдаров И. Бухоро тарихи. - Т.: Ўкитувчи. 1991. Бурнашева Р. Монеты Бухарского ханства при мангитах (середине XVIII начало XX в.) // Эпиграфика Востока, 1967. Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. Ғофуров Б., Прохоров Н. Н, Падение Бухарского эмирата. Сталинабад. 1940. Зиеев Ҳ. 3. Завоеванис Бухарского и Хивинского ханства иариз.мом. // Обшесгвеннме науки в Узбекистане-Т. 1990. Искандаров Б. И. Из нстории Бухарского эмирата: (Восточная Бухара и западный Памир в первой половине XIX в.) - М. 1958. Кисляков Н. А. Патриархально- феодальные отношения среди оседлого сельского паселения Бухарского ханства в конце XIX – начале XX века. М. Л. 1962. Одилов А. Бухоро амирлигида XIX асрнинг 60-йилларида озодлик харакати тарихн .// Илмий туплам. - Т.. 1995. 4 ayniqsa, qovun-tarvuz, qovoq ekishda katta tajribaga ega bo’lishgan. Qovun- tarvuzning nihoyatda ko’p turlari yetishtirilgan. Buxoro amirligining agrar munosabatlari tarixida eng muxim muammolardan biri — bu yerga egalik masalasi hisoblangan. XIX asrda Buxoro amirligida mavjud bo’lgan yer egaligining uch kategoriyasi mavjud bo’lib ulardan davlat yerlarini kengaytiishda ko’proq foydalanilgan. Bu haqda yuqorida so’z yuritgan edik. Davlat yerlarining ko’payishining muhim manbalaridan biri, bu yirik zamindorlar tomonidan o’ziga talluqli xisoblangan yerning uchdan ikki (2/3) qismini davlatga o’tkazib, uchdan bir kismini (3/1) o’zida qoldirib va buning evaziga o’zida qolgan kismdan davlat tomonidan olinadigan barcha soliq turlaridan to’la ozod qilinishiga erishish bo’lgan. Amlok yerlardan olinadigan soliqlar miqdori tug’risida turli xil fikrlar mavjud. Jumladan, L. I. Sobolev va M. N. Rostislavovlar amlok yerlardan doimiy mavjud bo’lgan yer solig’i — xiroj olingan degan fikrni bildirishgan bulsa, A. A. Semenov esa amlok yerlardan olinadigan soliqlar nihoyatda yuqori bo’lganligini va u hosilning 40—50 foizini tashkil etganligini qayd etgan. Buxoro amirligida mavjud bo’lgan yer egaligining ikkinchi turi mulk yerlari, bu eng avvalo qo’zg’almas mulk hisoblanib, u erkin meros qilib qoldirilishi mumkin bo’lgan. 26 hunarmandlarining ipak matolari amirlikdan tashqarida ham juda mashhur bo’lgan. Amirlik hunarmandchiligidagi muhim tarmoqlardan yana biri bu – kulolchilik edi. Xo’jalik tarqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan kulolchilik amirlikning deyarli barcha hududlarida rivojlangan edi. Kulolchilik eng taraqqiy etgan markazlar Buxoro, Samarqand, Qarshi, SHahrisab, Urgut, Denov, G’ijduvon kabilar bo’lib, ularning mahsulotlariga ichki va tashqi bozorda talab katta bo’lgan. Amirlik kulolchiligida O’rta Osiyoning ko’pgina kulolchilik maktablariga xos bo’lgan manzaralar(turli gullar va o’simliklar tasviri), turli hayvonlar,qushlar, hashoratlar yoki ular tanasining bir qismini shartli ravishda tasvirlash kulol ustalar tomonidan keng qo’llanilgan. Amirlik iqtisodiyotining metallga ishlov berish sohasi ham yaxshi rivojlangan. SHahrisabz, Urgut, Nurota, Bosun, SHerobod kabi tog’li tumanlardan ma‘danlar qazib olingan bo’lib, ulardagi konlardan foydalanish ba‘zi tanaffuslar bilan XX asr boshlariga qadar davom etgan edi. Bu davrda amirlikdagi metallga ishlov berish taraqqiy etgan quyidagi to’rtta asosiy tarmog’i-temirchilik, misgarlik, cho’yan quyish va rixtagarlikni alohida ko’rsatish mumkin. Temirchilik sohasida ustalar qishloq xo’jaligida va kundalik turmushda ishlatadigan mehnat qurollari, harbiylar uchun jangovar qurollar yasaganlar. Amirlikning ko’pgina shaharlarida Temirchi, Guzari Chilangaron kabi chilnagar-temirchilarning maxsus mahalla guzarlarining mavjudligi ushbu hunarmandchilik turining ancha taraqqiy etganligini ko’rsatadi. Amirlikning asosan yirik shaharlarida misgarlik ham rivojlangan. Mis xos ashyosi asosan Rossiyadan keltirilgan bo’lib undan chilim idishlari, barkash, lagan, ko’zacha, tog’oracha kabi ko’plab idishlar yasalgan, hamda ular turli naqshlar bilan mohirona bezatilgan. Buxoro amirligining metallga ishlov berish sanoatida degrezlik-cho’yan quyishning alohida o’rni bor edi. Bu soha ustalari asosan shaharlardagi maxsus guzarlarda yashaganlar. Ular cho’yandan qozon, chiroq, manqaldon kabi buyumlar yasaganlar. Bronzadan buyumlar yasash – rixtagarlik ham amirlikning ko’pgina shaharlarida taraqqiy etgan edi. Ushbu kasb sohiblari turli buyumlar va taqinchoqlar yasaganlar. Undan tashqari amirlikda hunarmandchilikning boshqa ko’pgina turlari ham rivojlangan. Xususan Buxoro, 8 tanganing faqat markaziy qismidagi yozuvlargina qisman o‘qilishi mumkin bo‘lgan. 5 Amirlik aholisining barcha qatlami eski siyqa tangalardan charchab, qiymati yuqori tangalarga anchadan beri ehtiyoj sezib kelayotgan edi. Chunki ashtarxoniylar davrida zarb qilingan tangalar o‘z qiymatini yo‘qotib bo‘lgan, bu esa o‘z navbatida savdo-sotiq, hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligi kabi sohalarning rivojlanishiga juda salbiy ta‘sir ko‘rsatyotgan edi. Xuddi mana shu vaziyatdan Amir Shohmurod unumli foydalanib, ashtarxoniy Abdulg‘ozixon qo‘llab-quvvatlashi orqali pul islohotini o‘tkazadi. Amir Shohmurod “Amir Doniyol” nomi ostida ilk tangalarini sof oltin va kumushdan zarb ettiradi. 12 bekliklar bilan kurash boshlandi. Doniyolbiy otaliq faqatgina Buxoro va uning atrofidagi hududlardagina barqarolikni saqlab qoldi. Bundan ko‘rinib turibdiki mamlakatda savdo-sotiq bilan asosan Buxoro ahli shug‘ullana olgan. Doniyolbiy otaliq poytaxt savdogarlariga bir qator imtiyozlar berdi, Rossiyaga borib savdo- sotiq qilib kelishi uchun sharoit qilib berdi. Chunki amirlik iqtisodiyoti uchun ichki va tashqi savdo munosabatlarini tiklash va rivojlantirish juda muhim edi. 1785-yilda amirlik taxtiga Amir Shohmurod ibn Doniyolbiy o‘tirdi va uning davrida mamlakatda barqarorlik o‘rnatildi, barcha sohalar rivojlandi, ayniqsa savdo munosabatlar taraqqiy etdi. Amir Shohmurod poytaxt Buxoro shahriga ham alohida e‘tibor bergan edi. Uning davrida Buxoroda ko‘plab karvonsaroy bo‘lib, ularda musofir va mahalliy savdogarlar istiqomat qilganlar. Karvonsaroyda ombor, do‘kon, ustaxona, mehmonxonalar bo‘lgan. Karvonsaroylarning amirga, ayrim shaxslarga va vaqfga tegishlilari bo‘lgan. Buxoro karvonsaroylariga har yili 12 - 15 ming tuyada mol kelgan. Savdo ishini karvonboshi — amirlikdagi barcha savdo ishlarining boshqaruvchisi boshqargan. Buxoroda ichki va shaharlararo savdo to‘qqizta tim va chorsuda amalga oshirilgan. Ilgarigi davrlarda bo’lganidek, amirlikning hunarmandchiligi sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmog’i hisoblangan. Ushbu tarmoqning rivojlanishiga asosiy sabab, birinchidan soha uchun mahalliy xom ashyo manbalari – paxta, jun, ipak etarli darajada bo’lgan bo’lsa, ikkinchidan, ichki va tashqi bozorda, kundalik hayotda to’qimachilik mahsulotlariga talab katta edi. Amirlikda ayniqsa bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda tayyorlangan. Qarshi, Hisor, Baljuvon, Denov, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz va ularning atroflarida ipak matolar tayyorlashga alohida e‘tibor qaratilgan. Boshqa shahar va qishloqlarda ham ip yigirish, mato to’qish, tayyor kiyim tikish, gilam to’qish va boshqa to’qimachilik sohalari ancha rivojlangan 6 . Manbalar ma‘lumotlariga ko’ra, Buxoroning zarbof to’nlari, Shahrisabzning iroqi do’ppilari, Termizning harir matolari, Samarqand va Boysun 6 Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е?