Buxoro amirligida mang'itlar hukmronligi tarixi

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	44.2KB
Покупки	19
Дата загрузки	14 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Buxoro amirligida mang'itlar hukmronligi tarixi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: Buxoro amirligida mang’itlar hukumronligi
tarixi
Toshkent

Mundarija:
Kirish
1-Bob. Buxoro amirligining tashkil topishi.
1.1 Mang’itlar sulolasining xokimiyat tepasiga kelishi
1.2 Amirlikning o’ziga xos xususiyatlar
2-Bob. Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi an’analari
2.1 Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari
2.2 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining
shakllanishi
XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar roýxati

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugun, biz talabalarning oldida o’ta muhim vazifa
turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak avlodga haqqoniy tarix sifatida yetkazish.
O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavorotdan tashviqot yuritayotgan,
xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga harakat qilayotgan kuchlarga zarba
berishga tayyor bo’lishligimiz zamon talabi bo’lib qolmoqda. Prezident I. A.
Karimov aytganidek ―Hammamiz shu tuproqning suvini ichganmiz, non tuzini
yeganmiz. Hammamiz o’zimizni o’zbek sanaymiz. O’zligimizdan faxrlanamiz,
g’ururlanamiz. ...qadim ajdodlarimiz hayotining asosini o’troq madaniyat tashkil
etganmi yo ko’chmanchi? O’zbek xalqining shakllanishida qanday elatlar ta’siri
bo’lgan? degan og’ir savollarni qo’yib, unga javob topishga undaydi. Ana shu
savollarga javob topish maqsadida, ilmiy asosda tushunib olish uchun Mang’itlar
davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixini ilmiy jihatdan malakaviy ish sifatida
o’rganishga kirishdik. Vatanimiz tarixida XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro
hududining juda ko’p shaharlarida karvonsaroylar kurilishiga katta e’tibor berildi.
Aynan mana shu davrda Buxoroning kushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston
davlatlari bilan savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda
Buxoro, Samarkand, Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari
xisoblangan. Ushbu shaxar bozorlarida pulning kiymati va mahsulotlar tannarxi
belgilangan. Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi qishloklar
aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan eng yirik
savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida kuchmanchi chorvadorlar o’z
mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga ayirboshlashgan. Buxoro
bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar, temir, tilla, kumush, mis,
chuyan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo qilingan. Buxoroda
yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda savdo yarmarkalari
tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston, Hindiston, Xitoy,

Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif buyurishgan. Bu
savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo karvonlari Buxoroga
kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun muljallangan maxsus karvonsaroylarda
tuxtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar uchun
muljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa 24 ta
toshdan qurilgan va 14 yogochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud
bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida
joylashgan bo’lgan.
Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va xalqlar bilan savdo aloqalarini
rivojlantirishga katta e’tibor berganlar. Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga
cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar, namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan
muhim xom ashyo — jun va terini ko’plab keltirishgan. Buxoro dehqonlari va
xunarmandlari esa, o’z navbatida, qozoq dashtlariga non, oziq-ovqat mahsulotlari,
sabzovotlar, kiyim-kechaklar paxta matolari yetkazib berishgan. Buxoroda
turkman gilamlari nihoyatda katta talabga ega bo’lgan. O’z navbatida turkmanlar
Buxorodan kiyim-kechak uchun kerak bo’lgan bo’z va boshqa matolarni olib
ketishgan. Buxoro savdogarlari Balx va Badaxshonda ham katta savdo ishlarini
olib borishgan. Bu yerda buxoroliklar qozon, buxoro matolari, Rossiyadan
keltirilgan igna, oyna, qaychi va shu kabi boshqa maxsulotlarni olib kelishgan. U
yerdan Buxoroga kumush, oltinlar olib qaytishgan. Uni o’rganish kelajak avlod
uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Ongimizdagi o’tmishdan qolgan
sarqitlarni tozalash, qalbimizni poklash va ruhimizni tetik qilish naqadar muhim
ekanini I.Karimov qator asarlarida muhim muammo sifatida ko’taradi. «Biz fidoiy
vatanparvarlarga tayanamiz» (1993), «O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat
va mafkura» (1993), ―O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida (2011) kabi‖
asarlarini ko’rsatish mumkin.

Olimlar sovet davrini tadqiq qilganlarida o’sha davrda ilgari surilgan soxta
g’oyalarga, soxtalashtirilgan tarix o’rniga yangi fikr mulohazalarni ilgari surishi
shu kungacha yechilmagan ―savollarga javob topishlari kerak degan vazifani‖
ilgari suradi. I. Karimov ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo’k asarida bu masalaga
‖
yondashuvning ilmiy-metodologik asosini bayon etib quyidagilarni yozadi; bunga
javob bitta: ―bizning ajdodlarimiz, xalqimiz, qadim-qadimdan o’troq yashagan.
Milatimizning iligi o’troq madaniyat sharoitida qotgan. O’zbek xalqining iligi to’q
va baquvvat. Shuning uchun ham ko’chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi.
Lekin xalq boqiy qolaveradi. Uning madaniyati abadiy yashaydi. Tarix-xalq
ma’naviyatining asosidir 1
.
Shuni ta’kidlash lozimki, eski tuzum inqirozga duchor bo’lib, sobiq ittifoq
porakandalikka yuz tutgan bir paytda mamlakatimizda tobora keskin siyosiy
ijtimoiy vaziyat, o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga
qaratilgan intilish kuchayib borganligini ko’pgina asarlarda ko’ramiz4. Mustaqillik
davrida chop etilgan N. Jo’raev asarlarida yangicha qarash, va yangicha tahlil
namoyon bo’lgan. D. N. Logofetning ma’lumotlariga qaraganda, Buxoro
amirligining „Qashqadaryo vohasi, Surxondaryo vohasi, Yakka-bog’, Kitob,
Chiroqchi, Qarshi, Shahrisabz, G’uzor, Termiz tumanlarida paxta katta mikdorda
yetishtirilgan. P. I. Demezonning ma’lumotlarida Buxorodagi paxtachilik
masalasiga tuxtalib, shunday fikrlar bildirilgan. „Paxta Buxoro atroflarida,
Miyonkolda, Karmanada va Samarqandda muvaffaqiyatli yetishtiriladi va u ancha
yaxshi sifatli hisoblanadi. Qarshi va Chorjuy paxtalari sifat jixatdan past
hisoblanadi .7 Taxlillar shuni ko’rsatadiki, savdo-sotiq ishlari aylanmasidagi katta
‖
ulush Buxoro amirligi hissasiga to’g’ri kelgan. Bu davrda ham Buxorodan
Rossiyaga, asosan paxta va undan tayyorlangan mollar olib borilgan. Amirlikning
1
Каримов И.А.Тарихий хотрасиз келажак йўқ.Т.: ―Шарқ .1998. 20-21-бетлар.
‖

Buxoro, Samarqand, Qarshi, Kattaqo’rg’on, Shahrisabz, Denov kabi yirik
shaharlari asosiy savdo markazlari hisoblangan.
Kurs ishning maqsad va vazifalari . O’zbekiston tarixida, o’zbek xalqining
shakllanishida, Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi Yevropadagi bu davrda mavjud
bo’lgan tizimga xos bo’lgan o’zgarishlar bilan kechdi, ularni yangicha yondashuv
asosida tahlil qilib, inqiroz omillarini tatqiq etib, davrga xos ilmiy xulosa va fikr
mulohaza bildirish. Maqsaddan kelib chiqib qo’yidagi vazifalar belgilandi: -
Buxoro amirligining tashkil topishi. Mang’itlar sulolasining xokimiyat tepasiga
kelishi. Amirlikning o’ziga xos xususiyatlar yoritish - Mang’itlar sulolasining
davlat boshqaruvi an’analari o’rganish. - Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va
savdo aloqalari mulkiy munosabatlarni tahlil qilish. - Amirlikda savdo-sotiqning
rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining shakllanish jarayonini tadqiq etish. -
Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi oqibatlarini bilish -
Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy axvoli bo’yicha dars ishlanmasi
tayyorlash.
Mavzuning ob’ekti: Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi. Predmeti:
Buxoro amirligining iqtisodiy tarixida siyosiy tizim, iqtisodiy munosabatlar,
an’anaviy ishlab chiqarish, savdo-sotiq munosabatlari.
Mavzuning ilmiy-amaliy ahamiyati . Malakaviy ishimiznin ilmiy ahamiyati
ham shundaki Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi ilmiy asosda tahlil va tadqiq
etiladi. Amalda esa tarix faniga qiziquvchilar o’z dunyoqarashlarini
shakllantirishda o’sha davr tarixiy jarayonlarini o’rganishda foydalanishlari
mumkin bo’ladi. AL va KXK larida dars o’tish jarayonlarida qo’llash imkoniyati
paydo bo’ladi.
Kurs ishining strukturasi. Kurs ishi ikkita bob, tort paragrif, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat

1-Bob. Buxoro amirligining tashkil topishi.
1.1 Mang’itlar sulolasining xokimiyat tepasiga kelishi
MANG’ITLAR — Buxoro amirligini boshqargan sulola (1757—1920).
Uning vakillari Mang’it qabilasiga mansub bo’lganlar. Tarixiy tadqiqotlarda
keltirilishicha, mang’itlar yirik turkiy urug’lardan biri bo’lib, ular dastlab XIIXIII
asrlarda Dashti Qipchoq, Idil (Volga) va Yoyiq daryolari oralig’ida yashagan. XIV
asrning oxirida Oltin O’rla davlatidan ajralib chiqib, alohida Mang’it O’rdani
tashkil qilganlar. XV asr o’rtalarida mang’itlar no’g’aylar (nog’aylar) deb atalgan.
Mang’it O’rda ham bu paytdan boshlab No’g’ay O’rda (No’g’ay xonligi) nomini
olgan. No’g’ay O’rda davlatida asosan mang’itlar va qo’ng’irotlar yashagan. XVI
asr o’rtalarida bu davlat ikkiga katta va kichik No’g’ay davlatlariga bo’linib
ketgan. Keyinchalik Katta No’g’ay tarkibidagi mang’itlar qavmi o’zbeklar,
qoraqalpoqlar va qisman qozoqlar tarkibiga kirganlar8. Ashtarxoniylar sulolasi
o’rniga kelgan Muhammad Raximning taxtga rasman o’tirishi (1756 y. 16 dek.)
dan boshlangan.Muhammad Rahimxon Qarshi tomonda yashagan ―Oy eli to’q
mang’it urug’ining vakili bo’lib, ekin yerlari, mulk, chorva mollari va katta‖
sarmoyaga hamda o’z qabilasi va qo’shni qabilalar o’rtasida e’tibor va nufuzga ega
edi. O’z kelib chiqish rishtalari jihatidan ba’zi mang’itlar ashtarxoniylar,
temuriylar va chingiziylarga bog’lanadi. Muxammad Raximxon o’zbek (turk)
xalqidan bo’lib, chingiziylarga aslo bog’lanmaydi9. Mang’itlar qavmining to’q
mang’it urug’iga mansub bo’lgan sulolasi vakillari Buxoro amirligida katta
imtiyozlarga ega bo’lib bordilar 2
.
Uning vafotidan so’ng taxt vorisi etib Fozil tura (qizining o’g’li), keyin
Ubaydullaxon tayinlangan bo’lsada, davlatni amalda amakisi Doniyolbiy otaliq
(1758—85) boshqargan. Doniyolbiy (1758-1785) - mang’itlarning nufuzli
biylaridan, otaliq. Buxoro amiri Muhammad Rahimning katta amakisi. 1758 y. 24
2
Холиқова Р.Россия-Бухоро: тарих чораҳасида. T.: ―O’qituvci . 2005. 90-бет.
‖

martda Muhammad Rahim vafotidan so’ng uning o’g’illari bo’lmagani uchun
xonlik taxtiga voyaga yetmagan nabirasi Foziltura o’tqazilgan, Miyonkol hokimi
bo’lgan Donyolbiy unga otaliq qilib tayinlangan. Bundan norozi bo’lgan viloyat
hokimlari, kenagas, yuz, bahrin, burqut va saroy qabilalari amirlari markazlashgan
hokimiyatga qarshi isyon ko’tarib, 10 ming yigitni qurollantirib Buxoro tomon
yurishgan. Ularga qarshi chiqqan Donyolbiy isyonkor viloyat hokimlari bilan bir
bitimga kelishgan. Unga ko’ra, Fozilturani taxtdan tushirib, o’rniga ashtarxoniy
shahzodalardan bo’lgan Abulg’ozi xonlik taxtiga o’tqazilgan (1758— 85).
Donyolbiy ham otaliq mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida saqlab
qolgan. Donyolbiy otaliq davrida ham o’zaro urushlar davom etib, Karmana,
O’ratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh
kutarib, poytaxt izmidan chiqishga harakat qilganlar. 1781 yil Rossiya hukumati
Buxoro bilan savdo bitimi tuzishni taklif etganida Donyolbiy bu bitimni 92 o’zbek
qabilasi boshliklari roziligi siz imzolay olmasligini bildirgan. Bu holat Donyolbiy
davrida Buxoro amirligidagi siyosiy markazlashuv darajasi Muxammad Rahim
davridan ancha past bo’lganidan darak beradi. Bu tabiiy suratda Buxoro shahar
aholisining noroziligiga sabab bo’lgan. Bundan tashqari Donyolbiy qo’shin
ta’minoti uchun ko’plab qo’shimcha soliqlar joriy etib, bu bilan poytaxtdagi
hunarmandlar va savdo ahlini o’ziga qarshi qaratib qo’ygandi.
1784 y. Buxoroda qo’zg’olon ko’tarilib, unda mingga yaqin kishi
o’ldirilgan. Donyolbiy hokimiyatni shaharliklar orasida obro’-e’tibori baland
bo’lgan o’g’li Shohmurod (1785—1800) ga topshirishga majbur bo’lgan. Buxoro
xonligini birlashtirish va markazlashtirish uchun kurashni Shohmurod davom
ettirgan. Shohmurod Donyolbiy joriy etgan soliqlarni bekor qilgan. Mang’itlardan
bo’lgan buxorolik tarixchi Muhammad Yoqubning yozishicha: «Donyolbiy saxiy
va muruvvatli xokim sifatida mashhur bo’lgan, lekin davlat (moliya) ishlari bilan
qiziqmagan. Biron ishni boshlashdan oldin ishning ko’zini biladigan kishilar bilan

maslahatlashgan». Donyolbiy xonlik unvonini qabul qilmagan, otaliq unvoni bilan
qanoatlangan10. Keyingi Mang’it xukmdorlari: Shohmurod (1785-1800),
Muhammad Doniyolbiy otaliqning o’g’li. Shohmurod otasi vafot etgach, uning
«amir-ul umaro» unvonini qabul qilgan va rasmiy ravishda Buxoro taxtida o’tirgan
chingiziy Abulg’ozixonni hokimiyatdan chetlatib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon
qilgan (1785 y. 9 iyunь). O’nta ukasining har biriga bittadan viloyat hokimligini
berib, siyosiy tarqoqlikka barham bergan. Shohmurod faol ichki va tashqi siyosat
olib borgan. Shohmurod pul islohoti o’tkazib, sof kumushdan tanga zarb qildirgan.
Zamondoshlari va kelajak tarixchilari Shohmurodni «Amiri ma’sum» («Begunoh
amir») va «Umari soniy» («Ikkinchi Umar»), «g’oziy» unvonlari bilan tilga
olishadi. Shohmurod Marv, Balx va boshqa hududlarni Buxoroga qaytarish uchun
Xurosonga qilgan harbiy yurishlarida uning qo’shinlari g’olib chiqqan, Marv,
Balx, Maymana va Andxuy Buxoroga qaytarilgan. Shohmurod Usmonli turk
sultonligi va Rossiyaga bir necha marta elchilar jo’natgan. Shohmurod tasavvuf
g’oyalari bilan sug’orilgan «Ayn fihikmat» («Donishmandlik asoslari») asarini
yozgan, hanafiya mazhabiga doir «Fatava-yi ahli Buxoro» («Buxoro ahliga
fatvolar») to’plamini tuzgan 3
.
Shohmurod davrida Buxoro va Samarqandda ko’plab madrasalar, masjidlar,
xonaqolar va turli binolar qurilgan. Xususan, Zarafshon vodiysidagi
dehqonchilikka katta e’tibor qaratilib, Zarafshon daryosidan turli ariqlar
(Qozonariq, Toyman arig’i, To’g’uzariq), Oqdaryo va Qoradaryodan yangi ariqlar
chiqarilgan hamda boshqa sug’orish inshootlari qurilgan. Shohmurodning o’zi
Samarqandni qayta qurish tarkini chizgan. Shohmurod shaharda 24 ta mavze qurib,
mamlakatning sharqiy viloyatlaridan bu yerga aholini ko’chirib keltirgan.
G’uzorda Madrasa va masjid qurdirgan. Shuningdek, Shohmurod hukmronligi
3
Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи еqш тадқиқотчилар нигоҳида. Т.:
―O’zbekiston .2010.27-бет.
‖

yillarida Doniyolbiy davrida boshlangan Xalifa Xudoydod majmuasi
qurilishidavom ettirilgan. Shohmurod Jo’ybordagi Eshoni Imlo qabristonida piri
Shayx Safar qabri oldida dafn etilgan 4
.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan XIX asr o’rtalariga qadar Surxon vohasida
Sherobod, Boysun, Denov va Yurchi bekliklari mavjud bo’lgan. Bu davrda
Sherobod bekligida amlokliklar qo’yidagicha taqsimlangan: Tallashkon, Saidobod,
Gilambob, Salavot, Jarqurg’on, Sherobod shahri atrofidagi aholi maskanlari,
Tallimaron, Boysun bekligi: Boysun, Yaumchi, Rabot, Darband, Sayrob, Xatak,
Zarabog’, Poshxurd, Buzravot, Kakaydi amlokliklaridan tashqi l topgan. Denov
bekligi: Sina, Qarluq, Pustindara, Xadrasha, Do’rmon, Gardikurgon
amlokliklaridan iborat bo’lgan. Yurchi bekligi amlokliklari: Sangardak, Pashor,
Chambulok va Yurchi shaxrini o’zichiga olgan. Hozirgi kunda ma’muriy jixatdan
Surxondaryo viloyati tarkibiga kiruvchi Dashnobod, Sariosiyo, Sarijuy
amlokliklari esa Xisor bekligi tarkibida bo’lgan.
1.2 Amirlikning o’ziga xos xususiyatlar
Amir Shoxmurod Zarafshon vodiysi, Amudaryo va Qashqadaryodagi sun’iy
sug’orish tizimini qayta tikladi. Buxoro axolisini bojdan, xunarmand-larni kundalik
yig’imlardan, mehnat majburiyatidan va soliqdan ozod etuv-chi tarxon yorlig’ini
berdi. Xiroj va nikox puli, tarozi haqi va boshqa yig’imlar kamaytirildi. Sud tizimi
qayta tuzildi. Davlat hokimiyati mustahkamlandi. Amir Haydar davrida o’zaro
urushlar kuchaydi. U Amudaryoning janubiy sohili, yuqori Zarafshon, Shahrisabz
va Miyonkolni saqlab qolish uchun kurash olib bordi. Haydar (18001826), Amir
Shohmurodning o’g’li, Doniyolbiy otaliqning nevarasi. Uning onasi
ashtarxoniylardan Abulfayzxonning qizi Bonu Shams bo’lgan. Buxoro
madrasalarida 10 yil tahsil olib, Qur’oni karim sharhi va hadis ilmlarini puxta
egallagan. Amir Shohmurod Haydarni Qarshi viloyatiga hokim qilib tayinlagan.
4
ЎзМЭ.10 –жилд. 111- бет

