Buxoro Xalq Sovet Respublikasi haqida yangicha qarashlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	90.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

67 Sotish

Buxoro Xalq Sovet Respublikasi haqida yangicha qarashlar

Sotib olish

“ BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASINING TASHKIL TOPISHI ”
Kirish
I BOB. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va uning
boshqaruv tarkibi
II BOB. BXSR harbiy yo`nalishiga oid materiallarning istiqlol davri
asarlarida yoritilishi
III BOB. Buxoro Xalq Sovet Respublikasida maishiy hayot
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O`zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka
erishganidan so`ng vatanimiz tarixini obyektiv va xolisona tadqiq qilish, tarixiy
haqiqatni xalqimizga yetkazish yo`lida ulkan ishlar amalga oshirildi. Sho`ro davri
tarixini yangidan tadqiq qilish, o`sha davr tarixiy adabiyotlarida tanqidiy nuqtai
nazaridan yondashib ish ko`rilishi barobarida samarali yutuqlarga erishilganligi sir
emas. O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov: “Men
sho`ro davrida yozib berilgan tarixni hisoblamayman, chunki o`zgalar yozib
bergan tarix, hech qachon xolis bo`lmaydi” 1
. deb ta’kidlaganlarida to`la haqli
edilar. Mustaqillik yillarida ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix ilmining tarkibi qismi
bo`lmish tarixshunoslik masalasida erishilgan yutuqlar zalvorli va asrlarga
tatigulikdir. Birinchi Prezidenti I. A. Karimov tarix va tarixiy xotiraning
ma’naviyatimiz rivojidagi o`rni haqida: “Ma’naviyat o`z xalqining tarixini, uning
madaniyati va vazifalarini chuqur bilish tushunib yetishga suyangandagina qudratli
kuchga aylanadi. Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini
nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini
bilmagan xalqning kelajagi ham bo`lmaydi”, degan edilar. Yuqoridagi fikrdan
kelibchiqib, biz tariximizga bugungi kunda qurayotgan huquqiy demokratik
davlatning tajriba tarozisi sifatida qarashimiz kerak. Mustaqillik yillarida
O`zbekiston tarixining hanuzgacha bizga noaniq bo`lgan qirralari ochildi. Milliy
o`zligimizni anglash, milliy tilimiz va urfodatlarimiz nechog`li qadrli va aziz
ekanligini idrok etishimiz tufayli taraqqiyot pillapoyalaridan rivojlanib boryapmiz.
Bugungi kunda tarixshunoslik fani oldida O`zbekiston xalqi va
davlatchiligi tarixini to`liq tiklash vazifasi turar ekan, qadimiy, ko`p asrlik
sivilizatsiyaga ega bo`lgan Buxoro tarixini mukammal tadqiq qilmasdan turib bu
mas’uliyatli ishni uddalay olmaymiz. Ushbu nuqtai nazardan qaraganda men
tanlagan “1920-1924-yillarda BXSR hukumatining harbiy va ijtimoiy sohalardagi
tub o`zgarishlarning tarixshunosligi” nomli bitiruvmalakaviy ishi mavzusi dolzarb
va muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. I.A. Karimov o`zlarining nutq va asarlarida
1
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ" 1998. –Б.9.
2

Buxoroning boy tarixiga madaniyatiga qayta qayta murojaat qilganlari ham bejiz
emas. “Tarix O`zbekistondagi tub demokratik islohotlarni
oziqlantiruvchi hayotbaxsh chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va
Samarqandning ko`hna madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan meros tarixiy
xotiramizni uyg`otmoqda, yangicha fuqarolik ongini shakllantimoqda”, deb
yozgandilarBirinchi Prezidentimiz. Mavzu dolzarbligini oshiradigan omillardan
yana biri, 1997-yilda YUNESKO qarorgohi Parijda (Fransiya) Buxoro va Xiva
shaharlarining 2500 yilligi tantanalarini jahon miqyosida nishonlanganligidir.
Ushbu yubiley bayramlari arafasida undan keyin o`tgan tarixiy davr ichida
tarixchilarimiz, publitsist va jurnalistlarimiz, adabiyotshunos olimlar Buxoro
o`tmishiga oid nodir asarlar yozdilar. O`zbek milliy davlatchiligi tarixida garchi
qisqa davr yashagan bo`lsada Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (1920-1924-yillar)
muhim bosqich bo`lganligini qayd etish o`rinlidir. BXSRda F.Xo`jayev
boshchiligida milliy hukumatning shakllanishi, milliy mustaqil rivojlanish sari
amaliy qadamlar qo`ydi. BXSR hukumati mustaqil davlat sifatida ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va harbiy islohotlar olib bordi. Yangicha va demokratik,
zamonaviy davlat qurish g`oyalarini baland ko`tarib chiqdi va sho`ro
mustamlakachiligi tahdid solib turgan bir davrda milliy mustaqil davlat sifatida
boshqa davlatlar bilan teng huquqli aloqalar o`rnatdi. Mustaqillik yillarida Buxoro
Xalq Sovet Respublikasining tarixini, o`sha davrlarda kechgan ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarni, iqtisodiy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini yangicha tafakkur
nuqtayinazaridan yoritgan talaygina asar va maqolalar yaratildi.
Mavzuning ob’ekti va predmeti BXSR mavjud bo`lib turgan davrdagi
mahalliy matbuot materiallari, BXSR davlat va siyosat arboblari maqola va
asarlari, mustaqillik davri matbuot materiallari, asarlari, tarixshunos olimlarning
maqolalaridan tanqidiy nuqtai nazardan foydalanib ularni tahlil etishdir.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Mavzusini o`rganishda ilmiy
metodologiya asosida o`rganish maqsadi qo`yildi. Qo`yilgan maqsaddan kelib
chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: Buxoroda amirlik va BXSR yillarida harbiy
soha rivojini qiyosiy tahlil qilish; BXSR harbiy yo`nalishiga oid masalalarning
3

istiqlol davri asarlarida yoritilishini o`rganish; BXSRda maishiy hayot va xotin-
qizlar masalalari bilan bog`liq o`zgarishlarning tarixshunosligini ochib berish;
Buxoro amirligi va BXSR davrida aholi salomatligi va sog`likni saqlash tizimi
sohasidagi amalga oshirilgan tadbirlarni asoslash.

4

I BOB. BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASINING TASHKIL
TOPISHI VA UNING BOSHQARUV TARKIBI
Buxoro amirligida amirlik tuzumi ag darib tashlangach, yuzaga kelgan ʻ xalq
respublikasi. Maydoni 182,193 ming km2, axoli 2,2 mln. kishidan ortiq, asosan
o zbeklar,
ʻ tojiklar va turkmanlar, qisman qozoq, qoraqalpoq, tatar va buxoro
yahudiylari yashagan.BXSR Xorazm Respublikasi, Turkiston ASSR va Afgoniston
davlatlari bilan chegaradosh bo lib, poytaxti Buxoro shahar bo lgan. Sharqdagi
ʻ ʻ
yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib podsho
Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylangandan so ng xalqning tirikchiligi
ʻ
ilgaridan ham og irlashgan edi. Amirlikdagi xalq qo zg olonlari podsho Rossiyasi
ʻ ʻ ʻ
qo shinlari yordamida bostirilardi. Rus ma murlari amirlikda katta imtiyozlarga
ʻ ʼ
ega bo lgan
ʻ 1
.
Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada bo lgan yosh
ʻ
shurklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan keyin amirlik
hududida jadidchilik va undan o sib chiqqan yosh buxoroliklar harakati kuchaydi.
ʻ
Sharqdagi yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib
podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylangandan so ng xalqning
ʻ
tirikchiligi ilgaridan ham og irlashgan edi. Amirlikdagi xalq qo zg olonlari podsho
ʻ ʻ ʻ
Rossiyasi qo shinlari yordamida bostirilardi. Rus ma murlari amirlikda katta
ʻ ʼ
imtiyozlarga ega bo lgan. Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada
ʻ
bo lgan yosh shurklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan
ʻ
keyin amirlik hududida jadidchilik va undan o sib chiqqan yosh buxoroliklar
ʻ
harakati kuchaydi. 1917-yil 7 aprelda amir Olimxon mamlakatda islohotlar
o tkazish to g risida
ʻ ʻ ʻ farmon chiqardi. Lekin amirning bu farmoni amalda joriy
qilinmadi. Jadidlar Buxoro shaharda namoyish uyushtirgandan so ng (
ʻ Buxoroda
1917-yil aprel namoyishi ), mamlakatda ularni yoppasiga ta qib qilish boshlandi.
ʼ
Oktabr to ntarishidan keyin
ʻ Rossiya bilan Buxoro o rtasida munosabatlar ʻ
1
Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 й). –
Тошкент: Маънавият, 2002. 17-18-б
5

yomonlashdi 1
.
Turkiston XKS Buxoro davlatiga g animlik qilib, ʻ amir hukumatini kuch
bilan ag darishga urindi.
ʻ Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni
qo llab quvvatlashdi. 1918-yil
ʻ mart oyida Turkiston o lkasi XKS raisi F. Kolesov ʻ
qo mondonligidagi
ʻ qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro sh ahri ga hujum
uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo lsa ham, Buxorodagi
ʻ
siyosiy tuzumni o zgartirish uchun urinish to xtamadi.Afsuski, amir
ʻ ʻ Olimxon
mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar
firkasi (partiyasi) arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatda konstitutsion
monarxiya va demokratik tartibotlarni o rnatmoqchi bo lgan jadidlar — yosh
ʻ ʻ
buxoroliklarni yo qotish yo lini tutdi.
ʻ ʻ
Fayzulla Xo jayevnint ta kidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir
ʻ ʼ
mamlakatda 3000 kishiii qatl qilgan. S. Ayniyn ing yozishicha, faqat poytaxt —
eski Buxoro emas, balki G ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako l, Chorjo y,
ʻ ʻ ʻ
Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar
jadidlikda ayblanib nohaq o ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari
ʻ
Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo nab ketishga majbur bo lishdi, yosh
ʻ ʻ
buxoroliklarning bir kismi 1918-yil yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini
tuzishdi, F. Xo jayev
ʻ Moskvadagi muhojirlik davrida — 1918-yil ok tabr da
Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi
qoshida yosh buxoroliklar partiyasining bo limini tashkil qiddi.
ʻ
1920-yil yanvda Toshkentda F. Xo jayev boshchiligida inqilobchi yosh
ʻ
buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil qilindi. Bolsheviklar
yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag darishda foydalandilar. Ular ham
ʻ
taktik maqsadlarni ko zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. 1920-yil 25
ʻ
avg ust da qo mondon M. V.
ʻ Frunze Turkfront qo shinlariga q«o zg olon ko targan ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoro mehnatkashlariga yordam ko rsatish to g risida»
ʻ ʻ ʻ buyruq berdi. 1920-yil 2
sentda Turkfront qo shinlari amirlik hokimiyatini ag darib tashladi. 1920-yil 14
ʻ ʻ
1
Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. -Бухоро, 1996. 113-б
6

sent abr da bo lgan Xalq Nozirlar Sho rosi, Revkom va BKP MKning umumiyʻ ʻ
yig ilishida 9 kishidan iborat Butun Buxoro inqilobiy qo mitasi (raisi Abdulqodir
ʻ ʻ
Muxitdinov) va respublika hukumati — 11 kishidan iborat Xalq Nozirlar Sho rosi
ʻ
(raisi Fayzulla Xo jayev
ʻ ) tuzildi 1
.
Buxoro inqilobiy qo mitasining a zolari qilib Muinjon Aminov, Olimjon
ʻ ʼ
Akchurin, Abdulhamid Oripov, Sobir Yusupov, Hoji Hasan Ibrohimov, Fayzulla
Xo jayev, Qulmuhamedov tayinlandi. Mamlakatni
ʻ boshqarish maqsadida tuzilgan
Buxoro Xalq Nozirlar Sho rosi tarkibi quyidagicha edi:
ʻ rais va xorijiytashqi ishlar
( nozir — F. Xo jayev),
ʻ maorif ( Qori Yo ldosh ʻ Po latov ʻ ), ichki (doxiliya) ishlar (M.
Saidjonov ), moliya (U. Po latxo jayev),
ʻ ʻ davlat nazorati (N. Husainov), favqulodda
komissiya (raisi— Ibrohimov ), adliya (M. Burhonov ),harbiy(Shihobuddinov),
savdo va sanoat (M. Mansurov ) nozirliklari. Bu paytga kelib inqilobchi yosh
buxoroliklar firqasi a zolari Buxoro Kompartiyasi safiga kirishga majbur bo lgan
ʼ ʻ
edilar. Ushbu o rinda ta kidlash joizki, asosan jadidlardan tashkil topgan Buxoro
ʻ ʼ
hukumati o sha paytda ma lumotli kishilar yig ilgan hukumatlardan biri
ʻ ʼ ʻ
hisoblangan.
Nozirlar Buxoro, Istanbul, Moskva va boshqa shaharlarda ta lim
ʼ olishgan
edi. Buxoro jadidlari o zlarining islohotchilik g oyalarini yangi hukumatdagi
ʻ ʻ
faoliyatlari davomida amalga oshirishga harakat qildilar. 1920-yil 6—8 oktabrda
amirning yozgi saroyi — Sitorai Mohi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq
vakillarining qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi — BXSR tuzilganligi
tantanali ravishda e lon qilindi. Bu davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik
ʼ
hokimiyati edi. Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o rta asrchilik an analari
ʻ ʼ
meros qolgan amir Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani
bajarish tushdi.
Qurultoy davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo lgan
ʻ
Buxoro inqilobiy qo mitasi (Markaziy Revkom), Buxoro Xalq Nozirlar Sho rosi
ʻ ʻ
— dastlabki hukumat tarkibini uzilkesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II
1
Hayitov Sh ., Badriddinov S . Buxoro tarixidan lavhalar ( XIX - XX asrlar ). - Buxoro . 2007. 89- b
7

qurultoygacha uzaytirildi. Ushbu qurultoyda I. Ye. Lyubimov RSFSR hukumati
Buxoro Respublikasining mustaqilligini tan olganligini aytishga shoshildi. 1920-yil
oktabr —noyabr oylarida BXSR bilan RSFSR o rtasida muvaqqat harbiysiyosiyʻ
axdlashuv va shartnoma tuzildi. 1921-yil 4-martda har ikki davlat o rtasida «Ittifoq
ʻ
shartnomasi» imzolandi. Ushbu shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat
qilayotgan yosh Buxoro davlati arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga
olib keldi.
«Ittifoq shartnomasi» mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo shinlari
ʻ
turishini «qonuniy» asoslab berdiki, mazkur hol BXSR ichki ishlariga Rossiyaning
to g ridanto g ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan boshqa narsa emas edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoro hukumati oldida turgan eng asosiy vazifalardan biri yersuv masalasini hal
qilish edi. 1920-yil 30 sentabrda Buxoro Markaziy Revkomi «Yer to g risida»gi
ʻ ʻ
dekretni qabul qildi. Dekretga muvofiq, sobiq amir, uning qarindoshlari va
amaldorlari qo lidagi butun yermulk kambag al va yersiz dehqonlarga berilishi
ʻ ʻ
kerak edi. Shuningdek, dekretga ko ra, «xiroj», «amlok» va boshqa
ʻ soliqlar bekor
qilindi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, fa q at Eski Buxoro tumanlari va Chorjo y
ʻ
bekligida sobiq amir va beklarga qarashli 10000 tanob yer musodara qi linib,
kambag al dehqonlarga taqsimlab berildi.
ʻ
Yangi tuzum va uning ijobiy choratadbirlarini aholi ma qullab kutib oldi.
ʼ
Joylarda inqilobiy qo mitalar tuzildi. Birok yangi hokimiyat tomonidan mulkdorlar
ʻ
tabaqasiga nisbatan ko rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun molmulkning
ʻ
musodara qilinishi, saroy ayonlari va amir amaldorlarining yeppasiga hibsga
olinishi va otib tashlanishi, amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy
oziq-ovqat «razvyorstkasi» va uning qattiqqo llik bilan amalga oshirilishi,
ʻ islom
dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida turgan qizil
armiya ta minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, kizil
ʼ
askarlarning bosqinchilik va talonchilik «faoliyati» haqqoniy ravishda xalqning
kuchli noroziligiga sabab bo ldi.
ʻ
Respublikadagi ijtimoiysiyosiy munosabatlar ham keskinlashdi. Yosh davlat
yetakchisi F. Xo jayev murakkab va og ir sharoitda ishlashga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
8