ш тадқиқотчилар нигоҳида. - Тошкент. Ўзбекистон. 2010. Б.48. 7 navbatida, yuqori mehnat unumdorligini ta‘minlovchi yirik mashinalashgan ishlab chiqarishdan foydalanish ehtiyojini vujudga keltirmadi. Natijada, oddiy hunarmandchilik ishlab chiqarishi manufaktura ishlab chiqarishi darajasiga ko‘tarilmadi. Shuning uchun ham ichki bozorda odatdagi hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari savdosi yetakchi o‘rin egallagan 7 . Buxoroda bozordagi narx-navo, tosh-tarozining to‘g‘riligi qattiq nazorat qilinar edi. Kimki xaridor haqqiga xiyonat qilsa, qattiq jazoga duchor etilardi, xususan, bundaylar yarim yalang‘och holda aravada, bozor ahliga namoyish qilish uchun sazoyi qilinardi va ovozi boricha: “Men shayton yo‘liga kirib, xaridorni aldadim”, deb jar solishga majbur etilardi. O‘rta Osiyo, xususan, Buxoro bozorlari faqatgina xo‘jalik vazifasini o‘tab qolmagan. Ular ayni paytda o‘ziga xos jamoat va madaniyat markazi vazifasini ham bajargan. Xususan, bozorlarda hukmdorning farmonlari o‘qib eshittirilar, aybdorlar jazolanar, bayram kunlari esa turli tomoshalar ko‘rsatilar edi. Savdo sotiq markazi Buxoroda 1848- yilda 38 ta karvonsaroy, 9 ta tim va ko‘plab bozorlar mavjud bo‘lgan. Ashtarxoniylar davrida kuchayib ketgan siyosiy kurashlar, chet elliklar hujumi natijasida talangan, vayronaga aylangan Samarqand shahri Amir Shohmurod davrida deyarli qayta tiklangan. 1780-1785 yillarda Amir Shohmurod ushbu shaharga hokim etib tayinlangan. Buxoroda hokimiyat tepasiga kelgandan so‘ng ham hayotining so‘ngiga qadar Samarqandni rivojlanishiga katta e‘tibor bergan. Amir Shohmurod Samarqandga Yom, Zomin, Toshkent, Urgut, Marv va boshqa hududlardan aholini ko‘chirib o‘tkazgan, hamda 24 ta guzarni shaharda shakllantirgan, Yominiy, Toshkantiy, Zominiy, Urgutiy shular jumlasidandir. Amir Shohmuroddan keyin ham Samarqandga bo‘lgan e‘tibor davom etgan, xususan, XIX asr boshlarida shahar baland devor bilan o‘rab olingan. Devorning uzunligi 13,9 chaqirim, maydoni 10,4 kv kilometrni tashkil etgan. Shaharda 80 ming aholi istiqomat qilgan. Samarqandning Registon maydoni yaqinida Amir Shoihmurod tomonidan 7 Rashidov . U . Rashidov . O ’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar . - Buxoro . 2011. - B.61. 10 11. Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е?ш тадқиқотчилар нигоҳида. Т.: ―Ўзбекистон. 2010. 12. Rashidov.U. Rashidov.O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. Buxoro. 2011. 35 - Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining shakllanish jarayonini tadqiq etish; - Buxoro amirligida iqtisodiyotiga kapitalistik munosabatlarning kirib kelishini o’rganish etib bergilandi. Mavzuning ob’ekti Buxoro amirligida iqtisodiy hayot: soliqlar, savdo va pul muomalasi mavzuning ob’ekti etib bergilandi. Mavzuning predmeti Buxoro amirligida iqtisodiy hayot: soliqlar, savdo va pul muomalasi ning tashkil etilishi mavzuning predmetidir. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Buxoro amirligining ichki savdo munosabatlarining rivojlanishi. 5 Buxoro amirligidan eng sifatli va xaridorgir tovarlarnn arzon bahoda olib, o’z yurtlariga – Rossiyaga olib ketishdi. Tarixdan ma’lumki, to chor Rossiyasi bosqini va uning Buxoro amirligi ichki ishlariga aralashuvi jarayoniga qadar, aniqrog’i XIX asrning 50 yillariga qadar, Buxoro amirligida qog’oz pul umuman muomalada bo’lmagan. Amirlik hududida doimo tanga pullar muomalada yurgan. Jumladan, XIX asrning 70–90yillarida ham shu holat davom etgan. Buxoro tangalari odatda oltin, kumush va misdan quyilgan. Bir Buxoro tillasi o’sha paytdagi Rossiya pul birligi qiymati bo’yicha taxminan 4 rublga teng bo’lgan. Kumush tanga esa 15–20 kopeykaga teng bo’lgan. 11 Hatto ayrim holatlarda, bir kunning o’zida tanganing qiymati bir necha bor tushib, ko’tarilib turgan. Ushbu holat rus kredit pullari qiymatiga katta ta’sir ko’rsatgan. Mana shuning uchun ham rus tadbirkorlari va savdogarlari bir necha marotaba ushbu holatning oldini olishni so’rab rus hukumatiga murojaat qilishgan. Ayniqsa, arxiv hujjatlarida qayd etilishicha, 1890–1891 yillarda shunday murojaatlar nihoyatda ko’p bo’lgan. Ular rus hukumatidan Buxoro ichki bozorlaridan Buxoro tangasini muomaladan chiqarilishini va uning o’rniga rus rublini kiritishni so’rashgan. 1901–1903 yillari rus hukumati amir tomonidan oldindan Peterburgdagi hukumat a’zolari bilan kelishilganligi sababli, 1902 yilda zarb etilgan 24 mln dona tangalarni. sotib oldi. Mana shu tariqa rus hukumati Buxoro iqtisodiyotining eng katta belgisi va eng muhim ko’rsatkichi hisoblangan hamda davlatning oliy belgilaridan biri bo’lgan – pul masalasiga ham o’z ta’sirini o’tkazishga va uni Buxoro iqtisodiy hayotidan umuman olib tashlashga muvaffaq bo’ldi. Natijada, Buxoroda rus hukumatining qattiq tazyiqi va siquvi ostida pul islohoti amalga oshirildi. Bir necha yuz yillar davomida muomalada bo’lgan Buxoro tangasi muomaladan olib tashlandi. Buxoro pul tizimi amalda yo’q qilindi. Buxoroda pul islohoti rasman amalga oshirilgandan so’ng, juda katta miqdorda rus kredit pullari, 11 Холиқова Р. XIX аср ўрталарида – XX аср бошларида Бухоро амирлигида ишлаб чиқариш муносабатлари. // ЎзМУ хабарлари. 2004. 4-сон. – Б.29. 15 tashkiliy ishlar olib borishga katta e’tibor qaratishgan. Shu bila n birga, ular paxta e kuvchilarni sanoat paxtasining yangi navlarini ekishga majbur etishardi. 1865 yilda paxta maydonlari Buxoro amirligida 32 ming desyatinani tashkil etgan bo’lsa, 1880 yilda – 50 ming desyatinaga, 1890 yilda – 62 ming desyatinaga, 1916 yilga kelib esa 115 ming desyatinaga yetdi. 14 Shunday qilib, XIX asrning 60 - yillaridan boshlab har yili Buxoroda paxtachilik maydonlarining keskin ortishi kuzatiladi. Paxta ekishning o’zi ham dehqonlarga sezilarli daromad olib kelgan, chunki paxta sotish ortidan har bir desyatina maydondan o’rtacha 70 rubddan to 80 rublgacha foyda olish mumkin bo’lib qoldi. Vaholanki, o’shanda bir desyatina yerdan olingan paxta hosili dehqonga o’rtacha hisobda 7–10 rublga aylanardi, xolos. 15 Ammo paxta sotish ortida turgan sanoatchilar dehqon mehnatiga arzimagan haq to’lab, amalda ularni o’z tarmoqlariga jalb qilib, hayotlarini qashshoqlashishiga sababchi bo’ldilar. Paxta yetishtiruvchi dehqonlar savdo-sanoat kapitalining zulmi ostida qolib, ularning xo’jaligi to’laligicha paxta ekish va uni yetkazish uchun ixtisoslashib qoldi. Chor hukumati va rus burjuaziyasining olib borgan iqtisodiy siyosati natijasida Buxoro amirligining qishloq xo’jaligi butkul Rossiya imperiyasining to’qimachilik sanoati uchun paxta tolasi yetkazib berishga mo’ljallangan sohaga aylantirildi. Ushbu fikrimizning to’g’riligini Buxorodan Rossiyaga tashib ketilgan paxta tolasi hajmidan ham bilishimiz mumkin. Masalan, Buxoro amirligidan Rossiyaga olib ketilgan paxta hajmi 1865 yilda 60 ming pud, 1877 yilda 900 ming pud, 1890 yilda 1360 ming pud, 1914 yilda 1483 ming pud, 1916 yilga kelib esa 1.731.945 pudga ko’paydi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, so’nggi yillarda Buxorodan Rossiyaning Yevropa qismiga tashib ketilgan paxta tolasi hajmi 10 barobarga ko’paygan. 14 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-том. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т oshkent . Шарқ, 1997. - Б.138. 15 Amonova F. Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri - XX asrning birinchi choragi). – Toshkent. 2011. - B.36. 18 1.2 Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari Buxoro amirligida bozor munosabatlari xususan, ishlab chiqarish, savdo- sotiq, soliq, mulk, oila-meros masa-lalarini huquiy tartibga solish amaliyoti va tajribasini mavjud manbalar asosida o`rganish ushbu sohalarga oid huquq tizimimizni shakllantirish jarayoni ketayotgan bugungi kunda dolzarb ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Chor Rossiyasi O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoro amirligi hududlariga uyushtirgan harbiy harakatlaridan nafaqat siyosiy, harbiy strategik maqsadlarni, balki iqtisodiy maqsadlarni ham ko’zlagan edi. Jumladan, u Buxoro amirligi bilan tuzmoqchi bo’lgan ilk shartnoma loyihalarida, so’ngra 1868 yil may oylarida ikki tomonlama imzolangan sulh shartnomalari va 1873 yil imzolangan do’stlik shartnomasidaBuxoroga nisbatan o’zining iqtisodiy talablarini ilgari surganligi ham bejiz emas edi. Chunki Rus hukumati dastlabki kunlardanoq, Buxoro amirligi iqtisodiyotiga kirib borish va imkon darajasida unga aralashish, uni o’z izmiga tushirib olish, kerak bo’lganda uni to’la ravishda o’z manfaatlari asosida rivojlanishiga erishishni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’ygan edi. 8 Eng muhimi, O’rta Sharqdagi ingliz-rus raqobatini yechishda, harbiy- strategik sohada yangi yutuqlarni ta’minlashda Buxoro iqtisodiyoti Rossiya harbiy kuchlari uchun o’ziga xos bir plasdarm va xom ashyo bazasi sifatida xizmat qiladigan regionga aylanishi nazarda tutilgan edi. Mana shuning uchun ham, Rus hukumati asta-sekinlik bilan qadam baqadam Buxoro iqtisodiyotiga o’z ta’sirini o’tkazib, uni o’z izmiga tushirib olish siyosatini olib bordi. Rus burjuaziyasi turli xil yo’llar orqali Buxoro bozorlaridan o’zlarining doimiy raqiblari bo’lgan xorijiy savdogarlar ulariing g’arbiy yevropaliklar hamda afg’onistonlik va hindistonliklarni. ularning tovarlarini siqib chiqara boshlashdi. Bir so’z bilan aytganda, Buxoro iqtisodiyotining ichki bozorlarida iqtisodiy sohada hukmronlikni qo’lga kiritish uchun avjiga chiqqan Rossiya-Angliya raqobati ularning o’zaro 8 Amonova F.Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri-XX asrning birinchi choragi). - Toshkent. 2011. - B.30. 13 Mundarija Kirish …………………………………………………………………….2-5 I BOB. Buxoro amirligining ichki savdo munosabatlarining rivojlanishi. 1.1 Buxoro amirligida ichki savdo munosabatlari……………………….6-12 1.2 Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari……………13-20 II BOB. Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar. 2.1 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining shakllanishi………………………………………………………………21-26 2.2 Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi oqibatlari…………………………………………………………………27-31 Xulosa ……………………………………………………………………32-33 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………..34 1 Qarshi va Shahrisabz shaharlaridagi zargar ustalar tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar, metall va turli xil shishalardan yasalgan taqinchoqlar amirlik va undan tashqari hududlarda ham mashhur bo’lgan. Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan. Charmgar ustalar tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq kiyimlari, bosh kiyimlar, po’stin va nim po’stin, turli xil meshlar tayyorlangan. Amirlikning deyarli barcha hududlarida yog’och o’ymakorligi yaxshi rivojlangan. Shaharlarda mohir duradgorlar ko’p bo’lgan. Amirlikning shahar va qishloqlarida tayyorlangan hunarmandchilik mahsulotlari ichki bozor ehtiyojlarini ta‘minlabgina qolmasdan ko’p hollarda tashqi bozorga ham chiqarilgan. Amirlikda hunarmandchilik va undagi ishlab chiqarishning tarqqiy etishi doimiy savdo-sotiq munosabatlarining yanada kengayishiga asos bo’lgan edi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligining ko’pgina shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga katta e‘tibor qaratilib, bu holat savdo munosabatlari rivojini yanada mustahkamlashga xizmat qilgan edi. Amirlikning yirik shaharlari – Buxoro, Samarqand, Termiz, Shahrisabz, Qarshi, Kattaqo’rg’on, Dehnov, Nurota va boshqalar asosiy savdo markazlari edi. Manbalarga ko’ra, XIX asr boshlariga kelib yirik karvon yo’llari chorrahasida joylashgan Qarshi shahrining ahamiyati oshib ketadi. Ichki bozorlarda avvalo kundalik ehtiyoj mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, hunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak matolariga talab katta bo’lgan. Ichki savdoning taraqqiyotida yirik shaharlarning atroflardagi qishloqlar bilan iqtisodiy munosabatlari hamda shaharlararo savdo sotiq aloqalarining rivojlanganligi muhim o’rin tutgan. Chunonchi, amirlikdagi bozorlar nafaqat shaharlar, balki ularning atrofidagi qishloqlar aholisining talablarini qondirishda ham alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Amirlikdagi barcha shaharlarda, yirik qishloqlarda ixtisoslashgan bozorlarning mavjudligi ichki savdoning davlat iqtisodiyotidagi muhim ahamiyatidan dalolat beradi. Boshqa hukmdorlar qatori Amir Shohmurod davrida ham davlat hayotida iste‘mol ehtiyojlari ishlab chiqarishdan ustun bo‘lmadi. Bu esa o‘z 9 Hindiston, Xitoy, Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif buyurishgan. Bu savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo karvonlari Buxoroga kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun muljallangan maxsus karvonsaroylarda tuxtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar uchun muljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa 24 ta toshdan qurilgan va 14 yogochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida joylashgan bo’lgan. Mavzuni o’rganilish darajasi . O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov asarlarida O’zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o’rganish o’z tahlilini topgandan so’ng o’zbek xalqi davlatchiligi tarixini tadqiq etish borasida jiddiy ishlar amalga oshirildi. Mualliflar hamkorligida yaratilgan «Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков насионалной независимости» 2 kitobida Turkiston o’lkasi tarixining, shu jumladan, Buxoroning 1917–1924 yillardagi voqyealari: milliy uygonish, milliy davlat qurish tomon yo’l tutilishi, shu davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot va kurash, iqtisodiy ahvol, Buxoro amirligining qulashi, Buxoroning sovetlashtirilishi, O’rta Osiyoda milliy chegaralanishning amalga oshirilishi va O’zbekiston Sovet Sosialistik Respublikasining tashkil topishi kabi muhim masalalar yangicha yondashuv, tarixiy xolislik va tadrijiylik hamda haqqoniylik prinsipi asosida yoritilgan. Turkiston o’lkasi, jumladan, Buxoro amirligining mustamlaka davri tarixi to’g’risidagi fikr-mulohazalar va ilmiy bilim darajasini yanada boyitishda uch jildlik «O’zbekistonning yangi tarixi» kitobining «Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida» nomli birinchi kitobi va «Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O’zbekiston milliy boyliklarining o’zlashtirilishi» nomli asarlar o’ta muhim hisoblanadi. 2 T уркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. – Тошкент. Sharq . 2000. – Б. 21. 