Buxoro xalq sovet respublikasi boshqaruvi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	59.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Buxoro xalq sovet respublikasi boshqaruvi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….2-4
I BOB. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi.
1.1 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi va unda yuz bergan iqtisodiy
o’zgarishlar…………………………………………………………………5-14
1.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasida Fayzulla Xo’jayev faoliyati……..15-21
II BOB. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining boshqaruv organlari.
2.1 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining boshqaruv organlari faoliyati…22-26
2.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tugatilishi……………………..27-30
Xulosa…………………………………………………………………….31-32
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………33
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi .
O`zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishganidan so`ng vatanimiz
tarixini obyektiv va xolisona tadqiq qilish, tarixiy haqiqatni xalqimizga yetkazish
yo`lida ulkan ishlar amalga oshirildi. Sho`ro davri tarixini yangidan tadqiq qilish,
o`sha davr tarixiy adabiyotlarida tanqidiy nuqtai nazaridan yondashib ish ko`rilishi
barobarida samarali yutuqlarga erishilganligi sir emas. O`zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov: “Men sho`ro davrida yozib
berilgan tarixni hisoblamayman, chunki o`zgalar yozib bergan tarix, hech qachon
xolis bo`lmaydi”. deb ta’kidlaganlarida to`la haqli edilar. Mustaqillik yillarida
ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix ilmining tarkibi qismi bo`lmish tarixshunoslik
masalasida erishilgan yutuqlar zalvorli va asrlarga tatigulikdir.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz
haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 1
degan fikrlari buning yaqqol dalilidir.
О ‘zbekistonning kelajagi, uning istiqboli, birinchi navbatda yoshlar tarbiyasiga,
ularni sog‘lom qilib о ‘stirishga, milliy g‘oya, milliy mafkura va о ‘z Vataniga
sadoqat ruhida tarbiyalashga bog‘liq b о ‘lib, bu murakkab jarayonni muvaffaqiyatli
amalga oshirish mustaqil mamlakatning eng dolzarb vazifalaridan biridir.
“Tarix O`zbekistondagi tub demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi
hayotbaxsh chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va Samarqandning
ko`hna madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan meros tarixiy xotiramizni
uyg`otmoqda, yangicha fuqarolik ongini shakllantimoqda”, deb yozgandilar.
Birinchi Prezidentimiz. Mavzu dolzarbligini oshiradigan omillardan yana biri,
1997-yilda YUNESKO qarorgohi Parijda (Fransiya) Buxoro va Xiva
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.:
O‘zbekiston, 2016. B .13
2

shaharlarining 2500 yilligi tantanalarini jahon miqyosida nishonlanganligidir.
Ushbu yubiley bayramlari arafasida undan keyin o`tgan tarixiy davr ichida
tarixchilarimiz, publitsist va jurnalistlarimiz, adabiyotshunos olimlar Buxoro
o`tmishiga oid nodir asarlar yozdilar. O`zbek milliy davlatchiligi tarixida garchi
qisqa davr yashagan bo`lsada Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (1920-1924-yillar)
muhim bosqich bo`lganligini qayd etish o`rinlidir. Buxoro Xalq Sovet
Respublikasida F.Xo`jayev boshchiligida milliy hukumatning shakllanishi, milliy
mustaqil rivojlanish sari amaliy qadamlar qo`ydi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
hukumati mustaqil davlat sifatida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va harbiy islohotlar
olib bordi. Yangicha va demokratik, zamonaviy davlat qurish g`oyalarini baland
ko`tarib chiqdi va sho`ro mustamlakachiligi tahdid solib turgan bir davrda milliy
mustaqil davlat sifatida boshqa davlatlar bilan teng huquqli aloqalar o`rnatdi.
Mustaqillik yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tarixini, o`sha davrlarda
kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni, iqtisodiy-madaniy rivojlanish
xususiyatlarini yangicha tafakkur nuqtayinazaridan yoritgan talaygina asar va
maqolalar yaratildi. Tadqiqotning mavzusining obyekti.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishidan to tugatulishiga, uning
boshqaruv organ faoliyati etib bergilandi. Tadqiqotning mavzusining
predmeti. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi mavjud bo`lib turgan davrdagi
mahalliy matbuot materiallari, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davlat va siyosat
arboblari maqola va asarlari, mustaqillik davri matbuot materiallari, asarlari,
tarixshunos olimlarning maqolalaridan tanqidiy nuqtai nazardan foydalanib ularni
tahlil etishdir. Tadqiqotning maqsadi
Mavzusini o`rganishda ilmiy metodologiya asosida o`rganish maqsadi qo`yildi.
Tadqiqotning vazifasi
Qo`yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: Buxoroda
amirligining tugatilishi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil etilishini
yoritib berishdir. Vazifalari esa quyidagicha - Buxoro amirligining
tugatilishi va siyosiy o’zgarishlarni tahlil qilish; - Buxoro amirligining
sovetlar tomonidan tugatilishi va bunda “yosh buxorolik” larning tutgan o’rni;
3

- Buxoro Xalq Sovet
Respublikasining tashkil topishi va uning boshqaruvini o’rganish;
- Buxoro Xalq
Sovet Respublikasida Fayzulla Xo’jayev faoliyatini yoritib berish;
- Buxoro Xalq
Sovet Respublikasining tugatilish bosqichlarini tahlil qilishdir. Kurs ishi
tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy
35 betni tashkil etadi.
4

I BOB. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi.
1.1 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi va unda yuz bergan
iqtisodiy o’zgarishlar
1919-yil oxiri - 1920 yil boshida Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik
Respublikasi hukumatining topshirig‘i bilan uning О ‘rta Osiyodagi vakillari, aslida
“nazoratchilari”, Turkkomissiya va Turkbyuro Xiva xonligi va Buxoro amirligini
ag‘darishga va sovet Rossiyasiga tobe sovet andozasidagi davlatlar tashkil qilishga
tayyorgarlikni boshlab yubordi. Bu siyosatni amalga oshirishning birinchi
bosqichida Xiva xonligi Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumatining qizil armiyasi tomonidan tugatildi va uning ta’siridagi Xorazm Xalq
Sovet Respublikasi tashkil qilindi. Bolsheviklarning navbatdagi vazifasi Buxoro
amirligini qulatish va sovet hukumatiga qaram davlatni tashkil etish edi. Buxoro
amirligiga Qizil armiyaning xujumi oldidan Turkkomissiya, Turkbyuro
tashkilotlari Buxoroga hujum qilmaslik t о ‘g‘risida va’da bergan edilar 2
. Bolshevik
rahbarlarining amaliy hatti-harakatlari esa Buxoro bilan tinchlik va d о ‘stlik
haqidagi bergan s о ‘zlariga mos kelmas edi.
Keyinchalik Said Olimxonning yozishicha, “Bolsheviklardan
b о ‘lgan bu jamoaning tartib-qonunlarini na k о ‘rib b о ‘lindi, na bilib b о ‘lindi.
Chunki, hamisha beqarorlik yuzaga keldi, bu jamoa hukumatni xarob etib,
mamlakatni vayron qilishga y о ‘l q о ‘ydi, dinlarni, ibodatxonlarni y о ‘q qilishdi,
m о ‘tabar va davlatmand b о ‘lgan har bir guruh mol-mulkini bosib olib, talon-taroj
qildilar, о ‘zlarini qatl etishni о ‘zlariga burch deb bilardilar 3
. Ularning s о ‘zlariga
ishonmaydigan darajaga kelindi”. Xiva xonligining Qizil armiya tomonidan
tugatilishi Buxoro amirini tashvishga solib q о ‘ydi. Amir shoshilinch ravishda
mamlakat mudofaa qudratini mustahkamlashga kirishdi. Buxoro amirligining
muqaddas chegaralarini, uning erkinligi va mustaqilligini himoya qilishga
qaratilgan bu say harakatlarni sovet hukumati rahbariyati amir hukumati Turkiston
2
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро:. 2003. 13- Б
3
Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. – Душанбе:. 1963. 20- Б
5

Respublikasiga hujum qilishga tayyorlanmoqda, deb k о ‘rsatishga harakat qildi.
Aksincha, Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi hukumatining о ‘zi
Buxoro amirligiga harbiy xujum qilish rejasini tayyorlamoqda edi. Bolsheviklar
о ‘zlarining rejasini yashirish va aholini chalg‘itish uchun “yolg‘on” ni о ‘ylab
chiqargan edi. Bolsheviklarning ana shu bosqinchilik rejasini amalga oshirish
imkoniyati 1920-yilning yozida yetila boshladi.
1919-yilning sentabrida Turkiston
qamalining yorib о ‘tilishi va Orenburg-Aktyubinsk frontining tugatilishi natijasida
bu yerga yetib kelgan, yaxshi qurollangan Turkiston frontining janglarda chiniqqan
qismlari yuborildi, ular yordamida Kaspiyorti va Yettisuvda sovetlarga qarshi
b о ‘lgan kuchlar tormor keltirildi. Natijada 1920-yil fevralida Kaspiyorti va
Yettisuv frontlari tugatildi. Farg‘ona vodiysidagi Vatan ozodligi, istiqlolchilik
harakatiga Qizil Armiya tomonidan jiddiy zarbalar berildi. Xiva xonligi tugatildi.
Sovet hukumati rahbariyati vujudga kelgan ana shu qulay vaziyatdan foydalanib
Buxoro amirligiga qurolli hujum qilishga z о ‘r berib tayyorgarlik k о ‘ra boshladi.
Buxoro hukumati sovet hukumati bilan yaxshi munosabatda b о ‘lishga intildi.
Lekin bolsheviklarning niyati – Buxoro amirligini tugatish, о ‘ziga tobe b о ‘lgan
davlat va hukumatni tashkil etish edi. 1920-yilning yanvar va mart oylari
Turkkomissiya a’zolari ikki marta amir huzuriga tashrif buyurdilar. Ular amirni
sovet hukumatining Buxoroga nisbatan tinchlik niyatida ekaniga ishontirishga
urinib k о ‘rdilar. Muzokarada har ikki tomon о ‘zining
talablarini q о ‘ydi. Buxoro amiri Kogon stansiyasiga olib kelingan Qizil armiya
qismlarini olib chiqib ketishni, Yangi Buxoro va Chorj о ‘ydan jadidlarni chiqarib
yuborishni, Buxoro ustidan harbiy samolyotlar uchishining t о ‘xtatilishini haqli
talab qildi. Turkkomissiya vakillari esa, amirlik tomonidan rus posyolkalariga
nisbatan iqtisodiy cheklashni, sovetlarga qarshi “g‘azavot urushi”ga chaqirishni
t о ‘xtatishni va darhol Buxoroning harakatdagi armiyasini tarqatishni talab qildi.
Amir Turkkomissiyaning talablarini rad qildi, ularning bu hatti-harakatini suveren
davlatning ichki ishlariga aralashish, deb baholadi. Ayni vaqtda Turkkomissiya
a’zolari ham Buxoro tomoni iltimos va takliflarini e’tiborsiz qoldirdilar, ularni
6