Buxoro hukumati ichida siyosiy bo linish kuchaydi. Bir tarafdan, Buxoroʻ
Kompartiyasi ichidagi «so l» va «o ng» kommunistlarga karshi g oyaviy jihatdan
ʻ ʻ ʻ
kurash olib borishga to g ri kelsa, ikkinchi tarafdan, RSFSR va uning favqulodda
ʻ ʻ
organlari bo lgan Turkkomissiya, Turkbyuro yosh «mustaqil davlat»ning bosgan
ʻ
har bir qadamini sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday bo lishiga
ʻ
qaramasdan F. Xo jayev, U. Po latxo jayev, O. Xo jayev, Fitrat, M. Aminov, M.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Saidjonov, S. Xo jayev, M. Mansurov, A. Muxitdinov va b. hukumatda
ʻ
demokratik yo l tutib, mo tadil mavqeda turdilar. Ular e tiqod erkinligi, islohotlar
ʻ ʻ ʼ
o tkazish zarurligini yoklab chikdilar. 1921-yil 18—23 sentabrda bo lgan Butun
ʻ ʻ
Buxoro xalq vakillarining II qurultoyida demokratik ruxdagi BXSR Konstitutsiyasi
qabul qilindi 1
.
Buxoro tarixidagi dastlabki Konstitutsiya fuqarolarning demokratik huquq
va erkinliklarini qonun yo li bilan mustaxkamladi. Konstitutsiyada davlatni
ʻ idora
etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining ishtiroki ta minlandi.
ʼ Xususiy
mulk va savdosotiq erkinliklari Konstitutsiyada o z ifodasini topdi. Buxoroda
ʻ
o rnatilgan tuzum xalq demokratik respublikasi edi. BXSRning Konstitutsiyasi
ʻ
barcha fuqarolarga teng siyosiy huquq berdi, milliy tengsizlikni yo qotdi.
ʻ
Konstitutsiyaga ko ra, BXSRning oliy organi — Butun Buxoro xalq vakillari
ʻ
qurultoyi bo lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil saylanadigan 350 a zodan iborat
ʻ ʼ
edi. Qurultoy yiliga bir marta chaqirilar va unda respublika
konstitutsiyasini qabul qilish, o zgarishlar kiritish, hukumatning hisoboti va davlat
ʻ
byudjetnыy tasdiqlash kabi muhim masalalar ko rilar edi. Konstitutsiyaga ko ra,
ʻ ʻ
qurultoylar o rtasida qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi oliy
ʻ organ — Butun
Buxoro MIK xisoblanadi. Qurultoyda Butun Buxoro MIK raisi qilib Usmonxo ja
ʻ
Po latxo jayev saylandi (1922-yil avg
ʻ ʻ ust da bo lgan ʻ III qurultoyda bu lavozimni
Porso Xo jayev egalladi). Konstitutsiyaga muvofiq Xalq Nozirlar Sho rosi davlat
ʻ ʻ
hokimiyatini ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi sifatidagi o z vazifasini
ʻ
saqlab qoldi. Qurultoyda milliy masalaga katta e tibor berildi. Buxoro MIK
ʼ
1
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро. 2003. 63-б
9

huzurida Omongeldi Omonov boshchiligida Turkman bo limi tuzildiʻ 1
.
Keyinchalik shu asosda Turkman avtonom viloyati
tashkil qilinib, unga milliy muxtoriyat huquqi berildi. Turkman va tojik xalqi
uchun madaniy ma rifiy va boshqa muassasalar ochildi. Buxorodagi demokratik
ʼ
jarayonlarga mamlakat tashqarisidan tazyiq tobora kuchayib bordi. 1923-yil 3-
iyunda Buxoroga SSSR Qurolli Kuchlarining Bosh qo mondoni S. S. Kamenev,
ʻ
Turkfront Inqilobiy Harbiy Kengash raisi A. I. Kork, RKP (b) MK O rta Osiyo
ʻ
byurosi a zosi
ʼ Mixaylov va boshqalar kelishdi. Ular Buxoro hukumati faoliyatidan
qoniqmayotganliklarini ochiq aytib, sotsialistik o zgarishlarni jadallashtirish
ʻ
kerakligini ta kidlashdi. Oradan ko p o tmay — 12-iyunda (RKPb) MK Siyosiy
ʼ ʻ ʻ
byurosi maxsus qaror qabul qilib, Buxoro hukumatini sovetlashtirish
choratadbirlarini belgilab berdi. Sovet hukumati o z buyruqlarini tez va
ʻ
qarshiliksiz amalga oshirish uchun (RKPb) MK kotibi Ya. E. Rudzutakni
Buxoroga jo natdi. 23-iyunda BKP MK yopiq plenumida
ʻ Rudzutak ishtirok qilib,
Buxoro hukumati rahbarlari va mahalliy kommunistlar oldiga qat iy talablarni
ʼ
qo ydi.
ʻ F. Xo jayevning eng yaqin safdoshlari ʻ
bo lgan sobiq yosh buxorolik jadidlar Otaulla Xo jayev (tashqi ishlar noziri),
ʻ ʻ Fitrat
(maorif noziri), Sattor Xo jayev (moliya noziri), Muinjon
ʻ Aminov (EKOSO raisi)
lavozimlaridan chetlashtirilib, Buxoro davlati hududidan chiqarib yuborildi. Qori
Yo ldosh Po latov, Rahimjon Yusufzoda, Muzaxar Maxsum Burhonov, Hoji
ʻ ʻ
Hamro Yo ldoshev
ʻ ham mas ul lavozimlardan olib tashlandi. Buxoro hukumati ʼ
Moskva va Toshkentning «kommunistcha sabog i»ni olgan «tajribali sovet
ʻ
xodimlari» bilan to ldirildi. Plenumning o zida Buxoro Kompartiyasi MK kotibi
ʻ ʻ
Muhametdinov o rniga A.
ʻ Rahimboyev Buxoro Kompartiyasi MK mas ul kotibi ʼ
qilib saylandi. Hukumatda Turkistondan yuborilgan emissarlarning ta siri kuchayib
ʼ
bordi. Inqilobiy ekstremistik unsurlar bu bilan cheklanib qolmasdan, 14 avgustda
bo lgan Buxoro MIK favqulodda sessiyasida Konstitutsiyaga o zgartirish kiritishga
ʻ ʻ
ham muvaffaq bo ldilar. 1923-yil 11—17 oktabrda bo lgan Butun Buxoro IV
ʻ ʻ
1
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи
ярмигача.– Тошкент. 2016. 157-б
10

qurultoyi Konstitutsiyani o zgartirish to g risidagi qarorni tasdiqladi. Unga binoanʻ ʻ ʻ
barcha savdogar, mulkdor va sobiq amaldorlar saylov huquqidan mahrum qilindi.
Ammo ishchi va kosiblarning saylov huquqi kengaytirildi.
Shuningdek, qurultoyda jamiyatda ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradigan
«Sovet qurilishi to g risida» maxsus qaror qabul qilindi.
ʻ ʻ Jamiyat tobora
siyosiylashib bordi. Buxoroda o tkazilayotgan demokratik islohotlarning takdiri
ʻ
xavf ostida qoldi. Markazning talabi b ila n mamlakatda sun iy ravishda sotsialistik
ʼ
qayta qurishlarni amalga oshirishga kirishildi. Respublikadagi bu keskin siyosiy
vaziyat qurolli muxolifat harakatining kuchayishida ham o z ifodasini topdi.
ʻ
Buxoroda amir hokimiyati ag darib tashlangan dastlabki haftalardayoq
ʻ
mamlakatning g arbiy, markaziy va sharqiy qismlarida qizil armiyaning
ʻ
bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zulmiga qarshi istiqlolchilik harakati
boshlangan edi. Buxoro respublikasidagi iqtisodiy siyosat va xo jalik
ʻ sohasidagi
islohotlar ziddiyatli tarzda kechdi. Buxoro inqilobiy qo mitasining 1921-yil 5
ʻ
yanv ar dagi dekreta hamma yerlarni umumxalq mulki deb e lon qiddi.
ʼ Vaqf yerlari
tugatiddi, ayrim toifadagi xo jaliklarning chorva mollari va mulklari musodara
ʻ
qilindi. Sug orish
ʻ tizimi izdan chiqsi, ekin maydonlari qisqarib, chorva mollarining
soni kamayib ketdi. Shu bilan bir vaktda ko plab ijobiy ishlar ham amalga
ʻ
oshirildi. 1921-yil kuzida yerni tortib olish bekor qilindi.
Buxoro MIKning umumiy afv to g risidagi 1922-yil 25
ʻ ʻ may dekreta
vaqflarni tugatishni to xtatish, qozixonalar ishini,
ʻ shariat ko rsatmalarini tiklash ni ʻ
e lon qildi. O’sha yilning noyabrda yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ga o tish e lon
ʼ ʻ ʼ
etildi. Buxoro davlat banki tuzilib, pul islohoti amalga oshirildi.Dehqonlarni
moddiy rag batlantirish
ʻ choralari ko rildi. Bu qishloq xo’jaligini barqaror ʻ
rivojlanishiga olib keldi. 1923-yil sug oriladigan yerlar maydoni 1913-yil dagi
ʻ
darajaga yaqinlashib qoldi (92,3%). Yil tiklanib, zavod va fabrikalar qaytadan
ishga tushdi. Bu paytga kelib Buxoro respublikasida 19 ta korxona, 500 dan ortiq
bozor ishlab turdi, xususiy sarmoya 12000 savdogarlar mablag idan iborat bo ldi.
ʻ ʻ
1923-yil 4 ta aralash aksionerlik jamiyati, 30 ta yirik savdo firmalari faoliyat
ko rsatayotgan edi. Davlat savdosi va kooperatsiyasiga berilgan yordam o z
ʻ ʻ
11

samarasini ko rsatdi. ʻ 1923-yil mart oyida Turkiston, Buxoro va
Xorazm iqtisodiy jihatdan birlashtirildi va uni boshqarish uchun O rta
ʻ Osiyo
Iqtisodiy Kengashi (Sredaz EKOSO) tuzildi. F. Xo jayev O rta Osiyoning
ʻ ʻ
iqtisodiy jihatdan birlashuvi to g risidagi fikrni boshida qo llab-quvvatlamadi.
ʻ ʻ ʻ
Chunki u iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, hatto mintaqa xalq xo jaligi
ʻ istiqbollari
to g risida qaror qabul qilishgacha bo lgan barcha ishlar Markaz qo liga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tayotganligini eng avvalo sezgan va bu siyosatning mash um oqibatlarini chuqur
ʻ ʼ
tushungan arbob edi. O zi kuchli iqtisodchi bo lgan F. Xo jayev Buxoro
ʻ ʻ ʻ
tomonidan Rossiya va Turkistonga yetkazib beriladigan mollarga aniq tovar
ekvivalenti belgilash zarurligi to g risida ayniqsa tashvishlanib gapirar edi. Buxoro
ʻ ʻ
hududida joylashgan Rossiya qo shinlari Buxoro davlatining oziqovqati va
ʻ
yemxashagi bilan ta minlanar edi. Hukumat boshlig i F. Xo jayev Rossiya
ʼ ʻ ʻ
qo shinlari sonini 15000 kishigacha qisqartirish to g risidagi masalani Moskva
ʻ ʻ ʻ
oldiga bir necha marta qo ydi. Buxoro Sovet Sotsialistax Respublikasi. (BSSR).
ʻ
1924-yil 1820 sentabrda Butun Buxoro xalq vakillarining V qurultoyi bo lib o tdi.
ʻ ʻ
Qurultoy 19 sentabrda
BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirish to g risida qaror
ʻ ʻ
qabul qildi. BSSRning tuzilishi yuqoridan turib sun iy tarzda amalga oshirilgan
ʼ
hodisa edi. Natijada taraqkiyotning demokratik yo li
ʻ inkor qilinib, sotsialistik
yo nalish tanlandi. Markazdagi bolshevik rahbarlarining Buxoro va Xorazm xalq
ʻ
respublikalarini sotsialistik respublikaga aylantirishdan ko zda tutgan asosiy
ʻ
maqsadlari mahalliy xalqlarni tezroq sovetlashtirish va ruslashtirish, ularning
ongiga kommunizm mafkurasini singdirish edi. Sharqda «sotsializmning porloq
g alabasi»ni ta minlash uchun bu juda zarur edi. Qurultoyda F. Xo jayev
ʻ ʼ ʻ
hukumatning ishi to g risida
ʻ ʻ hisobot berdi va «O rta Osiyoning milliy davlat ʻ
chegaralanishi to g risida»
ʻ ʻ ma ruza ʼ qildi. Qurultoy qatnashchilari xalq
hukumatining 4 yillik ish faoliyati yakunlarini chiqarib, O rta Osiyoda milliy
ʻ
respublikalar tuzish zarurligini yoklashdi 1
. 1924-yil 18
1
Ф. Х. Қосимов - Бухоро тарихи масалалари: мақолалар тўплами. Бухоро, 1996. 147-б
12

noyabrda Turkiston ASSR, Buxoro SSR va Xorazm SSR MIKlari qo shma qarorʻ
qabul qildilar va shu qarorga binoan o z vakolatlarini Uzbekiston SSR
ʻ
Sovetlarining Ta sis qurultoyiga qadar ish ko rib kelgan Fayzulla Xo jayev
ʼ ʻ ʻ
raisligida yangi tashkil etilgan O zbekiston
ʻ SSR Muvaqqat inqilobiy komitetiga
topshirdilar.
Shunday qilib, O rta Osiyo respublikalarining milliyhududiy chegaralanishi
ʻ
deb atalmish tadbir asosida 1924-yil noyab. oyi oxirida Buxoro SSR tugatilib,
uning hududi yangi tashkil etilgan O zbekiston SSR,
ʻ Turkmaniston SSR va
Tojikiston ASSR (1929-yil dan Tojikiston SSR)ga kiritildi.
13

