Buxoro amirligining boshqaruv tizimi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	51.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Mirzobek

Дата регистрации 17 Декабрь 2024

0 Продаж

Buxoro amirligining boshqaruv tizimi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Buxoro amirligining boshqaruv
tizimi
Bajardi: Jumaboyeva Laylo
Ilmiy rahbar: Matyokubov Xamdam
1

2024-yil
REJA:
KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB. BUXORO AMIRLIGINING DAVLAT BOSHQARUV TIZIMI
1.1. Buxoro amirligidagi davlat muassasalari
1.2. Buxoro amirligidagi mansab va unvonlar
II BOB. BUXORO AMIRLIGINING MA’MURIY TUZILISHI
2.1 . Amirlikning ma’muriy-hududiy tuzilishi
2.2. Buxoro amirligida yer egaligi munosabatlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi. Bugun, biz talabalarning oldida o’ta muhim
vazifa turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak avlodga haqqoniy tarix sifatida
yetkazish.Buxoro amirligini boshqaruv tizmini o’rganish taxlil qilish, qanday mamuriy
boshqaruv tizmi borligioni o’rganish edi. Amirlik mamuriy tuzilishi tuzmini o’rganish
mamuriy tuzmi qanday bo’lanini o’rganish. Prezident I.A.Karimov aytganidek
―Hammamiz shu tuproqning suvini ichganmiz, non tuzini yeganmiz. Hammamiz
o’zimizni o’zbek sanaymiz. O’zligimizdan faxrlanamiz, g’ururlanamiz. ...qadim
ajdodlarimiz hayotining asosini o’troq madaniyat tashkiletganmi yo ko’chmanchi?
O’zbek xalqining shakllanishida qanday elatlar ta’siri bo’lgan . degan og’ir savollarni
qo’yib, unga javob topishga undaydi
Mavzuning o’rganilish darajasi . Buxoro davlatining siyosiy tizimi, idora etish
tartib- qoidalari, davlat ramzlari unvon va mansablarining joriy etilishi ko’p olimlar
dizdeatzzni tortgan. Professor A. A. Semonov va olima A. B. Vildanova Mirzo Badi’
Devonning «Majma’ ul-arqom” asari asosida yuqoridagi masalalarni qisman tahlil
silganlar. Lekin Mirzo Badi’ asari uzbek tiliga ugirilmagan va uning ma’lumotlari keng
o’quvchilar uchun noma’lum qolmoqda.
Buning ustiga haligacha tarixiy tadqiqotlar jarayoniga Buxoro tarixchilari
maktabining asarlari, jumladan, qozi Xomzzd Baqoho’ja o’g’li, Mir Muxammad Siddiq
ibni amirMuzaffar «Xashmat”, Muxammad Sharif ibn qozi Abdushukur qozi kalon
Sadri Ziyolarning muhim va tarixiy ma’lumotlar bilan boy bulgan asarlari tadqiqotlarga
jalb etilmagan. Ayniqsa Buxoroning oxirgi qozikaloni Sadri Ziyoning(1867- 1932) va
Hashmatning ilmiy-adabiy meroslari bizni qizitirayotgan masalalarni yechishga
yaqindan yordam beradi. Sadri Ziyo tomonidan yozilgan asarlardan «Zikri salatanati
podshohoni Mangit dar Movarounnahr” (Movarounnahrda hukm surgan mang’it
podsholarining zikri), «Ruznoma” (Kundalik), «Fufist” ning ma’lumotlar chegaralari va
imkoniyatlari kengdir..
3

Asrimizning 80-yillarida Muxammad Ali ibni Muxammad Sayyid Baljuvoniy
qalamiga mansub «Tarixi nofei” (Foy- dali tarix) nomli asari topilgan edi. Bu manba
Tojikiston FA akademigi Ahror Muxtorov say’i-harakati bilan 1994 yili arab xatida
nashr etildi. «Tarixi nofei” Buxoro amirligi tarixiga oid muhim manba bulib, unda
mangitlar sulolasi davrida Buxoro mamlakatining boiщaruv tartibi, ma’muriy tizimi,
ichki nizomi, amal va mansablarning joriy etilishi va boshqa masalalar keng yoritilgan.
Buxoro davlatida XIX-XX asrning boshlaridagi davlat boshqaruv tizimi,
ma’muriy bulinishi, unvon, mansablar va egalarining vazifalarini tadqiq etish hozir uz
dolzarbligini yo’qotmagan. Yuqorida tilga olingan manbalar asosida shu masalalarni
imkon kqadar yoritish mumkindir. Ongimizdagi o’tmishdan qolgan sarqitlarni tozalash,
qalbimizni poklash va ruhimizni tetik qilish naqadar muhim ekanini I.Karimov qator
asarlarida muhim muammo sifatida ko’taradi. «Biz fidoiy vatanparvarlarga tayanamiz»
(1993), «O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat va mafkura» (1993),
―O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida (2011) kabiasarlarini ko’rsatish‖
mumkin. Olimlar sovet davrini tadqiq qilganlarida o’sha davrda ilgari surilgan soxta
g’oyalarga, soxtalashtirilgan tarix o’rniga yangi fikr mulohazalarni ilgari surishi shu
kungacha yechilmagan ―savollarga javob topishlari kerak degan vazifani ilgari suradi.
I. Karimov ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo’k asarida bu masalaga yondashuvning ilmiy-
‖
metodologik asosini bayon etib quyidagilarni yozadi; bunga javob bitta: ―bizning
ajdodlarimiz, xalqimiz, qadim-qadimdan o’troq yashagan.
Shuni ta’kidlash lozimki, eski tuzum inqirozga duchor bo’lib, sobiq ittifoq
porakandalikka yuz tutgan bir paytda mamlakatimizda tobora keskin siyosiy ijtimoiy
vaziyat, o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan
intilish kuchayib borganligini ko’pgina asarlarda ko’ramiz. Mustaqillik davrida chop
etilgan N.Jo’raev asarlarida yangicha qarash, va yangicha tahlil namoyon bo’lgan.
XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asr birinchi yarmida Buxoro amirligining
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti tarixiga oid qator
Manbalar mavjud. Ular orasida Abdurahmon Tolening «Tarixi Abulfayzxoniy»,
Muhammad Vafo Karminagiyning «Tuhfayi xoniy», Mirzo Abdulazim Somiyning
4

«Tarixi salotini mang1 itiya», «Tuhfayi shohiy», Mirzo Salimbekning «Tarixi Salimiy»,
Ahmad Donishning «RisolTarixi amironi mang1 it» kabi asarlar katta ahamiyat kasb
etadi. Buxoro amirligidagi davlat boshqaruvi masaJasi ayniqsa, Mirza Badidevonning
«Majma al-arqam» nomli asarida o’z ifodasini topganligini alohida qayd etish darkor.
A.A. Semyonov, B.Iskandarov, O.Suxareva, L. Yepifanova, R.G.Muqminova,
G.A.Agzamova, G.Ostonova, Sh.Vohidov, A .Ziyo, R. Xoliqova va boshqalar o’z
tadqiqotlarida yuqorida ko'tarilgan mavzuning ko’p!ab jihattarini ochib berishga
muvaffaq bo’lgan.
Kurs ishining maqsadi. Buxoro amirligida mamuriy boshqaruvini o’rganish
mamuriy-hududiy tuzilishini o’rhanish, tahlil qilish.Amirlikda qancha boshqaruv tizmini
borligini aniqlash ular nima vazifani qilganini tahlil qiulish. Amirlik hududini o’rganish
qancha tumanga bo’linganligi qishloq ovilarni o’rganish.
Davriy (xronologik) chegaralanishi: Buxoro amirligini davriy chegarasi XVII-
XX boshlarigach bo’lgan davrda birma bir o’rganib chiqish. Dastlab mamuriy
boshqaruvini o’rganish, keyingis amirlik mamuriy hududiy tuzilishini manba saosid
ketma ket o’rganish.
Ishning hajmi. Kurs ishiga kirish , 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan tashqari, 29 bet.
5