t о ‘la-t о ‘kis rad etdilar. Turkkomissiya muzokaralar vaqtida Buxoro hukumatining
tutgan bu qat’iy y о ‘lini, uning Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumatining Turkistondagi vakolatli vakili amriga b о ‘ysunishni istamaslikda,
Buxoroning Rossiyaga nisbatan “nod о ‘stona” hatto “dushmanlik” munosabatida
b о ‘lmoqda deb tushunishga intildi. Amirlik harbiy jihatdan Turkiston fronti
q о ‘shinlariga k о ‘p jihatdan zaif b о ‘lsa ham shunday munosabatda b о ‘lgan edi.
Buxoro amirligi Turkistonga bostirib
kirishga tayyorgarlik k о ‘rmoqda va uni qaytarish kerak, degan soxta bahonalar
bilan sovet harbiy q о ‘mondonligi 1920-yil yozida yirik q о ‘shinlarini amirlik
chegaralariga yaqin b о ‘lgan hududlarga joylashtirdi, sovet Turkistoni
shaharlaridagi gornizonlarni ham mustahkamladi. Sovet hukumati Buxoro
amirligiga bostirib kirish va amir hokimiyatini ag‘darish rejasini ochiq oshkora
ishlab chiqayotgan edi. 1920-yil 21-mayda Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik
Respublikasi tashqi ishlar xalq komissarining о ‘rinbosari L.M.Karaxan
bolsheviklar hukumati boshlig‘i V.I.Leninga y о ‘llagan telegrammasida bunday deb
yozgan edi: “Biz Turkkomissiya bilan barcha t о ‘la hamjihatlikda Toshkentdagi
vakillarimizda amirni tugatishni va Buxoroda demokratik respublika tuzishni, unga
Yosh buxoroliklarni (endilikda esa kommunistlarni) boshliq qilib q о ‘yishni taklif
etamiz” 4
. Mazkur telegrammadan k о ‘rinib turibdiki, Turkkomissiya 1920-yil may
oyidayoq Buxoro amirligini ag‘darib tashlashni yoqlab chiqqan edi. Turkkomissiya
a’zosi, Turkfront q о ‘mondoni M.V.Frunze ana shu masala yuzasidan о ‘z fikrlarini
Rossiya Komunistik Partiyasi(b) Markaziy Q о ‘mitaiga yuboradi. Frunze
telegrammasi 1920-yil 10-avgustda Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MK Siyosiy
byurosida muhokama qilindi.
11-avgustda qabul qilingan qaror Siyosiy byuroning
direktivasi sifatida Toshkentga, Turkkomissiyaga yuborildi. Direktivada Buxoroga
Qizil armiyaning bostirib kirishi prinsip jihatidan ma’qullanib, ayni vaqtda Rossiya
Komunistik Partiyasi Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MK Siyosiy byurosi uni
amalga oshirishda tashabbus sovetlar tomonidan kelib chiqmasligi kerak, deb
4
Касымов Ф. Историография БНСР: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент:. 1968. 21-Б
7

ogohlantirgan edi. Siyosiy byuro direktivasida ta’kidlanishicha, amirlikka
qilinadigan hujum operatsiyasi “faqat ma’lum darajada xalq e’tiboriga tushgan
Buxoro inqilobiy markazi mavjud b о ‘lganidagina sodir b о ‘lishi mumkin, bu
markaz hech b о ‘lmasa bizning hududlarimizda b о ‘lib, bizni ana shunday hujumga
chorlashi kerak”. Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MKning Siyosiy byurosi
direktivasidan k о ‘rinib turibdiki, Buxoro amirligiga birinchi zarbani Yosh
buxoroliklar va Buxoro Kompartiyasi a’zolaridan iborat Buxoro oppozitsiyasi
berishi kerak, shundan keyin ularning rasmiy iltimosiga k о ‘ra “q о ‘zg‘olon
k о ‘targan xalq” nomidan ularga qizil armiya qismlari yordamga kelishi lozim edi.
Buxoro amirligini ag‘darish masalasi
bilan bevosita Turkkomissiya shug‘ullandi. Shu maqsadda mamlakatdagi amirlik
tuzumiga qarshi muholifat kuchlarni jipslashtirish chora-tadbirlarini k о ‘rdi. 1920-
yil 24-iyunda Turkkomissiya tomonidan Harbiy—inqilobiy byuro tuzildi. Uning
tarkibiga Turkkomissiya a’zolari M.V.Frunze va V.V.Kuybishev, Turkiston
Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitaci kotibi Nazir T о ‘raqulov, Buxoro Kompartiyasi
Markaziy Q о ‘mitaci kotibi Najib Xusainov, Yosh buxoroliklar - inqilobchilar
partiyasi Markaziy byurosining raisi Fayzulla X о ‘jayevlar kirgan edi. Harbiy
inqilobiy byuro Buxoroda “inqilob” g‘alaba qozongandan keyin Buxoro inqilobiy
q о ‘mitasi nomidan xalqqa e’lon qilinadigan murojaatnoma va dastlabki dekretlar,
jumladan Yer t о ‘g‘risidagi dekret loyihalari tayyorlangan edi.
1920-yil 10-avgustda
Turkkomissiya, Buxoro Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitasi va Yosh buxoroliklar -
inqilobchilar partiyasi Markaziy byurosining Q о ‘shma majlisida Buxoroning
Muvaqqat Inqilobiy Q о ‘mitasi va Xalq Nozirlar kengashi tashkil etildi, ular
amirlik ag‘darilib tashlangandan keyin mamlakatni boshqarishlari lozim edi. 23-
avgustda b о ‘lgan Turkkomissiya majlisida Buxoro “inqilobiy hukumati”ning
dasturi muhokama etildi va qabul qilindi. Bu faktlardan k о ‘rinib turibdiki,
Buxoroda hali “inqilob” boshlanmasdan turib, Toshkentda Rossiya Komunistik
Partiyasi(B) MK va Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumatining Turkistondagi muxtor vakilining rahbarligida “inqilob”ga
8

tayyorgarlik ishlari k о ‘rilib, muhokama qilinib amalga oshiriladigan ishlar belgilab
q о ‘yilgan edi. Bu yig‘inlarda Buxoroning muholifat kuchlari rahbarlar bilan
“inqilob” g‘alaba qozonganidan keyin о ‘rnatiladigan sovetlar andozasidagi yangi
tuzum va davlat shakli qanday b о ‘lishi kerakligi masalasi aniqlab olindi, yangi
hukumat rahbar organlarining tarkibi, uning dasturi, dekretlari va boshqa ishlar
belgilab q о ‘yilgan edi. Navbatdagi vazifa endi faqat da’vat qilinishi lozim b о ‘lgan
“inqilob”ning о ‘zini amalga oshirishda qolgan edi. Turkkomissiya,
Buxoro Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitasi va inqilobchi Yosh buxoroliklar
partiyasi Markaziy byurosi mazkur masalani hal qilish ustida maxfiy ravishda z о ‘r
berib ish olib bordilar. 1920-yil avgustning о ‘rtasida Chorjuyda Buxoro
Kompartiyasining IV syezdi b о ‘lib о ‘tdi. Syezdda kommunistlar bilan inqilobchi
Yosh buxoroliklar о ‘rtasida k о ‘p masalalarda keskin qaramaqarshiliklar b о ‘ldi.
Turkkomissiya vakillari har ikkala partiya vakillarining fikrlarini hisobga olib,
ularni murosaga keltirdilar. Syezd Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MK va
Turkkomissiyaning bevosita k о ‘rsatmasi bilan Buxoro Kompartiyasi bilan
inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasi о ‘rtasida vaqtincha ittifoq tuzishni lozim
deb topdi.
Syezdda qabul qilingan rezolyusiyada ikki partiya о ‘rtasida Ittifoq
tuzilganligi, amirlik hokimiyatining ag‘darib tashlashning asosiy vositasi qurolli
q о ‘zg‘olon deb k о ‘rsatildi. Oldindan sovet hukumati tomonidan ishlab chiqilgan
rejaga asosan 1920-yil 23-avgustda kommunist Beshim Sardor q о ‘mondonligidagi
turkmanlar polki Sakarni egalladi. Shundan keyin Qizil armiya qismlarining
yordami bilan 29-avgust ertalab Eski Chorj о ‘y bosib olindi va Beshim Sardor
boshchiligida inqilobiy q о ‘mita tashkil qilindi. Chorj о ‘y inqilobiy q о ‘mitasi
ilgaridan Turkkomissiya tomonidan berilgan k о ‘rsatma asosida о ‘sha kuniyoq
sovet hukumatiga yordam s о ‘rab murojaat qildi. Shundan s о ‘ng, Turkkomissiya
oldindan tayyorlab q о ‘yilgan sovet q о ‘shinlariga hujumni boshlash t о ‘g‘risida
k о ‘rsatma berdi. Turkfront q о ‘mondoni M.V.Frunze о ‘z ixtiyoridagi harbiy
qismlarga “q о ‘zg‘olon k о ‘targan Buxoro xalqiga” yordam k о ‘rsatish t о ‘g‘risida
buyruq berdi. Amirlikni ag‘darish uchun Buxoro xalqi q о ‘zg‘olon k о ‘targan
9