3 Hisorda metalldan turli xil ro’zg’or buyumlari, taqinchoqlar yasash yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. XIX asrning 50—60 yillariga qadar amirlikdagi korxonalarning ishlab chiqarishi nihoyatda sodda usulda bo’lganligiga qaramay, ular Rossiyadan kirib kelayotgan tayyor sanoat mahsulotlariga nisbatan qisman bo’lsada qarshi tura olgan. XIX asrning 50-70 yillarida Chor Rossiyasi podsholigi bilan Buxoro amirligi o’rtasida bir necha marta elchilar almashiuvi bo’lib o’tdi. Buning natijasida ikki davlat o’rtasida mustaxkam diplomatik aloqalar bog’landi. Bu kabi elchi almashinuvlari, Buxoro amirligi amalda Chor Rossiyasi podsholigiga qaram bo’lsada, xuddi teng huquqli mamlakatlar o’rtasida bo’lganidek olib borildi. Rossiyaga yuborilgan elchilarni Moskva va Peterburg shaxarlarida maxsus tayyorgarliklar bilan kutib olishdi, o’z mavqelariga yarasha mulozamat ko’rsatishdi. Elchilarga Chor Rossiyasi podsholigining tarixi, iqtisodiy va harbiy qudratini namoyish etish maksadida bir necha bor sayohatlar uyushtirildi. Shuningdek. ularning madaniy xordiq chiqarishlari uchun turfa tomoshalar va uyin - kulgular tashqil etildi. Buxoro elchilari podsholikning katta amaldorlari, savdogarlari va chet ellardan kelgan boshka elchilar bilan tanishtirildi. Bu esa o’z navbatida Buxoro amirligi xukumati nomidan kelgan diplomatik vakillarning boshqa davlatlardan (bu yerda Chor Rossiyasiga qaram bo’lgan mamlakatlardan kelgan elchilar nazarda tutilmoqda) kelgan elchilar bilan o’zaro fikr almashish imkoniyati paydo bo’ldi. Nasrullaxon hukmronlik qilgan yillar Turkiston mintaqasida Rossiya-Angliya manfaatlari o’zaro to’qnashgan davr hisoblanadi. Nasrullaxon tomonidan va uning davrida Buxoroda Qozi Hasanxo’ja, Olimjonboy, Eshoni Pir, Mirzo Ubayd, Modorixon, Ismoilxo’ja (1829) Aliy Cho’bin, Mirzo Abdulg’affor, Tojiddin madrasalari (1860) qurildi, Xalifa Xudoydod me’moriy majmuasining qurilishi yakunlandi (1855). Bu paytda tarixchi Muhammad Mirolim Buxoriy «Fathnomai sultoniy» («Sulton fath- nomasi») asarini yozgan. Keyinchalik mashhur alloma bo’lib yetishgan yosh Ahmad Donish Nasrullaxon nazariga tushib, saroyga xizmatga olingan. Shuningdek, imperatorning o’zi Buxoro elchilariga alohida e’tibor qaratib, xatto faylasuf 29 rus tilla va kumush tangalari olib kelindi va Buxoro ichki bozorlarida muomalaga kiritildi. Rus burjuaziyasi va rus savdogarlari, eng avvalo, rus hukumati manfaatlarini hisobga olib, juda qattiq tazyiq va siquvlar asosida chor Rossiyasi tomonidan Buxoro amirligida o’tkazilgan pul islohoti to’la ma’noda mustamlaka mohiyati va mazmuniga ega edi. Ushbu islohotni amalga oshirishdan ko’zlangan eng katta maqsad – bu Buxoro iqtisodiyotini, uning ichki bozorlarini, amirliknnng barcha iqtisodiy tizimini to’la o’z izmiga tushirib olish va uni o’z xohishi asosida idora qilishni yo’lga qo’yishdan va shu bilan birga, Buxoro bozorlarida rus sanoati mollari va rus burjuaziyasi gegemonligini yanada mustahkamlashdan iborat edi. Buxoroda pul islohotining o’tkazilishi amirlikni Rossiyaga nisbatan iqtisodiy qaram qilish g’oyasining amalda joriy etilishi namunasi hisoblanadi. Ushbu yo’l orqali Rossiya Buxoro amirligi mustaqilligiga juda katta siyosiy va huquqiy zarba berishga muvaffaq bo’ldi. 12 XIX asr oxiri – XX asr boshlari Rossiya-Buxoro munosabatlari taraqqiyotida o’ziga xos bir yangi bosqich hisoblanadi. Chunki, aynan mana shu davrda chor Rossiyasi siyosatida boshqa o’lkalarga faol kirib borish va kapitalistik munosabatlarni qaror toptirish yo’li bilan katta daromad manbaiga ega bo’lish eng muhim yo’nalishlardan biri hisoblanardi. XIX asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududlariga kirib kelgan chorizm bu yerda o’zining doimiy iqtisodiy va siyosiy hukmronligini o’rnatishga intildi. Rus kapitalining Buxoro amirligi iqtisodiyotiga jadal sur’atda kirib kelishi natijasida, Buxoro qishloq xo’jaligining Rossiya sanoati uchun xom ashyo ishlab chiqaruvchi sifatida ixtisoslashuvi ro’y berdi. Ushbu holatda, ayniqsa, XIX asrning 80-yillarida, ya’ni Kaspiyorti temir yo’li qurilishi amalga oshirilgandan keyin ancha kuchaydi. Shuningdek, rus kapitalining Buxoro amirligiga kirib kelishida yana bir omil, ya’ni 1887 yil 13 noyabr kuni tashkil etilgan Chorjo’y bilan Termizni bog’lovchi Amudaryo flotiliyasi ham katta turtki berdi. 13 12 Тошев X . XIX аср охири XX аср бошларида Зарафшон ўзбекларининг хўжалиги ва ижтимоий турмуши. – Тошкент. ФАН. 1987. - Б.25. 13 Сухарева. О.А Бухара XIX - начало ХХ в. – Москва. Изд-во. Наука. 1966. - С.243. 16 Ahmad Donishga rus tili va madaniyatini o’rganishni taklif qildi. Ahmad Donish ham imperatorga minnatdorchilik bildirgan holda, agar ko’proq vaqti bo’lganida edi, qizg’in majlislar va tomoshalarga qatnashmay rus tilini o’rgangan bo’lardim, deb javob beradi. Podsho Aleksandr II ga Ahmad Donishning bunday dadil fikrlari juda maqbul keladi va buning uchun uni taqdirlaydi ham. Elchilarning qaytishida Rusiya podsholigi ham mezbonlarga xos sovg’asalomlar berib alohida mulozamat bilan ko’zatib qo’yishadi. Muzaffarning hukmronlik davri Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklariga qarshi harbiy harakatlari kuchaygan davrga to’g’ri keladi. Rossiya bilan bo’lgan kelishmovchiliklarni tinch yo’l bilan bartaraf etishdan umidini uzmay, u Najmiddinxo’ja boshliq elchilarni Peterburgga jo’natdi (1865 y. iyul ь ). Biroq, ko’zlangan maqsadga erishilmay, ikki o’rtada harbiy harakatlar boshlandi. Muzaffar qo’shini bilan general Romanovskiy boshchiligidagi Rossiya qarbiy kuchlari o’rtasidagi dastlabki to’qnashuv Jizzax bilanO’ratepa o’rtasidagi Erjar (Maydayulg’un)da bo’lib, unda Buxoro qo’shini mag’lubiyatga uchragan (1866.8.05). Muzaffar mufti Muhammad Porso boshchiligidagi elchilarni Afg’oniston va Hindiston orqali yordam so’rab Istanbulga yuborsa ham, rad javobini olgan. 1868 y. 2—3 iyunda Zirabuloq jangida mag’lubiyatga uchragach, 1868 yil 23 iyunda Samarqandda imzolangan Rossiya—Buxoro sulh shartnomasiga ko’ra, Buxoro amirligi Rossiyaga tobe bo’lib qolgan. O’g’li va valiahd Abdulmalik (Katta tura) Rossiya bosqini va otasi hukmronligiga qarshi SHaxrisabz va Kitobda qo’zg’olon ko’targanda Muzaffar rus qo’shinlari yordamida uni bostirgan (1870). Muzaffar davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi kuchayishi bilan bir qatorda shialarning ta’siri ham ortgan. Buxorodagi Eshon Imlo mozorida dafn etilgan. Bundan tashqari bu kabi tanishuvlar Buxoro amirligining boshqa qo’shni davlatlar bilan ham iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarining mustahkamlanishiga sabab bo’ldi, desak mubolaga bo’lmaydi. Masalan. 1873- 1874 yillarda Abdulqodirbek dodxox boshchiligida Buxoro amirligidan junatilgan elchilar imperator Aleksandr II qizining tuyi munosabati bilan boshqa mamlakatlardan taklif etilgan elchilar bilan ham tanishishdi va yaqin muloqatda bo’lishdi. Olimxon davrida Buxoro 30 miqdorda temir olib kelingan. Chunki 1800 yilga kadar Rossiyadan Buxoroga temir sotish man qilib qo’yilgan edi. 1801 yildan boshlab esa temir, chuyan, mis sotishga ro’xsat berildi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoroga ko’plab temir, mis, chuyan, hatto oltin va kumush ham olib kelina boshlandi. Bu esa Rossiya bilan Buxoro o’rtasidagi savdo aloqalarini yanada rivojlantirishga katta imkon berdi. Ayniqsa, Markaziy Rossiya hududlari hamda Sibir bilan savdo aloqalari juda yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ushbu yunalishda Buxoro savdogarlari qizg’in savdoni yo’lga qo’yishga muvaffaq bo’lishgan. Jumladan, Buxorodan ushbu hududlarga paxta, ipak turli xil bo’yoqlar, quritilgan mevalar va hatto ayrim tayyor maxsulotlarni ham olib borib sotishgan. Chor Rossiyasi bosqiniga qadar paxta va paxtadan ishlangan tovarlar Buxoro savdosining asosini tashkil etgan. Masalan, 1801 yili Buxoro savdogarlari tomonidan Rossiyaga olib borilgan savdo mollarining 75% ini paxta va undan ishlangan mollar tashkil etgan. Buxoro savdogarlari 1801 yili Rossiyaning Orenburg shaxriga 718,9 ming rubl qiymatidagi tovarni olib kelishgan bo’lsa, Orenburgdan Buxoroga 504,7 ming rubl qiymatidagi tovar olib ketishgan. 1811 yilda esa ushbu ko’rsatkich Buxorodan Orenburgga olib kelingan mollar qiymati 3.224 ming rublni, Orenburgdan Buxoroga olib ketilgan mollar qiymati esa 1.792 ming.rublni tashkil etgan. O’z navbatida esa Rossiya hududlaridan Buxoroga, asosan, zavod-fabrikalarda ishlab chiqilgan tayyor maxsulotlar olib kelingan. 37 Ushbu ko’rsatkichlar to chor Rossiyasi bosqiniga qadar o’sib borganligi Rossiya bilan Buxoro o’rtasida savdo aloqalari yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatadi 18 . Buxoro amirligi iqtisodiy hayotining asosini qishloq xo’jaligi tashkil etgan. Jumladan, amirlikda dehqonchiliq chorvachilik va tomorqa ishlovi qishloq xo’jaligining muhim yo’nalishlari hisoblangan. Buxoro amirligida dehqonchilik texnikasi oddiy va an’anaviy holatda bo’lgan. Yerlarga asosan, omoch, 38 mola, 39 ketmon va bel bilan ishlov berilgan. Buxoro amirligida dehqonlar bug’doy, arpa, suli, guruch, makkajo’xori, oq jo’xori, mosh, loviya, kunjut yetishtirishga katta e’tibor berishgan. Poliz ekinlaridan 18 Amonova F. Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri - XX asrning birinchi choragi). - Toshkent. 2011. - B.96. 25 Podsholikning xarbiy qudratini askarlarning texnik saloxiyatini o’rganish va buni amirlikning nizomsiz askarlariga o’rgatish. Xulosa Buxoro amirligi XIX asrning o’rtalariga kelib, O’rta Osiyo xonliklari ichida o’z salohiyati, hududi, aholisi, ishlab chiqarishi va tabiiy resurslari jihatidan alohida mavqyega ega bo’lib, O’rta Osiyo hududidagi eng yirik monarxistik davlat hisoblangan. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Buxoro xonligida hokimiyat tepasiga mang’itlar sulolasining kelishi tufayli uzoq vaqtlar davomida hukm surib kelgan o’zaro kurashlar va urushlarga chek qo’yildi. Katta harakatlar evaziga markazlashgan hokimiyat tizimi yuzaga keltirildi va qishloq xo’jaligi, hunarmadchilik, savdosotiq, ishlab chiqarish borasida bir qator ijobiy o’zgarishlar amalga oshirildi. XVIII asrning o’rtalariga kelib, Buxoro amirligi o’z hukmronligida faqatgina Buxoro shahri va uning atrofidagi tumanlar bo’lmish Vobkent, G’ijduvon, Qorako’l, Vardonze, Qashqadaryo viloyati hududlari va Miyenkol vohasi hududlarini saqlab qolgan bo’lsa, XIX asrning boshiga kelib, Buxoro amirligi hududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo vohasi hududlaridan tashqari, Surxon vohasi hududi, Hisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent kabi aholi zich yashaydigan tumanlar, Zarafshon daryosining yuqori oqimi, Janubiy Turkistonning katta qismi hamda Chorjo’ydan tortib, to Murg’ob daryosiga qadar bo’lgan sarhadlar kirgan. XIX asrning 20–50 yillarida Buxoro amirligi hududiy tuzilishida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Buxoroda ushbu davrda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy tushkunlik natijasida, uning bir qator sarhadlari qo’ldan chiqib ketdi. Jumladan, Toshkent, Turkiston, Xo’jand va O’ratepa Buxoro amirligi tasarrufidan chiqib, Qo’qon xonligiga o’tdi. Hisor viloyati hamda Zarafshon daryosining 32 keskin kurashlariga olib keldi va ushbu kurashni bevosita boshlagan ruslar bunda asta-sekinlik bilan to’la ustunlikka ershishga va Buxoro ichki bozorlarining to’la nazoratini o’z qo’llariga kiritishga muvaffaq bo’lishdi. 1881 yilga kelib Buxoro bozorlarida ruslar va rus tovarlari to’la gegemonlikni qo’lga kiritib, yagona monopol hukmronlik qilish huquqiga ega bo’ldi. Ushbu holat yuzaga kelganligining isbotini o’sha paytda Rossiya hukumatining yirik ma’murlardan biri hisoblangan diplomat amaldor Charikovning quyidagi so’zlaridan ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. «Rus tovarlari amirlikda boshqa davlat tovarlariga qaraganda ancha ustunlikka ega. U asta-sekinlik bilan xorijiy davlatlar tovarlarini birin-ketin siqib chiqarib, ularni o’rnini juda tez progressiv usulda egallab olmoqda. O’zga davlat tovarlarini esa Amudaryo orti va Hindikushga chiqib ketishiga erishdi» 9 . Chor Rossiyasi hukumati, eng avvalo uning Turkiston o’lkasidagi ma’murlari Buxoro amirligining ichki va tashqi iqtisodiy masalalari va hayotiga to’g’ridan to’g’ri aralashib, dastlabki yutuqlarga erishgach amirlik ichki bozorlarini deyarli to’la qo’lga kiritib, savdo oboroti ko’rsatgichlarini oshirib olgandan so’ng, zo’r berib bu ko’rsatgichlarni ko’paytirishga harakat qila boshlashdi. Ushbu yutuqlarni yanada mustahkamlash uchun yangidan yangi imkoniyatlar qidira boshlandi. Eng muhimi, ushbu yutuqlardan rus hukumati bilan bir qatorda, undan rus burjuaziyasi ham katta manfaatdor edi. Mana shuning uchun ham, XIX asrning 80–90yillarida bu borada rus burjuaziyasi ham rus hukumati oldiga o’zining yangi talablarini qo’ya boshladi. Natijada O’rta Osiyoda temir yo’llar qurilishi va flotiliya shakllanishiga erishildi. Kaspiyorti temir yo’li qurilgandan so’ng va Amudaryoda kemalar qatnovi yo’lga qo’yilgach, chor Rossiyasining butun O’rta Osiyo bilan, shu jumladan, Buxoro amirligi bilan ham rus sanoati ishlab chiqargan mollar bilan savdo qilish aylanmasi (oboroti) juda tez sur’atlar bilan oshib borishiga keng imkoniyatlar yuzaga keldi. 10 O’z navbatida, chor ma’murlari 9 Rashidov. U. Rashidov.O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. - Buxoro. 2011. - B. 78. 10 Холиқова Р. ХИХ аср охири – ХХ аср бошларида Россия-Бухоро ўртасидаги иқтисодий муносабатлари тарихидан лавҳалар. //Татлим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. 2003. 1– 2сонлар, - Б.82. 