I BOB. Buxoro amirligining davlat boshqaruv tizimi
1.1. Buxoro amirligidagi davlat muassasalari
XVI asrning oxirida (aniqrog’i 1599y.) Shayboniylar o’rniga (Shiban-
Siban, Juchiyning o’g’li-Chinginzxonning nevarasinomidan 1
) ashtarxoniylar yoki
joniylar sulolasi taxtga keladi XVII asrda O’rta Osiyoning asosiy qismi Balx
viloyati bilan birga ashtarxoniylar qo’lida edi. XVII asr davomida bu o’zbek
sulolalarining davlati inqirozga duch kelib XVIII asrning birinchi yarmida,
Ubaydullohon davridan tashqari Joniy sulolasiga mansub xonlarning xokimiyati
Buxuro xududlaridan chiqmadi. Bu sulolaning xukumronligi XVIII asrning
oxirgacha davom etagan bo’lsada , aslida sh asrning yarmidan boshlab ularning
namoyandalari nomidan xon bo’lganlar.
Buxoro davlatida XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mang’itlar
sulolasining namoyandalari hukumronlik qilgan. Bu sulolaning asoschisi
Raximbiy bilan ibn Hakimbiy ibn Xudayorxon bo’ldi. Raximbiy ashtarxoniy
Abulfayiz o’limidan so’ng o’g’illari Abdullo va Abdulmo’minga otaliq
qiladi(1749y.), keyin 1756 yili sayyidlar va xo’jalar va ruxoniylar tarafidan
Buxoroda xon qilib ko’tarilgan bo’lsa ham, o’zini “noib ul-hukumat”-hokim
o’rinbosari deb bilgan. Rahimbiy Abulfayizxon qiziga uylanganedi. 1172 xijriy yili
14 rajabda (1758y.) Raximbiy o’lgandan so’ng o’rniga amakisi Doniyol otaliq
xukumatni qo’lga kiritadi. U xonlikka davo qilmay avval Fozil to’rani, keyin
Abulg’oziy(1758-1784yy.) degan kimsani xon qilib o’zini ularga noib qiladi.
Uning o’g’li Shohmurod 1785 yili Buxoroda “amir (ul-mo’minin)” unvoni bilan
taxtga ko’tariladi. U amakisining xotini Abulfayizxon qiziga uylanib, keyin
chingiziylarga qo’shiladi. Amir Shohmurod vafotidaan kiyin amir Haydar, amir
Husayin, amir Umar, amir Nasrulloh, amir Muzaffar, amir Abdulahad, amir
Olimxon Buxoro amirligida hukumronlik qiladi. Oxirgi amir Olimxon 1920
1
Bartold V.V. Dvenadsat leksiy po istorii tureskix narodov Sredney Azii. // Soch. 5. ., 1968. S. 134.
6

yilsentabrda taxtdan tushiriladi va u 1944 yilning 29 aprelidaa olamdan o’tadi.
Qabri Qobul shaxrining “Shuhadoyi solihin” 2
qabristonida.
Markaziy boshqaruv . Buxoro amirligi davlat boshqaruvi asrlar davomida
shakllangan davlatchilik an’analariga suyangan holda amalga oshirildi. Ilgarigi
davrlarda bo’lgani kabi mang’itlar sulolasi davrida ham davlat boshqaruvi tizimi ikki
bo’g’in: markaziy va mahalliy boshqaruv tizimidan iborat edi. Bu tizimlar musulmon
davlatlariga xos murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega bo’lgan hamda, asosan, amir,
saroy amaldorlari, o’zbek urug’lari va qabila boshliqlari, ulamolar, harbiy boshliqlardan
tashkil topgan. Amirlikdagi markaziy hokimiyat amir boshchiligidagi saroy a’yonlari
qo’lida bo’lsa, mahalliy boshqaruv viloyatlar (bekliklar) hokimlari – beklar qo’lida edi.
Mang’tlar sulolasining uchinchi vakili amir Shmurod (1785-1801)amirlik unvonini
qabul qilgan 3
Mang’itlar sulolasi hukmronligi davrida Buxoroning davlat boshqaruvi
tizimida jiddiy o’zgarishlar amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor endi amir unvoni
bilan mamlakatni boshqargan bo’lsa-da, Buxoro amirligi ham o’z tizimi, qonun-
qoidalari, boshqaruv tartiblari va butun mohiyati bilan Movarounnahrdagi o’rta asr
musulmon davlatlari, xususan, shayboniylar va ashtarxoniylar sulolalari davlat tizimidan
aytarli farq qilmasdi. Davlat mutlaq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega
bo’lgan amir tomonidan boshqarilar edi. Markaziy boshqaruv to’laligicha dargohda
mujassamlashib, devonlar tizimi o’z ahamiyatini yo’qotib bordi. Devonlar zimmasiga
yuklangan ijroiya vazifalari to’g’ridan to’g’ri saroydagi biror-bir lavozim egasi yoki
muayyan arbob faoliyatida mujassamlashdi. Bu esa, o’z navbatida, har bir mansab va
lavozimning davlat boshqaruvidagi ahamiyati oshib borgani va ular egalari davlat
boshqaruvining markaziy figuralaridan biriga aylanib borganini anglatadi. Buxoro
amirligida oliy harbiy-ma’muriy amaldorlar, mahalliy boshqaruvdagi asosiy
mansabdorlar mang’it urug’iga mansub bo’lgan kishilardan tayinlangan. Shu bilan
birga, bu davrda mang’itlarga va boshqa o’zbek urug’lariga mansub bo’lmagan
2
Xotirahon Amir Olimxon.(Amir Olimxon xotiralari). Dushanbe adib 1992, 3- bet.
3
Қаранг: Семенов А.А. Очерк устройства центрального административного управления Бухарского ханства
позднейщего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Аз
7

kishilarning ham davlat boshqaruvida yuqori amallarni egallash holati ko’zga
tashlanadi.
Buxoro amirligida markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali
amalga oshirilar edi:
AMIR – DAVLAT BOSHLIG’I
Qo’shbegi – amirlikning bosh vaziri
Otaliq – mang’it amirlarining tayanchi
Devonbegi – moliya idorasi rahbari
Lashkar to’pchiboshisi – harbiy vazir
Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo’lib, u bir vaqtning o’zida diniy
va dunyoviy hokimiyat boshlig’i edi. Shu bilan birga, amir – davlatning oliy bosh
qo’mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi hisoblangan. Mang’itlar sulolasining
uchinchi vakili bo’lmish Shohmurod amirlik unvonini qabul qilgan. Amirlik unvoni
ilgari, asosan,qo’shin boshliqlari va joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo’lsa,
Muhammad Rahimbiy davriga kelib amir unvoniga ega bo’lgan birorta mansabdor
shaxs qolmagan. Ushbu unvon ilgari amalda bo’lgan amirbeklik unvonidan farqli
o’laroq, xalifalik maqomi – «amir ul-mo’minin»sifatida 4
talqin etilgan. Amir davlatni
mansabdor shaxslar, ya’ni amir xizmatchilari orqali boshqarar edi. Ushbu mansabdor
shaxslar davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgan. Buxoro amirlari o’z shajaralarini
Muhammad payg’ambardan boshlaganliklari sababli ularning unvonlariga «sayid» so’zi
qo’shib aytilgan. Amir yonida doimiy ravishda uning shaxsiy yozishmalarini olib
boruvchi ikki nafar kotibi bo’lgan.
MUNSHIY (arabcha –kotib) • barcha ishlar bo’yicha berilgan ko’rsatmalarni
yozib borgan va amirga kelgan axborotlarga, ma’lumotlarga hamda ma’muriy
vakillardan va alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish
bilan mashg’ulot bo’lgan.
4
Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”,
1843. – С.188.
8