emas edi. Bu voqeani uyushtirganlar buxorolik kommunistlar va inqilobchi Yosh
buxoroliklar edi. Ularning maqsadi Buxorodagi monarxiyani ag‘darib, о ‘rniga
konstitusion monarxiyani, keyinchalik demokratik respublikani tashkil qilish
b о ‘lgan. Inqilobchi Yosh buxoroliklarning niyati aslida t о ‘g‘ri b о ‘lgan. Lekin ular
Rossiya hukumatining yordamisiz, Buxoro xalqi orasida targ‘ibot va tarbiyaviy ish
olib borib, ularning siyosiy ongini о ‘stirib, rivojlantirib, xalq yordamida amirlikni
ag‘darib, monarxiya о ‘rniga mustaqil Buxoro demokratik respublikasini tashkil
qilganida t о ‘g‘ri b о ‘lar edi 5
. Inqilobchi Yosh buxoroliklar Fayzulla X о ‘jayev
rahbarligida Rossiya yordamida Buxoroda t о ‘ntarish qilish natijasida amirlik
о ‘rniga t о ‘la tobe, qaram respublika tuzishni t о ‘la tushunmagan edilar,
bolsheviklarning maqsadini sezmagan edilar. Buni Buxoro Respublikasining
rahbar hokimiyat organlari tuzilib, amaliy faoliyatini boshlagandan keyingina
inqilobchi Yosh buxoroliklar mamlakatning Rossiyaga qaram b о ‘lib qolganligini,
Sovet hukumati k о ‘rsatmasi bilan ish k о ‘rishga majbur ekanligini, bu
k о ‘rsatmalarni bajarmaganlar jazolanishi, hatto otib tashlanishi mumkinligini
k о ‘rib, keyingina bolsheviklarning asl maqsadini tushundilar, xato qilganliklarini
amalda isbotini k о ‘rdilar. Ilgari Fayzulla Xо‘jayev va uning partiyasi
amirlikni ag‘darish va inqilobni amalga oshirishda sovet hukumati yordamidan
foydalanishga samimiy ishonar edi 6
. Lekin ularni Rossiya Komunistik Partiyasi(b)
Markaziy Q о ‘mitaining Buxoroni bosib olishdek maqsadini, bunda о ‘zlarining
ularga q о ‘shimcha vosita b о ‘lganligini ancha kech tushundilar. Hamma harakatlar
ham ularning y о ‘lboshchilari xohlagandek tugayvermaydi. Fayzulla Xо‘jayev,
Yosh buxoroliklarning oxir-oqibatdagi xatosijamiyatni yangilashning ultra -
inqilobiy y о ‘lini tanlashi va ulardan yordam olgan bolshevik kuchlari, butunlay
boshqa, ya’ni tobe va yarim mustamlaka tuzumga olib kelishini k о ‘ra
olmaganliklari edi. Shuncha kuchg‘ayrat, qon va jonlar sarflangan harakat о ‘z
maqsadiga erisha olmaganligiga faqat afsuslanish mumkin. Lekin Yosh
buxoroliklar- jadidlar g‘oyasi о ‘z mamlakatini t о ‘laqonli rivojlanishining t о ‘g‘ri va
5
Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот саҳифаларида (1920-1924-йиллар). –
Т oshkent .: Абу матбуот-консалт. 2012. 34-Б
6
Рашидов У.Ж. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). – Бухоро:. 2003. 19-Б
10

ishonchli y о ‘li edi. Bu davrda Buxoroda amir hokimiyatini ag‘darib tashlash uchun
quyida ikkita inqilobiy markaz mavjud b о ‘lgan: Buxoro Kommunistik partiyasi
(1918-yil sentabrda Yosh buxorolik jadidlarning s о ‘l guruhidan tuzilgan
kommunistik partiya MK raisi 1919-yil noyabrdan Najib Husainov b о ‘lgan) va
inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasi Turkiston byurosi (uning raisi Fayzulla
X о ‘jayev) b о ‘lgan.
Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi Xalq Komisarlar S’yezdi
Xalq Komisarlik S’yezdi va Butun Rossiya MIK huzuridagi Turkiston ishlari
b о ‘yicha komissiya (Turkkomissiya) 1920-yil 14-fevraldagi majlisida inqilobchi
Yosh buxoroliklar partiyasining sovet Turkistonida faoliyat k о ‘rsatishiga ruxsat
berdi. Bu holat Buxorolik kommunistlarning radikal kayfiyatdagi о ‘ta s о ‘l
y о ‘lboshchilariga (MK a’zolariga) yoqmadi. Inqilobchi Yosh buxoroliklar va
Buxorolik kommunistlar о ‘rtasidagi munosabat juda chigal va murakkab b о ‘lib, bu
holat eng avvalo amirlik hokimiyati ag‘darilganidan keyin Buxoroda vujudga
keladigan yangi davlat qurilishiga bog‘liq edi. 1920-yil 21-avgustda Turkiston
fronti q о ‘mondoni M.V.Frunze va Turkiston fronti Harbiy inqilobiy kengashi
(Turk front Revvoyensovet) a’zosi Y.Ibrohimov Rossiya Sovet Fedarativ
Sotsialistik Respublikasi Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi Harbiy
ishlar xalq komissari L.D.Trotskiy nomiga telegramma y о ‘llab Buxoroni bosib
olishga hamma narsa tayyor ekanligini ma’lum qilishganida, bu telegramma bilan
tanishib chiqqan deb rezolyusiya q о ‘ygan.
Bu jumlaning ostiga esa bolsheviklar dohiylaridan V.I.Lenin va
N.I.Buxarin “roziman” deb yozishgan va imzo chekishgan. “Q о ‘zg‘olon
k о ‘targan” Buxoro xalqiga yordam berish bahonasida Buxoro amirligini ag‘darib
tashlash uchun yirik harbiy kuchlar harakatga keltirildi. Rasmiy ma’lumotlarga
qaraganda, ularda 7000 miltiq va qilich, 40 ta t о ‘p, 230 taga yaqin pulemyot, 10 ta
zirhli ( о ‘q о ‘tmaydigan p о ‘lat bilan qoplangan) avtomobil, 5 ta zirhli poyezd bor
edi. Jangovar operatsiyalarda qariyb 5 ming kishiga ega b о ‘lgan Yosh buxoroliklar
va ularning tarafdorlaridan tuzilgan “inqilobiy tuzilmalar” ham bor edi. Qizil
armiyaga qarshi turgan Buxoro amirligining q о ‘shinlari 8725 ta miltiq va 7850 ta
11

qilich, bir necha о ‘nlab t о ‘p va pulemyotlar bilan qurollangandi.
Muntazam q о ‘shinlardan tashqari 20 mingga yaqin lashkarlar ham
mavjud b о ‘lib, ular juda zaif qurollangan va harbiy jihatdan mutlaqo tayyorgarlik
k о ‘rmagan edi. Turkfrontning harbiy jihatdan ancha ustun q о ‘shinlari 1920-yil 29-
avgustda buxorolik “inqilobiy tuzilmalar” ishtirokida amirlik hududiga shiddat
bilan bostirib kirdilar. Ular Qarshi, Kitob, Shahrisabzni bosib olib amirlik
poytaxtiga yaqinlashib qoldilar. Markazda bosqinchilarga amir q о ‘shinlari qat’iy
qarshilik k о ‘rsatdilar. Bu yerda amir q о ‘shinlari bilan birga poytaxt aholisi ham
yelkama-yelka turib shaharni himoya qildilar. Turkfront q о ‘mondoni Frunze
buyrug‘i bilan Eski Buxoro samolyotlardan bombardimon qilindi.
Shahar t о ‘plar va bronepoyezdlardan turib qattiq о ‘qqa
tutildi. Amirlik poytaxti ostonasidagi jang 4 kechakunduz davom etdi. 1920-yil 2-
sentabrda bosqinchilarning t о ‘xtovsiz zarbalari ostida amirlikning s о ‘nggi tayanchi
– Ark mag‘lub b о ‘ldi. Bosqinchilar bu g‘alabani osonlikcha q о ‘lga kiritmadi. Qizil
armiya qismlari 500 kishidan ajraldi. Buxorolik “inqilobiy otryadlar” ham katta
talafot k о ‘rdi. Qonli janglar natijasida Eski Buxoroning tinch aholisidan anchagina
qismi halok b о ‘ldi. Voqealarni о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘rganlardan birining guvohlik
berishicha, о ‘lganlar shu qadar k о ‘p ediki, ularni yig‘ishtirib olishga ulgurmasdi.
Qadimiy Buxoro о ‘t va xarobalar ichida qoldi. Shaharning deyarli yarmi yonib
b о ‘lgan, 4/5 qismi xarobalar ostida yotar edi. Ayniqsa, Ark (Q о ‘rg‘on) katta
shikast k о ‘rdi, Qizil artilleriya unga qarab t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri о ‘q yog‘dirgan edi.
Eski Buxoro mag‘lub b о ‘lishidan bir oz vaqt ilgari amir Said Olimxon о ‘zining bir
guruh yaqinlari va qurolli soqchilari bilan birgalikda bosqinchilarga qarshilik
k о ‘rsatishni davom ettirish maqsadida shaharni yashirin tark etadi.
Eski Buxoroni bosib olinishida, shuningdek, umuman
amirlikning tugatilishida Frunze boshchiligidagi Turkiston fronti q о ‘shinlari hal
qiluvchi rol о ‘ynadi. Buxorolik “inqilobiy tuzilmalar” bosqinchilar armiyasiga
q о ‘shimcha kuch sifatida xizmat qilgan b о ‘lsalar, aslida ulardan sovet
q о ‘mondonligi g о ‘yo amirga qarshi “q о ‘zg‘olon k о ‘targan xalq” iltimosiga k о ‘ra
jangga kirib, faqat yordam k о ‘rsatganligini namoyish qilish uchun niqob sifatida
12

foydalandi. Buxoroning s о ‘nggi hukmdori Amir Said Olimxon 4 kechayu kunduz
dushmanga qarshi kurashdan keyin shaharni vayron b о ‘lishini t о ‘xtatish va tinch
aholini qirg‘indan saqlab qolish andishasi bilan 1920-yil 1-sentabrda yozgi
qarorgohi – Sitorai Mohi Xosadan chiqib, yaqin ayonlari va saroy mulozimlari
qurshovida avval G‘ijduvon va Vang‘ozega, s о ‘ngra Sharqiy Buxoroga y о ‘l oldi.
Bu vaqtda Said Olimxonga Afg‘onistonning Buxorodagi elchisi Abdushukurxon,
Afg‘onistonning Toshkentdagi elchixonasi xodimi Muhammad Aslamxon, afg‘on
harbiy qozisi va 25000 nafardan iborat buxoroliklar, shuningdek, 200 kishilik
afg‘on askarlari otryadi va mansabdorlar hamroh b о ‘lishgan.
Turkiston fronti Harbiy inqilobiy kengashi “uchligi” (Turkiston RVS
troykasi) ning a’zosi A.Mashitskiyning 1920-yil sentabrda V.I.Leninga yozgan
ma’lumotnomasida Buxoro shahri markazi yer bilan yakson qilinganligi, Registon
va Ark yondirilganligi, Ark yert о ‘lalari va omborxonalaridagi boyliklar – oltin va
kumush tangalar, nodir javohir toshlar va qimmatbaho buyumlar talanganligi, bu
ishlarni qizil askarlar qilganligi ochiq e’tirof etilgan. Amirlik poytaxti bosib
olingandan keyin hokimiyatni q о ‘lga olgan Muvaqqat inqilobiy q о ‘mita darhol
Turkkomisssiya rahbarligida ilgaridan tayyorlab q о ‘yilgan Manifestni e’lon qildi.
Buxoro davlati “Mustaqil Buxoro Sovet Respublikasi” deb k о ‘rsatildi. Manifestda
Amir hokimiyati tugatilganligi e’lon qilingan, “xalq g‘alaba qozondi”, deyilgan,
edi. Muvaqqat Inqilobiy Q о ‘mita о ‘zining amaliy faoliyatida quyidagi asosiy
vazifalarni amalga oshiradi deyilgan:
1. Amir, uning oilasi, amaldorlariga, yirik yer egalariga tegishli yerlar
Buxoro Sovet Respublikasi mulki deb e’lon qilinadi. Bu yerlar yersiz va kam yerli
dehqonlarga b о ‘lib beriladi.
2. Amir hukumati tomonidan undirib olinadigan soliqlar – hiroj, aminoja va
boshqa soliqlar t о ‘la bekor qilinadi.
3. Eski qozixonalar bekor qilinadi. Yangi xalq sudlari tashkil qilinadi.
4. Buxoro Sovet Respublikasi Muvaqqat hukumati о ‘quv-tarbiyaviy sohada
quyidagi tadbirlarni amalga oshiradi: maktab va о ‘qituvchilar uchun sarf-harajatlar
davlat tomonidan amalga oshiriladi. О ‘qish bepul b о ‘ladi. Bolalarga bolalar
13