14 qurdirilgan oltiqirrali Chorsu inshooti Buxoro amirligi davrida yirik savdo maskanlaridan biri hisoblangan. “Chorsu” so‘zi forschadan olingan bo‘lib, “to‘rt yo‘l” ma‘nosini anglatadi. Bu savdo inshootning yana bir nomi “Toqi musaddas” bo‘lgan. Bu yerda kiyim-kechak,zargarlik buyumlari, mushkambar va boshqa qimmat mahsulotlar sotilgan. Samarqandda ochiq bozor shahar markazi bo‘lgan Registon maydonida tashkil etilgan. Amir Shohmurod Samarqand shahrini tiklagach, shahar iqtisodiyotini ko‘tarish maqsadida u yerdagi savdo munosabatlarni yo‘lga qo‘ygan bo‘lsada, uning vafotidan keyingina ya‘ni XIX asrdan boshlab rivojlana boshlaydi. Amir Shohmurod bunyod etgan guzarlardagi hayot hunarmandchilikka asoslangani bois, shahar bozorida hunarmandchilik mahsuloti ko‘p bo‘lgan. Dastlab shahar atrofidagi hududlardan kelgan savdogarlar bu yerga kelib, oziq-ovqat, kiyim kechak va boshqa mahsulotlarni olib kelib sotishgan yoki mahsulot ayirboshlashgan. Keyinchalik tez orada buxorolik savdogarlar, yana ba‘zi chet el savdogarlari Samarqandga tashrif buyurishadi, qadimdan yirik savdo markazlaridan biri ushbu shahar necha yillardan so‘ng yana gavjumlashadi. XIX asr o‘rtalarida samarqandlik savdogarlar ham amirlik hududidagi boshqa yirik bozorlarga, Qo‘qon xonligi, Afg‘oniston va Rossiya hududlariga savdo-sotiq uchun borishgan. Buxoro amirligining barqarorligini ta‘minlagan, iqtisodiyotining istiqbolini belgilagan, ichki va tashqi savdo munosabatlarida asosiy rol o‘ynagan voqea Amir Shohmurodning pul islohotini o‘tkazishi bo‘ldi. Amir Shohmurodning islohotlaridan pul islohoti tarixda ko‘p mashhur bo‘ldi. Amir Shohmurod mang‘itlar sulolasi vakillari orasida birinchi bo‘lib yangi pul sistemasiga asos soldi, u 1785-1800-yillar davomida to‘la qimmatga ega bo‘lgan “Ashrafi” yoki tillo deb nomlangan oltin tanga, kumush va mis pullarni zarb qildi. Bu an‘ana butun Buxoro amirligi hukmronlik qilgan davrdan boshlab, Buxoroda tanga pullarni zarb qilish to‘xtatilgan 1904-1905 yillargacha davom etdi. 1785-yilga qadar Buxoro davlatida ashtarxoniylar zarb etgan tarkibida aralashmasi ko‘p va sof bo‘lmagan kumush tangalar muomilada bo‘lib kelgan. Mazkur tangalarning ko‘rinishi to‘la yumaloq bo‘lmagan shaklda va 11 II BOB. Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar. 2.1 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining shakllanishi Ma’lumotlarda keltirilishicha. Rossiya kapitali Rossiya-Buxoro savdo-tijorat aloqalariga favqo’lodda juda katta ahamiyat berib, o’z maqsad va manfaatini ko’zlab homiylik qilgan. Bunda asosan qimmatbaho va valyuta keltiruvchi xomash’yoni katta miqdorda Buxorodan olib chiqib ketishni amalga oshirgan. Chunki bunday siyosat Rossiyaning o’z iqtisodini kutarishida jiddiy ahamiyatga ega edi. Xunarmandchilik sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmoqlaridan biri hisoblangan. U asosan mahalliy xom ashyo manbalari — paxta, jun, ipakning yetarli miqdorda bo’lganligi uchun ham yaxshi rivojlangan. XVIII—XIX asrlarda Buxoro amirligining Qashqadaryo vohasida xunarmandchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, uning to’qimachiliq kulolchiliq duradgorlik kunchilik va temirchilik turlari voha va amirlikning xo’jalik hayotida salmoqli o’rin egallagan 16 . Vohaning Qarshi, SHaxrisabz, Kitob shaharlarida hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. To’qimachilik voha xunarmandchiligida yetakchi tarmoq hisoblangan. Ayniqsa, bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda tayyorlangan. Qarshi va Shaxrisabzda ipak matolar tayyorlashga katta e’tibor qaratilgan. Voha xunarmandchiligida kulolchilikning mavqei ancha yuqori bo’lgan. Qarshi shaxri Buxoro amirligidagi mis va kumush buyumlar ishlab chiqaruvchi yirik markazlardan biri bo’lgan. Voxaning Qarshi va Shaxrisabz shaxarlaridagi zargarlar tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari, metall va turli xil shishalardan yasalgan taqinchoqlar O’rta Osiyo hududida katta qadr-qiymatga ega bo’lgan. Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan. Charmgar ustalar tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq 16 Rashidov. U. Rashidov. O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. - Buxoro. 2011. - B.113. 21 1.1 Buxoro amirligida ichki savdo munosabatlari XVIII asr o‘rtasida vujudga kelgan Buxoro amirligining dastlabki davrida mamlakatdagi boshqa sohalar qatori savdo munosabatlari ham alohida e‘tibor talab qilar edi. Chunki XVIII o‘rtalarida Buxoroda savdo munosabatlarning zaiflashuvi yuz bergan edi. Bunga bir nechta katta sabablar bor edi: 1. XVIII asr boshlarida Ashtarxoniylar o‘rtasida taxt uchun kurashning avj olishi; 2. Abulfayzxon davrida kuchli siyosiy tarqoqlikning vujudga kelishi; 3. 1730-yillarda ko‘chmanchi qozoqlarning Zarafshon va Qashqadaryo vohalari bo‘ylab amalga oshirgan talonchiligi; 4. Buxoroda beqaror vaziyatning hukm surishi tufayli ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligining og‘ir ahvolga kelib qolishi; 5. Soliqlarning ko‘pligi; 6. Ashtarxoniylar zarb etgan tanga pullarning qadrsizlanishi; 7. Mamlakatning ma‘muriy tizimida parokandalik, amaldorlar orasida poraxo‘rlik, xon xazinasi va xalq mulkining talon-taroj qilish ishlarining kuchayishi va hokazo. 1747-yilda Muhammad Rahimbiy amalda Buxoro hokimiyatini egalladi. Muhammad Rahimbiy hokimiyat tepasiga kelgach, mamlakatda barqarorlikni o‘rnatish uchun kurashdi, soliqlarni kamaytirdi, ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligini ancha tiklashga muvoffaq bo‘ldi, savdo munosabatlarini ham rivojiga ham e‘tibor berdi, poytaxt Buxoro atrofida barcha viloyatlarni birlashtirib siyosiy tarqoqlikka ma‘lum muddatga chek quya oldi 5 . Ma‘lumki, 1756-yilda yirik davlat arboblari va aslzodalarining qo‘llab- quvvatlashlari natijasida Muhammad Rahimbiy o‘ziga “xon” unvonini olib rasmiy hokimiyatni ham o‘z qo‘liga olgan edi va tarix sahnasiga Buxoro amirligi davlati chiqdi. 1758-yil Muhammad Rahimxon vafot etgach, mamlakatda yana tartibsizliklar paydo bo‘la boshlaydi. Buxoro amirligi hukmdori Doniyolbiy otaliq (1758-1785-y.y.) davrida siyosiy tarqoqlik vujudga keldi, natijada mahalliy 5 Тухтаметов Т.Г. Русско-Бухарские отношения в конце XIX – начале XX в. – Тошкент. Фан. 1966. – C .4. 6 kiyimlari, bosh kiyimlar, po’stin va nimpo’stin, turli xil meshlar tayyorlangan. Vohada yogoch o’ymakorligi yaxshi rivojlangan bo’lib, turli xil binolar qurilishida undan unumli foydalanilgan. XIX asrda amirlikning Buxoro, Samarkand, G’ijduvon, Denov va boshqa ko’plab hududlarida kulolchilik ancha yaxshi rivojlangan va sifati yaxshi mahsulotlar tayyorlangan. Hunarmandchilik turlari ichida zargarlik xam ancha kuchli rivojlangan. Buxoro amirligida metallga ishlov berish ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. 1841 yili Buxoroga kelgan Q F. Butenev bu yerda 6 ta cho’yan quyish qozonlari bo’lganini yozadi. O’lkada qurilgan dastlabki metall quyish qozonlarida to’plar uchun o’qlar, harbiy va dehqonchilik qurollari yasalgan. Mis noyob va qimmat bo’lganligi uchun Buxoro amirligida to’p yasashda mis o’rniga ko’proq cho’yandan foydalanilgan. Bu ishda mohir Shaxrisabz ustalari amirlikda eng yirik to’p stvolini quyishgan, uni o’rnatish uchun maxsus o’n ikki g’ildirakli qurilma yasalgan. Biroq Q. Butenev Buxoro amirligida metall ishlab chikarish sanoatiga deyarli e’tibor berilmaganligini yozadi: „Buxoroda hatto xunarmandchilik ham mukammallikning quyi bosqichida turadi, zavodchilik ishi yo’q, agar hukumat bundan keyin ham xozirdagidek harakat qilsa o’zgarish bo’lishi qiyin. Nihoyatda johil bo’lgan xukumatning zavodlar qurishi xaqida so’z bo’lishi ham mumkin emas, chunki u bunday zavodlar haqiqiy foyda keltirishini ko’rmaydi. Bundan tashqari, zavodlar qurish uchun mablag’ xam, bilimdon kishilar ham yetishmasdi”. Bundan ko’rinib turibdiki, Buxoro amirligida XIX asrning 40-yillarida ham sanoat tarmoqlarining shakllanishi, uning ko’rinishlari deyarli ko’zga tashlanmagan. XIX asrning o’rtalariga qadar Buxoro amirligi konlaridan qazib olingan qazilmalardan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda sodda qurilgan o’choklarda ajratib olingan. Mis buyumlar, qo’rg’oshindan o’qlar tayyorlashda haddan tashqari ortiqcha isrofgarchilikka yo’l qo’yilgan. Buxoro amirligi va uning aholisi savdo-sotiq ishlariga katta e’tibor qaratgan. O’z qo’shnilari bo’lgan Xiva xonligi, Qo’qon xonligi hamda Afg’oniston bilan hamda o’ziga yaqin bo’lgan davlatlar Eron, Qashqar, Hindiston bilan va yirik shaharlar hisoblangan Hirot, Mashhad va Kashmir bilan juda katta va doimiy savdo ishlarini 22 2.2 Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi oqibatlari XIX asr o’rtalaridan boshlab Buxoro amirligining ishlab chikarish munosabatlarida katta o’zgarishlar yuz berdi. Bu eng avvalo, O’rta Osiyo xonliklariga, jumladan, Buxoro amirligiga nisbatan Rossiya va Angliya davlatlarining o’ta qiziqishining kuchayishi tufayli sodir bo’ldi. Jumladan, XIX asr o’rtalaridan boshlab Angliya kapitalistlari Buxoroga nisbatan o’z ta’sir doiralarini kuchaytirishga va Buxoro bozoridan rus tovarlarini siqib chiqarish siyosatini ishlab chiqdi hamda uni amalga tadbiq eta boshladi. Pirovard natijada ushbu siyosat O’rta Osiyo masalalari bo’yicha Angliya-Rossiya o’rtasidagi raqobatni yuzaga keltirdi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, XIX asr boshlarida boshlangan va uning 40—50- yillaridan boshlab jiddiy ravishda kuchaygan O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoroga nisbatan Rossiya va Angliyaning qiziqishi, amirlik iqtisodiy hayotiga ularning kirib kelishi, o’z navbatida, Buxoro amirligida ishlab chiqarish munosabatlarining jadal sur’atlar bilan o’sishi va ishlab chiqarishning keskin rivojlanishiga olib keldi. Eng muhimi, maxalliy xunarmandlar, savdogarlar, umuman ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha tarmoq egalari ishlab chiqarishga nisbatan bo’lgan o’z munosabatlarini keskin ravishda tubdan o’zgartirdilar. P. P. Ivanovning ta’kidlashicha, xalqaro maydonda, jumladan, Rossiya bozorlarida „O’rta Osiyo xom ashyosi va uning ba’zi bir mahsulotlariga talab kuchaya boshladi. Bundan rag’batlangan mahalliy ishlab “chiqarish tarmoqlari imkoniyatlari boricha o’z jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta qurishga harakat qildilar”. O’rta Osiyo xonliklarida, shu jumladan, Buxoro amirligida tovar ishlab chiqarishning jonlanishi va chet mamlakatlar bilan savdo aloqalarining rivojlanishi natijasida o’lkada xalqaro kapitalizm, birinchi navbatda, 27 Ma’lumki, bu vaqtda birinchi jahon urushi boshlanib ketishi munosabati bilan Rossiyaga Amerikadan paxta keltirishning imkoni bo’lmadi. Bu esa, o’z navbatida, O’rta Osiyo paxtasiga bo’lgan e’tiborni va talabni yanada kuchaytirdi. Ayni bir paytda paxtaning narxi ham oshib bordi. XX asr boshlariga kelib, chorizm va rus burjuaziyasining Buxorodagi faoliyati sezilarli darajada o’zgardi. Endi uping siyosatida amirlik hududlarini egallash masalalaridan ustunroq bo’lgan boshqa yangi bir yo’nalishga qiziqish paydo bo’ldi. Rus hukumati va uning burjua vakillari bu yerlarda sanoat korxonalarini tashkil etishga katta e’tibor qarata boshlashdi. Buxoroga chor Rossiyasi tomonidan tayyor mahsulotlar bilan bilan bir qatorda, rus kapitali ham kiritila boshlandi. Ularning yordamida bu yerlarda fabrika, zavod, aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va savdo muassasalari tashkil etildi. 1893 yilga kelib, Buxoroda birinchi paxta tozalash zavodi qurildi. Birinchi jahon urushi arafasiga kelib, ularning soni 26 taga yetdi. Ushbu paxta tozalash zavodlarining 19 tasi rus burjuaziyasiga, 3 tasi Buxoro amiriga, 3 tasi musulmon kapitalistlarga va 1 tasi buxorolik yirik savdogar Mirza Muhiddin Mansurovga tegishli bo’lgan. Ushbu ishlab chiqarish korxonasida jami mingdan oshiq ishchilar mehnat qilishgan. Buxoro amirligidagi qariyb 80% paxta tozalash zavodlari rus burjuaziyasiga tegishli bo’lgan. Shuningdek, Buxoro amirligida 1913 yilda 2 ta yog’-moy zavodi, 3 ta Yevropa un tegirmonlari, 10 ta g’isht zavodi, Qorako’lda 2 ta tamaki sexi va Yangi Buxoroda 1 ta bosmaxona mavjud bo’lgan. Ushbu davrga kelib Buxoro amirligi hududida jami 50 dan oshiq kapitalistik ishlab chiqarishga moslashgan korxonalar faoliyat ko’rsatar edi. 1916 yilga kelib esa Buxoro hududlarida 34 ta paxta tozalash zavodi mavjud bo’lib, ularda yiliga 2565 ming pud paxta xomashyosi tayyorlangan. Buxoro amirligidagi sanoat korxonalarining qurilishi Rossiya imperatorligining Buxorodagi Siyosiy agentligi tomonidan 1912 yil 25 iyundagi farmoyishiga asosan amalga oshirilib, unga ko’ra Buxoro hududlarida korxona va tashkilotlar qurilishi va ishga tushirilishi bilan bog’liq barcha xatti-harakatlar aynan ana shu agentlik zimmasida bo’lgan. Rus burjuaziyasi ishtirokida Buxoro 19 Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoroga nisbatan olib borgan iqtisodiy siyosati samarasi natijasida Buxoroda paxta dalalari kengaytirildi, zavodlar qurilib, bank munosabatlari kirib kela boshladi. Chor hukumatining amirlik hududidagi tayanchi sifatida rus aholi manzilgohlari bunyod etildi. Buxoro amirligini o’ziga to’la siyosiy jihatdan bo’ysundirish maqsadida, chor ma’murlari yirik yer egalari va ayniqsa, amirni o’z tomonlariga og’dirishning turli xil yo’llarini qidirdilar. Buning natijasi o’laroq, Rossiya bozorlarida «O’rta Osiyo xom ashyosi va uning ba’zi mahsulot turlariga talab kuchaya boshladi. Bundan rag’batlangan mahalliy ishlab chiqarish tarmoqlari egalari imkoniyatlari boricha o’z jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta qurishga harakat qildilar». Chorizm va rus burjuaziyasi O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoro amirligiga nisbatan yo’naltirilgan o’z iqtisodiy siyosatining dastlabki bosqichida, taxminan 1900-yillarga qadar, o’zining asosiy diqqat-e’tiborini Buxoro amirligini Rossiya sanoati uchun arzon xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar tayyorlovchi hududga aylantirishga, rus mahsulotlari uchun esa har qanday xorij kapitalining raqobatini sindirishga yo’naltirilgan maqsadli siyosat olib borishga qaratdi. Buning uchun, eng avvalo, O’rta Osiyoni paxtachilik sanoatiga ixtisoslashtirish zarur edi. Chor Rossiyasi harbiy ma’murlaridan biri, generalleytenant Terentyev Rossiyaning O’rta Osiyodagi iqtisodiy vazifalari haqida fikr yuritib, O’rta Osiyo Rossiya uchun qo’shimcha iste’molchi va xomashyo hududi bo’lishi va uning beqiyos ahamiyati to’g’risida alohida to’xtalib, shunday deb yozgan edi: «U rus mahsulotlari uchun asosiy bozor bo’lib qoladi. Qadimdan Buxoro va Marv orqali Sharq va G’arb o’rtasidagi savdo yo’llari o’tib, endilikda ushbu o’lkalar o’zida markaziy savdo ahamiyatini saqlab turibdi: bu yerda xorij kapitali raqobati yo’qligidan Osiyoning barcha mamlakatlaridan savdogarlar kelishib, rus mahsulotlariga xaridor bo’lmoqdalar. Paxta, ipak – asrimizning oltin manbasiga aylangan bir vaqtda, Rossiya O’rta Osiyo qumliklari va sahrolarida o’ziga yangi Kolxida kashf etdi.» Chor hukumatining o’lkadagi ma’murlari Buxoro amirligi yerlarida paxta maydonlarini kengaytirishga harakat qilishi bilan bir qatorda, barcha mahalliy ma’murlar bilan hamkorlikda, amirlikda paxta navini yaxshilash bo’yicha ham 17 Foydalanilgan adabiyotlar I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent. O ‘ zbekiston , 2016. II. Asosiy adabiyotlar. 2. Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳарсати тарихи. -Т.: Фан; 1991. 3. Amonova F.Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri-XX asrning birinchi choragi). Toshkent 2011. 4. A . R . Muhammedjonov . Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001. 5. Qilichev.F. Mang’it hukmdorlari davrida Buxoro. Buxoro. 2014. 6. Qudratov.Sh.Y.XIX asr oxiri XX asr boshlari Buxoro amirligining savdo- sotiqdagi ishtiroki// XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro.Respublika ilmiy amaliy anjumani.Buxoro 2010. 7. Тошев .X. XIX аср охири XX аср бошларида Зарафшон ўзбекларининг хўжалиги ва ижтимоий турмуши . – Т .: ФАН ., 1987. 8. Sadullayeva V.I.XIX asrning oxiri-XX asr boshlarida Buxoro amirligida savdo-sotiq aloqalari. // XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Buxoro. (Respublika ilmiy-nazariy anjumani).Buxoro 2016. 9. Холиқова Р. XIX аср охири – XX аср бошларида Россия-Бухоро ўртасидаги иқтисодий муносабатлари тарихидан лавҳалар. //Талим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. 2003 10. Раҳмонқулова З.Б. ХVI-ХХ аср бошларида Ўрта Осие? ва Усмонийлар давлатлари ўртасидаги ижтимоий-си е?сий ва маданий ҳа е?т. Т.ф.н. дисс. Т. 2004. 34 amirligi hududida tashkil etilgan korxonalar va tashkilotlar bilan bir qatorda, bu davrda Buxoroda mahalliy yirik sarmoyadorlar vakillari tomonidan tashkil etilgan va boshqarilgan kapitalistik ishlab chiqarish muassasalari ham faoliyat ko’rsata boshladi. Masalan, Arabov, Xo’jayev va boshqalarning Buxoro firmalari shular jumlasiga kiradi. Buxoro amirligi o’zining boy xom ashyo zaxirasiga ega bo’lishiga qaramasdan, uning hududlarida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar deyarli yo’q edi. Ochig’ini aytganda, rus hukumati buni xoxlamas edi. Chor ma’muriyati amirlikda tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar tashkil etilishiga qarshilik qilar va o’zining bu siyosatini Rossiya imperiyasining bu yerdagi xom ashyo va tayyor mahsulotlar bozoriga xavf solishi mumkinligi bilan izohlardi. Masalan, Turkiston general-gubernatori Samsonovning «Samarqand aksiyadorlik jamiyati»ning Samarqandda to’qimachilik fabrikasini qurish haqidagi 1913 yilgi bildirishnomasiga javoban: «Turkistonda to’qimachilik sanoatining taraqqiyoti Moskva fabrika-zavodlarining faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi» degan xulosani beradi va uning talabini rad etadi. Chor Rossiyasi ma’murlari XIX asrning 80–90 yillarida Buxoro rus banklari filiallarini ochishga harakat qilishdi. Jumladan, 1887 yili Rossiya bilan Buxoro o’rtasida Buxoro amirligida Rus davlat bankining filialini ochish masalasi bo’yicha diplomatik muzokaralar olib borildi va har ikkala tomonning roziligi bilan ushbu masala ijobiy hal etildi. Natijada oradan bir necha yil o’tgach, aniqrog’i 1894 yili Buxoroda Rus davlat bankining filiali ochildi va u o’z faoliyatini yurgizib yubordi. Rus kapitalining yana bir tarmog’ining Buxoro amirligiga kirib kelishi, o’z navbatida, kapitalistik munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishiga katta turtki bo’ldi.Rossiya-Buxoro diplomatik muzokaralarining ijobiy natijalari asosida XIX asr oxiri – XX asr boshiga kelib Buxoro amirligida yana rus banklarining 7 ta filiali ochildi. 20 olib borishgan 17 . Buxoro amirligida hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita savdo munosabatlarini kengayishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa, bu ichki savdo rivojlanishiga keng yo’l ochdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu davrda Buxoroning qushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro, Samarkand, Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari xisoblangan. Ushbu shaxar bozorlarida pulning qiymati va mahsulotlar tannarxi belgilangan. Masalan, G’uzor chorva mollari sotish va sotib olishda eng katta bozorlarga ega bo’lgan. Boshqa shaharlar va aholi yashaydigan manzilgohlarda haftaning ma’lum kunlarida bozor bo’lgan. Ichki bozorlarda avvalo kundalik ehtiyoj mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, xunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak matolariga talab katta bo’lgan. Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi qishloqlar aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan eng yirik savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida ko’chmanchi chorvadorlar o’z mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga ayirboshlashgan. Buxoro bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar, temir, tilla, kumush, mis, cho’yan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo qilingan. Buxoroda yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda savdo yarmarkalari tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston, Hindiston, Xitoy, Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif buyurishgan. Bu savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo karvonlari Buxoroga kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun mo’ljallangan maxsus karvonsaroylarda to’xtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar uchun mo’ljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa 24 ta toshdan qurilgan va 14 yog’ochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning 17 Тошев.X. XIX аср охири XX аср бошларида Зарафшон ўзбекларининг хўжалиги ва ижтимоий турмуши. – Тoshkent. ФАН. 1987. - Б.25. 23 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bugun, biz talabalarning oldida o’ta muhim vazifa turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak avlodga haqqoniy tarix sifatida yetkazish. O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavorotdan tashviqot yuritayotgan, xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga harakat qilayotgan kuchlarga zarba berishga tayyor bo’lishligimiz zamon talabi bo’lib qolmoqda. Prezident SH. Mirziyoyev aytganidek “Hammamiz shu tuproqning suvini ichganmiz, non tuzini yeganmiz. Hammamiz o’zimizni o’zbek sanaymiz. O’zligimizdan faxrlanamiz, g’ururlanamiz. ...qadim ajdodlarimiz hayotining asosini o’troq madaniyat tashkil etganmi yo ko’chmanchi? O’zbek xalqining shakllanishida qanday elatlar ta’siri bo’lgan” 1 degan og’ir savollarni qo’yib, unga javob topishga undaydi. Ana shu savollarga javob topish maqsadida, ilmiy asosda tushunib olish uchun Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixini ilmiy jihatdan malakaviy ish sifatida o’rganishga kirishdik. Vatanimiz tarixida XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p shaharlarida karvonsaroylar kurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu davrda Buxoroning kushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro, Samarqand, Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari xisoblangan. Ushbu shahar bozorlarida pulning kiymati va mahsulotlar tannarxi belgilangan. Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi qishloklar aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan eng yirik savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida kuchmanchi chorvadorlar o’z mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga ayirboshlashgan. Buxoro bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar, temir, tilla, kumush, mis, chuyan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo qilingan. Buxoroda yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda savdo yarmarkalari tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston, 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent. O‘zbekiston. 2016. - B.16. 2
Купить