II BOB. BXSR HARBIY YO`NALISHIGA OID MATERIALLARNING
ISTIQLOL DAVRI ASARLARIDA YORITILISHI
XX asrning 20-yillarida Buxoroda siyosiy vaziyat nihoyatda
faollashib,keskin tus oldi. 1920-yil sentabrda Buxoro amirligi Sho`ro Rossiyasi
bolsheviklari boshchiligidagi qurolli kuchlar tomonidan ag`darildi. Bu “ozodlik
olib kelgan” inqilob evaziga minglab buxoroliklarning begunoh qoni to`kildi.
Shahar to`pdan ayovsizlarcha o`qqa tutilib, qattiq vayron etildi. Ushbu
voqealargacha, ya’ni B. Mirzoqulovning “Buxoro tarix zarvaraqlarida” kitobida
yozilishicha: ”1920-yil 10- avgustda Kogonda Ahmadjon Abdusaidov rahbarligida
Butun Buxoro inqilobiy Qo`mitasi va Fayzulla Xo`jayev raisligida Xalq Nozirlar
kengashi tashkil etildi. Qizil Armiya Eski Buxoroni 1920 –yil 2-sentabrda ishg`ol
etgandan keyin yangi hokimyat idoralari Kogondan Buxoro shahri yaqinidagi
amirning yozgi saroyi Sitorai Moxi Xossaga ko`chib o`tdi” 1
.
1920-yil 6-8-oktabrida amirning yozgi saroyi Sitorai
Moxi Xossada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining birinchi qurultoyida
joylardan saylangan 1950 delegat ishtirok etdi. Qurultoyda A.Muhiddinovning
“Inqilobiy Buxoroning davlat qurilishi to`g`risida”gi ma’ruzasi tinglanib
muhokama qilindi. Qurultoyda RSFSRning BXSRni mustaqil davlat sifatida tan
olganligi e’lon qilindi. 8-oktabr kuni qurultoyning oxirgi yig`ilishida Buxoro Xalq
Sovet Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Qurultoy davlat hokimyatining qonun
chiqaruvchi oliy organi bo`lgani Buxoro Inqilobiy Qo`mitasi, Buxoro Xalq
Nozirlar Kengashi dastlabki hukumat tarkibini uzil-kesil tasdiqladi va ularning
vakolat muddatini navbatdagi qurultoygacha uzaytirdi. U. Rashidov va O`.
Rashidovlar ushbu masalada tadqiqot olib borib, 2013- yilda “Buxoroning Rossiya
bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlari tarixidan (1900-1925)” nomli kitobni
nashr qildirdilar. Ushbu kitobda aytilishicha: “1920-yil 3- noyabrda RSFSR va
1
Гафуров А., Рашидов У.Бухоро халқ шўролар жумҳурияти тарихидан лавҳалар (1920-1924) – Тошкент.
1992. 46-б
14

BXSR o`rtasida “Harbiy-siyosiy kelishuv” imzolanib, unga ko`ra, BXSRning o`z
armiyasi yo`qligi sababli uning chegaralarini RSFSR qizil armiyasi qo`riqlaydigan
bo`ldi. Chegaralarni qo`riqlayotgan RSFSR qo`shinlari BXSR inqilobiy
qo`mitasiga va harbiy noziriga bo`ysundirildi 1
.
1920- yil 5- sentabrda Turkiston fronti BXSR
harbiy nozirligi ixtiyoriga 2 ta polk, 1 ta batalion va artileriya batareyasini berdi.
Buxoro qizil armiyasini tuzish ancha qiyin kechdi. Chunki mahalliy aholi armiyaga
kirishni istamadi”. Davlat hokimyatining asosiy o`zaklaridan biri Ichki ishlar
Nozirligi bo`lib, jamoat tartibi va fuqarolar xavfsizligini himoya qilishi shart edi.
Shuning uchun ham 1920-yil sentabr boshlarida 300 kishilik militsiya bo`limi
tashkil etildi. Buxoroda amirlik va BXSR yillarida harbiy soha rivoji turlicha
kechgan. Ushbu masalani qiyosiy tahlil qilish uchun turli manbalarni va matbuot
materiallarini o`rganib tahlil qildik. Xususan, Buxoro amirligi davrida Buxoro
harbiy askarlari safi nisbatan qisqartirilib, qo`shinda harbiy islohotlar tor doirada
olib borilgan. XIX asrning 30 - yillarida harbiy islohotlar bir muncha olib borilgan.
Xususan, “O`zbekistonning yangi tarixi” (Turkiston Chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida) 2-kitobida yozilishicha: “Amir Nasrullo (1826-1860)
harbiy sohada ma’lum islohotlarga qo`l urdida, o`z qo`shinini bir muncha
mustahkamladi. Buxoroda uzoq muddat yashagan, Zarashon harbiy okrugini
boshqargan, Turkistonning harbiy quvvatini sinchiklab o`rgangan G.A.
Arandarenko shunday yozadi: ”Nasrulloxon davrida dala to`plari sezilarli darajada
yaxshilangan edi,ular uchun ingliz harbiy nizomidan chala-chulpa xabardor
bo`lgan afg`on to`pchilari xizmatga olinadi. Og`ir qurolli otliqlar - falkonetli
xasabdorlar soni ham oshiriladi, piyodalar ko`paytirilib, to`plar himoyasida jangga
kirish va qal’alarga hujum qilish qo`llana boshlaydi”.
Amirlik qo`shining asosini xasabdorlar va galabotirlar tashkil etar edi. 1868-
yilga qadar bu ikki qo`shin turiga olinganlar bir umr xizmatda bo`lar edi. Piyoda
sarbozlar, odatda,tinch sharoitda uylarida yashar, xaftada 4 kun (chorshanba va
1
Mubinov . M - 1920-1924 yillarda BXSR hukumatining harbiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning
tarixshunosligi . Toshkent . 2015 59- b
15

jumadan tashqari) erta tongda eshak bilan Buxoroga kelar va uch-to`rt soatlik
mashqlarda qatnashib, yana qaytib ketardi. G.A.Arandarenko, shu vajdan, Buxoro
“harbiy tizimidaqorovullik xizmati mavjud emas” deydi. Muarrix Mullo Olim
Maxdumning “Turkiston tarixi” kitobida ushbu masalaga to`xtalib quyidagi
ma’lumotlarni keltiradi: “Erondan olib kelingan Abdusamad to`pchiboshi,bilimli,
zakovatli kishi bo`lgan. U to`p va to`pxonalarning dala sharoitidagi harakat
imkoniyatini oshirishga erishadi. To`plar, ularni tortib yuruvchi otlar guruhlanadi 1
.
Ma’lumki, bungacha to`plarni ho`kizlar sudrashi taomilda bo`lib kelgan edi.
Amirlikda yollanma lashkarboshilardan foydalanishdan hech qachon
qaytilmagan”. “O`zbekistonning yangi tarixi” 1-kitobi (Turkiston Chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida) da quyidagi ma’lumotlar uchraydi: “Amir Nasrullo
davrida va undan keyin ham to`pchiboshi qo`shinning bosh qo`mondoni
hisoblangan. Bu harbiy ish muvozanatida otliq qismga nisbatan texnikaga
ahamiyat berish ibtidosi bo`lganmi, har holda aniq bir nima deyish mushkul”.
2005-yilda Sh. Hayitov, S. Badriddinov va K. Rahmonovlar tomonidan “Buxoro
Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitob
nashr qilindi. Ushbu kitobda Buxoro amirligi harbiy holatiga to`xtalib, quyidagi
ma’lumotlar keltirilgan: “XIX asrning 2-yarmida O`rta Osiyodagi xonliklar harbiy
jihatdan zaif bo`lganligi haqiqat.
Bu yuqoridagi ma’lumotlar ham asoslab, isbotlab turibdi.
Shuning uchun ham xonliklar va Buxoro amirligi Rossiya ta’sir doirasiga tushib
qoldi. Buxoro amirligi qo`shin tuzilishi XIX asrning 2-yarmida quyidagicha edi:
“To`pchilar” (Artilleriya), “Kuban kazaklari”, ”Shefskiy”, “Terskiy”,
“Arabbachalar”, “Turkman favji”, “Sarbozlar”, “G`ulombachchalar”,
“Elnavkarlar”, “Nizomiy” kabi guruhlardan iborat bo`lib, ularga xizmat haqi uchun
pul va turli in’omlar berilgan. To`plar ikki turda bo`lib, dahanapur (og`zidan
o`qlanadigan) va dumbalapur (orqasidan o`qlanadigan) kabi nomlar bilan atalgan”.
Buxoro amirligining XIX-XX asr
1
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи
ярмигача.– Тошкент. 2016. 167-б
16

boshlaridagi siyosiy tarixini yoritib beruvchi manbalardan biri hisoblangan
Muhammadali Baljuvoniyning “Tarixi Nofeiy” asari bo`lib ushbu asar 2001-yilda
chop ettirildi. Ushbu kitobda Buxoro amirligining harbiy holati quyidagicha
ta’riflanadi: “Beshinchi fasl: Buxoroning nizomiy askari va asbobi harb siyosati
haqida: Bilinglarkim, Buxoroning nizomiy va askariy quvvati boshqa davlatlarga
qaraganda zaif va yengilroqdir. Chunonchi, bu davlatning askariyati faqat ikki yuz
ming nafarga yetgan. Lekin shular orasida tajribali va jasur bahodurlari ham ko`p
bo`lgan. Ammo urush asboblaridan, ya’ni har davlat uchun loyiq bo`lgan qurol-
aslahalardan 40 ta to`p, yuz adad pulemyot, 500 ming to`pponcha va miltig`i
bo`lgan. Siyosat bobida Buxoro
ko`p davlatlardan zaif turgan. Aslida, podsho askariyasi haqida g`amxo`rlik qilishi,
ularga siyosiy ilmlarni, siyosiy kuch-quvvatni berishi lozim edi. Ammo achinarlisi
shuki, qadim zamonda boshqa davlatlarda siyosiy ilm taraqqiy topmagan davrda
Buxoro davlati bir buyuk davlatga aylanib bo`lgan edi. Bugungi kunga kelib esa,
boshqa davlatlar yangi sanoat va fanlarga ega bo`lib,Buxorodek bir necha
davlatlarni bosib olib, o`zlariga tobe qilganlar”26 . Yuqoridagi ma’lumotlarni tahlil
qilar ekanmiz ushbu adabiyotlarga tanqidiy nuqtai nazardan yondashishga harakat
qilamiz. To`g`ri, Sovet bosqini arafasida Buxoro amirligi harbiy holati nihoyatda
kuchsiz bo`lganligi manbalarda keltirib o`tilgan. Ammo Buxoroga Qizil armiya
bosqini arafasida qo`shin sonini oshirish, qo`shinlarni kuchaytirishga intilishlar
bo`lgan. Ushbu harakatlar Buxoro amiri Said Olimxon tomnidan olib
borilgan.Ushbu harakatlar Buxoroda “qurolli qarshilik ko`rsatish” – qo`rboshilik
harakatlari bilan bog`liq edi. Ma’lumki, 1920-yil avgust oyida Buxoro inqilobi
tayyorlanib, sentabrda esa Buxoroga Qizil armiya hujum boshladi. Buxoro amiri
Said Olimxon Buxoro shahrini tark etib, keskin janglardan so`ng, Vobkent,
Shofirkon, G`ijduvon, Qiziltepa tumanlari va O`rtacho`l orqali Qarshi cho`liga
chiqib ketdi. Amirning
keyinchalik o`zi yozgan xotiralarida keltirilishicha, mabodo mubolag`a qilinmagan
bo`lsa, yigirma besh ming nafardan iborat buxoroliklar (ularning safiga
G`ijduvonda yana 10 ming nafar kishi qo`shildi.” 1991-yilda Buxoro amiri Said
17

Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” kitobi chop etildi. Ushbu kitob
bilan tanishish chog`ida quyidagi ma’lumotlarga duch keldik: “Buxoro amiri
Buxorodan ketishi masalasini shunday asoslaydi: Musulmon bechoralar dushman
daftaridan mol-dunyosini, farzandlarini tashlaganlaricha, nima qilishlarini bilmay,
har tomonga qocha boshladilar. Shunga qaramay, bu bandayi ojiz to`rt kechayu
kunduz dushmanga qarshi urushdim, qattiq jang qildim. To`p o`qlarining ko`pligi,
bomba yog`dirishlar, talofat va xarobaliklar Buxoro shahrida ortib ketib,
kambag`al beva-bechoralarni qattiq tashvishga solib qo`ydi. Shunda o`zimcha
o`yladim. Bu bandayi ojiz ushbu Buxoroyi sharif shahridan ko`chishini ixtiyor
etsam, shoyad shu sababdan xarobalikka bo`lgan sabablar yo`lini to`sib, faqiru-
fuqaro bechoralarni bu jabr sitamlardan ozod qilsam va osoyishtalik baxsh etsam,
degan andishada chahorshanba kuni tushdan keyin soat to`rtlarda foytunga o`tirib,
misoli “hazrat Payg`ambar alayhissalom sunnati bo`lmish hijrat” kabi ko`chishni
ixtiyor etdim”.
Amir Sayyid Olimxon Qizil armiyaga qarshi urushish uchun ko`p
sayharakatlarni amalga oshirdi. BXSR hukumati yillarida ham ushbu harakatlar
sobiq amir tomonidan amalga oshirilgan. Manbalarga murojaat qilamiz. Q.
Rajabov 2002-yilda o`zining “Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash
(1920-1924)” nomli kitobini nashr qildirdi. Ushbu kitobda Buxorodagi harbiy
holat, qo`rboshilar harakati, Buxoroga qizil askarlar hujumi masalalari atroflicha
tahlil qilinadi. Xususan, muallif kitobida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi:
“Buxoroning markaziy qismlaridan shoshilinch chekinayotgan Said Olimxon
Qarshi va G`uzordan ham o`tib, Boysun bekligi hududiga kirib bordi.
Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, sobiq amir Said Olimxonga yaxshi
qurollangan 300 kishilik otliqlar, shu jumladan, Afg`oniston hukumatining vakili
Muhammad Akbarxon boshchiligidagi 100ta afg`on sarbozi himoyasi ostida 1920-
yil 10-sentabrda Boysunga yetib kelishdi. Ushbu ma’lumotlarni M.
Irkayevo`zining “ История гражданской вайныв Таджикистане ” kitobida
keltiradi. Biroq Said Olimxon o`z xotiralarida Boysun to`g`risida so`z yuritmay,
balki Qo`rg`ontepaga borganligini tilga oladi”. Buxoro amiri Said Olimxon
18

o`zining “Buxoro xalqining hasrati tarixi” kitobida yozishicha, Said Olimxon
Dushanbe va Qoratog`da ham bo`lgach, Hisor shahrini o`ziga qarorgoh qilib
belgilaydi. Sharqiy Buxorodagi qurolli qarshilik ko`rsatish rahbari Ibrohimbek,
Davlatmandbek, Fuzayl Maxdum, Eshon Sulton, Tog`ay Sari, Avliyoqulbek,
Abdurahmonbek, Alimardonbek kabi nufuzli kishilar, urug` boshliqlari va beklari
sobiq amir huzurida to`planishdi”. Q. Rajabovning yuqorida keltirilgan
kitobida yozilishicha, Said Olimxon harbiy sohada chora-tadbirlar ko`ra boshlaydi:
O`z lashkarlarini Hisor viloyatida to`playdi. 2.O`z lashkarlarining boshqaruv
tizimini belgilab, harbiy boshliqlar tayinlaydi. Xususan, o`z lashkarlarining
boshlig`i qilib harbiy vazir bo`lgan tog`asi Muhammad Saidbek Parvonachini,
shuningdek, Abdulhafiz Parvonachi va Ibrohimbekni tayinlaydi. Ular Hisor
viloyatida bolsheviklarga qarshi 6 oy davomida kurash va jang olib borishdi. Said
Olimxon harbiy kuch va qurol-yarog` so`rab, Afg`oniston amiri Omonullaxon
huzuriga o`z vakilini jo`natgan. Afsuski, Afg`onistondan yetib kelgan
yordamchi kuchlar, qurol-yarog`lar va harbiy aslahalar ham unchalik ko`p emas
edi. Bundan tashqari, Said Olimxon harbiy yordam so`rab Angliya va Yevropa
mamlakatlariga vakil yuboradi. Ammo ular tomonidan hech qanday amaliy
yordam berilmadi. Muntazam armiyaning mavjud emasligi, qurolyarog`larning
yetishmasligi, zamonaviy harbiy mutaxasislarning deyarli yo`qligi va boshqa qator
qiyinchiliklarga qaramasdan qisqa muddat ichida Sharqiy Buxoroda qizil
askarlarga qarshi tura oladigan katta miqdordagi harbiy kuchlar to`plandi. Buxoro
Xalq Respublikasi Revkomi nomiga jo`natilgan qizil askarlarning razvedka
ma’lumotlarida aytilishicha, 1920-yil 23-noyabrda “Boysunda Bo`ri To`qsabo
qo`mondonligida 7000 kishi (5 ta pulemyoti bilan), Denov shahrida 1000 kishi,
Sariosiyoda 3000 kishi, Sangardak qishlog`ida (Yurchiga ketish yo`lida) 140 kishi,
Baxchi qishlog`ida (Toshqirjondan 20 chaqirim janubi sharqda) Eshon Boshi
qo`mondonligida 600 kishi, Darbandda 100 kishidan ortiq qo`shin” to`plandi.
Ushbu 12 ming kishiga
yaqin qo`shin 23- noyabrda Toshqo`rg`on tomonga yurish qilib, uni egalladi.
Shunisi xarakterliki, ushbu hujjatda yozilishicha,“amir qo`shinlari Sharqiy
19

Buxorodagi ko`ngillilar hisobidan tuzilgan edi”. Amir Said Olimxon Ko`lob,
Hisor,Dushanbe atrofida katta miqdordagi kuchlarni birlashtirishga muvaffaq
bo`ldi. 1920-yil noyabr oyining o`rtalarida uning qo`shinlari Boysun, Darband,
Sherobodni egallashdi. 4. Amir Said Olimxon Farg`ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakati bilan aloqani yo`lga qo`ydi. Chunki Qizil askarlarning katta miqdordagi
harbiy kuchlari istiqlolchilarning ham o`z qo`shinini yaxlit qo`mondonlikostiga
birlashtirishni taqozo qilar edi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, Farg`onadan 4000
yigit sharqiy Buxoroga yetib kelgan. Hisordan Ko`lob viloyatiga kelgan Said
Olimxon butun qo`shinlariga Mulla Muhammad Ibrohimbek Devonbegini
lashkarboshi qilib tayinlaydi. Ushbu masala tarixshunosligini o`rganish jarayonida
turli manbalarni tahlil qilamiz 1
. 1996-yil U. Rashidov tomonidan
“Buxoro tarixi masalalari” to`plamiga quyidagi “Buxoro Respublikasida qarshilik
harakatining birinchi bosqichi (1920- 1922-yillar)” nomli maqolasini chop
qildirgan. Ushbu maqolada Buxorodagi harbiy-siyosiy vaziyat va amir faoliyatiga
to`xtalib o`tilgan. Maqolada quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: “Ibrohimbek
Olimxon xizmatiga o`tib Qorovulbegiqo`shin qo`mondoni unvonini oladi. U butun
Loqay va Hisorda safarbarlik o`tkazadi. Natijada amir qo`shinlari 15 ming kishiga
yetadi. Amir o`zi bilan olib kelgan oltinlar bu katta xarajatlarga yetmaydi. Shu
bois, Dushanbedagi Hisor bekligi xazinasidan 1 mln so`m olindi va qog`oz pul
chiqarishga qaror qilindi. Lekin Dushanbeda turli bo`yoqlar yo`qligi sababli 20
yashik chiqarilgan qog`oz pul oppoq holicha zarb etildi. Amir ixtiyorida otasi
Abdulahadxon tirikligida London bankiga qo`yilgan 20 mln so`m pul qolgan edi
xolos. Olimxon shu pullarga umid bog`lab, Buyuk Britaniyadan yordam so`raydi.
Angliya 1920- yildan
boshlab Mashhad va Qoshg`ar orqali amirga qurol-aslaha va boshqa anjomlar bilan
yordam berishga vadalashadi” Yana ushbu masalada Q. Rajabov shunday fikrlarni
keltiradi: “Buxoro Respublikasi Markaziy Revkomi va Xalq Nozirlar Sho`rosi raisi
1
Ҳайитов, Ш.А. Бадриддинов С., Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий
сиёсат, маданий ҳаёт (1920 – 1924 й.)- Бухоро: Бухоро, 2005. 123-б
20

nomiga jo`natgan “mutlaqo maxfiy” ma’lumotnomada yozilishicha, 1921-yil 1-
yanvarga kelib Buxoro amirining armiyasi 15000 kishidan ortib ketdi”. Turli
adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz amirlik tuzumi ag`darilgach, BXSR tashkil topib,
hukumat tuzilgach, harbiy masalalarga ham e’tiborni kuchaytirganligiga guvoh
bo`lamiz. Biz amirlik davrida harbiy masalaga e’tibor va islohotlar haqida
yuqorida ma’lumotlarni tahlil qildik. BXSRda ushbu maslada qanday ishlar olib
borildi? Shu masalada fikr yuritamiz. BXSR hukumat rahbari Fayzulla Xo`jayev
o`zining 3 tomlik “Tanlangan asarlari”ni yozib qoldirgan. Ushbu asarlarning 1-
tomi 1976-yilda Toshkentda chop etilgan. Ushbu kitobda BXSRdagi harbiy holat,
siyosiy tizim masalalari haqida jonli guvoh sifatida ma’lumotlar yozib qoldirilgan.
Muallif asarida quyidagi
ma’lumotlarni keltiradi: “Qizil Armiyani qurish masalasiga kelganda, men shuni
ko`rsatib o`tishim kerakki, bu ishdagi bir qancha kamchiliklarga qaramay, bu
ishlarning hammasi umuman yomon o`tkazilmadi. Gap shundaki, zamonaviy
armiya qurishga Buxoroning Sovet hukumati birinchi kirishgan edi. Sovet
hokimiyatiga qadar (bu yerda BXSR hukumati nazarda tutilgan bo`lsa kerak)
armiya butunlay boshqacha negizda tuzilar edi. Umuman, Buxoroda harbiy xizmat
hech qachon bo`lmagan. 1860-yildan beri amirning tarkibi kamaytirib qo`yilgan
armiyasi turli yoshdagi yollangan kishilardangina tuzilar edi. Armiyaga,
masalan,o`g`rilik, ichkilikbozlik va shu kabi jinoyatlar qilganligi uchun jazolash
tariqasida ham zo`rlik bilan askar qilib olinar edi. Bu an’analar yangi boshlangan
ishga anchagina to`sqin bo`lib turdi. Shunga qaramay, qisqa vaqt ichida hukumat
mamlakatda majburiy-harbiy xizmatni joriy qilishga va Qizil Armiyaning milliy
qismlarini tuzishga muvaffaq bo`ldi”.
Fayzulla Xo`jaev o`z asarida harbiy holat, harbiy tadbirlar va islohotlar
haqida ham quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Harbiy ishda Rossiya Qizil
armiyasidan o`rnak olib, Qizil Armiya tashkil etish, unda komanda berishni o`zbek
tilida olib borish hamda aholining turmushi va rivojlanish darajasiga muvofiq
keldigan o`zgartirishlarni ustavlarga kiritish lozim. Buning uchun birinchi
navbatda, RSFSR Qizil ofitserlar maktablarini tashkil etish ishida faol yordam
21

berish kerak (Fayzulla Xo`jaev BXSR armiyasini “qizil armiya” deb yozadi.
Chunki shu davrda Buxoro Sovet Rossiyasi bosqiniga uchrab, Sovet qo`shinlari
Buxoro hududida mavjud edi). BXSRda armiyada quyidagi islohotlar olib borildi:
Qizil Armiyaning shtati 2197 nafarga yetkazildi. Uning tarkibi deyarli Buxoro
Xalq Respublikasining fuqarolaridan iborat.
Kamandirlar tarkibi maktabidagi kursantlar soni 287
kishiga yetkazildi. Armiya tarkibi umum-harbiy majburiyat bo`yicha olinayotgan
yigitlar bilan to`ldirildi. Aholi soni hisobga olinmoqda. Eski xizmatchilar yoshlar
bilan almashtirildi. Siyosiy ish yaxshi yo`lga qo`yildi. Ta’lim o`rgatish ishlari
kuchaytirildi. Harbiy-ilmiy jamiyat tashkil etildi. Komandirlar tarkibi SSSRning
oliy maktablariga yuborildi. Buxoro Qizil Armiyasi zo`r berib
milliylashtirilmoqda. Muntazam milliy armiya tuzish, uni mahalliy mutaxasislar
bilan ta’minlash to`g`risidagi taklif va mulohazalar davriy matbuotda ham
yoritilgan. Xususan, BXSRning mahalliy nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori”
va “Ozod Buxoro” gazetalarining ma’lumotlari asosida yozilgan Sh. Hayitov, S.
Badriddinov va K. Rahmonovlar tomonidan chop etilgan “Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitobda quyidagi
ma’lumotlar keltiriladi: “1922-yil 1-Buxoro harbiy qo`mondonlar kursi ochilib,
unda o`zbek, turkman, tojik, qirg`izlardan iborat kursantlar ta’lim ola boshladi.
1920-1922- yillarda Buxoro Respublikasidagi 30 minglik armiyaning atigi 400 tasi
mahalliy millat vakillari bo`lgan 1
.
Hukumat rahbarlaridan Fayzulla Xo`jayev, Usmonxo`ja, Atoulla
Xo`ja, Abdulhamid Oripovlar “Qizil armiya qismlari Buxoro hududida turar ekan,
respublika mustaqilligi faqat quruq so`zdan iborat bo`ladi” deb hisoblashardi.
Ushbu yuqoridagi tarixiy adabiyotlarni tahlil qilish davomida Buxoro amirligi va
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davrlarida harbiy holat qanday bo`lganligi
xususida ma`lumotlarni o`rgandik. Ko`rinib turibdiki, ushbu masala ko`p
tarixchilarning asarlarida, maqola va monografiyalarida atroflicha o`rganilgan.
1
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент. “Шарқ”. 2011. 189-б
22

Demak, mavzu tarixshunosligi muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu BXSR
tarixshunosligi masalasini tarix fanlari doktori, professor F. Qosimov boshlab
bergan edi. Yuqoridagi asarlarda esa bu ishlar davom ettirilgan 1
.
Tarixchi olimlar U. Rashidov, Sh. Hayitov, Q. Rajabov, K. Rahmonov
va boshqalar BXSR davridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy voqealarni
o`z asarlarida atroflicha tahlil qildilar. Ma’lumki, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
1920-1924-yillar davomida mavjud bo`lgan. Ushbu davlatning hayoti, siyosati,
iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy masalalari bilan bir qatorda harbiy islohotlar, armiya
masalalari mahalliy matbuotda e’lon qilib borilgan. Istiqlol davri asarlarida, gazeta
va jurnallarida ham ushbu masalalar atroflicha o`rganildi. BXSR hukumati davrida
Buxoroda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” mahalliy gazetalari chop etilgan.
Mustaqillik yillarida tarixchi olimlar Sh. Hayitov va K. Rahmonovlar tomonidan
BXSRning mahalliy nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro”
gazetalarini tadqiq qildilar.
K.Rahmonov 2012-yilda “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tarixi matbuot
sahifalarida” nomli kitobini chop ettirdi. Muallif ushbu kitobida keltirgan
ma’lumotlarga ko`ra: “1920-1923-yilgacha “Buxoro axbori” gazetasi nashr etilgan
bo`lsa, 1923-1929-yillarda “Buxoro axbori” gazetasi o`rniga “Ozod Buxoro”
gazetasi chop etilgan. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida BXSRdagi
harbiy holat va harbiylarning turmush tarzi bilan bog`liq muammolar ham
yoritilgan. “Buxoro axborida” yozilicha: Millatning saodati uchun ikki narsa,
birinchisi, ilmi-maorif, ikkinchisi, yaxshi va intizomli askar tashkil qilmak zarur”.
Buxoro amirligi tuzumini ag`darish vazifasi, asosan, qizil askarlar yordamida
bajarilganligiga alohida urg`u berilib, bundan keyin milliydemokratik mustaqil
davlatni barpo qilish tamal toshlaridan biri mahalliy xalq vakillaridan iborat
qo`shin tuzish zarurligi qayd qilinadi. Davlat va siyosiy arboblardan Fayzulla
Xo`jaev, Abduqodir Muhiddinov, Qori Yo`ldosh Po`latov, Mahmud Said Ahroriy,
Abdulhamid Oripov, Abbos Aliyev kabilarning matbuotda aynan shu muammoga
bag`ishlangan salmoqli maqolalari chop etilgan. K.Rahmonovning yuqorida
1
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро. 2003. 65-б
23

keltirilgan kitobida yozilishicha: ”A.Muhiddinovning “El askari-qizil askar”,
A.Aliyevning “5-fevral-armiyaga safarbarlik kuni”, S.Ahroriyning “harbiy
ishlarimiz ham almashsin”, F.Xo`jaevning “Dushmanlarimiz bilsunlar”,
Q.Y.Po`latovning “Mustaqil bir mamlakat qanday bo`lur?” kabi maqolalari milliy
hukumatning bo`lajak armiyasi qanday bo`lishi kerakligi, uni yaratish asoslari,
muammolari bilan bog`liq keng qamrovli masalalarni o`z ichiga oladi”.
Q.Y.Po`latov: “mamlakat
mudofaasi uchun oqcha, ozuqa va molni ayamaslik kerak”,- deb yozsa, S.Ahroriy:
“Endigi vazifa rasmiy hujjatlar yuritishdagi, komanda berishdagi ruscha muomala
o`rniga o`zbekcha muloqotni joriy qilishdur”. A.Muhiddinov o`z maqolasida “qizil
armiya qismlari Buxoro hududida turar ekan, respublika mustaqilligi faqat so`zdan
iborat bo`lib qoladi” kabi fikrlarni singdirgan. BXSR harbiy ishlar xalq nozirligi
(nozir- Fayzulla Xo`jaev) 1921-yil 1-fevralda quyidagi harbiy qismlar va
boshqarmalarni tashkil qilish to`g`risida qaror chiqardi: nozirlik shubasi,
komendant, musiqa, xo`jalik va ishchi rotalari; Buxoro, Chorjo`y, Karmana,
Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Sherobod viloyatlari harbiy nozirliklari; komandirlar
tayyorlaydigan 1-Buxoro harbiy maktabi“ kabi ma’lumotlar keltiriladi arxiv 20
hujjatlarining birida. 1921-yildan boshlab, 5-fevral sanasi BXSRda milliy armiya
kunini bayram qilish an’anasini tashkil qilish harakati bo`lganligi nazarda tutiladi.
K.
Rahmonov ushbu ma’lumotlarni, asosan, “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro”
gazetalari nashrlaridan olingan materiallar asosida keltiradi. Muallifning ushbu
kitobidagi malumotlarga ko`ra, matbuot sahifalarida harbiy soha tarixi keng
yoritilgan. Xususan, madbuot sahifalarida BXSRda harbiy sohada islohotlar,
chora-tadbirlar o`tkazish masalalari yoritiladi. Rasmiy hujjatlarni yuritishda va
komanda berishda ruscha muomala o`rniga o`zbekcha komanda berishni joriy
qilish, armiyaning milliy ramzlarini yaratish masalasi ko`rilgan. Mardlik va jasorat
ko`rsatgan askarlarni taqdirlash uchun nishon joriy qilish, milliy armiyani
mustahkamlash oyi tadbirlarini o`tkazish kabilar gazetalarda keng targ`ib qilindi va
yoritildi. “Buxoro axbori”da: Buxoro inqilobiy qo`mitasi ikki turda nishon tasis
24

etdi: Birinchi nishon tillodan bo`lib, 8 qirrali yulduz, uning ichida hukumatning
bayrog`i. Ikkinchi nishon ham xuddi shu tartibda yasalib, faqat nuqradan qilingan”
deb yoziladi.
Tarixchi Q.Rajabovning malumotlarigaqaraganda, ushbu nishonlarning
rasmi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni huzuridagi
arxivda saqlanmoqda. Hukumat harbiylar moddiy ahvolini yaxshilash choralarini
ham ko`rgan. Bu haqida gazetalarda: “Nozirlar sho`rosi harbiy va dohiliya ishlari
nazorati ixtiyorig`a 7 pud (4000so`m) oltin berdi, bu oltin askarlar va militsiyag`a
keragicha sarf etilg`usidir”. “Askarlar joylashg`on kazarmalarni ta’mirlash uchun
iqtisod sho`rosi tarfidan 183 ming tanga ajratildi” kabi ko`plab malumotlar
keltiriladi. Askarlarning moddiy shart sharoitlarini yaxshilash bilan birga ular
ma’naviyatini ko`tarish, marifatli qilish masalasi ham gazetalarda chop etilgan bir
qator maqolalarda qayd qilinadi. Jumladan, gazeta muxbirlaridan biri Bekboy
armiya va militsiyadagi manaviy-axloqiy tarbiya to`g`risida fikr yuritar ekan,
“askarlarning past darajadagi savodxonligi (ayniqsa, mahalliy xalq vakillari
orasida) sababi – “bu butun ilm Buxoro shahridagi madrasalarg`a berilub, xalqdagi
maorifg`a ehtiyoj ahamiyatsiz qoldirilg`onligi asoratidur”, - deb yozadi o`zining
maqolalaridan birida”.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi 30 minglik armiyaning 1920-
1922- yillardagi sonida atigi 400 kishi mahalliy millat vakillari bo`lgan. “Buxoro
axbori”va “Ozod Buxoro” gazetalari materiallari ma’lumoticha, milliy armiyani
istiqbolda respublika hududida ishlab chiqariladigan qurollar bilan ta’minlash ham
rejalashtirilgan edi. 1922-yilda harbiy nozirlik tomonidan amir zamonidan qolgan
miltiq va to`plarni tamirlashga buyruq berilgan. Ushbu buyruq BXSR harbiy ishlar
noziri Abdulhamid Oripov tomonidan imzolangan. Ushbu gazetalar materiallari va
arxiv hujjatlari asosida tarix fanlari doktori, professor Sh. Hayitov, S. Badriddinov
va K. Rahmonovlar 2005-yilda “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot,
ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” deb nomlangan kitobni nashr qildilar. Ushbu
kitobda mualliflar tomonidan BXSRdagi harbiy vaziyat va harbiy islohotlar hamda
tadbirlar haqida juda muhim ma’lumotlar keltiriladi: “Matbuot nashrlari
25

Respublikaning oxirgi yillarida (1923- 1924-yillar) askarlar ta’minoti biroz
o`sganligi, ular savodxonligi va harbiy tajribasi ortganligi, harbiylar uchun
qurilgan yashash binolari bunyod etilganligi to`g`risida bir qadar ijobiy
ma’lumotlarni keltiradi 1
.
Biroq, milliy hukumat rejalashtirgandek, mahalliy xalqlar vakillaridan
muntazam armiya tuzish, uni zamonaviy harbiy aslahalar bilan qurollantirish,
mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, mahalliy harbiy tribunalni39
shakllantirish vazifalari bajarilmagan. Jumladan, harbiylar sog`ligini nazorat qilish
ham yetarli yo`lga qo`yilmagan, harbiy shifokor mutaxasislar yetishmagan”. Tarix
fanlari nomzodi, dotsent K. Rahmonovning yuqorida keltirilgan kitobida
yozilishicha: “BXSR hukumatiga muxulifatda bo`lgan, qizil askarlarga qarshi
kurashayotgan ozodlik harakatining ishtirokchilari, ularning harbiy harakatlari,
faoliyati, shaxsiyati, kurash jarayonidagi psixologik holatlari, taqdirlari sho`ro
mafkurasi talablaridan va mezonlaridan kelib chiqib, “Buxoro axbori” va “Ozod
Buxoro” gazetalarida “bosmachilik” sifatida talqin qilingan.
Shuning uchun BXSR Xalq Nozirlari Sho`rosi raisi va ayrim hukumat
azolari hamda gazeta muxbirlarining bu masalaga taalluqli bo`lgan barcha
maqolalari ham mafkuraviy andazada yozilgan”. Sovetlarga qarshi Buxorodagi
qurolli qarshilik ko`rsatish masalalari bevosita BXSR yillari bilan bog`liq
hisoblanadi. Bu masalaga keyinroq to`xtalishni joiz topdik. Sh. Hayitovning
yuqorida keltirilgan kitobida yana quyidagi ma’lumotlar tahlil qilinadi:
“Respublikada harbiy an’analarni vujudga keltirish, askar va militsiya
ma’naviyatini ko`tarish uchun bir qator tadbirlar o`tkazilgan. 1921- yildan boshlab,
5-fevral Respublikada “umumiy safarbarlik kuni” sifatida nishonlangan. 1923-yil
20-avgustdan 20-sentabrga qadar Buxoro Respublikasida milliy armiyani
mustahkamlash oyi o`tkazilgan. Respublikaning to`rtinchi yilida askarlar ta`minoti
biroz o`nglangan, savodxonligi, harbiy tajribasi ortgan bo`lsada, armiyada juda
katta kamchiliklar bor edi. Avvalo, harbiy xizmatchilarning asosiy qismi (zobit va
1
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи
ярмигача.– Тошкент. 2016. 167-б
26

askarlar) yevropaliklardan iboratligicha qolgandi.
Said Ahroriyning yozishicha, 1924-yilga
kelib: ”Yerli Buxoro qizil askari ikki polk (2000 kishi) bo`lgan”. Respublikaning
birinchi yilida 30 mingdan 400 kishi, to`rtinchi yiliga kelib esa, butun boshli bir
armiyada 2000 jangchi mahalliy aholi vakili bo`lganligi quvonarli hol emasdi.
O`sha davr matbuoti bilan tanishar ekanmiz: “Chorjo`y Sho`basi militsioneri
Ro`zimurod Rahmat o`g`li mast bo`lib, o`ziga berilgan miltiqni yo`qotgan. U
miltig`ini yo`qotgani uchun jumhuriyat umumiy hibsxonasiga 1 yilga qamoqqa
hukm qilingandi”. Ushbu holatga o`xshash voqealar Buxoro Respublikasi
armiyasida bo`lib turganligi bu askarlar, xalq militsiyasida savodxonlik past
darajada ekanligini, ma’naviy va axloqiy tarbiya ishlarida ham ayrim kamchiliklar
ko`zga tashlanganligi mahalliy matbuot nashrlarida yoritilgan. “Askariy
kazarma imoratlari qilg`usi tashkilot tarafidan imorat qilish uchun ko`p miqdorda
berilgan pullar o`zlashtirilgani sababli qish sovug`i yaqinlashib, askarlar
kazarmasiz qolg`anlar” kabi ma’lumotlarni “Buxoro axbori” sahifalaridan
o`qiymiz. Armiyada askar va zobitlarning sog`lig`i masalasida ham yetarli
g`amxo`rlik qilinmagan. Chunki yuqori malakali harbiy shifokorlar yetishmasligi,
ayni o`sha 1922-1923-yillarda Buxoroda “mollariya” (“tan varajasi”, “Buxoro
varajasi”) kasalligi tarqalganligi bunga sabab bo`ldi. “Jangchilarimiz orasida
mollariya kasalligi tarqalishi tufayli ularni davolash uchun 36 ming oltin oqcha
ajratildi. Ular italyan usulida davolanadurlar”, deyiladi gazetada.
Respublikada 1922-yil oxiridan iqtisodiy ahvol og`irlashgan. Bu holatni 2
yil xalqqa soliq solinmay, soliq tizimi joriy qilinganidan, maorif nozirligiga
ajratilgan mablag`lar kamaytirilganligidan, davlat aparatini ikki barobargacha
qisqartirish tomon yo`l tutilishi kabi omillardan bilish mumkin. Ayni paytda,
harbiy kurslarda tahsil olayotgan kursantlar va armiyadagi askarlarning oilasi ham
iqtisodiy jihatdan qiynalgan. Fayzulla Xo`jayev hukumati esa mahalliy millat
vakillarini armiyada saqlab qolish uchun mumkin qadar choralar ko`rgan. “Harbiy
kurs talabalari qaynotalaridan, agar yaqin fursatda qaytib kelmasang, xotiningni
kutmagil, man uni o`z uyimga qaytarib olaman. Chunki ozuqasi yo`q, o`tini yo`q,
27

kiyimi yo`q mazmunida xat olyaptilar.
Mana shu mazmunda yozilg`on maktublardan stol usti to`lib qoladir.
Kursantlar esa besh kunlik, bir haftalik javob so`rab arizalarini qalashtirib
tashlamishlar”, deb yozadi “Buxoro axbori” gazetasi. Yuqoridagilardan tashqari,
harbiy kooperatsiyani tashkil etish, 1- Buxoro to`pchilari diviziyasini tuzish
kabilarda bir qator to`siqlar vujudga kelib va kamchiliklarga yo`l qo`yildi. Nima
bo`lishidan qat’iy nazar BXSR o`zining to`rt yillik tarixi davrida milliy qurolli
kuchlarni shaklantirishga harakat qildi.
28

III BOB. BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASIDA MAISHIY HAYOT
Ma`lumki, 1920-yilning 6-8-oktyabrida e`lon qilingan Buxoro Xalq
Respublikasi 1420 kun yashadi. Sovet davrida respublikadagi siyosiy,
iqtisodiyagrar, madaniy-marifiy, ijtimoiy hayotga bag`ishlab o`nlab asarlar yozildi,
nomzodlik va doktorlik disertatsiyalari himoya qilindi. Xotira parchalari, hujjatlar
to`plamlari chop etildi. Lekin tadqiqotlar va asarlar hukmron sovetcha mafkurada
bo`lib, masalaga sinfiylik, partiyaviylik prinsiplari asosida yondashildi. BXSR
tarixi mavzusida sovet davrida yaratilgan tadqiqotlarning umumiy tahlili shuni
ko`rsatadiki, ular bugungi kun talablariga javob bermay qoldi. Buning ustiga
ko`pgina muammolar u davr tadqiqotlari doirasidan chetda qolgan 1
.
Tarixshunos olim F.H. Qosimov ta’kidlaganlaridek: “Bu yo`l ravon emasdi.
Uning asosiy bosqichlari qanday kechdi? Sharqdagi yangi sovet davlati haqidagi
ilmiy tasavvur, tarixiy bilim qanday shakllandi va rivojlandi? O`zbekiston
mustaqilligi davrida muammo tarixshunosligidagi yangilik va burilishning
mohiyati nimada?” kabi savollarga javob toppish payti keldi. F.H. Qosimov ayni
paytda Buxoro Xalq Respublikasining tarixiy tadqiqotchisi, hamda tarixshunosi
sifatida qalam tebratish kabi xayrli ishni bajardi. Q. Rajabov va U. Rashidov
hamda SH. Hayitov va K. Rahmonovlarning maqola va kitoblari BXSR ijtimoiy
hayotini yoritishda muhim ahamiyatga ega. M. Ochilov boy arxiv hujjatlari va
o`sha davrdavriy matbuot materiallariga tayangan holda Respublikadagi iqtisodiy
rivojlanish tamoyillarini ko`rsata olgan 2
.
Buxoroda amal qilib kelgan feodal monarxistik xo`jalik o`rniga erkin
iqtisodiyotini vujudga keltirish, uning omillari ko`rsatilgan. BXSR hukumat
rahbarlari tomonidan ijtimoiy-maishiy islohotlar olib borilgan edi. Buxoro Xalq
Respublikasi hukumatiga amirlik tartibidan nafaqat iqtisodiy, balki madaniy-
maishiy qoloqlik ham meros bo`lib qoldi. Bundan tashqari, qizil askarlar Buxoroni
zabt etganlarida qadimiy tarixiy obidalar, aholi uy-joylari, bino va inshootlar katta
1
Hayitov Sh ., Badriddinov S . Buxoro tarixidan lavhalar ( XIX - XX asrlar ). - Buxoro . 2007. 92- b
2
Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 й). –
Тошкент: Маънавият, 2002. 17-24-б
29

zarar ko`rgan edi. Sobiq amirlikning poytaxti yarim vayrona holatga kelgan,
ekologik muhit, ichimlik suvi muammosi, bezgak (varaja), rishta kabi
kasalliklardan aholi qattiq azob chekardi. BXSR hukumati tomonidan aholining
maishiy hayotini yaxshilash, sog`liqni saqlash masalalariga katta ahamiyat berila
boshlangan. Xususan, Fayzulla Xo`jayevning III tomlik asarlarining I
tomida shunday ma’lumotlar keltiriladi: “Buxoroda yangi usul maktablari ochish,
gazeta va jurnallar nashr etish, Buxoro xalqining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy saviyasini yoppasiga ko`tarish maqsadida yosh buxoroliklarni Yevropaga
o`qishga yuborishga, ayrim qabilalar o`rtasida shu vaqtgacha davom qilib
kelayotgan dushmanlik munosabatlarini tugatish va ularning tarqoq kuchlarini bir
markazda to`plashga, Buxoroda hokimiyatni demokratiya asosida tashkil etish
uchun Eski Buxoroda inqilobiy fikrdagi kishilar komiteti 1908-yildan buyon
intilmoqda” deb ta’kidlaydi Fayzulla Xo`jayev. BXSRdaaholi sonimasalasida ham
tarixchi olimlar asarlarida ma’lumotlar mavjud. Jumladan, mustaqillik yillarida
nashrdan chiqqan professor Shodmon Hayitov va dotsent Kamol Rahmonovlarning
“Buxoro Xalq Respublikasi va Germaniya: hamkorlikning tarixiy lavhalari (1920-
1924-yillar)” risolalarida shunday ma’lumotlar mavjud: BXSR yillarida amirlik
davrida mavjud bo`lgan mamlakat ma’muriy bo`linishidagi 27 ta bekliklar tartibi
o`rniga viloyatlar, tumanlar, kentlar, qishloqlar singari ma’muriy boshqaruv tartibi
joriy qilindi. “Ozod Buxoro” gazetasining 1923-yil noyabr oyida nashr
etilgan sonlaridan birida qayd etilishicha, BXSR 10 ta viloyat, 41 tuman, 132
kentga bo`linib viloyatlardagi aholi soni quyidagicha edi: Buxoro viloyati - 420
000 kishi, Karmana viloyati - 180 000 kishi, Behbudiy (avvalgi Qarshi) viloyati -
220 000 kishi, Karki viloyati - 160 000 kishi, Chorjo`y viloyatida - 250 000 kishi,
Shahrisabz viloyatida - 250 000 kishi, Sherobod viloyatida 220 000 kishi, Hisor
viloyatida - 140 000 kishi, Ko`lob viloyatida - 140 000 kishi, G`arm viloyatida -
8000 kishi. Bundan tashqari, risolada keltirilishicha, Respublika viloyatlarida
istiqomat qilayotgan aholini turmush tarzini ko`tarish, mamlakatda zamonaviy
iqtisodiyot asoslarini yaratish, xo`jalikning o`rta asr darajasida qolgan texnikadan
xolos qilish kabi dolzarb muammolar yechimi rivojlangan davlatlar bilan o`zaro
30

hamkorlik aloqalariga ko`p jihatdan bog`liq edi.
Buxoro Xalq Respublikasi hukumati amirlikdan meros
bo`lib qolgan qashshoqlik va notenglikni bartaraf qilish maqsadida o`z
fuqarolaridan ikki yil, ya’ni, 1920-1922 yillar davomida soliq ham olmadi. Davlat
va hukumat xarajatlari respublika xazinasi zaxiralari hisobidan qoplangan.
X.M.Muhamedov, O.T.Husanov,
B.M.Muhamedovlarning hammualliflikda 2008-yil nashrdan chiqargan
“O`zbekiston davlati va huquqi tarixi” kitobida aytilishicha: “1920-yilning 23-
sentabrida Buxoro sovetlarning Qurultoyida BXSRning birinchi Konstitutsiyasi
qabul qilindi. Unda mehnatkashlarning mavjud huquq va erkinliklari kengaytirildi.
Mulkdorlarning, ruhoniylarning, aksilinqilobiy kuchlarning saylov huqulari bekor
qilindi”. Aholining ijtimoiy-moddiy ahvoli masalasi turli tarixchi olimlar, hattoki,
BXSR hukumat a’zolari tomonidan ham yozib qoldirilgan. Fikrimizni yana
Fayzulla Xo`jayevning I tom asarlaridagi ma’lumotlar bilan davom ettiramiz.
BXSR Xalq Nozirlar Sho`rosi raisi o`z asarlarida shunday yozib qoldiradi:
“Bizning dasturimizda Konstitutsiyamizda yozilgan gaplar bilan amalda
bo`layotgan ishlar o`rtasida farq yo`q: bizda odamlarning irqi, tanasining tusi va
milliy belgilaridan qat’iy nazar ishchilar sinfining hukmronligi o`rnatilgan, har bir
ishchi, har bir jonkuyar mehnatchi mamlakatning xo`jayini, mamlakat taqdirini hal
qiluvchi. Buxoro grajdanlari qonuniy yo`l bilan o`zlari
orttirgan mol-mulkni to`la tasavvur qilishga va undan foydalanishga haqli
ekanliklarini tantanali ravishda (e’lon qiladi) ta’kidlaydi. Grajdanlar qo`lidagi
kapitalning miqdoriga nisbatan har qanday siquvlar shu kundan boshlab bekor
qilinadi”. Fayzulla Xo`jayev o`z asarida yana ta`kidlaydi: “aloqa yo`llari qurish va
shunday ot-arava transporti bo`yicha topshiriqlarnig ko`p qismi bajarilmay qoldi,
ya’ni budjetdan berilgan mablag`lar yetmadi, ish aparati zaiflik qildi”. Buxoro
Xalq Respublikasi xukumatiga amirlik tartibidan nafaqat iqtisodiy, balki madaniy-
maishiy qolokdik ham meros b о ‘lib qoldi. Bundan tashqari qizil askarlar Buxoroni
zabt etganlarida qadimiy tarixiy obidalar, axoli uy-joylari, bino va inshootlar katta
zarar k о ‘rgan edi. Sobiq amirlikning poytaxti yarim vayrona holatga kelgan,
31

ekologik muhit, ichimlik suvi muammosi, bezgak (varaja), rishta kabi
kasalliklardan aholi qattiq azob chekaodi. Xalqning salomatligini saqlash, xavfli
kasalliklar oldini olish yangi xukumat oldida turgan eng muhim vazifalardan biri
edi 1
. Buxoro Respublikasi xavzolsihat
nazorati (sog‘liqni saqlash nozirligi) xorijdan dori-darmonlar, kasalxona jihozlari
sotib olish, poliklinika va ambulatoriyalar ochish, tibbiyot sohasidagi
mutaxassislarni Buxoroga taklif etish kabi chora-tadbirlarni k о ‘radi. Usha davrda
Respublikaga dori-darmonlar, shprits va ignalar asosan RSFSR va olis Germaniya
davlatidan olib kelingan. 1923 yil fevral-noyabr oylari oralig‘ida Germaniyadan
Buxoro Respublikaksiga 4 vagon kasalxona asbob-uskunalari, 200000 s о ‘mlik
dori-darmonlar keltirilgan.87 87 "Ozod Buxoro" 16 (229)-son 1923 yil 26 noyabr,
(Buxoro xabarlari rukni: "Dori va kasalxona asboblari"). 88 "Buxoro axbori", 65-
son 1922 yil 15 yanvar: 18 fevral 71 -son. Yuqorida ta’kidlanganidek
Respublikaning chekka shaxdr va qishloqlariga xorijdan keltirilgan dori-darmonlar
tekin tarqatilgan. Tibbiyot punktlarida rus vrachlari faoliyat olib borardi. Mahalliy
aholi orasida esa, malakali mutaxassislar va hamshiralar tayyorlash
muammoligicha qolgandi. 1922 yil yanvarda Buxoro shahrida ayollar kasalligi va
ichki kasalliklarni davolaydigan ambulatoriya ochilib, unda qorin og‘rig‘i, k о ‘z,
bosh og‘rig‘i kabi kasalliklar ham davolangan. Ushbu ambulatoriyada Borisov,
Kargalinskiy kabi rus vrachlari ishlaganligi, lekin mahalliy aholi (ayniqsa ayollar)
hamma vaqt ham ularga murojaag qilolmasligi bunga sharqona odatlar y о ‘l
bermasligi qayd qilinadi. 1922 yil Vobkent,
Yangi Buxoroda, Chorj о ‘y shaharlarida kasalxonalar ochilgan.88 Ushbu
kasalxonalar 5-10 о ‘rinli b о ‘lib, ularda barcha bemorlarni yotqizib davolash
imkoni y о ‘q edi. Kasalxonalarga dori-darmonlar Buxoroda ochilgan maxsus
dorixona omboridan yuborib turilgan.89 89 О ‘sha gazeta: 1922 yil; 10 dekabr.
"Buxoro axbori" 204-son 1922 yil. "Buxoro axbori" 41-son.1921 yil, 41-son.
"Buxoro axbori", 99-son. 1922 yil 14 sentabr. (Buxoro xabarlari rukni; "Buxoroda
yangi kiroatxona"). 1924 yil Respublikada tropik kasalliklar instituti, 5 ta
1
Ф. Х. Қосимов - Бухоро тарихи масалалари: мақолалар тўплами. Бухоро, 1996. 150-б
32

kasalxona, 2 ta ambulatoriya hamda о ‘ndaya ortiq k о ‘chma davolanish punkglari
xizmat k о ‘rsatardi. T о ‘la b о ‘lmasada, aholining sog‘lig‘ini tiklash va saqlashda
ushbu tibbiyot muassasalarining roli katta b о ‘lgan. Respublikada aholi
ma’naviyatini oshirish, madaniy saviyasini k о ‘tarish maqsadida klub, choyxona,
kutubxona, muzeylar ochish ishlariga ham e’tibor qaratilgan. 1921 yil BXSR
maorif nozirligi amirning yozgi qarorgohi b о ‘lgan Sitorai Moxi Xossani xalq
muzeyiga aylantirish uchun t о ‘plangan barcha osori-atiqalar bilan boyitishda
shaxsan maorif noziri Qori Y о ‘ldosh P о ‘latovning о ‘zi k о ‘p kuch-qudrat sarflagan.
Muzey xalqning eng gavjum tomoshaxonasiga aylanganligi manbalarda yoziladi.
Respublika hukumati 1920 yil oxiridan maorif nazorati qaramog‘ida ham
rusiyzabon adabiyotlar mavjud b о ‘lgan davlat kutubxonasini tashkil qilish
choralarini k о ‘rgandi. Kutubxona Minorai Kalon qoshida 1922
yilda s о ‘nggi g‘arb uslubida barpo etildi.” BXSR hukumati binosida 1922 yilda
hukumat qiroatxonasi ham ochildi. Buxoro kutubxonalari ertalab soat 9.00 dan
kech soat 21.00 gacha ishlab, ularda nafaqat dorulmuallimin talaba va о ‘quvchilari,
balki xalq vakillari xam shug‘ullangan. Kutubxonalarda Turkistonda chop
etiladigan gazeta va jurnallarning gaxlamlari ham saqlangan. "Avval har oyda 350
kishi о ‘kir edi. Hozir ularning soni k о ‘paygan. K о ‘p s о ‘ralaturg‘on narsalar yangi
kitob, gazeta, jurnallar b о ‘lib, ular juda ozdur"-deyiladi xabarlardan birida. Buxoro
Respublikasining boshqa shaxarlarida istirohat bog‘lari ochish, botqoqliklar
quritish va qamishzorlarni y о ‘qatish kabi masalalar ham xukumat diqqat-e’tiborida
b о ‘lgan. Sog’liqni saqlash nozirligi bilan "Mehnat sh о ‘rosi"
hamkorlikda obodonlashtirish sohasida salmoqli ishlarni bajardi. "Buxoro
tevaragidan mollariya (tif, varaja) botqoqliklarini qurtchalardan tozalash uchun
oltin oqcha hisobi bilan 1922-1923 yillar davomida 6535 s о ‘m mikdorida harajat
qilingan. 1922 yil bahorida Buxoroda maktab о ‘quvchilari yozgi kanikullar davrida
dam olishlari uchun "bolalar bog‘i" tashkil etilgan. Bog‘ unchalik katta
b о ‘lmasada, lekin kechqurunlari va dam olish kunlari bolalar hamda ularning ota-
onalari bilan gavjum b о ‘lgan. 1923 yilda Labi Hovuzda va Devonbegi madrasasida
davlat xazinasi hisobidan ta’mirlash ishlari olib borilib, Buxoro viloyat ijroq о ‘mi
33

va xukumatning iqtisodiy sh о ‘rosi bu yerda yongan aholi uy-joylari va imoratlari
о ‘rnida chiroyli chorbog‘ qilish rejasini amalga oshirishga kirishgan. "Yerlari
chorbog‘ uchun olingan kambag‘al kishilarg‘a pul yoxud boshqa joylardan yer
berish masalasi kasabalar uyushmasi vakilining ishtiroki bilan tuzilgan maxsus
komissiya qaramog‘iga topshiriladur" deyiladi xabarlardan birida.
"Buxoro axbori" 65-son 192 yil 15 yanvar
(Buxoro xabarlari rukni; Qiroatxonana kutubxonalarda.) 94 "Buxoro axbori", 178-
son 1923 yil, 27 iyun. (Labi Hovuz Devonbegida ta’mirot ishlari). 95 "Ozod
Buxoro”, 25-son 1923 yil 16 dekabr; («Buxoro k о ‘chalari»). Hukumat Buxoro
k о ‘chalariga tosh yotqizish, transport y о ‘llarini tartibga keltirish haqida ham
anchagina ish olib borgan. Ma’lumotlarda shahar k о ‘chalarining torligi,
kechqurunlari ba’zi k о ‘chalardan qorong‘uligi va k о ‘lmak suv tufayli о ‘tish
mumkin emasligi yoziladi. Bu esa, transport halokatini tez-tez sodir b о ‘lishiga olib
kelgan. "Ozod Buxoro"da: "Dohiliya nazoratidan (ichki ishlar nozirligi)oling‘on
ma’lumoglarg‘a k о ‘ra, Buxoro k о ‘chalarida tez yurgan avtomobil va foytunlar
orqasidan, foytun, ot yoki avtomobil ostig‘a qolib о ‘luvchilar, oyoqsiz, q о ‘lsiz
qoluvchilar juda k о ‘pdur ikkinchi noyabrda (1923 yil) shunday tez yurgan bir
avtomobil Sharif Ismoil soatsozni bosib о ‘ldirg‘on"95-deb yoziladi. Shahar
k о ‘chalarini yoritish aholini elektr chiroklari bilan ta’minlash uchun Buxoroning
Registon maydonida 1923 yil kuzida bor elektrik stansiyasi о ‘rnatildi. Xabarlarda
elektr chiroqlari bilan shaharni yoritish 1923 yil 15 oktabrdan boshlanadi, deb qayd
qilinsada, aslida buxoroliklar xonadonida elektr lampochkalari о ‘sha yilning 12
dekabridan porlay boshlagan.96 96 "Buxoro axbori" 108-son, 1923 yil, 30 sentabr.
("Shaharda elektrik"; "Ozod Buxoro" 25-son 1923 yil 16 dekabr.) ("Elektrik
stansiyasi"). "Buxoro axbori" 127-son 1923 yil 18 yanvar, («Yangi radio
stansiyasi») 1
. "Buxoro axbori" 1921 yil 27-
son, 33-son; 46-son; "Buxoro telegraf agenturasi", "Telegraf agenturasi", "Bux
ROSTA bitirildi". Buxoro shaxridan keyin elektr chiroqlari Chorj о ‘y shahrida
1
Mubinov . M - 1920-1924 yillarda BXSR hukumatining harbiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning
tarixshunosligi . Toshkent. 2015 41-b
34

yonib, avvalo, harbiylar joylashgan binolar elektr toki bilan ta’minlangan. 1922-
1923 yillarda Buxoro Respublikasida ilk bor telefon stansiyalari qurildi va
radioeshittirishlar joriy qilindi. 1923 yilda Moskvadan uskunalari bilan
radiostansiya keltirilib, Minorai Kalon ostida о ‘rnatilgan. "Ushbu radiostansiya shu
qadar kuchli b о ‘lg‘ondurki, ya’ni hech bir vositasiz t о ‘gridan-t о ‘g‘ri Hindiston,
Germaniya hamda Fransiyadan butun xabarlarni olib turg‘usidur"97-deb yozgandi
"Buxoro axbori". 1923 yil fevral oyi oxirlaridan boshlab, Buxoro xalqi
radioeshittirishlardan bahramand b о ‘ldi. Respublikada pochta va telegraf ishlari
ham 1922 yilda y о ‘lga q о ‘ylgan edi. 1921 yilda hukumat
nashriyoti oldida BuxROSTA ("Rusiya telegraf agentligi Buxoro sh о ‘basi")
о ‘rniga BuxTAni ("Buxoro telegraf agentligi") tuzish masalasi q о ‘yilgan. Buxoro
telegraf agentligini tuzish uchun Buxoro Davlat nashriyoti direktori Mahmud Said
Ahroriy, "Buxoro axbori"ning bosh muharriri, shoir Abdulhamid Sulaymon
CH о ‘lpon va Golpirin?lar kirgan uch kishidan iborat komissiya ham tuzilgan.
Komissiya faoliyati samarali b о ‘lib, BuxTA tashkil etilib, uning mudirligiga
Ismoilzoda Abdulrahmon saylangan 1
. Respublikada
pochta va telegraf tarmoqlari rivojiga ham e’tibor qaratilib, 1921-1922 yillarda
dohiliya (ichki ishlar) nazorati huzurida maxsus "pochta-telegraf maktabi"
ochilgan. Maktabni bitirganlarga shahodatnoma berilib, ular respublika viloyatlari
b о ‘ylab xizmatga yuborilgan. XIX asrning 2-yarmida О ‘rta Osiyodagi xonliklar
harbiy jihatdan zaif b о ‘lib, ulardagi q о ‘shin ta’limi va qurol-yarog‘lar о ‘z
zamonasidan orqada qolgan edi. Shuning uchun xonliklar Rossiya ta’siri doirasiga
tushib qoldi. Uch davlatdan yirigi hisoblangan Buxoro amirligida q о ‘shin tuzilishi
«T о ‘pchilar» (Artilleriya), «Kuban kazaklari», «Shefskiy», «Terskiy»,
«Arabbachalar», «Turkman favji», «Sarbozlar», «G‘ulombachchalar»,
«Elunavkarlar», «Nizomiy» kabi guruxdardan iborat b о ‘lib, ularga xizmat haqi
uchun pul va turli in’omlar berilgai.
T о ‘plar ikki turda b о ‘lib, dahanapur (og‘zidan о ‘qlanadigan) va dumbulapur
(orqasidan о ‘qlanadigan) kabi nomlar bilan atalgan. О ‘zR MDA. 2-jamg‘arma, 1-
1
Hayitov Sh., Badriddinov S. Buxoro tarixidan lavhalar (XIX-XX asrlar). - Buxoro. 2007. 9 4 - b
35

r о ‘yxat, 11-ish,4-varaq; 5-ish, 3-varaq; 181-ish, 15-varaqlarda. Chor Rossiyasi
bosqini davrida ham amirlik armiyasida jiddiy islohotlar о ‘tkazilmadi. Buxoroning
s о ‘nggi amiri Said Olimxon (1881-1944; 1910-1920 yillar) zamonida Buxoro
harbiy garnizonidagi q о ‘shinlar soni 12 ming kishidan oshmas, armiyada
bronetranspartyor, aeroplan (aviatsiya), zamonaviy artilleriya qurollari y о ‘q edi.
Shuning uchun Turkfront q о ‘mondoni M.V.Frunze boshchiligidagi qizil askarlar
1920 yil sentabrida amir ustidan osongina g‘alabaga erishdilar. BXSR tashkil
topganidan s о ‘ng, yangi xukumag a’zolari F.X о ‘jayev boshchiligida mamlakat
mustaqilligining asoslaridan biri sifatida milliy armiya tuzishga e’tibor karatdilar.
«Millatning saodati uchun ikki narsa, birinchisi, ilmu-maorif, ikkinchisi,
yaxshi va intizomli askar tashkil kilmoq zarur» deb yozgandi. о ‘sha davr matbuoti.
Muntazam milliy armiya tuzish, uni mahalliy mutaxassislar bilan ta’minlash
t о ‘g‘risidagi taklif va mulohazalar davriy matbuotda yoritila boshlandi. Xalq
maorifi noziri Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov (1890-1965 yillar) mamlakat mudofaasi
uchun «oqcha, ozuqa va mol»ni ayamaslik, Buxoro Respublikasining jug‘rofiy
xaritasini tuzib, chegaralarni mustahkamlash, xarbiy mahorat va harbiy texnikani
о ‘rganish uchun iqgidorli yoshlarni xorijga о ‘qish uchun yubormoq, xalqimizda
askarlikka muxabbat uyg‘otmoq, harbiy y о ‘nalishda nashrlar ochish kabi takliflar
bilan chiqdi. 1922 yildayoq 1-Buxoro harbiy q о ‘mondonlar kursi ochilib,
unda о ‘zbek, turkman, tojik, qirg‘izlardan iborat kursantlar ta’lim ola boshladi. 70
«Buxoro axbori». 1922 yil 11 aprel. 78-son. («Istiqlol askari tashkil qilmoq kerak»
maqolasi). 71 «Buxoro axbori» 107-son. 1922 yil.2noyabr. (Q.P о ‘latov. «Mustaqil
bir mamlakat qanday b о ‘lur?»). «Buxoro axbori». 34-son. 1921 yil 1 may
(S.Ahroriy. «Harbiy ishlarimiz ham almashsun»). «Buxoro axbori» gazetasining
birinchi muharriri, keyinchalik Buxoro Respublikasining Ozarbayjondagi elchisi
Mahmud Said Ahroriy (1895-1931 yillar) harbiy qismlarni t о ‘la milliylashtirish
(ya’ni mahalliy millat vakillaridan jalb qilish) masalasini kun tartibiga q о ‘yadi. U
«askarlarimizning barchasi rus askarlaridan iboratligi»ni ta’kidlab, «endigi vazifa
rasmiy hujjatlar yuritishdagi, komanda berishdagi ruscha muomala о ‘rniga,
о ‘zbekcha muloqotni joriy qilishdur. Askar va zobitlarga beriladigan dars, ta’lim
36

va komandalarni о ‘zbekcha yuritmakni mumkin qadar k о ‘proq о ‘ylaylik» deb
yozgandi Ahroriy.
1920-1922 yillarda Buxoro Respublikasidagi 30 minglik armiyaning atigi
400 tasi mahalliy millat vakillari b о ‘lgan. Xukumat rahbarlaridan F.X о ‘jayev,
Usmonx о ‘ja, Atoulla X о ‘ja, Abdulhamid Oripovlar «qizil armiya qismlari Buxoro
xududida turar ekan, respublika mustakilligi faqat quruq s о ‘zdan iborat b о ‘ladi»,
deb qisoblashardi. BXSR Markaziy Ijroiya Q о ‘mitasining birinchi raisi
Usmonx о ‘ja P о ‘latx о ‘jayev (1890-1968 yillar)’ 1922 yilda Afg‘onistonga borib,
ingliz konsuli bilan uchrashishga harakat qilgan. Maqsad, oltin barobarida
inglizlardan kelgusida tuzilajak Buxoro milliy armiyasi uchun zamonaviy qurol-
yarog‘lar sotib olish b о ‘lgan. Lekin Usmon X о ‘janing orzu-umidlari r о ‘yobga
chiqmay, bir umr muhojirlikda, g‘urbatda yashashga majbur b о ‘lgandi.
Usmonx о ‘janing tavalludi bilan bog‘liq 1878, 1893, 1894 yillar sanasi ham
mavjud. «Munosabat» gazetasi. 1990 yil. 30 noyabr. 75 N.Naimov. «Markazga
j о ‘natilgan maktublar».|| «Buxoro xaqikati». 1997 yil. 20 dekabr. 76 «Buxoro
axbori». 4 aprel sonlari. 1922 yil 19 yanvar, 4 aprel sonlari. 1923 yil Buxoroda
F.X о ‘jayev Moskvaga Butunittifoq Markaziy Ijroiya Q о ‘mitasi (BMIK) raislaridan
biri sifatida о ‘z vazifasini bajarish uchun ketadi. Uning о ‘rnida qolgan Atoulla
X о ‘ja va siyosiy maslakdoshlari Buxorodagi rus vakili oldiga: «bosmachilar»dan
musodara qilingan qurollarni milliy armiya ixtiyorida qoldirish, «bosmachi»
sifatida asir olinganlarga respublikaning о ‘z sudida jazo berish kabi keskin
talablarni q о ‘yadilar. Chunki asosan Yevropa
vakillaridan iborat harbiy xukm (tribunal) muhokamasi arzimagan gunoh uchun
ham otuv, о ‘lim jazosini q о ‘llar edi. Natijada bolsheveklashtirish siyosatidan
norozi b о ‘lgan mahalliy hukumat a’zolari va ba’zi askarlar о ‘z qurol-yarog‘larini
«bosmachi»larga sotgan yoki hadya qilgan. Jumladan: «Chorj о ‘y viloyatining
sobiq muxtor vakili 11 miltiq bilan tutilib Buxoroga yuborildi» deyiladi
xabarlardan birida. 1923 yil fevral oyi boshlarida Ostonqul Qiyomov, Hoji
Ziyodullo, Otaboy Sobirlar a’zoligidagi harbiy tribunal bosmachilikda ayblangan
Chori Nazar о ‘g‘li, Erali M о ‘min о ‘g‘li, Saidqul Qoravulbegi, J о ‘ra Kurbon,
37

Haydarqul J о ‘ralar ustidan sud xukmini chiqarishgan. Chori Nazar о ‘g‘li «bir yillik
qamoq va xalq foydasiga ishlab berish» jazosiga tortilgan. Erali M о ‘min о ‘g‘li
aybsiz topilib okdangan 1
. Saidqul
Qorovulbegi Anvar posho (1881-1922) k о ‘mondonligida Boysun va Dushanbe
(Tojikis gon) uchun b о ‘lgan janglarda qatnashgan. Avval qizillar tomonidan
о ‘limga mahkum etilgan. Mahalliy tribunal unga, « о ‘z aybiga» iqror b о ‘lganligi
uchun 6 oy qamoq, 5 yil xalq foydasiga ishlab berish jazosini belgiladi. J о ‘ra
Qurbon va Haydarqul J о ‘ralar «ashaddiy bosmachilar» b о ‘lsada 3 yil qamoq, xalq
foydasiga ishlab berish jazosini olishdi. Yuqoridagi holatdan k о ‘rinib turibdiki,
millatdoshlarimizdan iborat harbiy tribunal vatandoshlariga nisbatan mumkin
qadar shafqat k о ‘rsatib adolatli y о ‘l tutishga harakat qilgan. «Buxoro axbori». 133-
son.1923 yil 11 fevral. («Harbiy hukm» maqolasi). «Buxoro axbori». 90-son. 1922
yil 15 iyul («Buxoro xabarlari» rukni). «Buxoro axbori». 181-son. 1923 yil 12 iyul.
(«Hukumat askar va militsiyani unutmaydur»). 80 «Buxoro axbori». 192-son. 1923
yil 22 avgust. («Buxoro xabarlari» rukni). Respublikada harbiy an’analarni
vujudga keltirish, askar va militsiya ma’naviyatini k о ‘tarish uchun bir qator
tadbirlar о ‘tkazilgan. 1921 yildan boshlab 5 fevral Respublikada «Umumiy
safarbarlik kuni» sifatida nishonlanadigan b о ‘ldi.
1923 yil 20 avgustdan 20 sentabrga qadar Buxoro Respublikasida
milliy armiyani mustahkamlash oyi о ‘tkazilgan. Mardlik va jasurlik k о ‘rsatgan
askarlarni takdirlash uchun 1922 yilning iyulida Buxoro Inqilobiy Markaziy Ijroiya
q о ‘mitasi ikki turdagi nishonlar ta’sis etdi. «Birinchi nishon: tilladan b о ‘lib, sakkiz
qirrali yulduz, uning ichida ikkita xukumat bayrog‘i, ustida esa respublika shiori
yozilgan. Ikkinchi nishon ham xuddi shu tartibda yasalib, faqat nuqradan
qilingan». Hukumat qizil askarlar va militsiya moddiy ahvolini yaxshilash
choralarini k о ‘rgan. «Buxoro axbori»da: «Nozirlar sh о ‘rosi harbiya va dohiliya
(ichki) ishlar nazorati ixtiyoriga yetti pud oltin (4000 s о ‘m) berdi. Bu oltin askarlar
va militsiyaga keragicha sarf etilgusidur». «Qizil askarlar joylashgan kazarmalarni
1
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро. 2003. 77- б
38

ta’mir qilish uchun Iqtisodiyot sh о ‘rosi tarafidan 183 ming tanga ajratildi.
Ta’minot ishlari ikki oy ichida qilinmoqqa tegishlidur», kabi k о ‘plab ma’lumotlar
keltiriladi. Harbiy isloxotlardan maqsad, respublika xududlarini q о ‘riqlay oladigan,
mahalliy millat vakillaridan tashkil topgan zamonaviy armiya tuzish edi.
Ayni paytda qurolli kuchlarni о ‘zimizda ishlab
chiqariladigan qurol-yarog‘lar bilan qurollantirish istagi ham y о ‘k emasdi, ya’ni
zamonaviy harbiy texnikani ishlab chiqarish ham istiqbolda rejalashtirilgan edi.
Inqilobiy q о ‘mita raisi A.Oripov harbiy nozir vazifasini bajarib turgan vaqtda
(1922 yil) amir zamonidan qolgan miltiq va t о ‘plarni ta’mirlashga k о ‘rsatma
bergandi. Lekii k о ‘p rejapar qog‘ozda qolib ketdi yoki sarob b о ‘lib chiqdi.
Respublikaning t о ‘rtinchi yilida askarlar ta’minoti biroz о ‘nglangan, savodxonligi,
harbiy tajribasi ortgan b о ‘lsada, armiyada juda katta kamchiliklar bor edi. Avvalo,
harbiy xizmatchilarning asosiy qismi (zobit va askarlar) yevropaliklardan
iboratligicha qolgandi. Said Ahroriyning yozishicha, 1924 yilga kelib: «Yerli
Buxoro qizil askari 2 polk (2000 kishi) b о ‘lgan», «Buxoro axbori». 206-son.1923
yil 26 sentabr. 206-son. «Buxoro axbori». 134-son. 1923 yil 15 fevral. (Bekboy.
«Militsiyani о ‘qitmoq kerak»), «Buxoro axbori». 188-son. 1923 yil 11 avgust.
(«Buxoro xabarlari» rukni).
Respublikaning birinchi yilida 30 mingdan 400 kishi, t о ‘rtinchi yiliga kelib
esa, butun boshli bir armiyada 2000 jangchi mahalliy aholi vakili b о ‘lganligi
quvonarli hol emasdi. Xalq militsiyasi va armiyada savodxonlik past darajada
b о ‘lib, ayniqsa, mahalliy millat vakillari orasida bu k о ‘proq k о ‘zga tashlangan.
Buxoro guzarlaridagi militsiya xodimlari aksariyat hollarda о ‘zlari t о ‘xtatgan
odamlarning hujjatlaridagi yozuvlarni о ‘qiy olmas, y о ‘lovchilardan «afandim, buni
о ‘qib bering, nima yozilgan ekan? Tushuntirib bersangiz!» kabi murojaatlarni
qilishgan. «Bu butun ilm Buxoro shaharlaridagi madrasalarda berilib, xalqdagi
maorifga ehtiyoj ahamiyatsiz qoldirilg‘onligi asoratidur» deb yozadi о ‘sha davr
gazeta muxbiri Bekboy. Armiya va militsiyada ma’naviy, axloqiy tarbiya ishlarida
ham ayrim kamchiliklar k о ‘zga tashlanadi. Usha davr matbuoti bilan tanishar
ekanmiz: «Chorj о ‘y sh о ‘basi militsioneri R о ‘zimurod Rahmat о ‘g‘li mast b о ‘lib,
39

о ‘ziga berilgan miltiqni y о ‘qotgan. U miltig‘ini y о ‘qotigan uchun jumhuriyat
umumiy hibsxonasiga 1 yilga qamoqqa hukm kilindi».
«Askariy kazarma imoratlari qilg‘usi tashkilot tarafidan imorat qilish uchun
k о ‘p mikdorda berilg‘on pullar о ‘zlashtirilg‘oni sababli qish sovug‘i yaqinlashib,
askarlar kazarmasiz qolg‘onlar», kabi ma’lumotlarni о ‘qiymiz. 84«Buxoro
axbori». 209-son. 1923 yil 3 oktabr. «Buxoro axbori», 166-son. 1923 yil. 5 may.
(«Buxoro xabarlari» rukni). «Buxoro axbori», 169-son. 1923 yil. 12 may. («Qizil
askar turmushidan lavxa»). Armiyada askar va zobitlarning sog‘lig‘i masalasida
xam yetarli g‘amx о ‘rlik kilinmagan. Chunki yuqori malakali xarbiy shifokorlar
yetishmasligi, ayni о ‘sha 1922-1923 yillarda Buxoroda «mollariya» («tan varaja»,
«Buxoro varajasi») kasali tarqalganligi bunga sabab b о ‘ldi. «Jangchilarimiz
orasida mollariya kasali tarqalishi tufayli ularni davolash uchun 36 ming oltin
oqcha ajratildi. Ular italyan usulida davolanadurlar» deyiladi bir xabarda.
Respublikada 1922 yil oxiridan iktisodiy ahvol og‘irlashgan. Bu xolatni 2 yil
xalqqa soliq solinmay, soliq tizimi joriy qilinganidan, maorif nozirligiga ajratilgan
mablag‘lar kamaytirilganligidan, davlat apparatini ikki barobargacha qisqargirish
tomon y о ‘l tutilishi kabi omillardan bilish mumkin. Ayni paytda xarbiy kurslarda
taxsil olayotgan kursantlar va armiyadagi askarlarning oilasi ham iqgisodiy
jihatdan qiynalgan. F.X о ‘jayev xukumati esa mahalliy millat vakillarini armiyada
saqlab qolish uchun mumkin qadar choralar k о ‘rgan.
«Harbiy kurs talabalari qaynotalaridan, agar yaqin fursatda qaytib
kelmasang, xotiningni kutmagil, man uni о ‘z uyimga qaytarib olaman. Chunki
ozuqasi y о ‘q, о ‘tini y о ‘q, kiyimi y о ‘q mazmunida xat olyaptilar. Mana shu
mazmunda yozilg‘on maktublardan stol usti t о ‘lib qoladur. Kursantlar esa besh
kunlik, bir haftalik javob s о ‘rab arizalarni kalashtirib tashlamushlar deb yozadi
«Buxoro axbori». Yuqoridagilardan tashkari harbiy kooperatsiyani tashkil etish, 1-
Buxoro t о ‘pchilar diviziyasini tuzish kabilarda bir qator t о ‘siklar vujudga kelib va
kamchiliklarga y о ‘l q о ‘yildi. Nima b о ‘lishidan qag’iy nazar BXSR о ‘zining t о ‘rt
yillik tarixi davrida milliy qurolli kuchlarni shakllantirishga harakat qildi.
40

Respublika rahbariyati tomonidan intizomli milliy armiya mustaqillikning asosiy
omili va garovi deb hisoblandi.
Xulosa
Buxoroning yigirma besh asrlik tarixining 1920-1924-yillarini o`z ichiga
oladigan qisqa, lekin siyosiy-ijtimoiy voqealarga boy davr - Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi davri o`ziga xos alohida o`rin tutadi. Tarixdan ma’lumki, Buxoro
amirligi 1920-yil 2-sentabrda Buxoroga Qizil armiyaning bostirib kirishi oqibatida
sovetlar tomonidan ag`darib tashlandi. Ushbu voqealargacha, ya’ni 1920-yil 10-
avgustda Kogonda Ahmadjon Abdusaidov rahbarligida Butun Buxoro Inqilobiy
Qo`mitasi va Fayzulla Xo`jayev raisligida Xalq Nozirlar Kengashi tashkil etildi.
1920-yil 6-8-oktabrda amirning yozgi saroyi Sitorai Moxi Xosada chaqirilgan
Butun Buxoro xalq vakillarining birinchi qurultoyida joylardan saylangan 1950
delegat ishtirok etdi. 8-oktabrda Qurultoyning oxirgi yig`ilishida Buxoro Xalq
Sovet Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi.
Ushbu Respublika tuzilgan kundan boshlab, milliy mustaqillik sari
intildi. Lekin bu mustaqillik uzoq davrni taqozzo etganini anglab olish qiyin emas.
Zeroki, Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov qayd etganlaridek:
“TarixO`zbekistondagi tub demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi hayotbaxsh
chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va Samarqandning ko`hna
madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkanmeros tarixi xotiramizni uyg`otmoqda,
yangicha fuqarolik ongini shakllantirmoqda”. O`zbek milliy davlatchiligi tarixida
garchi qisqa davr yashagan bo`lsada, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (1920-1924-
yillar) muhim bosqich bo`lganligini qayd etish o`rinlidir. BXSRda F.Xo`jayev
boshchiligida milliy hukumatning shakllanishi, milliy mustaqil rivojlanish sari
41

amaliy qadamlar qo`ydi. BXSR hukumati mustaqil davlat sifatida ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va harbiy islohotlar olib bordi.
Yangicha va demokratik, zamonaviy davlat
qurishg`oyalarini baland ko`tarib chiqdi va sho`ro mustamlakachiligi tahdid solib
turgan bir davrda milliy mustaqil davlat sifatida boshqa davlatlar bilan teng
huquqli aloqalar o`rnatdi. Mustaqillik yillarida Buxoro Xalq Sovet
Respublikasining tarixini, o`sha davrlarda kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayyonlarni,
iqtisodiy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini yangicha tafakkur nuqtayi-nazaridan
yoritgan talaygina asar va maqolalar yaratildi. Ushbu asar va maqolalarni o`rganish
davomida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi o`zining 4 yillik tarixi davomida
Turkiya, Afg`oniston, Germaniya kabi davlatlar bilan xalqaro munosabatlarning
teng huquqli subyekti sifatida munosabatlar o`rnatganiga, BXSR hukumati
tomonidan harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’muriy islohotlar va tadbirlar
amalga oshirilganligiga guvoh bo`lindi. Xususan, istiqlol yillarida
mamlakatimizda yaratilgan turli kitob, monografiya, risola, maqolalarni tahlil qilib
chiqdim. Ushbu mavzuni yoritishda, tarix fanlari doktorlari F. Qosimov, Q.
Rajabov, Sh. Hayitovlarning asarlaridan, tarix fanlari nomzodlari U. Rashidov, K.
Rahmonovlarning asar va kitoblaridan, maqolalaridan foydalanildi. Bundan
tashqari, S. Badriddinov, X. Muhammedov, T. Qayumovlarning, O`. Rashidov, B.
Mirzoqulovlarning kitob va maqollalarida keltirilgan materiallardan foydalanildi.
Bundan tashqari, Buxoro amiri bo`lgan Said Olimxonning xotiralari va BXSR
hukumat rahbari bo`lgan Fayzulla Xo`jayevning asarlaridan foydalanildi. Ushbu
tarixchi olimlarning kitoblarida BXSR davri harbiy va ijtimoiy sohalaridagi tub
o`zgarishlari atroflicha o`rganilib tahlil qilingan. Tarixiy kitoblarni va maqolalarni
tahlil qilganimizda bevosita BXSR hukumati tomonidan amalga oshirilgan
tadbirlarga guvoh bo`ldik. Kitoblarda keltirilishicha, BXSR hukumati yosh
Respublika bo`lishiga qaramay harbiy islohotlar olib bordi, milliy armiya tuzib,
unga mahalliy millat vakillarini jalb qilishga harakat qildi. Bundan
tashqari, xalqni ahvolini va turmush sharoitini yaxshilashga intilib qator iqtisodiy-
maishiy islohotlar olib bordi. Respublika o`z fuqarolari huquqlarini himoya
42

qilishga, xotinqizlarni ahvolini yaxshilashga, ularga ham teng huquq berishga
qaratilgan qator tadbirlarni amalga oshirganligi aniqlandi, tegishli xulosalarga
kelindi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ"
1998.
3. Ф. Х. Қосимов - Бухоро тарихи масалалари: мақолалар тўплами.
Бухоро, 1996.
43

4. Гафуров А., Рашидов У. Бухоро халқ шўролар жумҳурияти тарихидан
лавҳалар (1920-1924) – Тошкент. 1992.
5. Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва шарқ
мамлакатлари. Бухоро, 2004.
6. Ҳайитов, Ш.А. Бадриддинов С., Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет
Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт (1920 –
1924 й.)- Бухоро: Бухоро, 2005.
7. Hayitov Sh., Badriddinov S. Buxoro tarixidan lavhalar (XIX-XX asrlar). -
Buxoro. 2007.
8. Инсониятнинг илмийва маданий мероси-учинчи минг йилликда:
Бухоро ва Хива шаҳарларининг 2500 йиллигига бағишланган халқаро
симпозиум тезислари. 1997 йил 18-20 октябрь. -Тошкент: Ўзбекистон,
1997.
9. Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет
мустамлакачилиги даврида). – Тошкент. “Шарқ”. 2011.
10. Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан
ХХ аср 20-йиллари иккинчи ярмигача.– Тошкент . 2016.
11. Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. -Бухоро, 1996.
12. Mubinov . M - 1920-1924 yillarda BXSR hukumatining harbiy va ijtimoiy
sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning tarixshunosligi . Toshkent. 2015
13. Ражабов Қ . Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш :
тарих хақиқати (1920-1924 й ). – Тошкент : Маънавият , 2002.
14. Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро.
2003.
44

Buxoro Xalq Sovet Respublikasi haqida yangicha qarashlar

Sotib olish