bog‘chalari, kattalarga klublar, ilmiy t о ‘garaklar ochiladi.
5. О ‘lim jazosi, darra bilan urish va boshqa tan jazolari bekor qilindi.
Manifestda e’lon qilingan tadbirlar yangi sovet tuzumini, hokimiyat va boshqaruv
oliy organlarini mahalliy xalqqa yaxshi otliq qilib k о ‘rsatish maqsadida, tashviqot-
targ‘ibot yuritish maqsadida yozilgan edi. Belgilangan vazifalarning k о ‘plari t о ‘la
amalga oshirilmadi, qog‘ozda qolib ketdi. Buxoroda Sovet hokimiyati
о ‘rnatilgandan keyin kommunistlar partiyasi yagona hukmron partiya b о ‘lib qoldi.
1920-yil 11-sentabrda Yosh inqilobchi buxoroliklar partiyasi tarqatib yuborildi.
Uning a’zolariga kompartiyaga kirishga ruxsat berildi. Uning k о ‘pchilik a’zolari
Fayzulla Xо‘jayev boshchiligida Buxoro kompartiyasi tarkibiga kirishdi. 1920-yil
14-sentabrda Buxoro kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitai, Umumbuxoro Muvaqqat
inqilobiy q о ‘mitasi–oliy qonun chiqaruvchi organ va respublika hukumati – Xalq
Nozirlar Kengashining birlashgan majlisida Abdulqodir Muhitdinov boshchiligida
Umumbuxoro Muvaqqat inqilobiy q о ‘mitasi va Fayzulla X о ‘jayev rahbarligida
Xalq Nozirlar soveti tashkil qilindi 7
.
1920-yil 6-oktabrda amirning yozgi saroyi-Sitorai Mohi Xosada Xalq
vakillarining I Umumbuxoro qurultoyi ish boshladi. Qurultoy Buxoro Xalq Sovet
Respublikasini tashkil qildi va Umumbuxoro Muvaqqat inqilobiy q о ‘mitasi
boshlig‘i va tarkibini, Xalq Nozirlar Soveti rahbari va tarkibini tasdiqladi. 1921-yil
4 martda Moskvada Buxoro Xalq Sovet Respublikasi bilan Rossiya Sovet
Federativ Sotsialistik Respublikasi о ‘rtasida Ittifoq shartnomasi va iqtisodiy bitim
tuzildi. Bu hujjatlar Buxoro Xalq Sovet respublikasining Rossiya Sovet Federativ
Sotsialistik Respublikasiga harbiy-siyosiy jihatdan qaram b о ‘lganligini qonun y о ‘li
bilan mustahkamladi. Xulosa qilib aytganda, amirlik Buxorosi о ‘rniga yangi
demokratik Buxoro davlatini qurishga intilgan inqilobchi Yosh buxoroliklarning
niyatlari samimiy b о ‘lsa ham ular amir hokimiyatini о ‘z ichki imkoniyatlari va
kuchlari bilan ag‘dara olmay tashqi siyosiy va harbiy kuchlar – bolsheviklar
Rossiyasi va qizil armiyadan harbiy va iqtisodiy yordam s о ‘rab, katta xatoga y о ‘l
q о ‘ydilar.
7
Рашидов У.Ж. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). – Бухоро:. 2003. 27-Б
14

1.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasida Fayzulla Xo’jayev faoliyati
Buxoro Respublikasi va О‘zbekiston hukumatlari boshlig‘i bо‘lgan Fayzulla
Xо‘jayevning faoliyati bir qator risolalar va maqolalarda yoritilgan. Uning
saylanma asarlarining uch jildligi о ‘zbek za rus tillarida nashr qilingan. Lekin
uning «faoliyati bir tomon. tama, qisqa va ayrim jarayon teskari buzib talqin
qilingan. Fayzulla Xо‘jayevning Respublika iqtisodiy va siyosiy rivojlaninida
mustaqil tutishiga qilgan harakattan adashdilar va xatolar sifatida baholangan.
Ayni paytda uning boy ijodiy merosini о ‘rganini Fayzulla Xо‘jayev
O’zbekistonning aholi va xalqning kelajagi t о ‘g‘risida teran, istiqlol g‘oyalari bilan
hamohang fikrlarni ilgari surganini, ularni hayotga tadbiq etishga jon-dili bilan
intilganini k о ‘rsatmoqda. Respublikamizning mustaqilligi sharoitida bu merosni,
uning istiqlol mafkurasi uchun qimmatli b о ‘lgan tomonlarini о ‘rganish jiddiy ilmiy
nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Fayzulla Xо‘jayevning ijtimoiy-siyosiy
qarashlari uning k о ‘p qirrali va sermazmun faoliyati ikkita ijtimoiy tuzum, ulardagi
munosabatlar, voqealar kechgan jarayonlar bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan, ularni aks
ettirgan. Birinchisi 1920 yilgacha b о ‘lgan davr, ikkinchisi 1920 yildan keyingi
davrlar 8
. О ‘z navbatida 1920 - 1938 yillar
Fayzulla Xо‘jayevning Buxoro va О ‘zbekiston Respublikalarida faoliyat
k о ‘rsatgan bosqichlarn і dan iborat. XX asr boshida Buxoro davlatni ijtimoiy
munosabatlar klassik sharqona y о ‘sinda shakllangan, о ‘ziga xos moddiy-iqtisodn і y
poydevor і n, oltin zahirasiga ega, ta’lim tizimi va ma’naviyati turli-tumani, chet
ellarda obr о ‘ qozongan mamlakat edi. Shu bilan birga bunda G‘arb
sivilizatsiyasiga oid pul-tovar munosabatlari, transport, korxonalar, nashr-matbuot
ishlari, chet ellar bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar paydo b о ‘lib, kengaymoqda edi.
Hukmron doiralar, tadbirkor-u tijorat ahli, xunarmandlar ommasi, ruhoniylaru
ziyolilar Buxoro davlati fuqarolari asriy Milliy qadriyatlar, ijtimoiy tuzum, islom
dini ta’timotlari zaminida turib yangi davr, uning k о ‘rinishlari va alomatlariga y о ‘l
8
Алимова. Д масул мухарирлиги остида “Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар”.,
Бухоро инқилобининг тарихига материаллар. Тошкент., “Фан”., 1997. 45-б
15

ochganlar, ularni q о ‘llab-quvvatlaganlar. Xalq
hayotining, ijtimoiy munosabatlarni yangilash harakatida fuqarolarning ishgan,
tadbirkor, о ‘tkir zehni na moyagdalari qatnashganlar, bu harakat ijtimoiy harakat
edi. Mana shunday bir sharoitda, asrning boshida yosh Fayzullaning dunyoqarashi,
ijtimoiy ong tarkib topa boshlaydi. U 1913 yildan yosh buxoroliklar harakatiga
q о ‘shgan kurtganini k о ‘rsatgan. Ijtimoiy harakatning g‘oyaviy-ma’naviy
mazmunini Buxoro davlatida siljishlar va jarayonlarning b о ‘sh kechganligi va
ularni joylashtirish zaruratnomalari tashkil qilgan. Bu g‘oyaga tadbirkor-
tijoratchilar, hunarmandlar, dehqonlar jamiyatni boshqarish tizimini yangi
onglarga moslashtirish kerakligi nuqtai nazaridan yondoshgan b о ‘lsalar,
harakatning asosiy qismini takitlagan ziyolilar, ayniqsa jadid ziyolilari
ma’rifatchilik, maorif ishlarini tub Yangi y о ‘ldan rivojlantirish kerakligini targ‘ib
qildilar, say-harakatlar olib bordilar. Mamlakatdagi ijtimoiy harakatning
qismlarga b о ‘linishi va qatnashchilari doirasini belgilash ma’lum darajada
nisbiydir. Chunki jamiyat, uning ongli, ilg‘or vakillari islohotlarni amalga oshirish
zarurati yetilganini tushunida yakdil edilar. Fayzulla Xо‘jayev z о ‘rlik, qon
t о ‘kishlar, fitnalar y о ‘lini inkor qilgani, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq
b о ‘lgan, xalq ommasining xohsh і -irodasi, manfaatlari va intilishlarini diqqat
markazida saqlagan, shuning uchun ham u islohotlar y о ‘lini tanlagan shaxs sifatida
faoliyat k о ‘rsatdi. Shuni alohida ta’kidlamoq lozimki, bu olijanob va
insonparvarlik tamoyillariga u butun hayoti davomida amal qilishga intildi, ularni
о ‘zining insoniy burchi deb bildi. Lekin zamonaning ayanchli va mudhish
о ‘zgarishlarn і , Fayzulla Xо‘jayev tushib qolgan siyosat va voqealar girdobi uning
intilish va umidlarni sarobga chiqardi, e’tiqodlaridan ba’zilarini о ‘zgartirishga,
og‘ir va о ‘ta madanyatli sharoitlarda faoliyatini davom ettirishga, о ‘z insoniy
burchini о ‘tashga majbur qild і 9
. Sharqona qadriyatlar va
tamoyillar ideallari hamda islohotlar y о ‘lini tanlab kelgan yosh і buxoroliklar, p і u
qatorda Fayzulla Xо‘jayevning siyosiy mavqei 1917 yil Rossiyadagi bolshevikcha
9
Хасанов. М – Файзулла Хўжаев, Тошкент., “Ўзбекистон”. 1990. 78-б
16