MUSHRIF (arabcha – boshqaruvchi) • amirning shaxsiy kotiblaridan biri
sifatida saroydagi sarpo berish, qurol-yarog’ va shu kabilarni tarqatish haqidagi
ko’rsatmalarni rasmiylashtirib borgan.
Amir tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa
xatlarga berilgan yozma javob – muboraknoma deb atalgan. Davlat ahamiyatiga molik
bo’lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, diniy va boshqa masalalar Buxorodagi bosh qarorgoh
– Arkda ko’rib chiqilgan hamda hal etilgan. Bosh qarorgoh hisoblangan Arkda amir va
uning oilasidan tashqari ayrim saroy amaldorlari o’z oilalari va xizmatkorlari bilan
yashaganlar. Zaruratga qarab mamlakat poytaxtida amir boshchiligida davlat kengashi
chaqirilib turilgan. An’anaga ko’ra, lavozimlariga qarab 5 dan 20 nafargacha amaldor
a’zo bo’lgan bu kengashda mamlakat hayotiga doir eng muhim masalalar ko’rib
chiqilgan. Viloyat hokimlari – beklar amir tomonidan asosan mang’it urug’i vakillaridan
tayinlangan. Amir, o’z navbatida, hududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib
turgan. Amirlikdagi barcha viloyatlar beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir
huzuriga yozma axborotnomalar yuborib turganlar. Ularga amir nomidan tegishli
tartibda muboraknomalar jo’natilgan.
Qo’shbegi – oliy hukmdordan keyin 5
ikkinchi shaxs hisoblangan. Mazkur
mansab ilgaridan mavjud bo’lgan bo’lsa-da, XVII asrga kelib «otaliq» unvoniga
nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o’rtalariga
kelib qo’shbegi mansabi yetakchi o’ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo’g’ini
sifatida barcha
Boshqaruvning asosiy funksiyalarini o’z qo’lida to’play borgan.
QO’SHBEGI markaziy davlat boshqaruvini 6
amalga oshirgan;
-amirning shaxsiy muhrini saqlagan;
-amirlikning moliya ishlarini 7
boshqargan;
-boshqa davlatlar bilan tashqi aloqalarni nazorat qilgan;
5
Қаранг: Семенов А..А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой
Бухаре // Советское востоковедение.. – М.: 1948. Т.V – С.148.
6
Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. – Б.126.
7
Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – Р.23.
9

-chetdan keladigan molmulkdan olinadigan bojni nazorat qilgan.
Maqomi darajasidan bosh vazirga teng keladigan bu mansab egasi mamlakat
boshqaruvi, moliya, soliq, xazina, poytaxtdagi ahvol bilan bog’liq eng muhim
masalalarni nazorat qilgan. Qo’shbegi lavozimiga davlatning tajribali, ishbilarmon,
siyosatdon kishilaridan tayinlanib, nomzod avval devonbegi mansabida faoliyat yuritgan
bo’lishi lozim bo’lgan. Turklardagi ulug’ vazir yoki Yevropadagi davlat kansleri singari,
qo’shbegi amirning eng yaqin maslahatchisi va ishonchli kishisi bo’lgan.Buxoro
amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to’lovlari boshqaruvi ham
qo’shbegi qo’lida bo’lishi bilan bir qatorda, u yer solig’ini yig’ish va yer-mulklarni
berishni ham nazorat qilgan.
Bulardan tashqari unga amir saroyi xavfsizligini nazorat qilish vazifasi ham
yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun ham amir shahardan boshqa joyga ketgan
paytda u saroy darvozaxonasining unga maxsus qurilgan joyida amir shaharga
qaytguncha kutib o’tirishga majbur bo’lgan. Har kuni kechqurun shaharning kechasi
qulflanadigan darvozasi kaliti qo’shbegiga olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa
kalitlar yana darvozabonlar boshlig’iga qaytarilgan. Shuningdek, qo’shbegi Buxoro
shahar hokimi bo’lish bilan birga, barcha beklarning oliy boshlig’i ham edi. Unga
barcha viloyatlar bo’ysungan. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning
ko’rsatmalari va qarorlari chiqib turgan. Qo’shbegi barcha ishlarni bevosita amirning
roziligi bilan qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar to’g’risida amirga yozma
yoki og’zaki axborot bergan.
Otaliq – amirlik markaziy boshqaruvida o’ziga xos vakolatga ega bo’lgan,
mang’it hukmdorlarining tayanchi hisoblangan va ularning hurmatiga sazovor bo’lgan
mansab egasi. Bu unvon mang’itlar davriga kelib otaliqqa olingan shaxsning
maslahatchisi va ishonchli kishisi, harbiy va ma’muriy ishlardagi asosiy vakiliga
aylandi. U, asosan, shahzodalar tarbiyasiga ma’sul bo’lgan. Unga Buxoro shahri va
Samarqanddan Qorako’lgacha bo’lgan hududlarda suv taqsimotini nazorat qilish
vazifasi yuklatilgan. Otaliq Shohrud kanali mirobligi vazifasini ham bajargan. Buxoro
amirligida ahamiyati bo’yicha uchinchi pog’onada moliya idorasi turgan, ushbu davlat
10

idorasini oliy moliyaviy amallardan biri sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat
boshqaruv tizimida ikkinchi 8
mansabdor shaxs hisoblangan. Devonbegi davlatda o’ziga
xos moliya vaziri maqomiga ega bo’lgan. U davlat xazinasi, zakot (xorijiy
mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan umumiy
davlat boshqaruvini amalga oshirgan. Devonbegini odatda quyi qo’shbegi (qo’shbegiyi
poyon) deb ham ataganlar. Uning bunday atalishiga sabab, bosh vazir – qo’shbegi arkda
o’tirib, faoliyat yuritgan bo’lsa, asosan, zakot yig’ish bilan bog’liq ishlarga mutassaddi
bo’lgan devonbegi qarorgohi arkdan pastda joylashgan. Shu boisdan aholi orasida
qo’shbegi bosh qo’shbegi, moliya vaziri esa quyi qo’shbegi deb atalgan. Uning
zimmasiga, shuningdek, Qorako’ldagi suv ta’minoti ham yuklangan edi.
Amirning ikki xazinasi bo’lib, uni bo’lish quyidagi tamoyilga asosan
amalga oshirilardi: ya’ni birinchi xazina,asosiy xazina, sarf qilinmaydigan hamda
daxlsiz sanalib, ikkinchisi xazina esa xarajatlar manbayi hisoblangan. Amir an’anaga
ko’ra faqatgina otasi yoki bobosi tomonidan qoldirilgan daromadlarni sarf etib, o’zining
foydasini saqlab qo’yardi.
8
Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққие|ти / Сагдуллаев.А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н.
– Тошкент: Академия, 2000. – Б.199
11

1.2. Buxoro amirligidagi mansab va unvonlar
Amirlikda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy masalalar bilan
shug’ullanuvchi vazirlik bo’lib, ushbu idora bevosita lashkar to’pchiboshisi (harbiy
vazir) tomonidan boshqarilgan. To’pchi qismlar boshlig’i mavqeyining bu darajada
oshishi bu davrdagi harbiy harakatlarda eng zamonaviy qurol – to’plarni ishlata
biladigan to’pchilarning ahamiyatidan kelib chiqadi. Lashkar to’pchiboshisi davlatdagi
barcha otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo’shinni boshqargan. U mahalliy
hududlarni harbiy masalalarda amalda yordam beruvchi maxsus vakillari orqali nazorat
qilgan.
Mahalliy boshqaruv . Amir yoki uning vakolati doirasida tayinlangan
mansabdor shaxslar, ya’ni amirning joylardagi vakili, mahalliy boshqaruvchilar hamda
beklar davlatning mahalliy boshqaruv organlari hisoblangan. Beklar yuqori tabaqa
vakillaridan bo’lib, asosan yirik yer egalari orasidan tayinlangan. Qoida bo’yicha
mansablar qarindoshlik asosida berilgan, ammo shuni alohida ta’kidlash joizki, oddiy
fuqaro ham bek bo’lishi yoki, aksincha, bek oddiy fuqaroga aylanib qolishi mumkinligi,
o’z navbatida, beklik boshqaruvi mas’uliyatli vazifa ekanligidan dalolat beradi.
Mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan beklar ko’p hollarda boshqaruv masalasida
markaziy boshqaruv tartibini joriy etishga harakat qilar edilar. Shuning uchun
amirlikning ayrim hududlarida vaqti-vaqti bilan mavjud hokimiyatni tan olmaslik
holatlari kuzatiladi.
Buxoro amirligida viloyatlar (bekliklar) huquqiy maqomi bo’yicha Bir-
biridan farq qilgan. Ayrim viloyatlar quyidagi sabablar tufayli keng imtiyozlarga ega
bo’lgan: Umuman olganda, bekliklarning maqomi ularning davlat va jamiyatga
keltiradigan foydasi miqdoriga bog’liq bo’lgan. Beklar asosan rentadan daromad
olganlar, chunki ular amirdan hech qanday moyana haqi olmaganlar, o’z navbatida, ular
aholidan soliq va boshqa majburiy to’lovlarni yig’ish ishlariga bosh-qosh bo’lganlar.
Samarqand viloyati- amirlikdagi boshqa viloyatlarga nisbatan nufuzliligi uchun,Qarshi
12

viloyati - ko’pincha davlat boshlig’i merosxo’ri hokimligi bo’lgani sababli, Chorjo’y
viloyati - urug’ davomchilari tomonidan boshqarilgani tufayli
Buxoro viloyati - qo’shbegining o’zi tomonidan boshqarilgani uchun o’z
o’rnida beklar amirning amaldorlari sanalib, amir tomonidan farmon asosida
tayinlanganlar hamda amirga hududiy birliklar bo’yicha iqtisodiy, Ijtimoiy va siyosiy
masalalar yuzasidan hisob berib turganlar. Yuqoridagi xususiyati bilan beklar ilgarigi,
ya’ni xonlik davridagi bek-amir lavozimidan keskin farq qiladi. Beklik mansabi Buxoro
amirligi tomonidan belgilab qo’yilgan «Unvonlar ro’yxati» 9
bo’yicha mansablik unvoni
tizimida 9 (to’qqiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan.
Tarixchi olimlar Shodmon Vohidov va Rahbar Xoliqovalarning qayd
etishicha, Mirzo Badi Devon o’zining «Majma ul-arqom» asarining oxirida Buxoro
amirligidagi unvon va mansablar haqida eng mufassal ma’lumot bergan. Mazkur asar
1798-yili yozilgan bo’lib, unda keltirilgan unvon, mansablar haqidagi amallar
amirlikning oxirgi kunlarigacha ba’zi o’zgarishlar bilan mavjud edi. «Majma ul-
arqom» 10
ma’lumotiga qaraganda, eng oliy mansab qozilar amali bo’lgan. Ulardan oliy
darajada Shayx ul-islom (diniy unvonlardan biri bo’lib, diniy ishlarni boshqargan va
nazorat qilgan), keyin qozi ul-quzzot, uchinchisi qozi askar (harbiy masalalar va harbiy
jinoyatlarni ko’rib hal qiluvchi mansabdor) va to’rtinchisi 11
viloyat qozisi bo’lgan.
Mafkuraviy munosabatlarda, ma’naviy hayotda, hukmdor sulola va oliy
hukmdor turish-turmushiga ta’siri jihatidan nihoyatda katta mavqega ega bo’lgan,
munozarali masalalarda qozilar murojaat etadigan yuqori mansab egalari bo’lgan Shayx
ul-islomlar zimmasiga fuqarolarning ziddiyatli masalalarini hal etish, ularning arz-
dodiga quloq tutish, aholini yaxshi ishlarga undash, yomonlikdan qaytarish kabi
vazifalar kirardi.
Ma’muriy-boshqaruv tizimining ajralmas qismlaridan biri fuqarolarning
arz va shikoyatlari, talab va iltimoslari asosida shariat qonunlariga suyangan holda
sudlov ishlarini amalga oshirishdan iborat edi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun mas’ul
9
2 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – Р.22.
10
Қаранг: Wheeler G. Modern history of Soviet Central Asia. – London: Weiden feld and Nicolson, 1964. – P.43.
11
Ҳолиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент: 2004. - № 4. – Б.42
13

etilgan shaxslar qozilar edi. Mang’itlar sulolasi davrida qozilik tizimini isloh qilishga
yo’naltirilgan ba’zi harakatlar ham amalga oshirildi. Shu martabalarning keyingi
ikkinchi pog’onasida muftiy(lar) turgan. Uning yuqori darajasi a’lam (davlatda fiqhiy
masalalar bo’yicha fatvo chiqaruvchi shaxs) unvoni bo’lib, sohibi yurish (muftiy askar)
lashkar tortishlar vaqtida fatvo berardi. Aholini shariat ta’qiqlagan harakatlardan tiyilib
turishiga va yaxshilikka oid harakatlarni qilishiga undash bilan shug’ullangan muhtasib
uchinchi darajada turardi. U sayidlar avlodidan bo’lishi lozim edi. Viloyatlarda esa sayid
bo’lmagan olimni ham muhtasiblikka tayinlardilar. To’rtinchi – mudarris bir umrga
berilib, ta’lim bilan mashg’ul bo’lmasa ham xazinadan maosh olardi. Ushbu mansab
egalariga amirlikda katta e’tibor berilgan bo’lib, ularning asosiy vazifasi talabalarga ilm
berish va ularni shariat yo’li asosida tarbiyalash bo’lgan. Shuni ta’kidlash joizki,
bo’lajak qozilar, beklar va boshqa mansabdor shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini
olishi shart bo’lgan. Ma’muriy-boshqaruv tizimida qozilar bilan bir qatorda muftiylar
ham katta rol o’ynaganlar. Muftiylik lavozimini egallagan shaxslar qozilar kabi shariat
asoslari va musulmon qonunshunosligi bo’yicha keng qamrovli bilimga ega bo’lishlari
lozim edi. Odatda, muftiylar turli munozarali masalalar bo’yicha shariat, hadislar
asosida «fatvo» va «rivoyatlar» tuzganlar. Qozilar munozara olib borayotgan tomonlar
vakillariga bunday «fatvo» va «rivoyatlarni» ko’rsatganlar, muftiylar ularga o’z
muhrlarini bosganlaridagina o’z hukmlarini chiqarganlar.
Muftiylarga XIX asrda quyidagicha ta’rif berilgan: «... muftiy ikkinchi
darajali ruhoniy amaldordir. U qozi kalonga yordamchi sifatida, arz va iltimosnomalar
bo’yicha Qur’ondan dalillar chiqaradi va kim haq, kim nohaqligidan guvohlik bildiradi;
hukm chiqarish qozi kalonga tegishlidir».
Muftiylarni tayinlash huquqi poytaxt shahar Buxoroning qozi kaloniga
berilgan edi. Muftiylar ichida ham o’ziga xos tabaqalanish mavjud bo’lib, ularning
yuqori toifasi a’lam deb atalgan. A’lamlar ham ikkiga bo’linib, ularning kattasi oxund,
keyingisi a’lam deb atalgan. XIX asrning 20-yillarida qayd etilishicha, Buxoro qozi
kaloni ixtiyorida ikki nafar muftiy bo’lib, ular muhr bosish uchun haq olganlar. Boshqa
viloyatlar qozilari huzurida esa bir nafardan muftiy bo’lgan.
14

Bundan tashqari yana to’rt mansab mavjud bo’lganki, ularni amir bevosita
sayidlik obro’-e’tiboriga ega bo’lganlarga in’om etgan.
Uchinchi darajali unvonlar olimlar, sayidlar, o’zbek va mahalliy
zodagonlar loyiq deb topilgan amaldorlarga berilardi. Ular maxsus tayinlov asosida
faoliyat yuritmasdan, balki ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar ushbu mansablarga har
qanday shaxs tayinlanishi mumkin bo’lgan.
Birinchisi mir asad . Ulamolardan yoki sayidlardan bo’lardi. Buxoro
rabotining ichki muhtasibligi bir farsaxgacha (bir farsax 6–8 km) uning zimmasida edi.
Ikkinchisi fayzi . Olim yoki sayid bo’lgan kishiga berilardi. Buxoro rabotining tashqi
muhtasibligi bir farsax masofagacha uning zimmasida edi.
Uchinchisi sadr . Buxoro rabotining bir farsaxlik hududining ichkarisidagi
vaqflar hisob-kitobi uning qo’lida edi.
To’rtinchisi sudur. Shu rabotning tashqarisidagi vaqflarning hisob-kitobi uning
vazifasi edi. Bu amaldorlarning shaxsiy muhrlari va mahkamalari bo’lgan.
Amirlikda rasman uchta diniy unvon – o’rog’, sudur va sadr mavjud
bo’lgan. Manbalarga ko’ra, madrasani tugatgan shaxs mulla, qozi, rais amallarini
egallashi mumkin bo’lgan. Yuqoridagi amallarda bir necha yil ishlaganidan so’ng shariat
huquqlari sohasida to’plagan bilim va tajribalari asosida bunday shaxslarga dastlab
o’rog’, keyin sudur va so’ngra sadr unvonlari berilgan. Eng oxirgi diniy unvoni bo’lgan
shaxslar qozikalon, muftiy, a’lam, oxun kabi diniy amallarni egallashi mumkin bo’lgan.
To’rtinchi xizmat pog’onasi – darajada qalam ahli turardi. Amirlik markaziy
boshqaruvida davlat boshlig’ining tashkiliy-ijrochilik ishlarini olib boruvchi bo’limi
mavjud bo’lib, unda quyidagi to’rt asosiy mansabdor shaxs o’ziga belgilangan vakolatni
amalga oshirar edilar:
-Birinchisi devoni kalon • Amir daftarining amini –saqlovchisi. Tanho, bilg’uva
hujjatlarga javobgar amaldor.
-Ikkinchisi mushrif • Amir beradigan in’om, hadyalar, ehson va iltifotlarni
maxsus daftarlarda yozib borardi.
15

-Uchinchisi daftardor • Tanhodor va Suyurg’ol egalarini ishdan olishva amalga
qo’yish tartibini nazorat qilardi.
-To’rtinchisi tanobchi devon • Bahorgi va kuzgi ekinlardan tushadigan xiroj,
kirimchiqim va xarajat ishlarini olib borardi.
Amirning kundalik ish yuritish masalalari bilan mashg’ul bo’lgan
mansablar:
Parvonachi - amir farmoniga binoan uning yorliqlarini umarolar va
zodagonlarga yetkazardi. Arabxona jamoasining rahbarligi ham uning zimmasida edi.
Dodxoh - Mazlumlar arz-dodlarini amirga yetkazib javobini qaytarardi. Amir
ijozati bilan ba’zan o’zi ham arizalarni ko’rib chiqardi.
Amirning yaqinlariga beriladigan amal va mansablar:
Ko’kaldosh - (asli ko’krakdosh) Amirning eng yaqin kishilaridan bo’lib, uning
dushmanlari, do’stlari va xayrixohlaridan xabardor bo’lib turardi.
Katta qushbegi - Ovchilar, ovchilik asboblari, qushlar va itlaridan xabardor
bo’lib turadigan amaldor.
Katta inoq - Umaro, shogirdpeshalar va boshqalarga amir suhbatiga musharraf
bo’lgan yoki bo’lmaganlari haqida xabar berardi.
Katta xoja - Saroy mahramlarining kattasi. Amir harami eshigining posboni.
Haramga lozim bo’lgan oziq-ovqat va kiyimkechaklarni yetkazib bergan.
Amir amri bilan otda saroyga kelishlari mumkin bo’lgan amal va
mansablar:
Kichik inoq - Amir muhrlari saqlanadigan sandiqchaga posbonlik qilardi.
Elchilarning arizalari avval kichik inoq qo’liga berilardi. U xatni ochib amir ijozati bilan
ovoz chiqarib o’qish uchun munshiyga berardi.
Katta mehtar - U musulmonlar ushr (dahyak)laridan ¼, g’ayrimusulmonlardan
ushrlarining yarmini, harbiylar ushrlarini nahdina, g’axsha va boshqa topilgan narsalar
bilan hisob-kitob qilib olar edi.
16

Devoni sarkor - U davlat mulklari, tegirmonlari, do’konlari hisob-kitob ishlarini
bajarib, amir haramiga tegishli xarajatlarini berardi. Ko’rinish kunidagi oziq -ovqatlar,
sarpolar xarajatini ham u berar edi.
Dasturxonchi - Amir dasturxoniga javobgar bo’lib, go’shtni dasturxonga
maydalab berib, mahramlarga boshchilik qilardi
Bakovuli kalon (m.-f.)- katta bakovul amir oshxonasi va uning xodimlarining
boshligi. Somjon tumanining mirobligi ham uning qo’lida edi.
Urogi xurd (kichik uroq;, t.-f.)- amirlar va azush rikob (uzangi) mulozimlari va
xizmatkorlari ustidan nazorat qilish uning vazifasi edi.
Kafshbardor (poyafzal ko’taruvchi, f.), asobardor (asa kutaruvchi, ar.f.),
chehraoqasi (f.-t.), jilovdorlar (t.-f.) xizmatkorlar q1atoriga kirardilar.Eshikoqoqsi,
chigatoybegi, tuqsabo va miroxuri kalon-katta miroxur saroyga otga minib kelishlari
mumkin bulsa ham lekin amir huzurida maxsus urinlari yus edi. Eshikog’osi-amir
saroyining posbonligi va muhofazati hamda Shofirkon tumanining hukumati va
mirobligi uning zimmasida edi.
Chigatoybegi (m.-t.) -chigatoy jamoasining boshligi va Mirobod tumanining
mirobligi ham uning qulida edi.
Tuqsabo (m.-t.)-amir dasturxoni ustiga idish-tovoqlarni tartib bilan quyib,
amirga sharbat, ayron va yaxob quyib be rardi. Amir majlisining dasturxonini nazorat
qilardi. Davlat boshqaruvida boshqa bir qator mansablar ham mavjud bo’lib, ular asosiy
vazifa bilan birga qo’shimcha vakolatlarga ham ega bo’lgan. Masalan, to’qsabo amir
majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga, xarqonrud tumanining hokimligi va
mirobligi ham uning qo’lida edi. Shu bilan birga to’qsabo harbiy harakatlar chog’ida
amir bayrog’ini ko’tarib yurgan. Eshikog’aboshi esa davlat boshlig’i o’z saroyida
bo’lgan vaqtda uni qo’riqlash bilan bir qatorda Shofirkon tumanini boshqarish va bu
hududlarda suv taqsimotini nazorat qilgan. Miroxur amir otxonasida ishni tashkil etish
bilan birga Komi Abu Muslim tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan
shug’ullanar edi. Yana uchta mansab mavjud bo’lib, ushbu mansablar harbiy ma’muriy
xarakterga ega edi. Ular saroyga piyoda kirib kelardilar. Martabalari kichik inoq
17

darajasiga yaqin edi. Ulardan birinchisi, qo’rchiboshi deb atalib, amir miltig’i va boshqa
quroli sozligi uchun javobgar bo’lgan. U surb (qo’rg’oshin), borut zaxiralarining
tayyorlanishiga javob berardi. Udaychi esa harbiy harakatlar jarayonida naqibning
ko’rsatmasiga binoan navkarlar va qo’shinning taqsimlanishi va joylashuvini kuzatish
vazifasini bajargan. Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig’i sanalib, davlatning
asosiy ichki va tashqi xavfsizligi masalalarini nazorat qilib turgan.
Amirlikda shig’ovul, miroxo’rboshi, mirshab kabi amallar bo’lib, ular ham
o’ziga xos ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shig’ovul – davlat
vakillari 12
va elchilarni qabul qilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan
shug’ullangan. Miroxo’rboshi 13
– hukmdorga tegishli bo’lgan otlarga yem-xashak
yetkazish masalasini tashkil qilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa shaharni qo’riqlash
vazifani bajargan. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, markaziy boshqaruvda o’sha
davrda o’zga davlatlarda amalda mavjud bo’lmagan tartib, ya’ni harbiy yig’inlar paytida
mahalliy boshqaruv vakillari markaziy boshqaruvda bevosita ishtirok etganlar.
Chunonchi, chandavul, qorovul, yo’lchi va josus kabi.
Tarixiy manba va adabiyotlarda Buxoro amirligining XVIII asr o’rtalari –
XIX asr birinchi yarmidagi ma’muriy-hududiy tuzilishi haqida mufassal ma’lumot
deyarli uchramaydi. Uning poytaxti, oldingi sulolalar davridagidek, sharqda eng
mashhur shahar sifatida e’tirof etilgan Buxoro shahri edi. Amirlik ma’muriy-hududiy
jihatdan viloyat (beklik) va tumanlarga bo’lingan bo’lib, har bir viloyat, o’z navbatida
amlokdorliklarga bo’lingan va bek tomonidan tayinlanadigan, lavozimidan ozod
etiladigan amlokdor tomonidan boshqarilgan. amlokdorliklar esa bir necha
qishloqlardan tashkil topgan, ularni qishloqning yoshi ulug’ va tajribali oqsoqollari
boshqargan.
Buxoro mamlakati 28 viloyat (bogot)ga bulinar edi. Eng katta viloyatlarga
amirning uzi hokimlarni tayinlardi. Bu viloyatlarga Nurota, Qorakul, Chorjo’y, Karshi,
Kelif, Shahrisabz, Yakkabog, Kitob, Xuzor, Sorategin, Boysun, Hisor, Deppov, furgon,
12
Қаранг: Holdsworth M. Turkestan in the nineteenth century. A brief History of Khanates of…. – Oxford: 1959. -
P.9.
13
Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С.233
18

Baljuvon,Kulob, Qo’ubodiyon,Darvoz,Rushon,Samarkand,Miyonkol, Farob,Urmetan va
Maschohlar kirar edi. Valiahdga qarashli mulk Qarshi hisoblanar edi. Amir
Abdulahadxon davrida (1885-1910 yy.) quyidagilar viloyatlarda hokim bulgan: Xisorda
Abdulmuminxon Abbosiy o’g’li, Baljuvonda Rahmonqulixon devonbegi, Xuzorda
Akramxon tura, Chiroschida Umarxon Akramxon tura ugli, Boysunda Abdulali inoq
ibni Sherali inoq, Shahrisabzda Turobqul devonbegi, Kitob hokimi Avliyoqul
devonbegi, Qarshida To’raho’ja sadr, Xatirchida Abdurhmon inoq, Chorjuyda Mirzo
Nizomuddin Urganjiy, Karmanada Mirzo Rahmatulloh dodxoh, Nurotada Iskandarbek 14
.
«Tarix-i nofey” ma’lumotiga Karaganda, alohida viloyatlarga tobe bulgan shahar va
nohiyalar ham bulgan. Masalan, Muminobod Kulobga; Xovaling va Qungirot
Baljuvonga; Dushanbe va Qoratog’ Hisor hokimiga, Romitan, Haydarobod, Ba-
hovaddin, Xuja Buston, Xuja Ubon, Xuja Orif, Vobkent va Zandana Buxoro shahriga
tobe bulgan ekan.
X asrning boshlarida amir shaxsan viloyatlarga hokim (bek, voliy), qozi va
raisni tayinlardi.« ajma’ ul-arom” ma’lumotiga Qaraganda, amirlik yana uyidagi
ma’muriy-hududiy bulaklarga bulinar edi, chunki bu tartibda xiroj, zakot va solislarni
olish ^ulay bulgan. 100 ming tanobdan iborat sugorildigan yertum anga, 50 ming
tanobdan iborat razora (minglik)ga, 25 ming tanob sugoriladigan yer nimxazoraga, 10-
15ming tanob yer biror bir anhor (ariq)ning obxuri (sugoriladigan)ga, 400 tanobga ega
bulgan mulk qariya va 300 tanobli yerni mazra’a (ekinzor) deb atardilar 15
.
14
Muxammad arif ibn Abdush ukur-Sadri Ziyo. Zikri salatanati podsh oxini mangit dar ovaraunnaxr. // K^lezma.
z.F bu Ray^on Beruniy nomidagi arkshunoslik instituti xazinasi № 2241, 101*. var.
15
Mirzo Badi Divon. Majmuo ul-Arqom 18 bet
19

II BOB. BUXORO AMIRLIGINING MA’MURIY TUZILISHI
2.1 . Amirlikning ma’muriy-hududiy tuzilishi
Shunday qilib, Buxoro mamlakati 27 viloyat va 11 tumanlardan iborat edi. 16
Hamma tumanlar (tumanot) Buxoro shazfi atrofida joylashgan bulib, ulardan ikkitasi
Shimli Rud va Janubi Rud 1915-yilga kelib tuman nomini oldilar. 17
Buxoro shahridan
oqayotgan Shahrudning shimoli va sharqida joylashgan bu tumanlarning ma’muriy
markazi yo’q edi. Mazkur tmanlarning aholisi Buxoro sadr raisiga soliqlarni to’lardilar.
Qolgan tumanlarda ma’muriy va moliya hokimiyati qozikalon itoatida bulgan shu
tumanlar qozilarning qo’lida edi. Aksar tumanlar aholi yashaydigan eng katta mahallalar
nomi bilan ham atalgan edi. Masalan, G’ijdivon - Xarqonrud, Komot - Vobkand,
Simjon-Romitan nomlari bilan ham tilga olingan, manbalarda qayd qilingan. 1916-yil
ma’lumotlariga Karaganda har bir tumanda 120 dan 340 tagacha aholi manzillari
bulgan. Buxoro amirliginirg viloyatlari Zarafshon, Qanshadaryo, Surxondaryo va
Amudaryo sohillari va vohalarida joylashgan edi. Viloyatlar ma’muriy markazlari nomi
bilan atalardi. Eng katta viloyatlar mamlakat-ning sharqida joylashgan edi. 1914-1916
yil ruyxatlariga qaraganda Baljuvovda 1420 aholi punktlari, Xisorda-1200, Qorateginda
- 700, Kulobda - 635 aholi Yashaydigan joylar bulgan. Turkman viloyatlari 100 dan 500
ta aholi punktlaridan iborat bulib, tumanlar hududiga teng kelardi. Aholi yashash joylari
sonining ko’pligiga qarab sharqiy viloyatlar yuqori mavqega ega bo’lgan. Buxoro
amirligida viloyatlar va tumanlar ma’muriy-hududiy jihatdan turli xil shaklda bo’lingan.
Shu bilan birga, u yoki bu tuman va viloyatning hududi amlokdorlik, mavze, guzar va
masjid deb atalgan. Har bir mavze masjid deb nomlangan o’ndan ortiq hududiy
birliklardan iborat bo’lgan. Mavze qishloq yoki masjid kabi nomlangan hududiy
birliklarga nisbatan katta birlikni tashkil etgan. Amirlikdan mustaqil bo’lishga intilgan
hududlar, qo’shni xonliklar bilan hudud talashishlar, yurishlar natijasida Buxoro
amirligining siyosiy xaritasi tez-tez o’zgarib turgan. Sulolaning birinchi vakili
16
Qar O’z MDA F.I -1261-tasnif 51-yig’ma jild
17
Tamkin bduraxm on Buxoriy. atoli’ al-foxira va matolib at-tarixa. // Kulozma. fondi № 8245. 207 6 - 208* varak
20

Muhammad Rahimbiy o’z hukmronligini davlat uchun muhim bo’lgan mustaqil yoki
yarim mustaqil holatga kelib qolgan ma’muriy-hududiy birliklarni qayta birlashtirishdan
boshlagan. U Hisor va Shahrisabz bekliklarini amirlik tasarrufiga to’liq o’tkazgan.
Aksar qismi qishloqlar-dan iborat amlokparga bulinar edi. Ayni vazrgda ba’zi
tuman va viloyatlar mavzelardan iborat bulgan. Kup holatlarda esa tu man yoki viloyat
ham amlok va mavze, ham guzar va masjidlardan tashkil topgan. Olimlar xulosalariga
qaraganda, mahalliy ma’muriyat namoyandalari mavzeni qishloq; va masjidlardan
kattaroq hududiy bulinma hisoblardilar. Karki viloyati mavzelarga bulinsa ham, ular uz
navbatida bekchalarga tahsim bulgan.Nurato guzarlarga. ular esa qishloqlardan iborat
bulgan. Qarotegin rabova (rahaba, ya’ni suv, sugorish yuli degan suzdan Sh.V.), rabova
esa mavze va qishloqzordan iborat bulgan.Pomir viloyatlaridagi Rushon va Shugnon
ma’muriy nohiyalari oqsoqollik deyilgan.Aholi yashaydigan joylar hujjatlarda uchta
atama-qishloq mavze. deha (deh, dehcha, dehot) orqali
qayd qilingan.
Markaziy hokimiyatga bo’ysunmasdan, mustaqil siyosat olib borishga intilgan
Hisor, Shahrisabz, O’ratepa, Xo’jand, Panjikent, Qorategin, Darvoz, Rushon,
Shug’non 18
va boshqa hududlar isyon ko’tarib, ma’muriy birlik tarkibidan chiqishga
harakat qilganlar. Masalan, Doniyolbiy hukmronligi davrida Buxorodan bir qator
viloyatlar ajralib chiqdi. O’ratepa va Xo’jand hukmdorlari Jizzax, Xatirchi,
Kattaqo’rg’on, Samarqandni ishg’ol etib, hattoki Buxoroni ham bosib olmoqchi edilar.
Uzoq urushlardan so’ng Xo’jand va O’ratepa yerlari ozod etildi. Amir Haydar
hukmronligi davrida Buxoro amirligiga uning asosiy hududi – Zarafshon vodiysi va
Qashqadaryo vohasidan tashqari hozirgi Turkmanistonning sharqiy qismi,
Shohmurodning yurishlari natijasida qo’lga kiritilgan Marv shahri, hozirgi
Afg’onistonning bir qismi, shu bilan birga hozirgi Tojikistonning qator tumanlari –
Hisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent va Zarafshonning yuqori tomonlaridagi kichik tog’li
o’lkalar ham qarashli edi. Shuningdek, Buxoroning shimoli-sharqida joylashgan
Turkiston shahri ham uning qozoq tumanlari bilan birgalikda amirlikka tegishli edi.
18
Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий: Қўле|зма Ўз ФА ШИ, инв. № 37/VI
21

Buxoro amirligi tarkibiga kiradigan ko’plab viloyatlar yarim tobe mulklar ko’rinishida
bo’lib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan markaz bilan o’ta kuchsiz aloqada bo’lgan. Ayniqsa,
cheksiz qumliklar ortida joylashgan Murg’ob vohasi amirlik bilan kuchsiz aloqada edi.
Amir Nasrullo hokimiyatni qo’lga olgandan keyin Shahrisabz, Kitob hokimliklari
o’zlarini mustaqil deb e’lon qilgan edilar. Boshqa bir qancha viloyatlar ham amirga
faqat rasman bo’ysunishgan. 1840-yilda amir Nasrullo Xo’jand va O’ratepani Qo’qon
xonidan tortib olib 19
, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ viloyatlarini ham o’ziga
bo’ysundirdi. Amir Nasrullo Shahrisabz viloyatini bo’ysundirish uchun 32 marta yurish
qilib, 1856-yildagina o’z maqsadiga erishdi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir
Nasrullo hukmronligi davrida, Buxoro tarkibida, asosan, 30 ta viloyat (beklik) bor edi.
Ular Qarshi, G’uzor, Chiroqchi, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’, Boysun, Denov,
Sherobod, Hisor, Qorategin, Darvoz, Baljuvon, Shug’non, Rushon, Ko’lob,
Qo’rg’ontepa, Qo’badiyon, Kalif, Karki, Burdalik, Qalaqli, Narazm, Chorjo’y,
Karmana, Ziyovuddin, Nurota, Xatirchi, Urgut va Samarqand viloyatlaridir. Ulardan
tashqari bu davrda Jizzax, O’ratepa, Toshkent, Turkiston va boshqa qo’shni hududlar
ham amirlik tarkibiga vaqtincha kiritilgandi. Ma’lumot o’rnida qayd etish joizki, XIX
asrning birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 million atrofida aholi istiqomat qilardi.
Aholining katta qismi amirlikning sersuv vohalarida yashar, jazirama issiq, suvsizlik
hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho’llari deyarli kimsasiz yastanib yotardi.
Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G’uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe,
Ko’lob va boshqalar amirlikning yirik shaharlari va aholi markazlari edi.
Zarafshon vodiysida – 300–350 ming; Qashqadaryo vohasida – 500
ming;Surxondaryo vohasida – 200 ming; Sharqiy Buxoroda – 500 ming aholi 20
yashar
edi. Amirlikning yirik shaharlari: Buxoroda – 60 ming, Samarqandda –50 mingga yaqin
aholi istiqomat qilardi. Aholi etnik jihatdan ko’pgina qavm va urug’lardan iborat bo’lib,
ularning katta qismi o’zbeklar edi. Buxoro amirligi aholisining etnik tarkibi xilma-xil
19
Қаранг: Муҳаммад Шариф. Тож ут-таворих: Қўле|зма Ўз ФА ШИ, инв. № 9265
20
Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред.
Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.47.
22

edi. Vardonze, Samarqand, Qarshi 21
atroflarida yashab, amirlik bozorlariga qora va
kulrang qorako’l yetkazib bergan arablaraholining uncha katta bo’lmagan qismini
tashkil qilgan. Amir Haydar tomonidan to’rt ming marvlik oilaning Samarqand atrofiga
ko’chirilishi bilan soni ortgan forslar, turkmanlar; dasht yerlari va mamlakatning
shimolida, shuningdek, Zarafshon vodiysida yashagan qoraqalpoqlar; shimoli-
sharqdayashagan Kichik va O’rta juz qozoqlari vakillari ham aholining muayyan
qismini tashkil qilgan. Mamlakatda «Buxoro yahudiylari», Samarqand va Qorako’l
atrofida yashagan lo’lilar, shuningdek, bu yerga turli maqsadlarda kelib, qolib ketgan
ruslar, tatarlar, afg’onlar, hindlar, qalmiqlarni ham uchratish mumkin edi. Poytaxt
shaharda yahudiylarning 800 oilasi yashagan.
O’rta Osiyoda yer egaligi tartibi, asosan, shariat tartib-qoidalariga
asoslangan. Buxoro amirligida esa shariat normalari mahalliy urf-odat, an’analar bilan
aralashib ketgan. Yerga egalik qilish, undan foydalanishga ruxsat berish davlat boshlig’i
– amir ixtiyorida bo’lib, bekliklarda ushbu vakolatni viloyat hokimlari – beklar amalga
oshirganlar. Shu bilan bir qatorda, yerga nisbatan davlatning egaligi va uning davlat
boshlig’i tomonidan taqsimlanishi, o’z navbatida, xususiy yer egaligini inkor etmagan.
Buxoro amirligida yerlar, asosan, uch qismga: davlat (bu amlok yerlar deb ham atalgan),
xususiy (mulk), vaqf yerlari (mulki vaqf)ga bo’lingan. M.A.Abdurayimov o’z
tadqiqotlarida Buxoro amirligidagi yerlarni quyidagi guruhlarga ajratgan: Ekiladigan yer
maydonlarining asosiy qismini davlat yerlari tashkil qilgan. Amir eng katta yer egasi
hisoblangan. Davlat yerlarini rasman sotish, hadya etish hamda vaqfga berish
ta’qiqlangan bo’lsa-da, bunga doim ham amal qilinmagan. Davlat yerlari bo’sh yotgan
yerlar (qamishzorlar, toshloq, to’qayzor, tog’oldi)ni o’zlashtirish hisobiga ko’paytirib
turilgan. Bunday yerlarni o’zlashtirgan shaxslar bir necha yil soliqlardan ozod etilib,
keyin belgilangan tartibda soliq to’laganlar. Undan tashqari davlat yerlari hukmdor
oldida katta gunoh qilgan yirik yer egallaridan musodara qilingan yerlar hisobiga hamda
merosxo’ri bo’lmasdan vafot etgan shaxslarning yerlari davlat ixtiyoriga o’tishi
21
Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX– нач. XX вв.) – Ташкент:
Университет, 2001. – С.4.
23

hisobidan ham ko’paygan. Davlat yerlari soliqlarni «xiroj» tariqasida yer rentasini
to’lagan dehqonlarga foydalanish uchun berilgan. Ular bu yerlardan foydalanganliklari
uchun davlatga belgilangan tartibda soliq to’lashgan.
Davlat yerlarining boshqa bir qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat
mansabdorlariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg’ol shaklida in’om etilgan.
Lekin mang’itlar hukmronligi davrida suyurg’ol egalari ashtarxoniylar davridagidek
mavqedan mahrum etildi. Suyurg’ol egasi davlat xazinasiga xiroj to’lashi hamda oliy
hukmdorning chaqirig’iga ko’ra zarur holatlarda o’z qora cherigi bilan harbiy
yurishlarda ishtirok etishi lozim edi. Amir Nasrullo davridan boshlab yer egaligining
tanho shakli tarqaldi. Nasrullo o’ziga bo’ysunmagan amaldorlar va urug’
oqsoqollarining yerlarini musodara qilib, bunday yerlarni vaqtincha egalik qilish huquqi
bilan o’z tarafdorlariga hadya (tanho) qilgan. Tanhodor yerga emas, mansabining
darajasiga qarab shu yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilardi. Eng
kichik tanho yeri 36–60 tanobni tashkil etgan. Xazinaga eng ko’p soliq ham ana shu
yerlardan tusha boshladi. Davlat rasmiy sur’atda yerning oliy darajadagi egasi
hisoblansa-da, XIX asrga kelib amlok yerlarining o’zi ham turli sabablarga ko’ra
xususiy shaxslar qo’liga o’tib borganligi kuzatiladi.
24

2.2. Buxoro amirligida yer egaligi munosabatlari
Mulk yerlariga egalik qilish quyidagi huquqiy asoslarda vujudga kelgan:
yerlar amir tomonidan taqdim etilganda; tashlandiq yerlarni o’zlashtirishdan; amlok
yerlarining ma’lum bir qismini ushbu yer egasiga egalik qilish huquqi saqlanib qolinishi
sharti bilan mulk yeri tariqasida ajratish huquqi bilan. Yer-mulk egaligining bir qismi
davlat xizmati bilan bog’liq bo’lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha
yashab kelayotgan arablar jamoasiga qarashli bo’lgan. Bu yer egaligi shakli qo’zg’almas
mulk hisoblangan hamda hech qanday cheklanishlarsiz meros qilib qoldirish mumkin
bo’lgan. Mulk yerlaridan olinadigan soliqlar haqida tadqiqotchilarning turli fikrlari
mavjud. Buxoro amirligida mulk yerlarining uch turi mavjud bo’lgan: mulki xurri xolis
– mulk yerlarining eng mukammal shakli bo’lib, bu turdagi yerlar barcha soliq va
yig’imlardan ozod etilgan; mulki xiroj – yer egalari tomonidan xiroj solig’i to’lanadigan
yerga nisbatan mulk shakli 22
; mulki ushr – ushr solig’i to’lanadigan yer turi. Bunda
olingan hosilning o’ndan bir (1/10) qismi miqdorida soliq undirilgan. 23
Mulki xurri xolis davlat xizmati bilan bog’liq edi. Bunday yerlar urushlarda
jasorat ko’rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna
ko’rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo’lgan
shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan. Buxoro amirligida faqatgina mulki xurri xolis
yerlaridangina soliq olinmas, qolgan barcha yer egaligi shakllaridan soliq olingan. Yirik
xususiy yer egalari bevosita xo’jalik yuritishmasdan, o’z yerlarini chorakorlik va
mardikorlik asosida ijaraga berishgan. Amirlikda dehqon ahli foydalanayotgan yerlarga
nisbatan mulki xiroj atamasi ishlatilgan. Bunday yerlardan rasman hosilning uchdan biri
miqdorida soliq belgilangan bo’lsa-da, amirlikning har bir hududida o’rnatilgan va
belgilangan tartib hamda urf-odatlarga ko’ra, soliq miqdori hosilning uchdan biridan to
beshdan birigacha bo’lgan.
22
1 Қаранг: Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – С.94
23
2 Қаранг: “Туркестанские ведомости”. 1908. 27 мая
25

Vaqf yerlari – bu masjid, mozor, xonaqoh, maktabxona, madrasa va
maqbaralar 24
uchun ajratilgan yerlar edi. Vaqf yerlari asosan diniy muassasalarga yer
maydonlarini meros qoldirish hamda xayr-ehson qilish natijasida vujudga kelgan bo’lib,
u yer egaligining alohida shaklini tashkil etgan. Masjid, madrasa, qabristonlarning
asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talaba, mudarris hamda mutavallilarga beriladigan
nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan daromad hisobidan qoplanar edi. Vaqf
mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo’yilgan. Mutavalli, asosan, vaqf egalari
avlodlaridan tayinlangan bo’lib, u vaqf hujjatlariga asoslanib foydani taqsimlab chiqqan.
Amirlikda vaqf yerlarini sotish, bunday yerlardan soliq olish taqiqlangan bo’lsa-da,
manbalar va hujjatlar bunga amal qilinmaganini ko’rsatadi.
Amirlikda vaqf yerlari Xiva va Qo’qon xonliklari kabi ruhoniylarning davlat
va jamiyatdagi rolini iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlagan. Mamlakatda vaqf
mulklarining turli shakllari mavjud bo’lib, o’z yerini chegaralangan shartlarda vaqf
mulkiga topshirgan shaxslarga bir vaqtning o’zida vaqf yeri uning manfaatiga xizmat
qilish imkonini berardi. Yerlarning vaqfga aylanishi har xil shartlarda amalga oshirilgan.
Masalan, ba’zi hollarda o’z mulkini vaqfga qo’ygan shaxs umrining oxirigacha ushbu
mulkdan foydalanish huquqini saqlab qolishi mumkin edi. Ushbu mulkdan olinadigan
daromadlar o’rnatilgan vaqf tartibi bo’yicha vaqfga topshiruvchi shaxsning vafotidan
keyin amalga oshirilgan. Vaqf yerlari orasida «xususiy vaqflar» («oilaviy vaqflar»)
alohida o’rin tutgan. Buxoro amirligida bunday shakldagi vaqf mulklari «vaqfi avlod»
deb nom olgan. Vaqfi avlod yerlari meros tariqasida o’z avlodiga, ya’ni keyinchalik ham
bir urug’ning a’zolariga meros tariqasida qolib keladigan yer toifasiga kirgan. Vaqfi
avlod mulklarini tashkil qilgan shaxslar o’z merosxo’rlariga vaqfdan keladigan
daromadlarning u yoki bu qismiga masjid yoki madrasalar qurishni vasiyat qilib
qoldirganlar.
24
Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX– нач. XX вв.) – Ташкент:
Университет, 2001. – С.5
26

XULOSA
Buxoro amirligining boshqaruv tizimi o‘z zamonasining murakkab va ko‘p
qirrali siyosiy tuzilmalaridan biri hisoblanadi. Ushbu tizim Sharq siyosiy an'analari
va Islomiy huquqiy me'yorlar asosida shakllangan bo‘lib, markazlashgan
monarxiya tamoyillariga asoslangan edi.
Amirlik boshqaruvida davlat hokimiyati uch asosiy bo‘g‘indan iborat edi:
markaziy hokimiyat, mahalliy boshqaruv va diniy-ma'rifiy idoralar. Markazda
amir barcha hokimiyatning mutlaq sohibi bo‘lib, uning qarorlari davlatning barcha
sohalariga ta’sir ko‘rsatardi. Shu bilan birga, davlat ishlarini samarali tashkil
etishda vazirlar, qozikalon va boshqa yuqori martabali mansabdorlar muhim rol
o‘ynagan.
Mahalliy boshqaruvda esa bekliklar va ularning boshida turgan hokimlar
aholi bilan bevosita aloqada bo‘lib, markaziy hokimiyatga bo‘ysungan holda
hududiy muammolarni hal qilgan. Bunday tizim hududiy barqarorlikni saqlash
bilan birga, markaziy hokimiyatning ta'sirini ta'minlashga xizmat qilgan.
Diniy va ma’rifiy idoralar davlatning ijtimoiy hayotini boshqarishda asosiy omil
bo‘lgan. Ular nafaqat aholining ma’naviy tarbiyasiga, balki siyosiy barqarorlikni
ta’minlashga ham xizmat qilgan. Ayniqsa, Islom huquqi – shariat qonunlari davlat
boshqaruvida yetakchi mavqega ega edi.
Xulosa qilib aytganda, Buxoro amirligining boshqaruv tizimi markazlashgan
boshqaruv tamoyillariga asoslangan holda mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish
elementlarini ham o‘z ichiga olgan. Bu tizim uzoq muddat davomida davlat
barqarorligini saqlashga imkon berdi. Shu bilan birga, siyosiy va iqtisodiy
27

o‘zgarishlarga moslashuvchanlikning yetishmasligi keyinchalik uning
zaiflashishiga olib keldi.
Ushbu boshqaruv tizimi bugungi kunda O‘zbekiston tarixiy merosi sifatida
o‘rganilishi va tahlil qilinishi zarur bo‘lgan bebaho tajribadir.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Agzamova G.A. O’zbekiston shaharlari XVI – XIX asrning o’rtalarida. T.:
Adabiyot uchqunlari, 2017. 74–168-b.
2.Begnayev D. XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligining Rossiya
bilan savdo aloqalari // ToshDU xabarlari. 1998. 2-son. 36–39-b.
3.Eshov B.J., Odilov A.A. O’zbekiston tarixi. II kitob (XVI asr o’rtalaridan –
XIX asr ikkinchi yarmigacha). Oliy o’quv yurtlari tarix fakultetlari talabalari
uchun Darslik. – T.: Donishmand ziyosi, 2020. 251–268-b
4. Oblomurodov N., Tolipov F. O’zbekistonda soliqlar tarixi. – T.:
Iqtisodmoliya, 2009. 77–99-b.
5.Ochildiyev F.B. XVIII asrning Ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi
yarmida Buxoro – Rossiya o’rtasida olib borilgan savdo aloqalari // O’zMU
xabarlari. 2018. ½-son. 52–55-b.
6.Po’latov X. Shaharsozlik tarixi: o’quv Qo’llanma. – T.: Fan va texnologiya,
2008. 205–225-b.
7.Sagdullayev A., Aminov B., Mavlonov O’., Norqulov N. O’zbekiston
Tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. I qism. – T.: Akademiya, 2000. 198–
214-b.
8.Sagdullayev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi
(qadimgi davrlardan XIX asr o’rtalariga qadar). – T.: Akademiya, 2006. 122–
124-b.
29

Купить