Shohmurod vafot etgach, Buxoro amirligi taxtiga o’tirgan va «amir al-mo’minin».
unvonini olgan (1800.2.12). Buxoro amirligida vujudga kelgan keskin siyosiy
vaziyatni yumshatishga harakat qilgan. Haydar ayirmachilik kayfiyatlarni
namoyon qilayotgan Shahrisabz, Kitob, Urgut bekliklari, Miyonqol va Samarqand
hokimlariga qarshi janglar olib borishga majbur bo’lgan. Haydar Xurosonga ham
harbiy yurishlar qilib, Balx (1817), Badaxshon, Qunduz va Maymanani Buxoro
amirligiga qaytargan.
Marv hokimi Din Nosirbek (Haydarning ukasi) Xiva xoni Eltuzarxon
qutqusiga uchib, akasiga qarshi bosh ko’taradi (1804) va mag’lubiyatga uchraydi.
Shu asnoda Xiva xoni Eltuzarxon bir necha marta Buxoroga harbiy bosqinlar
uyushtirgan. Ana shunday yurishlarning birida Niyozbek parvonachi boshchiligida
20 ming kishilik Buxoro qo’shini xorazmliklar qo’shinini mag’lubiyatga
uchratgan 5
. Eltuzarxon Amudaryodan qochib o’tayotganda daryoda g’arq bo’lib
o’lgan. Eltuzarxonning 3 birodari va ko’plab xivaliklar asir tushishgan. Amir
Haydar Eltuzarxonning kichik birodari Qutoug’murodxonni 400 asir bilan ozod
qilib, O’rganchga jo’natgan. 1821—25 yillarda amir Haydarning soliq siyosatiga
qarshi xitoy-qipchoqlar ko’targan Miyonqol qo’zg’oloni ham katta qiyinchilik
bilan bostirilgan. Ahmad Donishning yozishicha, Haydar hukmronlik qilgan
davrda Buxoroda ilm-fan, xususan, tarix va islom ilmlari rivojlangan. Haydar
madrasalarda tahsil olib borish uchun Istanbul, Qobul va boshqa shaharlardan
ko’plab qo’lyozma kitoblarni oldirgan. Uning o’zi muntazam ravishda saboq
bergan, madrasalarda dars o’tgan. Haydar «al-Fa-void al-alfiya» nomli fiqhning
xanafiya mazhabiga oid asar ham yozgan. Uning hukmronligi davrida Buxoroda
Chor minor va Xalifa Nyayozqul madrasasi (1807), masjidlar, xonaqohlar,
hammomlar qurilgan, Xalfa Xudoydod majmuasi qurilishi davom ettirilgan.
Buxoroda Haydar onasiga atab maxsus Madrasa, Qarshida Ali madrasasi va Mir
5
Ўша манба. 29-30 бетлар

Muhammad madrasasini ham qurdirgan. Haydar Buxorodagi Jo’ybor mavzeidagi
Eshoni Imlo qabristonida otasi Shohmurod yonida dafn etilgan14. Nasrullaxon
(1826—1860), Buxoro amiri, mang’itlardan. Amir Haydarning o’g’li. Otasining
hukmronligi davrida Qarshida hokimlik qilgan.
Amir Xaydar vafotidan so’ng hokimiyat uchun kurashlarda akalari amir
Husayn (1797— 1826) va amir Umar (1826 y. v.e.)ni oradan ko’tarib, Buxoro
taxtiga o’tiradi (1826), o’z hukmronligi davrida islom shariati ko’rsatmalariga
qat’iy amal qilgan. Nasrullaxon jasur va dovyurak kishi bo’lganligi bois unga
«bahodir», «botir» unvonlari berilgan. Nasrullaxon davlat hokimiyatini
mustahkamlash maqsadida urug’ va qavm boshliqlari bo’lgan ko’plab amaldorlarni
quyi tabaqalardan chiqqan yosh va g’ayratli kishilar bilan almashtirdi. 1837 yilda
harbiy sohada islohotlar o’tkazib, o’z qo’shinining jangovar holatini yaxshiladi.
Har biri 800 kishidan iborat 50 ta sarbozlar bo’luklari va 250 kishilik to’pchilar
guruhi tashkil qilingan. Muntazam piyoda qo’shinining soni 40000 kishidan ortiq
bo’lgan 6
.
Nasrullaxon Xiva va Qo’qon xonliklarini Buxoro atrofida birlashtirishga
uringan. Mamlakatning hududiy yaxlitli-gini tiklash uchun Qo’qon xonlari
tomonidan tortib olingan Xo’jand, O’ra-tepa, Toshkent, Jizzax va Zominni Buxoro
amirligiga qaytardi (1840—42). Farg’ona vodiysi ulamolarining talabi bilan
Qo’qonga yurish qilib, xonlik hududini egallagan (1842). Biroq u Qo’qon xoni
Muhammad Alixonni qatl qilish bilan cheklanmasdan, uning onasi — mashhur
shoira Nodirabegimni ham o’ldirtiradi. Nasrullaxon tomonidan Qo’qonga Ibrohim
parvonachi mang’itning noib qilib qoldirilishi salbiy oqibatlarga olib kelgan. Noib
mahalliy aholiga zulm o’tkazib, soliqlarni ko’paytirdi. Natijada tez orada Qo’qon
qo’ldan ketadi. Nasrullaxon Marvni ham Buxoroga bo’ysindiradi (1843).
SHuningdek, Nasrullaxon qo’shini 20 yillarda olib borgan 32 ta harbiy yurishidan
6
ЎзМЭ. 3 –жилд 353-354- бетлар.

so’ng SHaxrisabzni uzil-kesil egallagan (1856). Shahrisabz markaziy hokimiyatga
bo’ysungach, u sulh ramzi sifatida mahalliy hukmdor Iskandar Valloma
(valine’mat)ning singlisi Kenagasxonimga uylandi.
Mo’zaffar (1860.23.9-1885.13.12. Mang’itlardan Nasrullaxonning o’g’li.
Otasi davrida Karmanaga hokimlik qilgan. Amir Nasrulla vafotidan so’ng, Buxoro
taxtiga o’tirgan. Otasi tomonidan Karmanaga surgun qilingan kishilarni Buxoroga
kaytarib, yuqori lavozimlarga tayinlagan. Markaziy hokimiyatga bo’ysunishni
istamayotgan Hisor, SHaxrisabz, Darvoz, Ko’lob, Baljuvon bekliklari va
Qo’qonustiga yurish qilib, ularning qarshiligini yengdi (1863—65). Mallaxon
tomonidan taxtdan tushirilgan Qo’kon xoni Xudoyorxon Buxoroga qochib
kelganida xonlik taxtini qayta egallashi uchun unga harbiy yordam bergan16
(1861).
Abdulahad (1885-1910) Buxoro amiri Mang’itlardan. Amir Muzaffarning
o’g’li. Abdulahad davrida chor hukumati Buxoroda rus siyosiy agentligi ta’sis etib
(1886), Turkistonni, jumladan Buxoro xonligini xom ashyo bazasiga aylantirish va
bu yerdagi boyliklarni Rossiyaga tashib ketish maqsadida Amudaryoga ko’prik
qurdi, Chorjo’y-Samarqand temir yo’l o’tqazdi.17 (1900—1901). Shuningdek
Abdulahad davrida jadidchilik harakati kuchaydi. Amir Olimxon, Amir Sayd
Olimxon (1881, Karmana — 1944.28.4, Kobul) — Buxoro amiri (1910—20),
mang’itlardan. Amir Abdulahadning o’g’li. Peterburgdagi Nikolaev kadet
korpusida ta’lim olgan (1893— 96). 1898 y. Qarshi, so’ngra valiaxd sifatida
Karmana bekliklariga hokim bo’lgan. Otasi vafotidan so’ng, Buxoro taxtiga
o’tirgan (1910 i. 24 dek.). Olimxon Ko’lob, Hisor va Dushanba atrofida katta
mikdordagi kuchlarni birlashtirishga muvaffaq bo’lgan. 1920 y. noyab. oyining
o’rtalarida uning ko’shinlari Boysun, Darband, SHerobodni qizil askarlardan ozod
qilishdi. Olimxon ixtiyoriga Fargonadan yordamga yuborilgan 4000 yigit xam
SHarqiy Buxoroga yetib keladi. 1921 y. 8 yanv.da Olimxon qo’shinining miqdori

25000 kishiga yetgan. Hisordan Ko’lob viloyatiga kelgan Olimxon butun
qo’shinlariga Ibrohimbekni Oliy bosh qo’mondon (o’rinbosarlar: SHarqiy
Buxoroda — Davlatmandbek va G’arbiy Buxoroda — Mulla Abdulqahhor) qilib
tayinlaydi. Biroq, bir qator janglarda mag’lubiyatga uchragach, Olimxon Amu-
daryoning CHubek kechuvidan Afgonistonga o’tib ketgan (1921 i. 4 mart).
Olimxonni Qobulda Afg’oniston amiri Omonullaxon qabul qilib, doimiy yashashi
uchun unga Qal’ai Fotuda maxsus qarorgoh ajratib beradi. U Qobulda yashasa xam
Buxorodagi ozodlik harakatiga g’oyaviy jihatdan rahbarlik qilishda davom etdi,
ko’rboshilar va ulamolarga turli maktublar va qimmat-baho sovg’alar jo’natib,
ularni kurashga ilhomlantirgan 7
.
Olimxon Qobulda o’zining esdaliklarini yozib tugallaydi. Umrining oxirida
ko’zi ojizlanib qoladi, og’ir dardga chalinadi. Uzoq davom etgan xastalikdan so’ng
u Qal’ai Fotuda vafot etadi. Qobul atrofidagi SHahidoni islom (Islom shahidlari)
qabristoniga dafn etilgan. Olimxonning xotiralari Parijda fransuz tilida (1929),
keyinchalik G’arbda fors tilida, O’zbekistonda o’zbek va rus tillarida (1991),
Tojikistonda tojik tilida (1992) alohida kitob sifatida chop qilingan. Olimxon
hukmronligi davrida Buxoroda Olimxon madrasasi qurilgan, Sitorai Mohi Xosa
saroyini qurish yakunlangan. Nasrullaxon mamlakatdagi tarqoqlikni tugatish uchun
kurashdi. Yarim mustaqil va kuchli Shahrisabz va Kitob bekliklari buysundirildi.
Quqon xonligi tobe etildi. To’xtovsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortishi 1821—
25 yilarda xitoy-qipchoqlarning Miyonqol ko’zg’oloniga olib kelgan. Nasrullaxon
(1827— 60 yillarda hukmronlik qilgan) Xiva va Qo’qon xonliklarini Buxoro
atrofiga birlashtirishga harakat qilgan. Xo’jand, O’ratepa, Toshkent, Jizzax va
Zominni Buxoro amirligiga qaytargan (1840-42). Nasrullaxon davlat hokimiyatini
mustaxkamlash maqsadida urug’ va qabila boshliqlaridan bo’lgan ko’plab
7
Маджлисов А.Аграрные отношения в Восточной Бухаре XIX-нач. XX в. Душанбе-Алма-Ата:
Ирфон.1967. С-53.

amaldorlarni kuyi tabaqalardan chiqqan yosh va g’ayratli kishilar bilan
almashtirgan. 1837 yil harbiy islohot o’tkazib qo’shinning jangovarlik holatini
yaxshilagan. Xar biri 800 kishidan iborat 50 ta sarbozlar buluki va 250 kishilik
tupchilar guruxi tashkil qilingan. Muntazam piyoda qo’shin soni 40 ming kishidan
oshgan. 1842 yil Farg’ona vodiysi ulamolarining qistovi bilan Nasrullaxon
Qo’qonga yurish qilib, qisqa muddatga xonlik hududini egallagan. Qo’qon xoni
Muhammad Alixon va uning onasi shoira Nodirani qatl etgan. Nasrullaxon
hukmronlik qilgan yillar Turkiston mintaqasida Rossiya-Angliya manfaatlari
o’zaro to’qnashgan davr hisoblanadi. 1873 yil 28 sentyabrda Buxoro amirligi bilan
Rossiya imperiyasi o’rtasida imzolangan navbatdagi shartnoma natijasida Buxoro
amirligi Rossiyaning protektorati deb e’lon qilingan. Zarafshon daryosining yuqori
qismi sharqiy Buxoro (Badaxshon va Pomir) dagi ayrim viloyatlar qo’ldan ketgan.
Amudaryoning chap sohilidagi yerlar esa (Balx, Mozori Sharif, Shibirg’on,
Qundo’z va boshqa) Rossiya va Buyuk Britaniyaning talabi bilan Afg’onistonga
berilgan, Buxoro amirligining xorijiy davlatlar bilan aloqa yuritishi ta’qiqlangan.
Shunday qilib, Amir Mo’zaffar davrida Buxoro amirligi Rossiya tomonidan istilo
etildi. Amir Abdulaxad va Amir Olimxon hukmronligi vaqtida Buxoroda rus
podsho hukumatining mavqei mustahkamlandi. Buxoro bosqinidan keyin tuzilgan
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topgach, Mang’itlar sulolasi tugatildi 8
.
2-Bob. Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi an’analari
2.1 Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari
Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar o’rganilganda shunga
amin bo’ldikki, iqtisodiy hayotda Buxoro amirligi axolisining katta qismi
dehqonchilik bilan shug’ullangan. Yerning ko’p qismi davlatning qo’l ostida
bo’lib, u «amloki podshohi» yoki «mulki sultoni» deb atalgan. Yerning 2-qismi
odamlarning xususiy mulki hisoblanib, uning talay qismi boylarning qo’l ostida
8
Ўша манба

edi. Bunday yerlar «mulk yerlari» deb yurgizilgan. Erning 3-qismi masjid, madrasa
va mozorlarni moddiy jihatdan ta’minlash maqsadida vaqf nomi bilan berilgan.
Davlat yerlarining ma’lum qismi amirlar tomonidan xizmat ko’rsatgan nufuzli
kishilarga umr bo’yi foydalanish uchun in’om qilingan. Bu xildagi yerlar
«suyurg’ol» yoki «tanho» nomi bilan atalgan. (Qarang ilova № 2). Dehqonlar
paxtachilik, ipakchilik, kanopchilik, polizchilik, sabzavotchilik, bog’dorchilik va
chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Minglab kishilarni qamrab olgan
hunarmandchilik keng qo’lamda rivojlangan. Uning mahsulotlari ichki va tashqi
bozorlarning muhim buyumlari sifatida juda qadrlangan. Buxoro, Samarqand.
Xujand va Toshkent yirik xunarmandchilik markazlari sifatida shuhrat qozongan.
D.N.Logofetning ma’lumotlariga qaraganda, Buxoro amirligining „Qashkadaryo
vohasi, Surxondaryo vohasi, Yakka-bog’, Kitob, Chiroqchi, Qarshi, Shahrisabz,
G’uzor, Termiz tumanlarida paxta katta mikdorda yetishtirilgan.
Ayniqsa, Rossiya bilan O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida aloqaning uzaro
yaxshilanishi tufayli, XVI asrdan boshlab XIX asr ikkinchi yarmiga kadar Buxoro
amirligida paxta yetishtirishga katta e’tibor berila boshlandi. Xalkaro may-donda
va jaxrn bozorida paxta narxining ancha oshishi aynan paxta yetishtirishning
ko’payishiga sabab bo’lgan edi 9
.
A. Kostenkoning ma’lumotlariga qaraganda, O’rta Osiyo xonliklari ichida
Buxoro paxtasi alohida diqqatga sazovor bo’lib, u ancha qimmat turgan. P. I.
Demezonning yozishicha, Buxoroda sholi yetishtirishga katta e’tibor berishgan.
Eng yaxshi guruch Miyonqol hududlarida va Samarkand atroflarida yetishtirilgan.
Buxoro shaxrining o’ziga, odatda, Shaxrisabz va Xisordan ko’plab guruch olib
kelingan. Buxoroda bug’doy (gandum), juxori, oq jo’xori, makkajo’xori, kunjut,
arpa (javdar(i)), tariq, mosh, nuxat, loviya kabi poliz ekinlari ko’plab yetishtirilgan.
9
Ражабов К, Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонпдан босиб олиниши (XIX аср
ўрталари-1917 йил феврвль). ЎзМЭ. 12-жилд. 159-164-бетлар.

Qishda (1834 yili) Buxoroda bug’doyning bir botmoni 12—14 tanga miqdorida,
kunjutning bir botmoni 18—19 tanga, arpa (javdar(i))ning bir botmoni 10,5 tanga,
no’xatning bir botmoni 20 tanga miqdorida sotilgan. Qarshi va Miyonkol
hududlarida juda ko’p tamaki yetishtirilgan. Qarshi tamakisi eng yaxshi sifatli
tamaki hisoblangan.Shuningdeq Buxoroda juda katta mikdorda uzum
yetishtirilardi. Uzumning husayni, sohibi, toifi, ishburxoni, siyohi, kishmish
navlari ko’p. Mayiz qilishga e’tibor juda katta bo’lgan, soyada quritilgan kishmish
— soyaki deyilgan. Oftobda kuritilgani esa oftobi deyilgan. Bundan tashqari
Buxoroda bog’ yaratishga katta e’tibor berilgan. O’rik, bodom, gilos, olcha,
yovvoyi gilos, tog’ olchasi, pista, shaftoli, nok olxuri, olma, yong’oq, behi, anor
hamda tutlarning katta-katta bog’lari mavjud bo’lib, ulardan ko’plab hosil olingan.
Buxoroda ipakchilik rivojlanishiga katta e’tibor qaratilganligi tufayli ipak
savdosi ancha katta ahamiyatga molik bo’lgan. Ipakchilik rivojlanishining asosiy
manbai bu — tut daraxtlarining yetarli miqdorda bo’lishidir. Tut daraxti O’rta
Osiyoda keng tarqalgan daraxt turlaridan xisoblanadi. Ayniqsa, Buxoro voxasi,
Zarafshon vodiysi, Karmana, Miyonkolda, umuman suv ko’p bo’lgan barcha
hududlarda tut daraxtlari nihoyatda ko’p o’stirilgan. P.I.Demezon ma’lumotlariga
qaraganda, „Buxoro atrofi va Karmanada yetishtirilgan ipak eng yaxshi
xisoblangan 10
.
Buxoroda ipak xom ashyosi, ya’ni pillasining bir pudi 13—14 tilla, ipakdan
yigirilgan ipning bir pudi esa 30—32 tilla turgan. Toza ipak va yarim ipakdan
turlixil matolar tayyorlangan. Jumladan atlas, beqasam, adras va hokazolar.
Buxoroda ko’k, yashil, sariq va eng ko’p miqdorda qizil rangli matolar
tayyorlashga e’tibor juda katta bo’lgan. P. I. Demezonning ma’lumotlarida
Buxorodagi paxtachilik masalasiga tuxtalib, shunday fikrlar bildirilgan. „Paxta
Buxoro atroflarida, Miyonkolda, Karmanada va Samarkandda muvaffaqiyatli
10
Ўша манба. 87-бет

yetishtiriladi va u ancha yaxshi sifatli hisoblanadi. Qarshi va Chorjuy paxtalari
sifat jixatdan past hisoblanadi. Buxoro amirligi hududida cho’l va dashtlarning
ko’pligi hamda uning tog’oldi tumanlari chorvachilikning rivojlanishiga qulay
sharoit va imkoniyat yaratgan. Mana shuning uchun ham cho’l zonalarida, ayniksa,
Buxoro va Qarshi hududlarida qo’ychilik yaxshi rivojlangan. Shuningdeq
amirlikda yilqichilikka ham katta e’tibor karatilgan. Chorvachilik rivoji asosida
sifatli teri va shu kabi mahsulotlar tayyorlanib, ulardan gilamlar, sholchalar,
namatlar, turli xil arqonlar tayyorlangan va bozorlarga olib chiqilgan.
Buxoro amirligida ichki va tashqi savdo yo’lga qo’yilgan bo’lib, Afg’oniston,
Hindiston, Xitoy, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan aloqalar o’rnatilgan.
Xonlikning Rossiya bilan elchilik va savdo aloqalari o’sgan edi. U amirlik uchun
tayyor mahsulotlar bozori sifatida katta ahamiyat kasb etgan. Albatta, Rossiya
imperiyasiga tobe’ bo’lib qolgan Amir Mo’zaffarning maqomi ―Zirabulok
shartnomasi ning 12 moddasiga binoan faqat jug’rofiy chegaralash jihatidan‖
qisqartirilib qo’yilmasdan (ya’ni, biror tashqi xorijiy davlat bilan na davlatlararo,
na tashqi savdo munosabatlarini mustaqil davlat sifatida olib borolmaslik,
Rossiyaning bu yo’nalishlardagi ma’muriyat tizimi orqali juda oz miqdorda va
cheklangan masalalardagina faoliyati ko’rsatishi), balki Buxoro amirligining
an’anaviy Balx, Xirot mintakasi qo’ldan chiqib. Kattaqo’rg’on, Jizzax, O’ratepa.
Samarqand mintaqalarining Rossiyaga qo’shib olinganligi, suv ta’minotining
keskin yomonlashuvi, qolaversa 1885 yil faoliyat boshlagan ―Rossiya
imperatorligi siyosiy agentligi tomonidan o’lkaning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
‖
diniy-konfessional, ma’naviy hayotiga oid birlamchi, asosiy va bevosita axborotni
yig’ishi, tahlil etishi, xulosaga kelishi, hatto siyosiy-xuquqiy, diniy-konfessional
ishlarda tavsiyalar berish huquqiga ega ekanligi tufayli yuzaga kelgan axborot
zo’ravonligi, ushbu tashkilotning siyosiy-mafkuraviy, ma’naviy bosimi, aksincha
unga barcha imkoniyatlarni favqulodda yuqori darajada yaratib berilishi, har bir

talabi, ko’rsatmasiga so’zsiz tobe’lik ko’rsatish majburiyati Buxoro amirinining
huquqilarini cheklab qo’yishga olib kelgan edi 11
.
Ammo, Rossiyaning Buxoro amirligiga qilgan siyosiy tajovo’zlaridan
esankiramay amirlik protektorat maqomida bo’lsada o’z hududida ijtimoiy-
iqtisodiy hayotni yo’lga qo’yishga erisha oldi. 1865-1876 yilgi qirg’inbarot
istilochilik yurishlari va tobe’lik shartnomalaridan so’ng Rossiya imperiyasi
Turkiston generalgubernatorligida nisbatan barqaror hokimiyat o’rnatgan,
ma’muriyat idora va boshqaruv usullarini barqarorlashtirgan davrida o’lkada asta
sekinlik bilan yangi iqtisodiy jonlanishlar yuz bera boshladi. Bunda shubhasiz katta
kapital, xo’jalik, sanoat sohalaridagi yangiliklar, zamonaviy aloqa vositalari, temir
yo’llarning qurilishi, moliya-bank tizimi va xalqaro qulay vaziyatni yuzaga kelishi
o’z ta’sirini ko’rsatdi. Buxoroda dastlabki millionerlar, savdo tijoratchilari,
zavodchi, fabrikachi boylar va bankirlar paydo bo’la boshladi. Bu haqda
Muhammad Baljuvoniy o’zining ―Tarixi Nofe’iy asarida qo’yidagi ma’lumotlarni
keltirib o’tadi. ―Bu muqaddimadan mashhur bo’lgan (buxorolik)lar haqida
yozaman. Eng avvalo, nomdor tojirlardan bo’lgan Amir Axadxon bilan birgalikda
―sherik tijorat bo’lganlar: Mirzo Muhiddin sarrof, Fayzulloxo’ja Ubaydulloxo’ja‖
o’g’li, Muxdmmadolim Juraboy Po’st o’g’illarini aytish mumkin. Bu uchchalalari
Buxoroning eng ilg’or tojirlari edilar . Amir Sayyid Olimxon o’zining ―Buxoro
‖
xalqining xasrati tarixi nomli asarida: ―Bolsheviklar inqilobidan oldin Buxoro
‖
savdosi faqat Russiyaning o’zi bilan ikki yuz ellik million frankka yetar edi - deb
yozgan edi.
Buxoro amirlari iqtisodiy hayot, savdo-sotiqning rivojlanishi hisobiga katta
shaxsiy boylik, mol-mulk, ko’chmas mulkka va kapitalga ega bo’lib borardilar.
Ularning alohida nufuzli maqomi Buxoro-Rossiya siyosiy-iqtisodiy
munosabatlarida, tovar ayirboshlash va kapitalning ichki aylanishda katta
11
А.Дониш Наводирул вақое. Т: «Фан», 1964, 232-233-бетлар.

imkoniyatlarni ochib berar edi. Buxoro amirlari Rossiya ma’muriy tizimida xatto
ulug’ knyazlardan ham yuqori martabali maqomga ega bo’lishib, ―A’lo xazratlari‖
deb emas, boshiga toj kiydirilgan taxt sohiblari sifatida ―Janobi Oliylari
Onxazratlari unvoni bilan nomlanishgan. ―Ularning rus moliyaviy doiralaridagi
‖
o’rni va ahamiyati yirik kapitalistlar sifatida juda katta edi. Zero, amirning Rossiya
davlat bankidagi oltin bilan xisoblanadigan kapitali 27 mln. rublni, 7 mln.ga yaqin
xususiy banklardagi kapitali saqlanar edi. Qorako’l savdosi bo’yicha amir dunyo
bozorida o’z kapitali aylanmasi bo’yicha uchinchi o’rinda turar edi”.
Buni o’sha paytdagi Buxoro amirligi iqtisodiy xayotidagi o’rni va
ahamiyatini iqtisodiy ko’rsatgichlarda keltirilsa masala oydinlashadi deb uylaymiz.
Ya’ni, 1913 yilga kelib Buxoro amiri kapitali xar yilgi xolati quyidagicha edi:
―Buxorodan 1.500 000 dona qorako’l - 15.000 000 rublь olib chiqilar edi. Bu esa
Buxoro amirligi olib borgan umumiy savdo eksportining 42% ni tashkil etar edi.
Keyinchalik qorako’lni xorijga savdoga chikarish muttasil o’sib bordi va katta
ko’lamga ega bo’ldi . Akademik A.R. Muhammadjonov o’zining ―Quyi
‖
zarafshon vodiysining sug’orilish tarixi nomli monografiyasida Buxoroda qishloq
‖
xo’jaligi sohasining asosiy tarmoqlarini maxsus tadqiq etib, unda suvdan
foydalanishning yaxshilanishi oqibatida iqtisodiy taraqqiyotning jonlanishi, suvni
yetkazib berish, ayirish, tashlab berish, taqsimlash tizimining umumiy qiyosiy
ko’rsatgichlari keltirib o’tilgan - 1860 yillar o’rtasida qadimdan saqlanib, hali
hamon foydalanib kelinayotgan kanallar, tug’onlar, suv ayirg’ichlar, koriz, sardoba
va boshqa suv inshootlarini hisobga olmaganda, Ahmad Donish ta’kidlaganidek,
Amir Mo’zaffarning Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufmanga Amudaryodan
suv chiqarib, Buxoro yerlarini suv ta’minotini yaxshilash haqidagi taklifi inobatga
olinmagan bo’lsada, A.R. Muhammadjonovni aniqlashiga kura 1888-yilga kelib,
―Samarqand harbiy gubernatorining Rossiya xarbiy ministrligiga yuborgan
hisoboti buyicha. Zarafshon vodiysida daryodan 142 ta magistral kanal bosh olib,

shundan 99 tasi Samarqand vohasini, 43 tasi Buxoro vohasini sug’orar edi. Vodiy
bo’yicha hammasi bo’lib, 1924 ta ikkinchi darajali kanaldan 985 tasi Samarqand
qismida va 939 tasi Buxoro qismida joylashganining o’zi qishloq xo’jaligi va
irrigatsiya sohasida biroz bo’lsada jonlanish bo’lganligini ko’rsatadi. Albatta
o’lkadagi bir muncha rivojlanish, jonlanishning birinchi sababi Rossiya bosqini va
istilosi bilan bog’lik bo’lsa, ikkinchi sababi sug’oriladigan unumdor yerlar XIX asr
oxiri - XX asr boshlarida Janubiy O’zbekistonda xususiy mulkka aylana
boshlanganligi bilan bog’liq edi.
2.2 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab
chiqarishining shakllanishi
Ma’lumotlarda keltirilishicha. Rossiya kapitali Rossiya-Buxoro savdo-tijorat
aloqalariga favqo’lodda juda katta ahamiyat berib, o’z maqsad va manfaatini
ko’zlab homiylik qilgan. Bunda asosan qimmatbaho va valyuta keltiruvchi
xomash’yoni katta miqdorda Buxorodan olib chiqib ketishni amalga oshirgan.
Chunki bunday siyosat Rossiyaning o’z iqtisodini kutarishida jiddiy ahamiyatga
ega edi. Xunarmandchilik sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmoqlaridan biri
hisoblangan. U asosan mahalliy xom ashyo manbalari — paxta, jun, ipakning
yetarli miqdorda bo’lganligi uchun ham yaxshi rivojlangan.
XVIII—XIX asrlarda Buxoro amirligining Qashqadaryo vohasida
xunarmandchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, uning to’qimachiliq kulolchiliq
duradgorlik kunchilik va temirchilik turlari voha va amirlikning xo’jalik hayotida
salmoqli o’rin egallagan. Vohaning Qarshi, SHaxrisabz, Kitob shaharlarida
hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. To’qimachilik voha xunarmandchiligida
yetakchi tarmoq hisoblangan. Ayniqsa, bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda
tayyorlangan. Qarshi va Shaxrisabzda ipak matolar tayyorlashga katta e’tibor
qaratilgan. Voha xunarmandchiligida kulolchilikning mavqei ancha yuqori

bo’lgan. Qarshi shaxri Buxoro amirligidagi mis va kumush buyumlar ishlab
chiqaruvchi yirik markazlardan biri bo’lgan. Voxaning Qarshi va Shaxrisabz
shaxarlaridagizargarlar tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari, metall va
turli xil shishalardan yasalgan taqinchoqlar O’rta Osiyo hududida katta qadr-
qiymatga ega bo’lgan 12
.
Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan. Charmgar ustalar
tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq kiyimlari, bosh kiyimlar,
po’stin va nimpo’stin, turli xil meshlar tayyorlangan. Vohada yogoch o’ymakorligi
yaxshi rivojlangan bo’lib, turli xil binolar qurilishida undan unumli foydalanilgan.
XIX asrda amirlikning Buxoro, Samarkand, G’ijduvon, Denov va boshqa ko’plab
hududlarida kulolchilik ancha yaxshi rivojlangan va sifati yaxshi mahsulotlar
tayyorlangan.
Hunarmandchilik turlari ichida zargarlik xam ancha kuchli rivojlangan.
Buxoro amirligida metallga ishlov berish ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. 1841 yili
Buxoroga kelgan Q F. Butenev bu yerda 6 ta cho’yan quyish qozonlari bo’lganini
yozadi. O’lkada qurilgan dastlabki metall quyish qozonlarida to’plar uchun o’qlar,
harbiy va dehqonchilik qurollari yasalgan. Mis noyob va qimmat bo’lganligi uchun
Buxoro amirligida to’p yasashda mis o’rniga ko’proq cho’yandan foydalanilgan.
Bu ishda mohir Shaxrisabz ustalari amirlikda eng yirik to’p stvolini quyishgan, uni
o’rnatish uchun maxsus o’n ikki g’ildirakli qurilma yasalgan. Biroq Q. Butenev
Buxoro amirligida metall ishlab chikarish sanoatiga deyarli e’tibor
berilmaganligini yozadi: „Buxoroda hatto xunarmandchilik ham mukammallikning
quyi bosqichida turadi, zavodchilik ishi yo’q, agar hukumat bundan keyin ham
xozirdagidek harakat qilsa o’zgarish bo’lishi qiyin. Nihoyatda johil bo’lgan
xukumatning zavodlar qurishi xaqida so’z bo’lishi ham mumkin emas, chunki u
bunday zavodlar haqiqiy foyda keltirishini ko’rmaydi. Bundan tashqari, zavodlar
12
Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи.Т.: ―Фан . 1991.27-бет.‖

qurish uchun mablag’ xam, bilimdon kishilar ham yetishmasdi .34 Bundan ko’rinib‖
turibdiki, Buxoro amirligida XIX asrning 40-yillarida ham sanoat tarmoqlarining
shakllanishi, uning ko’rinishlari deyarli ko’zga tashlanmagan 13
.
XIX asrning o’rtalariga qadar Buxoro amirligi konlaridan qazib olingan
qazilmalardan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda sodda qurilgan o’choklarda ajratib
olingan. Mis buyumlar, qo’rg’oshindan o’qlar tayyorlashda haddan tashqari
ortiqcha isrofgarchilikka yo’l qo’yilgan. Buxoro amirligi va uning aholisi savdo-
sotiq ishlariga katta e’tibor qaratgan. O’z qo’shnilari bo’lgan Xiva xonligi, Qo’qon
xonligi hamda Afg’oniston bilan hamda o’ziga yaqin bo’lgan davlatlar Eron,
Qashqar, Hindiston bilan va yirik shaharlar hisoblangan Hirot, Mashhad va
Kashmir bilan juda katta va doimiy savdo ishlarini olib borishgan.
Buxoro amirligida hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita savdo
munosabatlarini kengayishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa, bu ichki savdo rivojlanishiga
keng yo’l ochdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p
shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu
davrda Buxoroning qushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan
savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro,
Samarkand, Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari
xisoblangan. Ushbu shaxar bozorlarida pulning qiymati va mahsulotlar tannarxi
belgilangan. Masalan, G’uzor chorva mollari sotish va sotib olishda eng katta
bozorlarga ega bo’lgan. Boshqa shaharlar va aholi yashaydigan manzilgohlarda
haftaning ma’lum kunlarida bozor bo’lgan. Ichki bozorlarda avvalo kundalik
ehtiyoj mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, xunarmandlar ishlab chiqargan
mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak matolariga talab katta bo’lgan.
Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi qishloqlar
aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan eng yirik
13
ЎзМЭ.6 –жилд. 279 – бет.

savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida ko’chmanchi chorvadorlar o’z
mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga ayirboshlashgan. Buxoro
bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar, temir, tilla, kumush, mis,
cho’yan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo qilingan. Buxoroda
yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda savdo yarmarkalari
tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston, Hindiston, Xitoy,
Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif buyurishgan. Bu
savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo karvonlari Buxoroga
kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun mo’ljallangan maxsus karvonsaroylarda
to’xtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar uchun
mo’ljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa 24 ta
toshdan qurilgan va 14 yog’ochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud
bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida
joylashgan bo’lgan 14
.
Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va xalqlar bilan savdo aloqalarini
rivojlantirishga katta e’tibor berganlar. Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga
cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar, namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan
muhim xom ashyo — jun va terini ko’plab keltirishgan. Buxoro dehqonlari va
xunarmandlari esa, o’z navbatida, qozoq dashtlariga non, oziq-ovqat mahsulotlari,
sabzovotlar, kiyim-kechaklar paxta matolari yetkazib berishgan. Buxoroda
turkman gilamlari nihoyatda katta talabga ega bo’lgan. O’z navbatida turkmanlar
Buxorodan kiyim-kechak uchun kerak bo’lgan bo’z va boshqa matolarni olib
ketishgan. Buxoro savdogarlari Balx va Badaxshonda ham katta savdo ishlarini
olib borishgan. Bu yerda buxoroliklar qozon, buxoro matolari, Rossiyadan
keltirilgan igna, oyna, qaychi va shu kabi boshqa maxsulotlarni olib kelishgan. U
yerdan Buxoroga kumush, oltinlar olib qaytishgan. Buxoro savdo karvonlari Qobul
14
35 Ўша манба. 90-бет

va Hindistonga ham borib savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishgan. Hindistondan
buxorolik savdogarlar qimmatbaho toshlar, doridarmonlar va Kashmir matolarini
sotib olishgan. Hindistonlik savdogarlar ham, o’z navbatida, Buxoroga tashrif
buyurishgan va ko’plab xind matolarini olib kelishgan.
Buxoro savdogarlari Xitoy, Sharqiy Turkiston bilan ham savdo aloqalarini
olib borishgan. Xitoy bilan savdo aloqalarini Qo’qon xonligi orqali olib borishgan.
Xitoyga paxta, qorakul teri, Buxoro xunarmandlarining turli xil mahsulotlari olib
borilgan. Xitoydan esa, eng avvalo, ko’p miqdorda ipak matolar va chinni
buyumlar olib kelingan. Buxoro o’zining savdo aloqalarini olib borishda Rossiya
bilan bo’lgan savdo munosabatlarini rivojlantirishga katta e’tibor bergan. Buxoro
bilan Rossiya o’rtasidagi savdo alokdpari Orenburg orkali olib borilgan.
Orenburgda juda katta savdo markazi qurilgan bo’lib, u yerda doimiy ravishda
yarmarka tashkil kilib turilgan.
XVIII asrning 80—90- yillarida Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo
aloqalari ancha tez rivojlandi. Bu davrda Buxorodan Rossiyaga ipak matolar, ipak
xom ashyosi, teri xom ashyosi, teri kiyimlar, paxta, ip, qorako’l kabi maxsulotlar
va oltin hamda kumush olib borilgan. Rossiyadan esa mix, oyna, igna, qand, shakar
olib kelishgan. Ayrim hollarda xonning iltimosiga binoan ma’lum miqdorda temir
olib kelingan. CHunki 1800 yilga kadar Rossiyadan Buxoroga temir sotish man
qilib qo’yilgan edi. 1801 yildan boshlab esa temir, chuyan, mis sotishga ro’xsat
berildi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoroga ko’plab temir, mis, chuyan, hatto
oltin va kumush ham olib kelina boshlandi 15
.
Bu esa Rossiya bilan Buxoro o’rtasidagi savdo aloqalarini yanada
rivojlantirishga katta imkon berdi. Ayniqsa, Markaziy Rossiya hududlari hamda
Sibir bilan savdo aloqalari juda yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ushbu yunalishda Buxoro
15
Ражабов К.Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонидан босиб олиниши (19 аср
ўрталари1917I йил февраль). ЎзМЭ. 12-жилд. 159-164-бетлар.

savdogarlari qizg’in savdoni yo’lga qo’yishga muvaffaq bo’lishgan. Jumladan,
Buxorodan ushbu hududlarga paxta, ipak turli xil bo’yoqlar, quritilgan mevalar va
hatto ayrim tayyor maxsulotlarni ham olib borib sotishgan. Chor Rossiyasi
bosqiniga qadar paxta va paxtadan ishlangan tovarlar Buxoro savdosining asosini
tashkil etgan. Masalan, 1801 yili Buxoro savdogarlari tomonidan Rossiyaga olib
borilgan savdo molla-rining 75% ini paxta va undan ishlangan mollar tashkil etgan.
Buxoro savdogarlari 1801 yili Rossiyaning Orenburg shaxriga 718,9 ming rubl
qiymatidagi tovarni olib kelishgan bo’lsa, Orenburgdan Buxoroga 504,7 ming rubl
qiymatidagi tovar olib ketishgan. 1811 yilda esa ushbu ko’rsatkich Buxorodan
Orenburgga olib kelingan mollar qiymati 3.224 ming rublni, Orenburgdan
Buxoroga olib ketilgan mollar qiymati esa 1.792ming.rublni tashkil etgan. O’z
navbatida esa Rossiya hududlaridan Buxoroga, asosan, zavod-fabrikalarda ishlab
chiqilgan tayyor maxsulotlar olib kelingan. Ushbu ko’rsatkichlar to chor Rossiyasi
bosqiniga qadar o’sib borganligi Rossiya bilan Buxoro o’rtasida savdo aloqalari
yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatadi. Buxoro amirligi iqtisodiy hayotining
asosini qishloq xo’jaligi tashkil etgan. Jumladan, amirlikda dehqonchiliq
chorvachilik va tomorqa ishlovi qishloq xo’jaligining muhim yo’nalishlari
hisoblangan. Buxoro amirligida dehqonchilik texnikasi oddiy va an’anaviy holatda
bo’lgan. Yerlarga asosan, omoch,38 mola,39 ketmon va bel bilan ishlov berilgan.
Buxoro amirligida dehqonlar bug’doy, arpa, suli, guruch, makkajo’xori, oq jo’xori,
mosh, loviya, kunjut yetishtirishga katta e’tibor berishgan. Poliz ekinlaridan
ayniqsa, qovun-tarvuz, qovoq ekishda katta tajribaga ega bo’lishgan. Qovun-
tarvuzning nihoyatda ko’p turlari yetishtirilgan.
Buxoro amirligining agrar munosabatlari tarixida eng muxim
muammolardan biri — bu yerga egalik masalasi hisoblangan. XIX asrda Buxoro
amirligida mavjud bo’lgan yer egaligining uch kategoriyasi mavjud bo’lib ulardan
davlat yerlarini kengaytiishda ko’proq foydalanilgan. Bu haqda yuqorida so’z

yuritgan edik. Davlat yerlarining ko’payishining muhim manbalaridan biri, bu yirik
zamindorlar tomonidan o’ziga talluqli xisoblangan yerning uchdan ikki (2/3)
qismini davlatga o’tkazib, uchdan bir kismini (3/1) o’zida qoldirib va buning
evaziga o’zida qolgan kismdan davlat tomonidan olinadigan barcha soliq turlaridan
to’la ozod qilinishiga erishish bo’lgan. Amlok yerlardan olinadigan soliqlar
miqdori tug’risida turli xil fikrlar mavjud. Jumladan, L. I. Sobolev va M. N.
Rostislavovlar amlok yerlardan doimiy mavjud bo’lgan yer solig’i — xiroj olingan
degan fikrni bildirishgan bulsa, A. A. Semenov esa amlok yerlardan olinadigan
soliqlar nihoyatda yuqori bo’lganligini va u hosilning 40—50 foizini tashkil
etganligini qayd etgan. Buxoro amirligida mavjud bo’lgan yer egaligining ikkinchi
turi mulk yerlari, bu eng avvalo qo’zg’almas mulk hisoblanib, u erkin meros qilib
qoldirilishi mumkin bo’lgan 16
.
Mulk tug’risidagi masala doimo murakkab hisoblangan va olimlar olib
borgan o’z tadqiqotlari, ilmiy ishlarida ushbu masala to’g’risida turli xil fikrlarni
bildirishgan. Masalan, A. A. Semyonov mulk yerlari uch toifadan iborat deb, uning
mulki xurri xolis, mulki xiroji va mulki ushr formalarini ko’rsatgan. M. N.
Rostislavo esa mulk yerlarining ikki shakli borligini qayd qilib, ular mulki xurr
yoxud xurri xolis va mulki xirojdan iborat deydi. O’z navbatida mulki xirojni u
ushr va daxyaklarga bo’ladi. L. N. Sobolev esa Zarafshon voxasida „amlok, vaqf,
mulki xiroji, mulki ushr va mulki xolis kabi yer kategoriyalari bor deb
ko’rsatadi.40 Mutaxassislar ilgari surgan fikrlar taxlili shundan dalolat beradiki,
Buxoro amirligida yer solig’idan ozod hisoblangan mulki xurr yoki xurri xolisdan
tashqari soliq tulashga taalluqli bo’lgan mulklar, ya’ni mulki xiroj va mulki ushr
(daxyak) ham mavjud bo’lgan. Mulki xurr yoxud mulki xolis ayrim olingan yirik
yer egalariga taalluqli bo’lgan yer egaligi hisoblangan. U yer solig’idan ozod
hisoblangan. Mulki xurr egasi doimo amaldagi amir tomonidan berilgan yorlikda
16
Асқаров А. Ўзбек халқининг этнгенези ва этник тарихи. Т.: 2007. 132-бет

ega bo’lishi shart bo’lgan va aynan shu yorliq tufayli u yer solig’idan ozod
qilingan. Mulki xiroj esa dehqon ahli foydalanayotgan yerlarga nisbatan ishlatilgan
atama hisoblangan. Ushbu yer egaligiga ega bo’lgan yer egalari bemalol, erkin
holatda o’z yerlarini sotish, uni meros qoldirish va sovg’a qilish huquqiga ega
bo’lishgan. Ushbu yer egalaridan yer solig’i esa yerdan olingan hosilning uchdan
bir (1/3) qismiga qadar olinishi belgilangan. Ammo amirlikning turli xududlarida
olinadigan yer solig’i miqdori bir xil bo’lmagan (har bir hududda o’rnatilgan va
belgilangan urfodat va tartibga ko’ra yer solig’i miqdori hosilning 1/3 dan to 1/5
kismiga qadar bo’lgan va u tarixda taamuli qadim deb yuritilgan). Mulki ushr
yerlari va daxyak yerlardan hosilning o’ndan biri (10/1) xisobida ulamo va
ruhoniylar foydasiga soliq olingan. Daxyakdan olingan soliq, asosan, madrasa
talabalari uchun nafaqaga, amir saroyida qur’on o’quvchini ta’minlash va boshqa
xayriya tadbirlariga sarflangan.
Vaqf yerlari, asosan, ayrim diniy muassasalar— machitlar, mozorlar,
xonaqoh madrasalarga yer uchastkalarini meros qoldirish va xayr-ehson qilish
natijasida vujudga kelgan bo’lib, u yer egaligining alohida bir kategoriyasini
tashkil etgan. Ushbu yerlardan kelgan foyda mutavalli ixtiyoriga kelib tushgan.
Mutavalli, asosan, vaqf egalari avlodlaridan tayinlangan. U vaqf xujjatlariga
asoslangan holda foydani taqsimlab chiqishi lozim bo’lgan. Rasmiy ravishda vaqf
yerlarini sotish taqiqlangan, ammo manbalar va xujjatlarning guvohlik berishicha
amirlik tarixida vaqf yerlar ham sotilgan, ham sotib olingan. Vaqf yerlardan davlat
foydasiga soliqlar undirilgan.

Xulosa.
Tarixiy tadqiqotlarda keltirilishicha, mang’itlar yirik turkiy urug’lardan biri
bo’lib, ular dastlab XII-XIII asrlarda Dashti Qipchoq, Idil (Volga) va Yoyiq
daryolari oralig’ida yashagan. XIV asrning oxirida Oltin O’rda davlatidan ajralib
chiqib, alohida Mang’it O’rdani tashkil qilganlar. Ashtarxoniylar sulolasi o’rniga
kelgan Muhammad Raximning taxtga rasman o’tirishi (1756 y. 16 dek.) dan
boshlangan. Muhammad Rahimxon Qarshi tomonda yashagan ―Oy eli to’q
mang’it urug’ining vakili bo’lib, ekin yerlari, mulk, chorva mollari va katta‖
sarmoyaga hamda o’z qabilasi va qo’shni qabilalar o’rtasida e’tibor va nufuzga ega
edi. O’z kelib chiqish rishtalari jihatidan ba’zi mang’itlar ashtarxoniylar,
temuriylar va chingiziylarga bog’lanadi. Muxammad Raximxon o’zbek (turk)
xalqidan bo’lib, chingiziylarga aslo bog’lanmaydi46. Mang’itlar qavmining to’q
mang’it urug’iga mansub bo’lgan sulolasi vakillari Buxoro amirligida katta
imtiyozlarga ega bo’lib bordilar. Buxoro amirligi monarxiya boshqaruv tizimiga
asoslangan bo’lib, davlat boshida amir turgan, viloyatlarni beklar va amlokdorlar
boshqargan va ular o’z navbatida amirga buysungan. Mamlakatda davlat
boshqaruvi to’laligicha shariat qonunlari asosiga qurilgan edi. Davlat boshqaruvi
idoralari markaziy va maxalliy tizimlardan tashqil topgan. Mahalliy boshqaruvda
viloyatlarni amir tomonidan tayinlangan beklar boshqargan, bekliklar o’z o’rnida
amlokliklarga bo’lingan. amlokliklar o’z tarkibiga bir necha qishloqlarni qamrab
olgan. Amlokdorlar bek tomonidan tayinlangan. qishloqlarni esa qishloq
oqsoqollari boshqargan.
XVIII asr oxirida Buxoro amirligi xududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo
vohalaridagi mulklar kirgan bo’lsa, XIX asr boshlariga kelib, amirlik tarkibiga bu
xududlardan tashqari Surxon vohasi, Xisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent hamda
Zarafshon daryosining yuqori oqimi va janubiy Turkmanistonning katta qismi ham
kirgan. Bularning bari XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi boshqaruv

tizimidao’zgarishlar bo’lib turishiga sabab bo’lgan. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra,
XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligi tasarrufida 44 ta beklik bo’lganligi e’tirof
etiladi47. Yuqoridagi ma’lumotlar Buxoro amirligidagi bekliklar soni va ma’muriy
bo’linishida o’zgarishlar bo’lib to’rganligini ko’rsatadi, bu avvalambor
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy voqealar, o’zgarishlar bilan bog’liq
bo’lgan degan xulosaga kelish mumkin. Ba’zi kichikroq bekliklarning iqtisodiy
jihatdan baquvvatroq bekliklar tasarrufiga o’tganligini ko’zatish mumkin (masalan:
Yurchi bekligi Denov bekligi tarkibiga, Sarijuy bekligining bir qismi Denov, bir
qismi esa Xisor bekligi tarkibiga qo’shib yuborilgan) 17
.
Davlat boshqaruvi masalasida Buxoro amirligida paydo bo’lgan o’zgarishlar
Ahmad Donishning Moskva va Peterburg shaharlarida bo’lishi bilan bog’liq.
Uning u yerda davlat boshqaruvining o’ziga xos shakllarini ko’rishi unda
boshqaruv tizimiga oid yangidan-yangi qarashlarning paydo bo’lishiga zamin
yaratadi. Ma’lumki, mazkur davrdagi Buxoro amirligidagi boshqaruv tizimi davr
nuqtai nazaridan qaralganda juda eskirib qolgan hokimiyat Chingizxon zamonidan
qolgan tartib asosida boshqarilmoqda edi. SHuning uchun ham Ahmad Donish
davlat boshqaruv apparatini zamona talabiga mos xolda qayta qurish kerak, degan
fikrni o’rtaga tashlaydi. Rossiya podsholigidagi boshqaruv tizimi Donishning
fikricha, Buxoro amirligi boshqaruv tizimidan yaxshiroq edi.
Vohaga ruslar kirib kelgandan so’ng Sherobod bekligi tarkibida yangi
boshqaruv tizimi joriy qilingan. Termiz ikki qismdan iborat bo’lib. uning harbiy
garnizon joylashgan sharqiy qismi qal’a bilan o’rab olingan. Shaharning bu
qismida xokimiyat garnizon boshlig’ining qo’lida bo’lib, shu hudud aholisi ham
unga buysunardi. Termizning janubiy qismi Pattakesar qishlog’i deb atalgan,
undagi mahalliy aholi Buxoro amirining qonunlariga amal qilib, amir tomonidan
tayinlangan beklarga buysunar, bu yerda yashagan rus fuqarolari (yvropalik aholi)
17
Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар.- Т.: ―Фан , 1996. 83-Бет‖

esa Rossiya imperiyasi, ya’ni shahar kengashi tomonidan idora qilinardi. SHunday
qilib, birgina Termizning o’zida uch xil boshqaruv tizimi mavjud bo’lganligiga
guvoh bo’lamiz. Bunday murakkab boshqaruv tizimi mahalliy aholiga ham katta
qiyinchiliklar tug’dirgan. O’zbek davlatchiligi tarixiga nazar tashlasak, Buxoro
amirligidagi davlat boshqaruvi siyosatining o’ziga xosligi, ayniqsa so’nggi
amirlardan bo’lgan Amir Muzaffarning mamlakat iqtisodiy xayotini ko’tarishda
tijoratchi va tadbirkor shaxslarga yaratgan imkoniyatlari, xamda mamlakatda ro’y
bergan o’zgarishlar va ularning jamiyat hayoti uchun favqulodda muhim
ahamiyatini alohida e’tirof etish joiz hisoblanadi. Amirlikdagi yuqori diniy
amaldorlardan biri hisoblangan shayxulislom XVII— XVIII asrlarda davlatda eng
oliy toifali din vakili hisoblangan. Ammo biz ko’rib chiqayotgan davrda uning
vazifalari ancha torayib, asosan, arzlar va Pay-g’ambar hamda uning xalifalari
bilan bog’liq muammolarga bag’ishlangan masalalarni ko’rib chiqishdan iborat
bo’lib qolgan. Amir Muzaffar davrida amir qo’shinlariga amirilashkar, ya’ni
askarboshi rahbarlik qilgan. Qo’shinda mufti askar mansabi mavjud bo’lgan. XIX
asrning 60 yillarida amir qo’shinlarining amiri-lashkari Usmonbek degan shaxs
bo’lgan. U rus armiyasidan qochib kelgan kazaklardan bo’lgan. Buxoro
qo’shinlarining asosini „otliq lar tashkil etgan. Piyodalar ozchilikni tashkil etgan.‖
Amir qo’shinining eng yaxshi qismi bu yollangan afg’onlar bo’lgan. Amir
Muzaffar davrida ham amirlik bekliklarga bo’lingan bo’lib, beklar amir tomonidan
tayinlangan. Bekliklarning eng yaqin yordamchilari yasovulboshi rahbarligida
yasovullar bo’lgan. Beklik hududidagi qo’shinlarga beklar o’zi rahbarlik qilishgan.
Buxoro amirligi tarixi, davlat tuzumi to’g’risida tadqiqot olib borishgan ko’p
olimlar diniy unvonlar to’g’risida to’xtalishganda ba’zan muftiy, qozi va
boshqalarni ham ko’rsatib o’tishgan. Aslida bu noto’g’ri. Boshqacha qilib
aytganda, ular unvon bilan amalni chalkashtirib yuborishgan.

$Foydalanilgan adabiyotlar roýxati 1. Каримов И.А. ―Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир .- Т.: ―Ўзбекистон .‖ ‖ 1995. 2. Каримов И.А. Истиқлол йўли: муаммолар ва режалар. 1 том. –Т.: Ўзбекистон.1993. 3. Асқаров А. Ўзбек халқининг этнгенези ва этник тарихи. Т.: 2007. 4. Айни С, История мангитских эмиров (Собрание сочинений в 6 томах), т.6, Москва, 1975 5. Ахмад Дониш. Наводирул вақое. Т.: «Фан», 1964 6. Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи.Т.: ―Фан . ‖ 1991. 7. Азамат Зи е\. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Тошкент. ―Шарқ. 2000. 8. Ражабов К. Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонидан босиб олиниши (ХIХ аср ўрталари-1917 йил февраль). ЎзМЭ. 12-жилд. 9. ЎзМЭ.2-том. -Т.: ЎМЭ. 2001$

Buxoro amirligida mang'itlar hukmronligi tarixi

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Информация о документе

Продавец

Buxoro amirligida mang'itlar hukmronligi tarixi

Похожие документы