t о ‘ntarish, xususan 1918 yn. mart oyidagi Kolesoving Buxoroga kilgan xurujidan
keyin о ‘zgarishga y о ‘l tutdi. Ularga nisbatan k о ‘rsatgan tazyiq natijasida Buxoro
davlatiga nisbatan kuch, z о ‘rlik ishlatib undagi tuzumni ag‘dariy ї siyosati nari
suridi. Buxoro xalqining tub manfaatlarini, undagi ijtimoiy-siyosiy sharoit ham
oqilona idrok etish tutmoqchi b о ‘lgan yok і buxoroliklar fikr і inobatga olinmadi.
Fayzulla Xо‘jayev
Buxoro Respublikasining bosh noziri vazifasida faoliyat k о ‘rsatgan davrda uning
ijtimoiy-siyosiy qarashlari jamiyatdagi kuchlar muvozanati, u yoki bu siyosiy
oqimlar ta’sirining kuchi, xalq ommasi va uning namoyandalarining kayfiyatlari
bilan bog‘liq ravishda r о ‘yobga chiqqan. Amir hokimiyati ag‘darilgandan keyin
qizil armiya qismlari mamlakatda qoldi, bu yerga k о ‘plab yuborilgan Rossiya
bolsheviklari va qizil armiya yangi hokimiyatni va inqilobiy tuzumni
mustahkamlanish uchun t о ‘xtovsiz kurash olib bordilar. TASSR dagi siyosiy va
x о ‘jalik organlari Buxoro Respublikasi ustidan qattiq nazorat olib bordilar.
Revolyusion y о ‘nalishdagi о ‘zgarishlar k о ‘plab shu asosda kelib chiqqan va
amalga oshirilgan.
Respublika boshqaruvidagi boshqa guruh arboblar qat’iy va z о ‘ravonlik
siyosatiga monelik y о ‘lini tutdilar. Bular yerni xalq vakillari edi. Buxoro
Respublikasida, s о ‘ngra O’zbekiston tuzilgandan keyin ham ahvol asosan shunday
davom etdi. Fayzulla Xо‘jayev respublikalar boshqaruvlaridagi bu guruhlar
о ‘rtasida ish olib bordi, ular muvozanatini saqlashga, xalq boshiga olib kelayotgan
о ‘zgarishlar, yangiliklarning ijobiy tomonlarini saqlab qolishga, mustahkamlashga,
salbiy tomonlarini esa mumkin qadar yumshatishga, achchiq sinovlar zahrini
tezroq bartaraf qilishga harakat qildi. Murakkab sharoitlarda ona-Vatan, xalq
manfaatlari y о ‘lida ish olib borishda u yolg‘iz emas edi. Biroq qat’iylik bilan olib
borilgan bolshevikcha siyosat sobitqadam milliy stakchilar, sof vijdonli ziyolilar,
mutaxassislar, boshqa qarvarlar qatoriga rahna solib bord і .
Fayzulla Xо‘jayev xizmat faoliyati davomida, ayniqsa 20-yillarning ikkinchi
yarmidan umrining oxirigacha rasmiy aqidastar, jumladan і , sinfiylik, iqtisodiyot,
taqsimot, madaniyat va boshqalarni sotsialistik asosda tashkil qilish о ‘zanida ish
17

olib bordi. Shu bilan bir qatorda uning dunyo qarashining izchil xalqchillik, milliy
qadriyatlarga sodiqlik, O’zbekistonning ozod va rivojlangan respublika b о ‘lishiga
komn, ishonch tamoyillari tashkil etgan. Bolshevistik markaz Mintaqaing qaram va
xom ashyo manbai darajasida saqlash uchun butun choralarni amalga oshirib
borgal і gi Diniy stakchilarining k о ‘pchiligi, shu qatorda Fayzulla X о ‘jayev ham о ‘z
faoliyatini el-yurt mustaqilligiga, qaratganlar.
Frunze boshchiligida kelgan harbiy qismlar amir hokimiyati
ag‘darishgandan keyin Buxoro davlati xududida qoldilar, ularning ta’minoti aholi
zimmasiga yuklatildi, Respublikada Rossiyaga xom ashyo moli, oziq-ovqat va
boshqa boyliklar oib ketildi. Nozirlar kengashining raisi Fayzulla Xо‘jayev 1921
yil baxonda respublika hududidagi Rossiya harbiylari soni 15 ming kishidan
oshmasin degan talabni q о ‘ydi. Yana u Turkkomissiyadagi kengashda Buxorodan
olib ketilayotgan oziq-ovqat va xom ashyo mollari narxiga teng keladigan motar
berish masalasini і lgari surdi. Bu narsa Turkkomissiya rahbarlariga yoqmadi.
Davlat qurilishi masalasida Fayzulla Xо‘jayev tribunallar, Cheka (favqulodda
komissiya — R. K.), xavfsizlik organlari b о ‘limlarining Buxoro respublikasida
tashkil etiliishini tanqid qilib chiqdiz.
Shuningdek О ‘rta Osiyo Respublikalarining iqtisodiy birlashtirilishiga
e’tiroz bildirdi. Milliy chegaralash masalasiga ijobiy yondoshgan b о ‘lsada, 1924
yil fevralda e’lon qilgan tezislarida mintaqa turkiy xalqlarining tarixiy і ldizlari
mushtarakligi g‘oyasini bayon qildi. Shuning bilan birga, Fayzulla Xо‘jayev
guvohlik berishicha, Buxoro Respublikasida chegaralashga kuchli qarshilik
k о ‘rsatilgan, uning iborasi b о ‘yicha «d о ‘stlar doirasidan xam» qarsh і chiqqanlar
b о ‘lgan. 20-yillar о ‘rtasida Fayzulla Xо‘jayev bundan oydinroq gapira olmas edi.
Respublikaning ijtimoiy-siyosiy hayotida Fayzulla Xо‘jayev, uning safdoshlari
islohotlar va Ijobiy о ‘zgarishlarga intildilar. Fayzulla Xо‘jayev, hukumat a’zolari
A. Fitrat, M. Sadjonov, M. Mansurov, uning о ‘g‘li A. Mansurov va boshqalar
chuqur bilimga ega madaniyatli arboblar edilar. A. CH о ‘lpon, Munavvar qori, Q.
Otaboyevlar Buxoroda faoliyat k о ‘rsatganlar. Fayzulla Xо‘jayev hamda
Respublika rahbariyatining k о ‘pchiligi barqarorlik о ‘rnatishga, kelib chiqqan
18

mojaro va qurolli to’qnashuvlarga barham berishga intilganlar, x о ‘jalik hayotnin,
savdo-tijorat, madaniy-ma’rifiy ishlarni rivojlantirish choralarini k о ‘rganlar,
fuqarolarning haq-huquqlarin, osoyishtaligi uchun qayg‘urganlar. Axolidall,
tadbirkorlardan musodara qilib tortib olingan Mol-mulklari egalariga qaytarib
berilmagan. Machit, madrasastar, maktablar, vaqflar faoliyati davom etgai,
shuningdek yangi madaniyat о ‘chog‘lar і — о ‘quv yurtlari, kutubxonlar, matbuot
y о ‘lga q о ‘yib borilgan. Yoshlar 20-yi.t.nar boshida chet ellarga о ‘qishga
yuborilgan. Fayzulla Xо‘jayev 1922 yil oxiri 1923 yil boshida Germaniyada
tabobatda b о ‘lganida ularning yashash joy va moddiy ta’minoti masalalarini hat
qilgan, uning ishtirokida Moskvada Buxoro respublikasining о ‘quv yurti tashkil
qilingan. Fayzulla Xо‘jayev, respublika
hukumati qizil armiya tomonidan axolining oziq-ovqatlari, yem-xashaklari tortib
olininga, istiqlol uchun harakatda qatnashgan yoki shunda gumon qil і n і ra і nlarning
qarindoshlari, hamqishloqlari garovga olinishiga, mol-mulklan musodara
qilinishiga qattiq qarshilik k о ‘rsatganlar. Chunki 1922 yilda qarshilik harakati
ishtirokchilarining 60 oila a’zolari garovga olingan edi. 1922 yil dekabr і da Buxoro
respublikasi hukumati Fayzulla Xо‘jayev ma’ruzasi asosida harbiy qism.tar
alohida b о ‘limlarining aholiga nisbatan jazo harakatlarini t о ‘xtatishi t о ‘g‘risida
qaror qabul qildi. Jazo uchtiklari faoliyatini, aholi mulkini musodara qilishni
t о ‘xtatishni talab qilib RKP MK ning O’rta Osiyo byurosiga murojaat qilindi. Bu
talablar shunchalik qat’iy b о ‘ldiki, О ‘rta Osiyo byurosi jazo uchliklarini darhol
t о ‘xtatish, harbiy qismlar і ng Buxoro respublika aholisiga qarzlarini tez orada uzish
t о ‘g‘risida qaror qabul qildi. O’zbekiston Respublikasi tashkil b о ‘lib Fayzulla
Xо‘jayev Xalq komissarlari sovetining raisi qilib tayinlandi. U yana bir qator
lavozimlarga saylandi. О ‘zbekiston respublikasining paydo b о ‘lishini Fayzulla
Xо‘jayev, shuningdek, qator milliy yetakchilar о ‘zbek xalqi milliy
davlatchiligining yangi davri deb tushundi,tar, bu voqea O’zbekiston istiqloliga
xizmat qiladi deb umid bog‘ladilar. Respublikaning suverehnteti haqiqat va
voqelikka aylanishi uchun harakat qildilar, bu ezgu ishga о ‘z xissalarini q о ‘shish
uchun faoliyat k о ‘rsatdilar.
19

Respublika hukumatining raisi sifatida Fayzulla Xо‘jayev amalga oshirilgan
о ‘zgarishlar, ularning qays і n maqsadlarga y о ‘naltirilganini anchagina chuqur
mushohada qildi, о ‘z vatan va xalqi ravnaqi, manfaatlarini muhofaza qilish, ularni
yoqlab ish tutish qanchal і k murakkab, og‘ir va xavfli ekanini tushunib yetdi, lekin
bu y о ‘lni u yagona va sharafli deb tushunib unga umrining oxirigacha sodiq qoldi.
Shuni ta’kidlash muhimki, Fayzulla Xо‘jayev va boshqa arboblarning о ‘z xalqi
farzandlari sifatidagi faoliyati boshqa xatqlar, mamlakatlarga qarshi qaratilgan
emas edi, ustar g‘ayrinsoniy, totalitar tuzumning mudhish kirdikorlarini rad etib
ustardan norozilikatarini bin.tdirib borgallar, og‘ir, ayanchli sharoitlarda ham о ‘z
xalqining vakili ekanligini sir tutmaganlar. Mamlakat shovinistik doiralarining yeri
xalq vakillariga ishonmaganligi mana shundan kelib chiqqan. Bu narsa SSSR
rahbariyati, markazning О ‘zbekistonga, uning vakillariga munosabatini, ularni
parchalash, yakkalab tahqirlash va ruhsizlantirish xatti-harakatini belgiladi.
Respublikadagi markaz vakillari bu y о ‘lga qat’iy amal qiladilar. 20-30 yillarda
О ‘zbekistonda iqtisodiyot va madaniy hayot sohalarida ijobiy ishlar qilingan, bu
nishlarni albatta keng xalq ommasi, milliy yetakchilar, ziyolilarning yaratuvchilik
mehnati va faoliyatisiz tasavvur qilib b о ‘lmaydi. Shu davrning о ‘zida total і tar
tuzum odamlar boshiga, jumladan dexqonlar, milliy ziyolilar, hunarmandlar
boshiga kulfatlar yog‘dirgan chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Paxta yakka
hokimligini amalga oshirish, O’zbekistonn xom ashyo manba і ga aylantirish jadal
olib borildi, qatagonlar begunoh odamlar yostig‘i quritdi, ularning k о ‘plarni qamoq
jazosiga mahkum etildi. Shunday murakkab va og‘ir sharoitlarda ham xalq, uning
asil farzandlari O’zbekistonning yorug‘ kelajagiga, asriy qadriyatlarimizga umid va
sodiqlik kayfiyatlarini y о ‘qotmadilar 10
.
Fayzulla Xо‘jayev ijtimoiy munosabatlar, davlat siyosatining
asosiy mezoni ma’lum bir sinf emas, balki xalq ommasi, uning manfaatlari, umid-
orzu va intilishlari deb tushungan, hukumat, ijtimoiy tashkilotlar faolyatni, r о ‘y
10
Ўзбекистоннинг янги тарихи., II – китоб., Ўзбекистон Совет мустамлакчилик даврида. Тошкент., “Шарқ”.,
2000. 169-б
20

berib turgan voqealarga shu asosda munosabat bildirgan, о ‘z faoliyatini ezgulikka,
iloji boricha noxush holar oldini olishga qaratgan. O’zbekiston hukumati raisi
sifatida faoliyatining boshidan respublika, uning xalq manfaatlari, uning
mustaqilligi y о ‘lini k о ‘rgan. 1925 yilning noyabr oyida b о ‘lib о ‘tgan
O’zkompart і ya I syezdida qilgan «X о ‘jalik qurilishi t о ‘g‘risida»gi ma’ruzasida
paxtachilikning jadal sur’atlar bilan kengaytirilishi dehqonlarni ittifoqdan g‘alla va
sanoat motlarni keltirilishiga qaram qilib q о ‘yadi, lekin agar ittifoqda
qurg‘oqchilik b о ‘lsa yoki temir y о ‘l ishida biron bir kamchilik r о ‘y bersa, unda
jiddiy xalokat kelib chiqadi. Fayzulla Xо‘jayev
hokimiyat organi sifatida sovetlar, ayniqsa mahalliy sovetlar, ularning ijroiya
qismlari о ‘z salohiyatlarini amalda tadbiq eta olmaganlarini va buning asosiy
sabablarini qayta-qayta gapirgan. Uning fikricha (1932 yil, iyun) qishloq sovetlar і
«faoliyatida ishlab chiqarish masalalar і , sug‘oriladigan suvini taqsimlash va shu
kabilar markaziy о ‘rinda b о ‘lgandagina», ular qishloqda t о ‘laqon x о ‘jayin
b о ‘lishlari mumkin edi. Fayzulla Xо‘jayev sovetlar faoliyatini k о ‘tarish
y о ‘lllaridan muhimi respublika rahbariyatining ularga yaqin b о ‘lishi, deb bilgan,
sovetlar ishlari bilan borib tanishgan, ularga amaliy yordam bergan і , tegishli
xulosalar chiqargan.
21

2.1 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining boshqaruv organlari faoliyati
Turkiston Xalq Komisarlik S’yezdi Buxoro davlatiga g animlikʻ
qilib, amir hukumatini kuch bilan ag darishga urindi.
ʻ Bolsheviklar shu maqsadda
yosh buxorolik jadidlarni qo llab quvvatlashdi. 1918-yil
ʻ mart oyida Turkiston
o lkasi Xalq Komisarlik S’yezdi raisi F. Kolesov qo mondonligidagi
ʻ ʻ
qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro sh ahri ga hujum uyushtirdilar. Ularning
hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo lsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni
ʻ
o zgartirish uchun urinish to xtamadi. Afsuski, amir
ʻ ʻ Olimxon mamlakat
taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar firkasi
(partiyasi) arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatda
konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni o rnatmoqchi bo lgan jadidlar
ʻ ʻ
- yosh buxoroliklarni yo qotish yo lini tutdi.
ʻ ʻ
Fayzulla Xo jayevnint ta kidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir
ʻ ʼ
mamlakatda 3000 kishiii qatl qilgan. S. Ayniyn ing yozishicha, faqat poytaxt - eski
Buxoro emas, balki G ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako l, Chorjo y, Xatirchi,
ʻ ʻ ʻ
Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda
ayblanib nohaq o ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari
ʻ
Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo nab ketishga majbur bo lishdi, yosh
ʻ ʻ
buxoroliklarning bir kismi 1918-yil yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini
tuzishdi, F. Xo jayev
ʻ Moskvadagi muhojirlik davrida - 1918-yil ok tabr da
Turkiston respublikasining Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar
partiyasining bo limini tashkil qiddi.
ʻ
1920-yil yanvda Toshkentda F. Xo jayev boshchiligida
ʻ
inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil
qilindi. Bolsheviklar yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag darishda
ʻ
foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni ko zlagan holda bolsheviklarga
ʻ
22

yaqinlashishdi. 1920-yil 25 avg ust da qo mondon M. V.ʻ Frunze Turkfront
qo shinlariga qo zg olon ko targan Buxoro mehnatkashlariga yordam ko rsatish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida
ʻ ʻ buyruq berdi. 1920-yil 2 sentda Turkfront qo shinlari amirlik ʻ
hokimiyatini ag darib tashladi. 1920-yil 14
ʻ sent abr da bo lgan Xalq Nozirlar ʻ
Sho rosi, Revkom va BKP MKning umumiy yig ilishida 9 kishidan iborat Butun
ʻ ʻ
Buxoro inqilobiy qo mitasi (raisi Abdulqodir Muxitdinov) va
ʻ respublika hukumati
- 11 kishidan iborat Xalq Nozirlar Sho rosi (raisi
ʻ Fayzulla Xo jayev ʻ ) tuzildi 11
.
Buxoro inqilobiy qo mitasining
ʻ
a zolari qilib Muinjon Aminov, Olimjon Akchurin, Abdulhamid
ʼ
Oripov, Sobir Yusupov, Hoji Hasan Ibrohimov, Fayzulla Xo jayev,
ʻ
Qulmuhamedov tayinlandi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro
Xalq Nozirlar Sho rosi tarkibi quyidagicha edi:
ʻ rais va xorijiytashqi ishlar ( nozir -
F. Xo jayev),
ʻ maorif ( Qori Yo ldosh ʻ Po latov ʻ ), ichki (doxiliya) ishlar
(M. Saidjonov ), moliya (U. Po latxo jayev),
ʻ ʻ davlat nazorati (N. Husainov),
favqulodda komissiya (raisi— Ibrohimov ), adliya (M. Burhono
v ),harbiy(Shihobuddinov), savdo va sanoat (M. Mansurov ) nozirliklari. Bu paytga
kelib inqilobchi yosh buxoroliklar firqasi a zolari Buxoro Kompartiyasi safiga
ʼ
kirishga majbur bo lgan edilar. Ushbu o rinda ta kidlash joizki, asosan jadidlardan
ʻ ʻ ʼ
tashkil topgan Buxoro hukumati o sha paytda ma lumotli kishilar yig ilgan
ʻ ʼ ʻ
hukumatlardan biri hisoblangan.
Nozirlar Buxoro, Istanbul, Moskva va boshqa
shaharlarda ta lim
ʼ olishgan edi. Buxoro jadidlari o zlarining islohotchilik ʻ
g oyalarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga
ʻ
oshirishga harakat qildilar. 1920-yil 6-8 oktabrda amirning yozgi saroyi - Sitorai
Mohi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining qurultoyida Buxoro
Xalq Sovet Respublikasi - Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi tantanali
ravishda e lon qilindi. Bu davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi.
ʼ
Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o rta asrchilik an analari
ʻ ʼ meros qolgan amir
11
Hayitov Sh., Badriddinov S. Buxoro tarixidan lavhalar (XIX-XX asrlar). – Buxoro:. 2007. 89-b
23

Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi.
Qurultoy davlat
hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo lgan Buxoro inqilobiy qo mitasiʻ ʻ
(Markaziy Revkom), Buxoro Xalq Nozirlar Sho rosi —
ʻ
dastlabki hukumat tarkibini uzilkesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II
qurultoygacha uzaytirildi. Ushbu qurultoyda I. Ye. Lyubimov Rossiya Sovet
Federativ Sotsialistik Respublikasi hukumati Buxoro Respublikasining
mustaqilligini tan olganligini aytishga shoshildi. 1920-yil oktabr —noyabr oylarida
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi bilan Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik
Respublikasi o rtasida muvaqqat harbiysiyosiy axdlashuv va
ʻ shartnoma tuzildi.
1921-yil 4-martda har ikki davlat o rtasida «Ittifoq shartnomasi» imzolandi. Ushbu
ʻ
shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat qilayotgan yosh Buxoro davlati
arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga olib keldi.
«Ittifoq shartnomasi» mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo shinlari
ʻ
turishini «qonuniy» asoslab berdiki, mazkur hol Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
ichki ishlariga Rossiyaning to g ridanto g ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa narsa emas edi. Buxoro hukumati oldida turgan eng asosiy vazifalardan biri
yersuv masalasini hal qilish edi. 1920-yil 30 sentabrda Buxoro Markaziy Revkomi
«Yer to g risida»gi dekretni qabul qildi. Dekretga muvofiq, sobiq amir, uning
ʻ ʻ
qarindoshlari va amaldorlari qo lidagi butun yermulk kambag al va yersiz
ʻ ʻ
dehqonlarga berilishi kerak edi. Shuningdek, dekretga ko ra, «xiroj», «amlok» va
ʻ
boshqa soliqlar bekor qilindi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, fa q at Eski Buxoro
tumanlari va Chorjo y bekligida sobiq amir va beklarga qarashli
ʻ
10000 tanob yer musodara qi linib, kambag al dehqonlarga taqsimlab berildi.
ʻ
Yangi tuzum va uning ijobiy choratadbirlarini aholi ma qullab kutib oldi.
ʼ
Joylarda inqilobiy qo mitalar tuzildi. Birok yangi hokimiyat tomonidan mulkdorlar
ʻ
tabaqasiga nisbatan ko rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun molmulkning
ʻ
musodara qilinishi, saroy ayonlari va amir amaldorlarining yeppasiga hibsga
olinishi va otib tashlanishi, amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy
oziq-ovqat «razvyorstkasi» va uning qattiqqo llik bilan amalga oshirilishi,
ʻ
24

islom dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida turgan
qizil armiya ta minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, kizilʼ
askarlarning bosqinchilik va talonchilik «faoliyati» haqqoniy ravishda xalqning
kuchli noroziligiga sabab bo ldi.
ʻ
Respublikadagi ijtimoiysiyosiy munosabatlar ham keskinlashdi. Yosh davlat
yetakchisi F. Xo jayev murakkab va og ir sharoitda ishlashga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Buxoro hukumati ichida siyosiy bo linish kuchaydi. Bir tarafdan, Buxoro
ʻ
Kompartiyasi ichidagi «so l» va «o ng» kommunistlarga karshi g oyaviy
ʻ ʻ ʻ
jihatdan kurash olib borishga to g ri kelsa, ikkinchi tarafdan, Rossiya Sovet
ʻ ʻ
Federativ Sotsialistik Respublikasi va uning favqulodda organlari bo lgan
ʻ
Turkkomissiya, Turkbyuro yosh «mustaqil davlat»ning bosgan har bir qadamini
sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday bo lishiga qaramasdan F. Xo jayev,
ʻ ʻ
U. Po latxo jayev, O. Xo jayev, Fitrat, M. Aminov, M. Saidjonov, S. Xo jayev, M.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mansurov, A. Muxitdinov va hukumatda demokratik yo l tutib, mo tadil mavqeda
ʻ ʻ
turdilar. Ular e tiqod erkinligi, islohotlar o tkazish zarurligini yoklab chikdilar.
ʼ ʻ
1921-yil 18-23 sentabrda bo lgan Butun Buxoro xalq vakillarining II qurultoyida
ʻ
demokratik ruxdagi Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilindi 12
. Buxoro tarixidagi dastlabki Konstitutsiya fuqarolarning
demokratik huquq va erkinliklarini qonun yo li bilan mustaxkamladi.
ʻ
Konstitutsiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining
ishtiroki ta minlandi.
ʼ Xususiy mulk va savdosotiq erkinliklari Konstitutsiyada o z ʻ
ifodasini topdi. Buxoroda o rnatilgan tuzum xalq demokratik respublikasi edi.
ʻ
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining Konstitutsiyasi barcha fuqarolarga teng
siyosiy huquq berdi, milliy tengsizlikni yo qotdi. Konstitutsiyaga ko ra, Buxoro
ʻ ʻ
Xalq Sovet Respublikasining oliy organi - Butun Buxoro xalq vakillari qurultoyi
bo lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil saylanadigan 350 a zodan iborat edi.
ʻ ʼ
Qurultoy yiliga bir marta chaqirilar va unda
respublika konstitutsiyasini qabul qilish, o zgarishlar kiritish, hukumatning
ʻ
hisoboti va davlat byudjetnыy tasdiqlash kabi muhim masalalar ko rilar edi.
ʻ
12
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). – Бухоро : . 2003. 63-б
25

Konstitutsiyaga ko ra, qurultoylar o rtasida qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchiʻ ʻ
oliy organ - Butun Buxoro MIK xisoblanadi. Qurultoyda Butun Buxoro MIK raisi
qilib Usmonxo ja Po latxo jayev saylandi (1922-yil avg
ʻ ʻ ʻ ust da bo lgan ʻ III
qurultoyda bu lavozimni Porso Xo jayev egalladi). Konstitutsiyaga muvofiq Xalq
ʻ
Nozirlar Sho rosi davlat hokimiyatini ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi
ʻ
sifatidagi o z vazifasini saqlab qoldi. Qurultoyda milliy masalaga katta e tibor
ʻ ʼ
berildi. Buxoro MIK huzurida Omongeldi Omonov boshchiligida Turkman bo limi
ʻ
tuzildi.
26

2.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tugatilishi
Turkiston azaldan mintaqa xalqlarining yagona va umumiy vatani bo ' lgan .
Turkiston , Buxoro , Xorazm respublikalarining tub xalqlari asrlar davomida
turmush tarzi va an ' analari jihatidan bir - birlariga juda yaqin bo ' lib ketgan edilar .
Buxoro va Xorazm respublikalari 1924- yil oxirigacha mustaqil davlat bo ' lganlar .
Turkiston mintaqasi yagona hudud , tarixiy zamin , o ' z xo ' jaligi , an ' analari , dini , tili
va madaniyatining mushtarakligi bilan ajralib turgan . Turkistondagi davlatlarning
har birida yuz yillar davomida turkiy xalqlar : o ' zbek , turkman , qoraqalpoq , qozoq ,
qirg ' iz shuningdek , tojik xalqi azaldan yashagan . Mintaqa xalqlari Turkiston
tuprog ' ini qadimdan o ' zlarining asl vatanlari deb bilganlar .
Mintaqa xalqlari yagona va bir degan g ' oya ( turkistonlik ) avloddan - avlodga
o ' tib , XX asr 20- yillarida Turkistondagi milliy ziyolilar va millat yetakchilarining
ijtimoiy - siyosiy qarashlari hamda amaliy faoliyatlarida aks etgan . Mustabid sovet
rejimi va bolsheviklar uchun Turkiston mintaqasini bo'lib tashlab, uni idora qilish
qulay edi. Shuning uchun ham dastlab Turkiston o'lkasiga sovet "avtonomiyasi"
berildi, ya'ni Rossiya Sovet Federatsiyasi tarkibida 1918-yil 30-aprelda Turkiston
Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil topdi. Bu paytda Buxoro amirligi
va Xiva xonligi (1920-yildan boshlab Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm
Xalq Sovet Respublikasi) mustaqil davlatlar edi. So'ngra bolsheviklar tomonidan
Turkiston mintaqasini parchalab tashlash uchun jiddiy tayyorgarlik ko'rildi. Bu
jarayon ayrim uzilishlar bilan 7 yil davom etdi 13
.
Rossiyada fuqarolar urushi va chet el harbiy intervensiyasiga qarshi kurash
yillarida (1918-1922- yillar) Rossiya imperiyasining sobiq hududida mustaqil
davlatlar (Polsha, Finlyandiya), mustaqil milliy respublikalar (Litva, Latviya,
Estoniya, Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston), sovet respublikalari
13
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент. Шарқ. 2011. 1 93 -б
27

(Belorusiya SSR va b.), muxtoriyatli hukumatlar (Turkiston Muxtoriyati, Alash
Orda, Boshqirdiston Muxtoriyati va b) tashkil topdi. Bundan tashqari, RSFSR
tarkibida turli avtonom sovet respublikalari (Turkiston ASSR, Qirg'iziston ASSR,
Qozog'iston ASSR) va b.) bor edi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi va keyinchalik
sovet Rossiyasining bevosita hududiy tarkibiga kirmagan bo'lsa ham, uning ta'siri
va nazoratida mavjud bo'lib turgan Turkiston mintaqasidagi milliy davlatlar
(Buxoro amirligi, Xiva xonligi; 1920-yilda ularning o'rnida tashkil qilingan
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi mavjudligi bu
davrdagi real hodisa edi. Yuqorida nomlari tilga olingan davlatlar va respublikalar
bilan sovet Rossiyasi o'rtasidagi munosabatlar murakkab xarakterda bo'lgan. Sovet
hukumatining dastlab e'lon qilgan rasmiy hujjatlaridan biri — “Rossiya xalqlari
huquqlari Deklaratsiyasi” (1917-yil 2-noyabrda qabul qilingan) yangi tashkil
qilingan sovet Rossiyasi Xalq Komissarlari Soveti o'z faoliyatida “Rossiya
xalqlarining o'z taqdirlarini o'zlari erkinlik bilan belgilashlari, hattoki, ajralib
chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqini” asos qilib olganliklari tantanavor
ravishda e'lon qilingan bo'lsa-da, aslini olganda, bolsheviklar Polsha va
Finlyandiyadan boshqa xalqlar (Ukraina, Kavkaz, Turkiston, Boltiqbo'yi va b.)ga
mustaqillik berishni xohlamaganlar. Tadqiqotchi O.Chistyakov to'g'ri
ta'kidlaganidek, RSFSR bilan boshqa sovet respublikalari o'rtasida bir tomondan
”mustaqil” aloqalar mavjud bo'lsa, ikkinchi tomondan ular sovet Rossiyasi izmi
bilan ish ko'rgan. Chunki bu respublikalarning vakillari Butunrossiya
Sovetlari syezdlarida ishtirok etgan, RSFSR qonunchiligi bu respublikalar
hududlarida u yoki bu darajada kuchga ega bo'lgan. Bu respublikalardagi hukmron
siyosiy partiya — kommunistik partiya Rossiya Kommunistik partiyasi-RKP (b)
Markaziy Komitetiga bo'ysungan. Bu respublikalarning armiyasi yagona qizil
armiya tarkibiga, byudjeti RSFSR byudjeti hisobiga kirgan. Rossiyaning hududi va
aholisi (100 mln.kishidan ko'p) qizil armiya (5.5 mln. kishi) ning miqdorini bu
“mustaqil” yoki avtonom sovet respublikalarining haqiqiy holati va kuchi bilan
solishtirish qiyin. Sovet federatsiyasining asosiy qoidalari 1918-yil 10-18-yanvarda
bo'lgan Butunrossiya Sovetlarining uchinchi syezdida yana bir marta e'lon qilindi.
28

Ezilgan va ekspluatatsiya qilingan mehnatkashlar huquqlari Deklaratsiyasida
ko'rsatilishicha, Rossiya Sovet Respublikasi ozod millatlarning erkin ittifoqi
asosida milliy Sovet Respublikalari Ittifoqi federatsiyasini tashkil etadi. Bunda
Rossiyadagi har bir millat o'z respublikasi bo'lishi uchun huquqlarga ega bo'lishi
mumkin. Moskvalik tadqiqotchi A.Vdovin yozganidek, bu deklaratsiyani
amaliyotda qo'llash tajribasi butunlay boshqacha bo'ldi. 1918-yil aprel oyida
Turkiston Sovet Respublikasini tuzish bilan birga kelgusida federatsiya sub'ekti
sifatida milliyhududiy avtonomiya (avtonom respublika yoki oblast) tashkil etish
ham ko'zda tutildi. Ma'lumki, sovet rejimi tomonidan Turkiston mintaqasida
faoliyat ko'rsatgan Turkiston Muxtoriyati hukumati 1918-yil fevralda, Alash-Orda
Muxtor hukumati 1920-yil martda, Boshqirdiston Muxtoriyati hukumati 1920-yil
iyunda tugatildi 14
. Bundan tashqari, 1920-1921- yillarda Ukraina,
Ozarboyjon, Gruziya, Armaniston kabi mustaqil milliy respublikalar tugatilib,
ularning o'rnida sovet respublikalari tashkil qilindi. Dog' iston va Chechenistonda
faoliyat ko'rsatgan Shimoliy Kavkaz amirligi, Tog'li Respublika (ruscha hujjatlarda
Gorskaya Respublika) ham 1920- yillarda bolsheviklarning harbiy kuchlari
tomonidan ag'darib tashlandi. Faqat Boltiqbo'yida faoliyat ko'rsatayotgan mustaqil
"burjua Litva, Latviya, Estoniya davlatlari” 1940-yilgacha o'z mustaqilliklarini
saqlab qolishga muvaffaq bo'ldilar. 1922-yil 30-dekabrda Sovet Sotsialistik
Respublikalari Ittifoqi (SSSR) tashkil topdi. Sovet davridagi tarixiy adabiyotlarda,
xususan, XX asr 50-80-yillarida yaratilgan tadqiqotlarda keltirilgan fikrlarga
qarama-qarshi o'laroq shuni ta'kidlash lozimki, yangi sovet davlati - SSSRning
asoschisi va g'oyaviy tashkilotchisi V.I.Lenin bo'lmay, balki bu davlat I.V.Stalin
g'oyalari asosida hamda bevosita uning rahbarligida tashkil qilingan (SSSRda
dastlab to'rt respublika: RSFSR, Ukraina SSR, Belorussiya SSR va Zakavkaze
SFSR kirgan.) SSSRning tashkil qilinishi bilan Turkiston o'lkasining
taqdiri uzil-kesil hal qilindi. 1920-yil boshlarida Turkiston komissiyasi Turkiston
ASSRni milliy til belgisiga qarab, bo'lib tashlash masalasini qo'ygan edi. Turkiston
14
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент. Шарқ. 2011. 1 97 -б
29

Komissiyasining bu tezislariga qarshi chiqqan T.Risqulov, N.Xo'jayev va boshqa
milliy yetakchilar "panturkizm", "panislomizm", "burjua millatchiligi” va "o'ng
og'machilik"da ayblandi. Bu haqda sal oldin to'xtalib o'tildi. V.I.Lenin 1920-yil
may oyida Turkistonni Uzbekiya, Kirgiziya, Turkmeniyaga bo'lingan xaritasini
tuzishni mutasaddi shaxslarga topshirgan. Shuning uchun 1920-yil avgustda
Turkiston ASSRning Yettisuv viloyati, Sirdaryo va Zakaspiy viloyatlarining bir
qismi yangi tashkil qilingan RSFSR tarkibidagi Qirg'iziston ASSR (aslida
Qozog'iston ASSR) ixtiyoriga berilgan. 1920-1924- yillarda mustaqil Buxoro va
Xorazm respublikalarini mavjud bo'lib turishi Markazning vaqtinchalik murosa
yo'lini tanlaganligidan boshqa narsa emas edi. Aslini olganda, Sovet hukumatining
rahbari V.I.Lenin sovet respublikalari asosida SSSRni tashkil qilish prinsiplari
to'g'risida 1922-yil kuzida to'xtalar ekan, "qo'shilishdan oldin ajralish kerak", deb
masalani aniq qo'ygan edi.
30

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Buxoro Xalq respublikasining demokratik islohotlar
tomon bosib o‘tgan yo‘li o‘sha davr uchun ham, bugungi kun nuqtai nazaridan olib
qaralganda ham, mashaqqatli va ulug‘ yo‘l bo‘ldi. Buxoro respublikasi atigi 4-5 yil
ichida dunyoviy islohotlar joriy qilinayotgan demokratik davlatga aylana boshladi.
Afsuski, bu jarayonlar mustabid sovet tuzumi tomonidan sun’iy ravishda to‘xtatib
qo‘yildi va nisbatan mustaqil bo‘lgan bu davlatlarning mavjudligiga ham barham
berildi. Buxoro va Xorazm respublikalarining tugatilishi bilan kamida uch ming
yillik tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqining milliy davlatchilik xalqasi deyarli uzib
tashlandi. O‘zbekiston SSR tuzilsa ham (1925 yil fevral) oradan ko‘p o‘tmay u
SSSR tarkibiga kiritildi.
O‘zSSR amalda hech qanday mustaqil siyosiy huquqlarga ega bo‘lmay,
balki yangi shakldagi mustabid sovet rejimining bir qismi bo‘lganligi uchun ham
mustaqil davlat vazifasini o‘tay olmadi. 1920-yilning 23-sentabrida Buxoro
Sovetlarining Quruitoyi uning birinchi Konstitutsiyasini qabul qildi. Konstitutsiya
RSFSRning 1918-yildagi Konstitutsiyasiga asoslandi. Konstitutsiyada
Umumbuxoro xalq deputatiari syezdi oliy hokimiyat organi hisoblanib, 2 ming
kishidan bir deputat miqdorida saylangan. Uning sessiyalari doimiy organ bo'lgan.
Butun Buxoro Xalq Sovet Respublikasining hukumati Xalq Noziiiari Soveli
ustidan nazorat organi hisoblanib, uning muhim qarorlarini tasdiqlagan. 1920-
yilning 14-sentabrida Birinchi Xalq Nozirlar Kengashi 9 ta a'zo (xalq komissarlari)
tarkibida tuzilgan bo'lib, u Umumbuxoro Ijroiya Komiteti tomonidan rais, uning
ikki o'rinbosari hamda xalq nozirlari: adliya, ichki ishlar, harbiy ishlar, maorif,
sog'liqni saqlash, mehnat va ijtimoiy ta'minot, savdo va sanoat, soliq, qishloq
xo'jaligi hamda davlat nazorati xalq nozirlari tarkibida tuzilgan. (Konstitutsiyaning
31, 38-,39-moddalari). Keyinchalik qishloq xo'jaligi, moliya va iqtisod
xalq nozirliklarini birlashtirib Xalq Xo'jaligi Oliy Kengashi tashkil qilindi. Rais,
uning o'rinbosari, uchta bo'lim: 1) Markaziy Moliya boshqarmasi; 2) Markaziy yer-
31

suv boshqarmasi; 3) Savdo va sanoat boshqarmasi tarkibida tuzildi. Ushbu
tashkilot Xalq Nozirlar Kengashi, Buxoro Iqtisodiy Kengashi nomlari bilan qayta
nomlangan. BXSR viloyat, tuman, kent Sovetlari va ularning ijroiya komitetlari
tashkil qilinib, mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan.
Buxorodagi yangi tuzum va uning ijobiy
chora-tadbirlarini aholi ma’qullab kutib oldi. Biroq yangi hokimiyat tomonidan
mulkdorlar tabaqasiga nisbatan ko‘rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun mol-
mulkning musodara qilinishi, saroy a’yonlari va amir amaldorlarining yoppasiga
hibsga olinishi va otib tashlanishi amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi,
majburiy oziq-ovqat razvyorstkasi va uning qattiqqo‘llik bilan amalga oshirilishi,
islom dini va ulamolariga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida
turgan qizil armiya ta’minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, qizil
askarlarning bosqinchilik va talonchilik faoliyati haqqoniy ravishda xalqning
kuchli noroziligiga sabab bo‘ldi. Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar
ham keskinlashdi. Buxoroda amir hokimiyati ag‘darib tashlangan dastlabki
xaftalardayoq mamlakatning g‘arbiy, markaziy va sharqiy qismlarida qizil
armiyaning bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zulmiga qarshi boshlangan
qurolchilik harakati avj olib ketdi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar.
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.:
“O`zbekiston”, 2017.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ"
1998.
II. Manbalar.
3. Қосимов . Ф. - Бухоро тарихи масалалари: мақолалар тўплами.
Бухоро, 1996.
4. И шанов А. Создание Бухарской Народной Советской Республики
(1920-1924 гг.). - Ташкент: Изд.АН УзССР, 1955.
5. Шек Л. Победа Народной Советской революции в Бухаре. -
Ташкент: Госиздат, 1956.
6. Алиев А. Великий октябрь и революционизирование народов
Бухары. - Ташкент: Госиздат УзССР, 1958
7. Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. - Душанбе,
1963.
8. Касымов Ф. Историография БНСР: Автореф. дисс. ... канд. ист.
наук. - Ташкент, 1968.
9. Алимов И. Аграрные преобразования в Народных Советских
Республиках Хорезма и Бухары (1920-1924 гг.). - Ташкент:
Узбекистан, 1970.
III. Ilmiy adabiyotlar.
10. Гафуров А., Рашидов У. Бухоро халқ шўролар жумҳурияти
тарихидан лавҳалар (1920-1924) – Тошкент. 1992.
11. Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва шарқ
мамлакатлари. Бухоро, 2004.
12. Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон
Совет мустамлакачилиги даврида). – Тошкент. “Шарқ”. 2011.
13. Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги
даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи ярмигача.– Тошкент . 2016.
14. Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. -Бухоро, 1996.
15. Mubinov . M - 1920-1924 yillarda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
hukumatining harbiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning
tarixshunosligi . Toshkent . 2015
16. Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш:
тарих хақиқати (1920-1924 й). – Тошкент: Маънавият, 2002.
33

17. Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –
Бухоро. 2003.
34

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi