Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 40.8KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

48 Sotish

Buxoro xonligi Shayboniylar davrida

Sotib olish
1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: BUXORO XONLIGI SHAYBONIYLAR DAVRIDA Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 Mundarija Reja: I. Kirish …………………………………………………………………………….. II. Asosiy qism 1. Shayboniylar sulolasining kelib chiqishi. Movoraunnaxrda shayboniylar hukmronligining o’rnatilishi… ……………………………………………………… 2. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining boshqaruv tizimi… …….. 3. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining ichki va tashqi siyosati… . 4. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot… ………………………..….……………… III. Xulosa …………………………………………………….. ……………………. IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………..……………… . 3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston tarixining muhim davrlaridan biri Shayboniylar sulolasi hukmronlik qilgan davr hisoblanadi. Ayniqsa, Buxoro xonligi tarixida Shayboniylar o‘ziga xos iz qoldirib, davlat boshqaruvi, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bugungi kunda O‘zbekistonning tarixiy merosini o‘rganish va uni kelajak avlodga yetkazish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, Shayboniylar davrida Buxoro xonligining rivojlanishini o‘rganish katta ahamiyatga ega.Shayboniylar davrida Buxoro xonligi Markaziy Osiyoda yirik davlatlardan biriga aylangan bo‘lib, uning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalishi butun mintaqaga ta’sir ko‘rsatgan. Bu davrda markazlashgan davlat boshqaruvi mustahkamlanib, Buxoro shahrining siyosiy mavqei yanada oshgan. Shu bilan birga, hunarmandchilik, savdo va dehqonchilik rivojlangan, karvon yo‘llari orqali xalqaro savdo kengaygan.Shayboniylar davrida islom dini va ilm-fan taraqqiyotida ham muhim o‘zgarishlar kuzatilgan. Masalan, Buxoro va Samarqand shaharlarida madrasa va masjidlar qurilib, ilmiy an’analar davom ettirilgan. Shayboniy hukmdorlar olim va ulamolarni qo‘llab-quvvatlab, ilm-fanni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratganlar. Bu davrda Movarounnahr ilmiy va madaniy markazlardan biriga aylangan.Shayboniylar davrida harbiy islohotlar ham amalga oshirilgan. Ular kuchli qo‘shin shakllantirib, qo‘shni hududlarga harbiy yurishlar uyushtirganlar. Bu jarayon O‘rta Osiyo tarixida muhim iz qoldirib, hududiy birlikni ta’minlashga xizmat qilgan.Shu sababli, Shayboniylar davrida Buxoro xonligining siyosiy va iqtisodiy barqarorligini, madaniy taraqqiyotga qo‘shgan hissasini chuqur o‘rganish nafaqat tarixiy jihatdan, balki hozirgi kun nuqtayi nazaridan ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 1 1 A’zamxo‘jayev A. “O‘zbekiston tarixi”. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2017. 4 Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Shayboniylar davri va Buxoro xonligining tarixiy rivojlanishi ko‘plab mahalliy va xorijiy tarixchilar tomonidan o‘rganilgan. Xususan, Abu-l-G‘ozi Bahodirxon, Muhammad Solih, Hafiz Tanish Buxoriy kabi tarixchilarning asarlarida bu davr haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan ham bu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borilgan bo‘lib, ularning natijalari tarixiy jarayonlarni chuqur anglashga yordam beradi.Bundan tashqari, Shayboniylar davri siyosiy jarayonlari, davlat boshqaruvi, harbiy yurishlar va iqtisodiy holati bo‘yicha bir qancha zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan ilmiy maqolalar va monografiyalar yozilgan. O‘zbekistonlik tarixchilar orasida, xususan, B. Ahmedov, A. Mukhtorov, H. Ziyayev kabi olimlar Shayboniylar davrini chuqur o‘rganib, bu davr voqealarini ilmiy asosda tahlil qilganlar.Shayboniylar davri o‘rta asr Markaziy Osiyo tarixida muhim ahamiyat kasb etgani sababli, xorijiy tadqiqotchilar ham bu mavzuga e’tibor qaratganlar. Masalan, rus olimlari V.V. Bartold va A.Y. Yakubovskiy asarlarida Shayboniylarning Movoraunnahrda hukmronlik qilish jarayoni, ularning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlari haqida keng yoritilgan. Shuningdek, g‘arb tadqiqotchilaridan J. Woods, S. Lane-Poole kabi tarixchilar ham bu davrni tahlil qilgan.Shayboniylar davri o‘rganilgan bo‘lsa-da, hali ham bu mavzuda yangi ilmiy izlanishlar olib borish, ayniqsa, arxiv hujjatlari va qo‘lyozma manbalar asosida chuqur tadqiqotlar o‘tkazish zarur. Bugungi kunda ushbu mavzu tarixiy jarayonlarning yaxlit tasvirini yaratishda dolzarbligini yo‘qotmagan bo‘lib, uni yanada kengroq yoritish ilmiy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega.. Xususan, Abu-l-G‘ozi Bahodirxon, Muhammad Solih, Hafiz Tanish Buxoriy kabi tarixchilarning asarlarida bu davr haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan ham bu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borilgan bo‘lib, ularning natijalari tarixiy jarayonlarni chuqur anglashga yordam beradi. Kurs ishining ahamiyati: Ushbu kurs ishi Shayboniylar hukmronligi davridagi Buxoro xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini yoritish bilan birga, mazkur davr tajribasidan kelib chiqib, bugungi kun uchun 5 foydali xulosalar chiqarishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ushbu mavzuni o‘rganish tarixiy merosimizni chuqur anglash va qadrlashga yordam beradi. Buxoro xonligining o‘rta asrlardagi xalqaro aloqalarini o‘rganish orqali Markaziy Osiyo mintaqasining geosiyosiy mavqeini tushunishga imkon yaratiladi. O‘sha davrdagi diplomatik munosabatlar va harbiy yurishlar bugungi kun voqealarini tahlil qilishda o‘ziga xos tarixiy tajriba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Shayboniylar sulolasining kelib chiqishi va Movoraunnaxrda hukmronlik qilishi jarayonini tahlil qilish; Buxoro xonligining boshqaruv tizimi va uning xususiyatlarini aniqlash; Shayboniylar davrida olib borilgan ichki va tashqi siyosatni o‘rganish; Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot jarayonlarini yoritish; Shayboniylar davri tajribasining bugungi tarixiy jarayonlarga ta’sirini aniqlash. Kurs ishining obyekti va predmeti: Mazkur kurs ishining obyekti Shayboniylar davrida Buxoro xonligining tarixiy rivojlanishi hisoblanadi. Uning predmeti esa Shayboniylar davrida Buxoro xonligining boshqaruv tizimi, siyosati, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 1. Shayboniylar sulolasining kelib chiqishi. Movoraunnaxrda Shayboniylar hukmronligining o‘rnatilishi Shayboniylar sulolasining kelib chiqishi Shayboniylar sulolasi Chingizxonning kenja o‘g‘li Jo‘jixonning avlodi bo‘lib, Jo‘jixonning o‘g‘li Shayboniyxon nomidan kelib chiqqan. Shayboniylar dastlab Oltin O‘rda hududida yashab, ko‘chmanchi hayot kechirgan. XV asrning ikkinchi yarmida Shayboniylar Movoraunnaxr hududiga yurishlar qilib, bu yerda ta’sir kuchiga ega bo‘la boshladilar. Ular dastlab Sirdaryo bo‘yi va Dashti Qipchoqda yashab, keyinchalik Movoraunnaxrga intildilar. Shayboniylarning Movoraunnaxrga yurishlari avvaliga kichik harbiy to‘qnashuvlar shaklida kechdi. Biroq, Temuriylar davlatining ichki nizolari va zaiflashuvi Shayboniylarga katta ustunlik berdi. Abulxayrxonning o‘g‘li va nabiralari o‘z hukmronligini o‘rnatish uchun qator harbiy yurishlarni amalga oshirdilar. Ayniqsa, Muhammad Shayboniyxon harbiy va siyosiy mahorati bilan ajralib turib, Temuriylarning ichki mojarolaridan foydalandi. 2 Shayboniylar Temuriylarga qarshi kurash olib borar ekan, ularning harbiy strategiyasi ko‘chmanchi jang uslublari va shahar madaniyatiga asoslangan edi. Bu ularga bir qancha muhim shaharlarni bosib olish imkonini berdi. Jumladan, Shayboniyxon 1499-yilda Toshkent va Shahrisabzni egalladi. Keyingi yillarda u Samarqandni ishg‘ol qilib, Temuriylar ta’sirini butkul yo‘q qildi. U Shayboniylar sulolasi hukmronligini Movoraunnaxrda mustahkamlash uchun harbiy yurishlarni davom ettirdi. Shayboniylar harbiy yurishlar davomida Temuriylarning ichki ziddiyatlaridan mohirlik bilan foydalandilar. Ularning asosiy ustunligi harakatchanlik va harbiy taktikani to‘g‘ri qo‘llash edi. Muhammad Shayboniyxon o‘z yurishlarida asosan yengil chavandoz qo‘shinlardan foydalanib, tezkor harakat qilishga intildi. Bu esa unga yirik shaharlarni tezda egallash imkonini berdi. Shayboniylar o‘z hukmronligi davrida Movoraunnaxr iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalishiga hissa qo‘shdilar. Buxoro, Samarqand, Toshkent kabi yirik 2 Abdug‘affor Saidahmad o‘g‘li Salohiddinov – Shayboniylar davrida Buxoro xonligi . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 7 shaharlar nafaqat siyosiy markaz, balki ilm-fan va hunarmandchilik rivojlangan markazlarga aylandi. Shayboniyxon Movoraunnaxrda islom madaniyatining rivojlanishiga alohida e’tibor qaratdi. U ilm-fan, madaniyat va ta’limni qo‘llab- quvvatlab, ko‘plab madrasalar va masjidlar qurilishiga homiylik qildi. Shayboniylar o‘z hukmronligi davomida savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalarni ham rivojlantirdilar. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand orqali o‘tuvchi Buyuk Ipak yo‘li yana jonlanib, mintaqada savdo hajmi ortdi. Xonlik hududida qishloq xo‘jaligi ham rivojlanib, kanallar va sug‘orish tizimlari yaxshilandi. Bu esa aholi turmush darajasining oshishiga xizmat qildi. Shayboniylarning hokimiyat tepasiga kelishi nafaqat siyosiy jihatdan, balki madaniy va iqtisodiy jihatdan ham Movoraunnaxr hayotida muhim o‘zgarishlarga olib keldi. Ular Temuriylardan farqli o‘laroq, markazlashgan davlat boshqaruvini yo‘lga qo‘yishga harakat qildilar. Natijada Movoraunnaxrda yangi boshqaruv tizimi shakllandi va bu hududda barqarorlikni ta’minladi Shayboniylar sulolasining asoschisi Abulxayrxon bo‘lib, u Dashti Qipchoqda kuchli davlat barpo etishga harakat qilgan. Biroq uning vafotidan so‘ng, uning avlodlari Movoraunnaxr hududiga ko‘chib o‘tib, bu yerda mustahkamlanishga intildilar. Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon bu maqsadni amalga oshirishga muvaffaq bo‘ldi. Abulxayrxonning hukmronligi davrida Shayboniylar o‘zining harbiy salohiyatini oshirishga katta e’tibor qaratdi. U Dashti Qipchoq hududida ko‘chmanchi hayot kechirgan bo‘lsa- da, kuchli harbiy tuzilma yaratishga harakat qildi. Unga qarashli qabilalar o‘zaro jipslashib, yagona maqsad yo‘lida harakat qilishga intildilar. Abulxayrxon vafot etgach, uning o‘g‘illari va nabiralari Movoraunnaxr tomon harakat qildilar. Muhammad Shayboniyxon bu yurishlarni muvaffaqiyatli olib bordi. U o‘z siyosatini Temuriylar davlatining zaiflashgan holatidan foydalanish orqali amalga oshirdi. Shayboniylar avvaliga kichik hududlarni egallab, mahalliy hukmdorlar bilan ittifoq tuzish orqali o‘z kuchlarini mustahkamlashga intildilar. Shayboniyxon 1499-yildan boshlab Movoraunnaxrga keng miqyosdagi yurishlarni boshladi. Uning harbiy yurishlari dastlab Toshkent va Shahrisabzga qaratildi. Bu hududlar Shayboniylarning qo‘liga o‘tgach, u Samarqandga yurish 8 qildi va 1500-yilda shaharni zabt etdi. Bu bilan u o‘zini Movoraunnaxr hukmdori deb e’lon qildi. Shayboniyxonning harbiy muvaffaqiyatlarida uning harakatchan qo‘shinlari katta rol o‘ynadi. U harbiy taktika va strategiyani yaxshi bilgan sarkarda edi. Shayboniylar Temuriylarning ichki nizolaridan foydalanib, ularning markaziy hokimiyatini butkul yo‘q qilishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu esa Movoraunnaxrda yangi siyosiy tizimning shakllanishiga olib keldi. Shayboniylar sulolasi hukmronligi ostida Movoraunnaxrda iqtisodiy va madaniy rivojlanish boshlandi. Xususan, qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik rivojlanib, savdo-sotiq aloqalari mustahkamlandi. Buxoro, Samarqand va Toshkent yirik savdo va madaniyat markazlariga aylandi. Shayboniylar o‘z hukmronligini mustahkamlash maqsadida turli islohotlarni amalga oshirdilar. Ular adliya va boshqaruv tizimini markazlashtirishga harakat qildilar. Mahalliy amirlar va qabilalar ustidan qattiq nazorat o‘rnatildi. Bu esa davlat boshqaruvini mustahkamlashga xizmat qildi. Shayboniylar Movoraunnaxrda o‘z hukmronligini o‘rnatish orqali nafaqat yangi siyosiy tizimni yaratdilar, balki iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga ham katta hissa qo‘shdilar. Ularning kelib chiqishi, harbiy yurishlari va davlatni mustahkamlashdagi harakatlari Movoraunnaxr tarixida muhim iz qoldirdi. Movoraunnaxr o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoning muhim siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri bo‘lib kelgan. XV asr oxirlarida bu hudud Temuriylar sulolasi hukmronligi ostida edi, ammo Temuriylar o‘rtasidagi ichki nizolar va o‘zaro kurashlar natijasida davlat zaiflashib borayotgan edi. Ushbu holat Shayboniylar sulolasi vakillariga Movoraunnaxrni o‘z tasarrufiga olish imkoniyatini yaratdi. 3 Shayboniylar sulolasi Chingizxonning o‘g‘illaridan biri – Jo‘chi avlodiga mansub bo‘lib, ularning asoschisi Abulxayrxon hisoblanadi. Abulxayrxon XV asrda Dashti Qipchoq hududida o‘z hukmronligini o‘rnatgan bo‘lsa-da, uning vafotidan keyin sulola vakillari boshqa hududlarga ko‘chishga majbur bo‘ldi. Muhammad Shayboniyxon, Abulxayrxonning nabirasi bo‘lib, Movoraunnaxrda 3 9 Shayboniylar hokimiyatini tiklash maqsadida harakat qildi. U dastlab o‘ziga yaqin qabilalarni birlashtirdi va harbiy jihatdan kuchayib bordi. 4 1499-yilda Muhammad Shayboniyxon o‘z qo‘shinlari bilan Movoraunnaxrga yurish boshladi. Uning asosiy raqiblari bo‘lib turgan Temuriy hukmdorlari o‘rtasidagi nizolar va ichki mojarolar unga qo‘l keldi. U 1500-yilda Samarqandni egallab, Temuriylardan biri – Boysunqur Mirzoni tor-mor etdi. Shu tariqa, u Movoraunnaxrda o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘lida katta qadam tashladi. 1501- yilda Muhammad Shayboniyxon Buxoroni zabt etdi. 1503-yilda Toshkent va Shahrisabz ham Shayboniylar qo‘liga o‘tdi. U bu yutuqlari orqali o‘z hukmronligini yanada mustahkamladi. 1505-yilda Xorazm, 1506-yilda esa Hirot egallandi. Temuriylar davlati deyarli butunlay tugatilib, Shayboniylar yangi hukmron sulola sifatida tarix sahnasiga chiqdi. Shayboniyxon harbiy yurishlari davomida Temuriylar tomonidan barpo etilgan ijtimoiy va iqtisodiy tuzilmani o‘zgartirishga harakat qildi. U davlat boshqaruvini kuchaytirish uchun yangi tartiblar o‘rnatdi, harbiy tizimni takomillashtirdi va mahalliy hokimlar ustidan qat’iy nazorat o‘rnatdi. Barcha yerlar davlat mulki hisoblanib, u harbiy xizmat evaziga ajratiladigan bo‘ldi. Shayboniylar hukmronligi ostida Movoraunnaxrda davlat boshqaruvi markazlashgan shaklga keltirildi. Buxoro xonligi asos solinib, u yirik siyosiy markazga aylandi. Harbiy yurishlar natijasida o‘z ta’sirini kengaytirgan Shayboniyxon Eronning Safaviylar sulolasi bilan to‘qnash keldi. 1510-yilda Marv yaqinida Muhammad Shayboniyxon va Ismoil Safaviy o‘rtasida hal qiluvchi jang bo‘lib o‘tdi. Bu jangda Shayboniyxon mag‘lub bo‘ldi va halok bo‘ldi. Muhammad Shayboniyxonning o‘limidan keyin ham Shayboniylar sulolasi hukmronligi davom etdi. Uning o‘rniga Ubaydullaxon va Ko‘chkunchixon kabi hukmdorlar kelib, davlatni yanada mustahkamlashga harakat qildilar. Ular Movoraunnaxrda islom madaniyatini rivojlantirib, ta’lim va ilm-fan taraqqiyotiga homiylik qildilar. Xususan, Buxoro va Samarqandda ilmiy markazlar barpo qilinib, islom huquqi va diniy ta’lim taraqqiy etdi. Shayboniylar 4 Valikhodjayev B. “Temuriylar va Shayboniylar davri madaniyati”. – Toshkent: Ma’naviyat, 2013. 10 hukmronligi natijasida Movoraunnaxrda siyosiy barqarorlik tiklandi. Ularning hukmronligi davrida savdo va hunarmandchilik rivojlanib, Buxoro, Samarqand va Toshkent yirik savdo markazlariga aylandi. Yangi karvon yo‘llari ochilib, Xitoy, Hindiston va Eron bilan savdo aloqalari mustahkamlandi. Buxoro xonligi hukmronligi ostida Movoraunnaxrning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti ham o‘zgarishlarga uchradi. Agrar tizim qayta tashkil qilinib, sug‘orish tizimlari yaxshilandi. Shayboniylar sulolasi davrida o‘rta asr islom san’ati va me’morchiligi rivoj topdi. Ular tomonidan ko‘plab madrasa, masjid va boshqa inshootlar qurildi.Muhammad Shayboniyxonning yurishlari nafaqat Movoraunnaxr ichida, balki undan tashqarida ham katta ta’sir ko‘rsatdi. U o‘z harbiy yurishlari davomida Eron, Hindiston va Sibirga ham ekspeditsiyalar uyushtirib, u yerlarning siyosiy muhitiga ta’sir o‘tkazdi. Shayboniylar harbiy qudratining asosiy ustunlaridan biri ularning otliq qo‘shinlari edi. Otliq askarlar harakatlanish tezligi va taktika jihatdan ustunligi sababli Movoraunnaxrda tez va samarali harakat qilish imkoniyatiga ega edi. 5 Buxoro xonligi siyosiy tizimi ham Shayboniylar davrida shakllangan bo‘lib, unda xon mutlaq hukmdor hisoblangan. Xonning qarorlarini amalga oshirishda bekliklar va amirlar muhim rol o‘ynagan. Xususan, Buxoro, Samarqand va Toshkent bekliklari eng yirik ma’muriy birliklar hisoblangan. Shayboniylar hukmronligi davrida islom diniyan kuchaytirildi. Ular hanafiy mazhabining mustahkamlanishiga katta e’tibor berib, diniy ulamolarni qo‘llab-quvvatladilar. Buxoroda ko‘plab madrasa va masjidlar barpo etildi, diniy ilmlar rivojlandi. Shayboniylar davrida hunarmandchilik ham rivoj topdi. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand shaharlarida gilam to‘qish, kulolchilik, zargarlik kabi kasblar yuksaldi. Ularning mahsulotlari nafaqat Movoraunnaxr bozorlarida, balki qo‘shni davlatlarda ham xaridorgir bo‘ldi. Savdo karvon yo‘llari ham kengaytirildi. Shayboniylar Hindiston, Xitoy va Eron bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga harakat qilishdi. Ayniqsa, ipak va paxta savdosi katta daromad manbalaridan biri bo‘ldi. Shunday qilib, Shayboniylar Movoraunnaxrda o‘z hukmronligini o‘rnatish 5 Muzaffar Rahimovich Rahimov – Temuriylar va Shayboniylar o‘rtasidagi meros kurashi . – Toshkent: Ma’naviyat, 2017. 11 orqali Chingiziylar an’anasini davom ettirib, Markaziy Osiyo tarixida muhim iz qoldirdilar. Ularning yurishlari va islohotlari natijasida Movoraunnaxr siyosiy jihatdan mustahkamlanib, yangi davrga qadam qo‘ydi. 2. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining boshqaruv tizimi. Shayboniyxon vаfotidаn so‘ng uning аvlod-аjdodlаri o‘rtаsidа toju-taxt, hokimiyat, mol-dunyo vа dаvlаt talashib o‘zаro qonli urushlаr аvj oldi. 1510-1530 yillаrdа Shayboniyxonning аmаkisi Ko‘chkinchixon hokimlik qiladi. Ungа o‘g‘li Аbdusаid (1530-1533) vа jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo‘r bo‘ldi. Abdullaxon I ning qisqа hukmronligidаn (1539-1540) so‘ng Movarounnahrdа qo‘shhokimiyatchilik vujudgа keldi. Bungа sаbаb, Buxorodа Ubаydullаxon o‘g‘li Abdullazizxon (1540-1550), Sаmаrqаnddа esа Ko‘chkinchixon o‘g‘li Abdulatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash misli ko‘rilmаgаn cho‘qqigа ko‘tаrildi. Shayboniyxon аvlodlаrining har biridа 10-12 tаdаn o‘g‘il fаrzаnd bo‘lib, ulаrning har biri taxt uchun vorislik qilishgа dа’vogаr edi. Shu bois Movarounnahr hududi bir nechа bo‘lаklаrgа bo‘linib ketdi. Kаrmаnа vа Miyonqаl’аdа Iskаndаr Bahodir, Balxdа Pirmuhammаd, Qarshidа Sulton Qilich Qorа, Hisordа Shayboniyxonning nаbirаsi sulton Burxon hokimlik qiladi. 1556 yildа Аbdullаtifxon vаfot etgаch Sаmаrqаnd taxtini Bаroqxon qo‘lgа kiritib, Nаvro‘z Ahmadxon nomi bilаn besh yil hukmronlik qiladi.1 1530-1533-yillarda shayboniylar hukmdori. Uning davrida Movarounnahrda shayboniylar o‘rtasida Buxoro va Samarqand taxti uchun o‘zaro nizolar davom etgan. U mashhur tasavvuf olimi bo‘lmish o‘z vaziri Ofoq Xojaning mudiri edi Buxoro xoni, shoir. Shayboniylar sulolasidan. Muhammad Shayboniyxonning jiyani, Mahmud Sultonning o‘g‘li. To‘liq ismi Abulg‘oziy Ubaydulloh Bahodirxon ibn Mahmud Sulton ibn Shoh Budog‘ Sulton ibn Abulxayrxon. Otasining iltimosiga ko‘ra, unga Xoja Ubaydulloh Ahror o‘z ismini bergan. Tasavvuf bo‘yicha dastlabki saboqni otasining piri Mavlono Muhammad Јozidan olgan. U.ga o‘z davrining mashhur ulamolari Fazlulloh ibn Ro‘zbehon, Maxdumi A`zam, Mavlono Muhammad 12 Azizon, Mavlono Xoja Muhammad Sadr va boshqalar ustozlik qilgan. Xususan, unga davlat arbobi va sarkarda amir Abdulla Yamaniy (Buxoroda Mir Arab nomi bilan mashhur bo‘lgan) harbiy san`atdan saboq bergan va o‘ziga murid qilib olgan. Xorazm va Buxoro hokimi bo‘lgan otasi Mahmud Sulton Qunduzda vafot etgach (1504), unga O‘rusbek Do‘rmon (1512-yilda Ko‘li Malikda bo‘lgan jangda o‘ldirilgan) otaliq qilib tayinlangan. Ubaydullaxon amakisi Shayboniyxonning Xorazm (1505), Balx (1506), Hirot va Mashhad (1507)ga qilgan harbiy yurishlarida qatnashgan. Dastlab safaviylar qo‘shinining Movarounnahr ichkarisiga bostirib kirishidan cho‘chigan Ubaydullaxon va Muhammad Temur Sulton (Shayboniyxonning o‘g‘li) shoh Ismoil I bilan elchilar almashib, sulh tuzishga uringanlar. Shayboniylar sulolasining xoni Ko‘chkunchixonning asosiy noibi (1510-yildan) va Buxoro hokimi (1504-yildan) sifatida Ubaydullaxon dushmanga qarshi kurashga otlangan. 1511-yilda bo‘lgan jangda yengilgan Ubaydullaxon va Ko‘chkunchixon, Samarqand hokimi Suyunchxo‘jaxon, shuningdek, Muhammad Temur Sulton va Jonibek Sulton o‘z yaqinlari bilan Turkiston shahriga chekinadilar. 1512-yil 28- aprelda Ko‘li Malik jangida Ubaydullaxon g‘alaba qozonib, Buxoro va Samarqandni egallaydi. 1512-yil bahorida Ubaydullaxonning shijoati natijasida Movarounnahr yana shayboniylar qo‘liga o‘tdi. Biroq Ismoil I yuborgan Najmi Soniy boshchiligidagi 60 ming kishilik safaviylar qo‘shiniga suyangan Bobur 1512-yil kuzida G‘uzor va Qarshini egallaydi. Najmi Soniy qo‘shini G‘ijduvonni qamal qilishga kirishdi. Ubaydullaxon va Jonibek Sulton Karmanaga; Ko‘chkunchixon va Temur Sulton Miyonkolga chekinib, hal qiluvchi jangga tayyorgarlik ko‘rishadi. 1512-yil 24-noyabrdagi G‘ijduvon jangida Ubaydullaxon boshchiligidagi qo‘shin g‘alaba qozongan. 1513-yil yanvarda Ubaydullaxon boshchiligidagi qo‘shin Xurosonga harbiy yurishlar qilib, safaviylarga kuchli zarbalar berdi. 1513-yil 11-martda Ubaydullaxon Marvni egallaydi. Bu orada Ubaydullaxon Xorazmni ham egallab, o‘g‘li Abdulazizxonni hokim qilib tayinlaydi. Uzoq davom etgan harbiy to‘qnashuvlardan so‘ng Mashhad, Hirot (1529) va boshqa shaharlar egallandi. 18 Ubaydullaxon Hirotdagi murakkab 13 vaziyatni tartibga solish (bu yerda shialarning ta`siri kuchayib ketgan edi) va uning Buxoro bilan aloqalarini mustahkamlashga katta e`tibor qaratgan. 6 Ko‘chkunchixon vafot etgach, uning o‘g‘li Abu Saidxon davrida ham Ubaydullaxon noiblik vazifasida qolgan. 1533-yilda Abu Saidxon vafotidan so‘ng, turkiy an`anaga binoan sultonlar ichida eng yoshi ulug‘i Ubaydullaxon Buxoroda shayboniylar sulolasining xoni qilib ko‘tarilgan. Poytaxt ham Samarqanddan Buxoroga ko‘chirilib, davlatning nomi rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb atalgan. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi mavqei kuchaydi. Buxoroda Mir Arab madrasasi, Mirak Said G‘iyos bog‘i, Ko‘hak (Zarafshon) daryosi ustida Mehtar Qosim ko‘prigi va boshqa inshootlar qurildi. Ubaydullaxon yassaviya va naqshbandiya tariqatlariga e‘tiqod qilib, shayx sifatida muridlar ham tarbiyalagan. Ubaydullaxon «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy», «Ubaydulloh» taxalluslari bilan o‘zbek, fors va arab tillarida ijod qilgan. Uning uchala tildagi devonlarini o‘z ichiga olgan kulliyoti keyinchalik Mir Husayn al Husayniy tomonidan ko‘chirilgan (1583). Ubaydullaxonning turkiy devonida 310 g‘azal, 430 ruboiy, 11 tuyuq, 18 masnaviy, 7 muammo, 2 yor-yor mavjud. Shuningdek, devondan diniy-tasavvufiy va axloqiy-didaktik ruhdagi “Omonatnoma”, “Shavqnoma”, “G‘ayratnoma”, “Sabrnoma” manzumalari o‘rin olgan. Forsiy devonida esa 163 g‘azal, 418 ruboiy, 7 qit‘a, 1 fard, 1 masnaviy, 1 tarje‘band va 3 muammo bor. Arab tilidagi merosi 35 ga yaqin g‘azal, qit‘a va fardlardan iborat. Ubaydullaxon Ahmad Yassaviy asos solgan hikmatnavislik an‘anasini rivojlantirgan. Undan 1786 baytdan iborat 220 dan ortiq hikmat etib kelgan. Ubaydullaxon ijodida diniy-tasavvufiy g‘oyalar yetakchilik qiladi. Ubaydullaxon o‘zbek va fors adabiyotidagi yirik ruboiynavislardan hisoblanadi. Uning bu 2 tildagi ruboiylari 850 ga yaqin. Xususan, o‘zbek adabiyotida ruboiyning Boburdan keyingi taraqqiyoti Ubaydullaxon nomi bilan bog‘liq. Shoir she‘rlarida o‘zbek tilining boy imkoniyatlaridan, o‘ziga xos xususiyatlaridan mahorat bilan 6 Olimjon Yo‘ldoshevich Yo‘ldoshev – Buxoro madaniyati: tarixiy manbalar asosida . – Toshkent: Ziyo- nashr, 2020. 14 foydalangan. 19 Ubaydullaxon Buxoro yaqinida joylashgan Bahouddin majmuasidagi Daxmai shohon (Shohlar daxmasi)dagi shayboniylar xilxonasida dafn etilgan. Ubaydullaxon kulliyoti yagona nusxada O‘zbekiston FA Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida, «Devoni Ubaydulloxon» qo‘lyozmasi Turkiyaning Nuri Usmoniya kutubxonasida, «Masoil us-salot» nomli terma bayozi Ko‘niyodagi Izzatquyun xususiy kutubxonasida saqlanadi. Shayboniylardan bo‘lgan Movarounnahr xoni. Abulxayrxonning nevarasi, Ko‘chkunchixonning o‘g‘li. 1514-1540-yillarda Abdullaxon I Yassi (Turkiston)da hokimlik qilgan. 1540-yil martda shayboniy Ubaydullaxon vafot etgach, Buxoro xonligi 3 qismga bo‘lingan davrda Samarqandda hukmronlik qilgan. Uning qisqa hukmdorligidan so‘ng mamlakatda qo‘sh hokimiyatchilik vujudga kelgan, ya`ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo‘ldi. Abdullaxon I Samarqandda Registon yaqinidagi Chihil (Chil) Duxtaron qabristonida dafn etilgan. Uning vafotidan so‘ng Samarqanddagi shayboniylar taxtiga ukasi Abdulatifxon o‘tirgan.1 Buxoro xoni bo‘lgan shayboniy hukmdor (1540-1550). Ubaydullaxonning o‘g‘li. Dastlab 1538- 1539-yillarda Xorazm hokimi bo‘lgan. 1539-yilda otasi Ubaydullaxon vafot etgach, shayboniylar sulolasi vakillari o‘rtasida o‘zaro nizolar avjiga chiqdi. Buning oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1539- 1540)dan so‘ng mamlakatda qo‘shhokimiyatchilik vujudga kelib, Abdulazizxon Buxoro xoni (1540-1550), Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullatifxon esa Samarqand xoni bo‘lgan. Abdulazizxon otasi Ubaydullaxon vafotidan keyin Buxoro taxtiga o‘tiradi, ammo Samarqand xoni uni bosh xon sifatidida tan olmaydi, natijada kelishmovchiliklar kelib chiqqan. Toshkent hokimi Navro‘z Ahmadxon va Abdullatifxonlar Abdulazizga qarshi qo‘shin tortadi. Abdulazizxon Balxga qochadi, biroq Jo‘ybor shayxlari Toshkent, Samarqandlik hokimlari hokimlarni qo‘llab-quvvatlaganlari uchun Buxoroni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘lishdi. U o‘z hukmronligi davrida davlat va aholi manfaatlarini ko‘zlab qator islohotlar o‘tkazgan, ayrim soliqlar (tanob puli, tafovut, tavfiri va b.) ni bekor qilgan. Uning davrida to‘s-to‘polonlar ko‘p bo‘lganligiga qaramay 15 mamlakat obodligi va yurt qurishga kirishib, oliy imoratlar bino etdi. Xususan u Buxoro atrofini yangi mudofaa devori bilan o‘rashga kirishgan (uni Abdullaxon II qurib bitkazgan bo‘lib, XX asr boshlarigacha saqlangan ). U o‘z otasi Ubaydullaxonga bag‘ishlab shunday imorat qurdirdiki uni tariflashga til ojiz. Bundan tashqari u Buxoroda madrasa, Bahouddin Naqshband qabristonida xonaqohlar qurdirgan. Abdulazizxonning ulkan bir jutubxonasi bor edi, o‘sha paytda bunday kutubxona bo‘lganmi, yo‘qmi aytish qiyin. Uning kitobdori ham o‘z zamonasida tengi yo‘q naqqosh va xattot edi.”Bu kutubxona” – tarixiy manbalarda yozilishicha Xurosonga yurishlaridan birida Abdulazizxon qo‘lida Husayn Boyqaro kitobxonasi tushgan. Maskur kutubxona asosida tashkil etilgan. Abdulazizxon ilm va she‘riyat homiysi, o‘ta taqvodor inson bo‘lib, tasavvuf olimi Shayx Jalolning mudiri edi. U benazir husnihat sohibi bo‘lgan, “Aziziy” taxallusi bilan g‘azallar bitgan. Abdulazizxon 41 yoshida 1550-yil 16-mayda vafot etadi. Qabri otasining yonida Ubaydullaxon sipposida joylashgan. Samarqand xoni bo‘lgan shayboniy hukmdor. U Ubaydullaxon va Baroqxon bilan birgalikda Xorazmni egallagan (1537-38-y.). 1541-yil Samarqandni Buxoro xonligidan mustaqil deb e`lon qilib mamlakatda ikki hokimiyatchilik vujudga kelishiga yo‘l qo‘ygan (1540-50-y.). Baroqxon bilan birgalikda Karmanaga yurish qilgan. Ammo Karmana hokomi Abdullaxon II bu hujumni qaytargan.Shariat jonkuyari bu xonning yaxshi hislatlari va ko‘pgina taxsinga sazovor ishlari bor edi. U o‘z xalqiga yomonlikni ravo ko‘rmadi, ba`mani qiliqlarni batamom tiyildi va ziyofatlarni olim – fozillarsiz o‘tkazmadi. Uning davrida Samarqand shahri gullab yashnadi. Uning bog‘lari Eram bog‘laridan ham go‘zalroq deb ta`riflanardi. Abdullatifxon o‘z qarindoshlari orasida ustun va shuhrati baland edi. Tarix fanini yaxshi bilar, ilm-ma`rifatlardan xabardor edi. Kecha-yu kunduzini teng soatlarga bo‘libhar bir soatida munosib shu bajarar edi. Kuchli hofizlari bor edi. 21 Gohida shoirlar va fozillar bilan suhbat qurar edi. O‘zi esa she`r yozish bilan kam shug‘ullangan bo‘lsada, ammo ,,Xush” taxallusi bilan she`r yozgan.Abdullatifning topshirig‘iga binoan Ma`sud ibn Usmon Ko‘histoniy “Tarixi Abulxayrxoniy” nomli asar yozadi. Bu asar Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga olgan Abulxayrxonga 16 bag‘ishlanadi.1 Abdullatifxon 1551-yilda may oyida vafot etadi. Undan Abdol Sulton va Gadoyxon ismli o‘g‘illar qolgan. Qabri Ko‘chkunchixon madrasasi (Samarqand)da. Shayboniylar sulolasidan bo‘lgan xon. Abulxayrxonning nevarasi, Toshkent hokimi Suyunchxojaning kichiq o‘g‘li. Otasi vafotidan so‘ng Toshkent hokimi (1525-1551-y) so‘ngra Movarounnahr xoni (1551-1556-y.). U yoshligida Vosifiydan she`riyat, musiqa, ashula, vazn va nazmdan ta`lim olgan. Ayni vaqtda chavandozlik va harbiy mashqlar bilan ko‘proq shug‘ullangan. 7 Baroqxon XVI asr o‘rtalarida Buxoro xonligida kuchayib ketgan feudal kurashdan foydalanib, Movaronnahrni qo‘lga kiritib oldi. So‘ngra qo‘shin bilan Shayboniyxonning jiyani Muhammad Rahimni Buxoro ustiga otlantirdi. Lekin Muhammad Rahim yo‘lda to‘satdan vafot etdi. Uning o‘g‘li Burxon sulton otasiga qarashli harbiy qismlar va mulozimlari bilan Buxoro ostonasiga yetib keldi. Ayni shu vaqtning o‘zida Baroqxon Toshkentdan, Abdulatifxon esa Samarqandda Buxoro ustiga qo‘shin tortib, oxir-oqibat uni egalladilar (1540). Baroqxon Burxon sultonni Buxoroni boshqarishda vaqtincha hukmdor bo‘lib turgan Muhammadyor sultonga sherik qilib qo‘ydi. Ittifoqchilar (Baroqxon va Abdulatifxon) Burxon sultonni ham o‘zlariga qo‘shib Miyonkol hukmdorlari Iskandarxon va Abdullaxonga qarshi yurish boshladilar. Abdullaxon miyonkolni Baroqxonga qoldirib, Balxga ketishga majbur bo‘ldi va u yerdan turib amakisi Balx xoni Pirmuhammadxonning yordami bilan Baroqxonga qarshi uch marta (1553, 1554, 1555) qo‘shin tortdi, lekin har gal mag‘lubiyatga uchradi. Baroqxon Abdullatifxon vafotidan keyin 1551-yilda Samarqandni ham egalladi. Shayboniylаr hukmronligi yillаridа eng oliy dаvlаt idorаsi dargoh hisoblаngаn. Uning tepasidа oliy hukmdor–xon turgаn. Oliy hukmronlik otаdаn bolаgа emаs, bаlki sulolаdаgi eng ulug‘ nаmoyondаgа o‘tgаn. Keyinchalik bu аn’аnа sulolа ichidan oilаviy taxt vorisligigа o‘tgаn. Abdullaxon II dаvrigа kelib, mаsаlаn, hokimiyat Iskаndаrxondan o‘g‘li Abdullaxongа, Abdullaxondаn esа o‘g‘li Аbdulmo‘mingа o‘tgаn. Аmmo shayboniylаr sulolаsidаgi dаvomiylik so‘nggi 7 Erkin Mahmudovich Mahmudov – O‘zbekiston tarixi. 2-kitob (Shayboniylar davri) . – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 17 pаytgа qаdаr ana shu tartibda shakllаnа olmаgаn. Abdullaxon II dаvridа Balx viloyati hokimligini valiahdgа topshirish аn’аnаsi shakllаnib borgаn. Biroq Shayboniylаr fаoliyatigа chek qo‘yilishi bilan bu аn’аnа rivojlаnmаy qolgan. Bu аn’аnа ashtarxoniylаr dаvridа yana tiklаngаn. Dargohdаgi xondan keyingi dаvlаt mаnsаbi sаrdor, boshliq, yetakchi deb hisoblаngаn vа u xonning eng ishonchli vа yaqin kishilаridаn biri bo‘lgаn. Qаbul mаrosimlаridа u xonning chap tomonidаn joy olgаn vа dаvlаtning ichki vа tаshqi siyosаti, harbiy mаsаlаlаrdа xonnning birinchi maslahatchisi deb qаrаlib, xon fаrmon vа yorliqlаridа uning nomi birinchi bo‘lib qаyd etilgаn. Mаsаlаn: 1570 yili Buxorodа hokimiyatni tiklash jаrаyonidа, buxoroliklаr bilаn muzokаrаgа xon o‘z sаrdorini yuborgаn. Bundаn tashqari harbiy yurishni uyushtirish, dushman harbiy qudratini o‘rgаnish, elchilik vаzifаlаrini bаjаrish vаzifаlаrini ham sаrdor olib borgаn. Dаvlаt tаsаrrufigа tegishli mаnsаblаrdаn yanа biri – otаliqdir. U otаsining o‘rnini bosmoq mаzmunini аnglаtаdi. Ushbu xizmat hokimiyatning joylаrdаgi viloyat–mulklаrdаgi siyosаtini belgilashdа kаttа ahamiyatgа egа bo‘lgаn. Zero, oliy hukmdor mаmlаkаt qismlаrini viloyatlаrni sulolа nаmoyondаlаri – shahzodalаrigа tаqsimlаb bergаn. Bаlog‘аt yoshigа yetmаgаn shahzodalаr, to ulg‘аyib mustаqil fаoliyat ko‘rsаtgunlаrigа qаdаr, otаliqlаr hokimiyatni boshqargаnlаr. Ulаr butun bir viloyat tаqdirini hal etib kelganlаr. Xonning chiqаrgаn hukmini yorliq vа boshqa rаsmiy hujjаtlаrini o‘z egаlаrigа yetkаzishgа parvonachi jаvobgаr bo‘lgаn. Dargohgа tushgan аrzlаrni qаbul qilib, jаvobni berish, mаmlаkаtdаgi tаrtiblаrgа аmаl qilinishini nаzorаt qilish dodxoh zimmаsigа yuklаtilgаn. Shuningdek u elchilаrni qаbul qilish, elchilik yumuchlаrini tashkil etish vа hatto shaxsan elchi sifаtidа boshqa mаmlаkаtlаrgа borib kelish tаdbirlаrini bаjаrgаn. Ko‘kаldosh, ya’ni ko‘ngildosh mаnsаbi dargohdаgi muhim lаvozimlаrdаn biri hisoblаngаn. Bu lаvozimgа xon vа sulolаning eng yaqin kishilаridаn qo‘yilgаn. Oddiy qilib аytgаndа, mаmlаkаtdа xon olib borаyotgаn siyosаt dаxlsizligi, ungа kishilаrning munosаbаtlаri kаbi ishlаrni nаzorаt qilib borish ko‘kаldoshning vаzifаsi bo‘lgаn. Mаsаlаn: Abdullaxon II vа Аbdulmo‘min o‘rtаsidаgi qаrаmаqarshilikni bаrtаrаf etishdа Qulbobo ko‘kаldosh аsosiy o‘rin tutgаn. U xongа Аbdulmo‘min harаkаtlаri vа mаqsаdlаrini 18 oldindаn bilib, to‘g‘ri mа’lumot bergаn. Shuning uchun Аbdulmo‘min taxtgа chiqqаndаn so‘ng‘ Qulbobo ko‘kаldoshdаn qutilish uchun uni qаtl ettirgаn. Xon bilаn shahzodalаr o‘rtаsidаgi аloqаlаrni, sulolа ichki munosаbаtlаrigа oid tаdbirlаrni yo‘lgа qo‘yishni xon yasovuli olib borgаn. U shahzodalаrni xon tomonidаn qаbul qilish, аrzlаr, iltimoslаrini yetkаzish kаbi ishlаrni bаjаrgаn. Dargohdаgi tаrtib–intizom, keldi–ketdi, xavfsizlik ishlаri eshik boshi zimmаsidа bo‘lgаn chap eshik og‘osi, o‘ng eshik og‘osi. Ulаr urush pаytlаridа xonning eng muhim harbiy topshiriqlаrini ham bаjаrgаnlаr. 8 Umumаn olgаndа, o‘shа zаmonlаrgа xos rаvishdа dаvlаt xizmatchilаri urush pаytlаridа o‘zlаrining vаzifаlаrigа qo‘shimchа qilib, harbiy fаoliyat bilаn ham shug‘ullаngаnlаr. Dargoh bilаn bog‘liq boshqa bir qancha xizmatlаr ham bo‘lgаn. Bulаrdаn аsosiysi shаyxulislom lаvozimi bo‘lib, uning dаvlаt jаmiyat vа mаfkurаviy hayotdаgi o‘rni yuksаk dаrаjаdа bo‘lgаn. Mаsаlаn, Abdullaxon II ni taxt uchun kurashdа qo‘llаb-quvvаtlаgаn Xojа Islom bo‘lgаnligini eslashning o‘zi kifoyadir. Din peshvolari nаfаqаt ijtimoiy hayotdа, bаlki iqtisodiy munosаbаtlаrdа ham o‘z mavqelаrini yo‘qotmagаnlаr. Shuning uchun ham vаqf mulklаri bilаn 24 shug‘ullаnuvi maxsus xizmatlаr joriy etilgаn bo‘lib, ulаrni mаmlаkаt miqyosidа bosh sаdr, joylаrdа esа sаdrlаr boshqargаnlаr. Shayboniylаr O‘rta Osiyo hududlаrini egallagach g‘olib ko‘chmаnchilаrning аsosiy ommаsi Toshkent yaqinidа, Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo, Surxondаryo vа Sirdаryo vohalаridа joylashdilаr. Ko‘chmаnchilаrning anchaginа qismi Аmudаryoning chap qirg‘og‘igа, hozirgi Аfg‘onistonning shimoliy hududlаrigа ko‘chadilаr. Yer-suvlаr qаytаdаn tаqsim qilinadi. Shayboniylаr dаvlаti dаstlаb mulklаrgа tаqsimlаngаn. Buxoro, Sаmаrqаnd, Toshkent, Balx, Hisor vа boshqalаr аnа shunday mulklаr hisoblаngаn. Mаhalliy vа ko‘chmаnchi zodаgonlаr bu mulk egаlаrigа xizmat qilgаnlаr. Yengilgаn zodаgonlаrning yer-mulklаri vа boyliklаrini musodаrа qilingаn, qarshilik ko‘rsаtgаnlаr shafqatsiz surаtdа jаzogа mahkum etilgаn. Jumlаdаn, Xo‘jа Аxrorning Shayboniylаr bosqinigа qarshilik ko‘rsаtishni 8 Jaloliddin Qosimovich Qosimov – Shayboniylar saltanatining iqtisodiy siyosati . – Toshkent: Akademnashr, 2023. 19 uyushtirishgа uringаn o‘g‘li, yolg‘iz merosxo‘ri Muhammаd Yaxyo qаtl etiladi. Uning butun mol-mulki vа dunyosi musodаrа qilindi vа shayboniylаrning ko‘pdаn ko‘p qarindosh–urug‘lаrigа, katta yer egalariga, shayboniylаrgа yaqin vа ulаrni qo‘llаb-quvvаtlаydigаn ruhoniylаr vаkillаrigа tаqsimlаb beriladi. Bundаy tаdbirlаr nаtijаsidа hukmdor vа boy аmаldorlаrning yangi tаrkibi vujudgа keldi. Bu yirik zаmindor xo‘jаyinlаr orаsidа ruhoniylаrning vаkillаri bo‘lmish Jo‘ybor shayxlаri o‘zlаrining qudrаtli vа nufuzi bilаn аjrаlib turаr edilаr. Ulаrning boyliklаri shu qаdаr ko‘p bo‘lgаnki, uni fаqаt Xo‘jа Аxror boyliklаri bilаnginа qiyoslаsh mumkin bo‘lgаn. Аmmo mаzkur shayxlаr o‘zlаrining siyosiy tа’sir doirаsi vа nufuzi jihatdаn Xo‘jа Аxrordаn ham ustun bo‘lgаnlаr. Tarixchi Xofiz Tаnishning yozishicha Jo‘ybor shayxlаridаn biri Xo‘jа Sа’d Buxoro xoni Abdullaxonning murаbbiysi vа maslahatchisi sifаtidа siyosiy voqealаrdа kаttа nufuzgа egа bo‘lgаnki, u barcha siyosiy voqealаrdа shaxsan ishtirok etgаn. Xo‘jа Islom Abdullaxonning hokimiyat tepasigа kelishigа yordаm bergаn, shu bois xon uning ijobаtisiz birortа ham muhim ishni boshlаmаgan. Bu hol shuni ko‘rsаtadiki, musulmon dini mаfkurаsi yer egаligi tizimi hukmronligigа bаtаmom singib ketdi. Xullas, o‘zbek qаbilаlаri hukmronligi dаvridа ham ijtimoiy tuzumdа o‘zgаrish bo‘lgаni yo‘q, temuriylаr dаvridа qаndаy bo‘lsа, shundayligichа qoldi. Ya’ni, mulkkа egаlik qilishning mаzmuni o‘zgаrmаdi, fаqаt u bir qo‘ldаn ikkinchi qo‘lgа o‘tdi, holos, yer mulki аvvаlgi аsrlаrdаgidek dаvlаt mulki, xususiy mulk vа vаqf mulkligicha qolа berdi. Yer mulklаrining ko‘pchiligi dаvlаtgа qarashli yerlаr edi. Dehqonlаr dаvlаt yerlаridаn foydаlаngаnliklаri uchun olingаn hosilning mа’lum bir qismini xiroj (yer rentаsi) tаrzidа to‘lаrdilаr. Dаvlаt yerlаrining kаttа bir qismi o‘zbek qаbilаlаrigа «yurtlаr», harbiy vа fuqаro shahslаrgа «suyurg‘ol» yoki «tаnho» sifаtidа in’om qilib tаqsimlаb berilgan. Yer in’om qilish nаtijаsidа dаvlаt tomonidаn bevosita nazorat qilinаdigаn dehqon аholisining qo‘lidаgi yer mаydoni shu qаdаr kаmаyib ketdiki, nаtijаdа g‘аznаgа tuchаdigаn xiroj vа boshqa soliqlаr tushumi toborа kаmаyib ketadi. Shimoliy hududlаrdаn O‘rta Osiyo yerlаrigа kelib o‘rnаshgаn etnik jihatdan turk-mo‘g‘ul qabilalarining avlodi bo‘lgan Dаshti Qipchoq o‘zbek qаbilаlаri tаrаqqiyotdа bu mintaqadagi mаhalliy xalqlаrdаn 20 nisbatan ancha orqаdа bo‘lgаnlаr. Ulаr аzаldаn bu yerdа yashab kelayotgan turkiy tildа so‘zlаshuvchi xalqlаr bilаn yaqinlаshib, o‘troq yashash tаrzigа o‘tа boshlаgаnlаr, dehqonchilik qilgаnlаr, polizchilik bog‘dorchilik bilаn shug‘ullаngаnlаr, kosibchilik vа hunarmаndchilik mаdаniyatini egаllаgаnlаr. Dаshti Qipchoq kelgan xalq mаhalliy аholidаn o‘troq mаdаniy hayot kechirish sirlаrini o‘rgаngаnlаr vа аnа shu jаrаyondа birlashib, qo‘shilib- qorishib ketganlаr. Bu shundаn dаlolаt berаdiki, Dаshti Qipchoq cho‘llаridаn ko‘chib kelganlar аsrlаr dаvomidа O‘rta Osiyodа qаdim-qаdimdаn yashab kelgan turkiy tildа so‘zlаshuvchi xalq tаrkibigа kiradi. 9 XVI аsrning dаstlаbki o‘n yilliklаridаn e’tiborаn shаharlаrning izdаn chiqqаn xo‘jаlik hayoti sekin аstаlik bilаn tiklаnа boshlаdi. 1512-yildа o‘lkаgа tаshrif buyurgаn Xurosonli shoir vа аdаbiyotshunos Vosifiyning bergаn mа’lumotlаrigа qаrаgаndа, Shayboniylаr zаmonidа Buxoro, Sаmаrqаnd vа Toshkent serhosil vohalаr hisoblаnib, hunarmаndchilik sаvdo vа mаdаniyat yuksаlgаn. Abdullaxon dаvridа Buxorodа «Chorsu» bozori qurilgаn. Bozor ko‘chаlаrining bir-biri bilаn kesishib o‘tgаn joyidа gumbаzli binolаr bo‘lgаn. Bu binolаrdа telpаkfurushlаr (toqi-telfаkfurushon), zаrgаrlаr (toqi-zаrgаron), sаrrofsudho‘rlаr (toqi-sаrrofon) vа boshqalаr joylashganlаr. 1587-yildа Abdullaxon musofirxonа bаrpo ettirgаn. Judа ko‘p kаrvonsаroylаr bаrpo etilgаn. Xo‘ja Sа’dgа qarashli Gаvkushon kаrvon sаroyi (1570) vа Lisаk mаsjidigа yaqin joydаgi sаroy (1560) shulаr jumlаsidаndir. Bu me’morchilik obidаlаri hozirdа-dа sаqlаnib qolgаn vа xorijlik sаyyohlаrning e’tiborini tortmoqdа. Shayboniylаr dаvridа ishlаb chiqаrilаdigаn hunarmаndchilik vа kosibchilik mаhsulotlаrigа, qog‘oz, shoyi, qurol-аslаhalаrgа hatto chet mаmlаkаtlаrdа ham tаlаb vа ehtiyoj kаttа edi. «Mir Ibrohimiy», «Sultoniy» kаbi а’lo sifаt Sаmаrqаnd qog‘ozlаrining dovrug‘i uzoq-uzoqlаrgа ketgandi. Buxoro, Toshkent vа Sаmаrqаnd viloyatlаridа temir bilаn bir qаtordа rudаdаn cho‘yan quyish rivojlаndi. Sovun ishlаb chiqаrish, misgаrlik tosh vа yog‘och o‘ymаkorligi, to‘qimаchilik rivoj topdi. Xullas bu dаvrdа hunarmаndchilikning 61 turi mаvjud 9 Fayzulla Sodiqovich Sodiqov – Shayboniylar saltanati va ilm-fan taraqqiyoti . – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. 21 edi. Bu hol mаmlаkаtdа nаfаqаt ichki sаvdoning‘ bаlki xorijiy mаmlаkаtlаr bilаn ham sаvdo-sotiq аloqаlаrining rivojlаnishigа sаbаb bo‘ldi. Buxoro vа Xivaning elchilаri, O‘rta Osiyo sаvdogаrlаrini qo‘shni mаmlаkаtlаr: Hindiston, Eron, Mo‘g‘uliston, Qozoqlаr, Sibir dаshtlаri, no‘g‘аylаr yurtlаrigа, hatto Moskvаgаchа boshlаb borgаnlаr. Bungа jаvobаn Buxoro xonligigа ham turli xorijiy mаmlаkаtlаrdаn elchilаr kelganlаr. Bu dаvrdа Xitoy bilаn o‘zаro bordi-keldi аloqаlаri keng yo‘lgа qo‘yilgаn. Xitoydаn ko‘proq ipаk gаzlаmаlаri, chinni idishlаr, dori-dаrmonlаr, choy keltirilgаn. 3. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining ichki va tashqi siyosati Buxoro xonligi Shayboniylar sulolasi davrida Markaziy Osiyoning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Ushbu davrda davlatning ichki boshqaruv tizimi mustahkamlanib, tashqi aloqalar kengaytirildi. Ichki siyosatda davlatni markazlashtirish, iqtisodiy va madaniy rivojlanishga erishish muhim o‘rin tutgan bo‘lsa, tashqi siyosatda esa qo‘shni davlatlar bilan munosabatlarni tartibga solish va harbiy yurishlar uyushtirish asosiy yo‘nalishlardan biri bo‘ldi. Ichki siyosat va davlat boshqaruvi Shayboniylar hukmronligi davrida davlat boshqaruvi markazlashgan holda tashkil etilgan bo‘lib, bu tizim mamlakat ichida barqarorlik va tartibni ta’minlashga xizmat qilgan. Davlatning barcha hududlari xon tomonidan tayinlangan hokimlar tomonidan boshqarildi. Viloyat va shahar hokimlari bevosita xonga bo‘ysunar, soliq yig‘ish va ichki xavfsizlikni ta’minlash bilan shug‘ullanar edi. Shayboniylar hukmronligi davrida harbiy tizim ham takomillashtirildi. Doimiy armiyani saqlash uchun maxsus moliyaviy tizim joriy qilindi. Askarlarga maosh to‘lash, ularni qurol-yarog‘ bilan ta’minlash davlatning asosiy harajatlaridan biri bo‘ldi. Ayniqsa, Buxoro, Samarqand va Toshkent kabi yirik shaharlarda harbiy garnizonlar joylashtirildi. Davlatning ichki siyosatidagi yana bir muhim yo‘nalish iqtisodiyotni rivojlantirish edi. Soliq tizimi takomillashtirilib, xiroj (yer solig‘i), bojxona to‘lovlari va boshqa soliqlar tartibga solindi. Savdo aloqalarining rivoji natijasida 22 Buxoro, Samarqand va Xiva kabi shaharlar Ipak yo‘lining muhim markazlariga aylandi. Bu esa mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga xizmat qildi. Madaniy va diniy siyosat Shayboniylar diniy siyosatda islom qadriyatlarini mustahkamlashga katta e’tibor qaratdilar. Islom dini davlat dini sifatida e’lon qilinib, shariat qonunlari asosida boshqaruv olib borildi. Shariat qozilari va imomlar davlat boshqaruvida muhim rol o‘ynagan. Masjid va madrasalar qurilishi bilan ilm-fan rivoji yanada kuchaydi. Buxoro ilm va ma’rifat markaziga aylangan bo‘lib, bu yerda ko‘plab olim va ulamolar yetishib chiqdi. Shayboniylar madaniyat va san’at rivojiga ham katta hissa qo‘shdilar. Samarqand va Buxoroda ko‘plab madrasa, karvonsaroy va masjidlar qurildi. Bu esa davlatning ilmiy va madaniy jihatdan rivojlanishiga xizmat qildi. Tashqi siyosat va qo‘shni davlatlar bilan munosabatlar Shayboniylar tashqi siyosatda hududiy kengayish va davlat xavfsizligini ta’minlashga katta e’tibor qaratdilar. Ular bir necha bor Eronning Safaviylar davlati bilan to‘qnash kelishdi. Muhammad Shayboniyxon 1510-yilda Ismoil Safaviy bilan jang qilib, halok bo‘ldi. Shunga qaramay, Shayboniylar o‘z davlatlarini saqlab qoldilar va Eronga qarshi kurashni davom ettirdilar. Hindistonning Boburiylar sulolasi bilan ham murakkab munosabatlar shakllangan. Dastlab, Muhammad Shayboniyxon Boburga qarshi kurash olib borgan bo‘lsa, keyinchalik Bobur Hindistonga ketib, u yerda o‘z davlatiga asos soldi. Keyinchalik Boburiylar va Buxoro xonligi o‘rtasida diplomatik aloqalar mustahkamlandi va savdo rivojlandi. Shayboniylar shimoldagi Dashti Qipchoq, Qozon va Sibir xonliklari bilan ham aloqalar o‘rnatib, u yerlarda o‘z ta’sirini saqlashga harakat qildilar. Oltin O‘rda merosxo‘rlari bo‘lgan bu davlatlar bilan iqtisodiy va harbiy munosabatlar olib borildi. Shuningdek, O‘rta Osiyo ichkarisida ham harbiy yurishlar olib borilib, Xorazm, Toshkent va Farg‘ona vodiysi hududlari Buxoro xonligi tarkibiga kiritildi. Toshkent va Farg‘ona doimiy ravishda Shayboniylar nazorati ostida bo‘lib, ularning markaziy hokimiyatga bo‘ysundirilishi ta’minlandi. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining ichki va tashqi siyosati davlat barqarorligi va hududiy kengayishga qaratilgan edi. Ichki siyosatda ular kuchli markazlashgan boshqaruv tizimini shakllantirib, iqtisodiy va madaniy 23 rivojlanishga katta e’tibor qaratdilar. Tashqi siyosatda esa qo‘shni davlatlar bilan harbiy va diplomatik aloqalar o‘rnatib, Buxoro xonligining siyosiy mavqeini mustahkamlashga harakat qildilar. Ushbu siyosatlar natijasida Buxoro xonligi O‘rta Osiyoning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. 10 4. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. Shayboniylar davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti sezilarli darajada rivojlandi. Bu davrda aholining turmush tarzini yaxshilash, iqtisodiy faoliyatni kuchaytirish va madaniy taraqqiyotga e’tibor qaratildi. Davlat siyosati ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga, qishloq xo‘jaligi va savdo-sotiqni rivojlantirishga hamda ilm-fan, san’at va diniy-ma’rifiy hayotni qo‘llab- quvvatlashga yo‘naltirilgan edi. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligi aholisi turli tabaqalarga bo‘lingan edi. Hukmdorlar va amaldorlar jamiyatning yuqori qatlamini tashkil qilgan bo‘lib, ular davlat boshqaruvi, soliqlar yig‘ish va siyosiy qarorlarni qabul qilish bilan shug‘ullanganlar. Ular orasida xonning oila a’zolari, sarkardalar, qozilar va mahalliy hokimlar muhim o‘rin tutgan. Diniy ulamolar jamiyatda katta mavqega ega bo‘lib, shariat qonunlarini targ‘ib qilish, ta’lim berish va diniy marosimlarni boshqarish bilan shug‘ullanganlar. Masjidlar va madrasalar bu davrda nafaqat diniy ibodat joyi, balki ilm-fan markazi ham bo‘lgan. Islom dini asosiy e’tiqod sifatida hukmronlik qilgan va diniy rahbarlar davlat siyosatiga ham ta’sir o‘tkaza olganlar. Shaharlarda savdogarlar va hunarmandlar muhim ahamiyat kasb etgan. Buxoro, Samarqand, Toshkent va Xiva kabi yirik shaharlar savdo markazlari bo‘lib, bu yerda karvon yo‘llari kesishgan. Hunarmandchilik taraqqiy etib, kulolchilik, to‘qimachilik, metallga ishlov berish va yog‘och o‘ymakorligi rivojlangan. Bu mahsulotlar nafaqat ichki bozorga, balki qo‘shni mamlakatlarga ham eksport qilingan. 10 Mirzoxid Bobojonovich Bobojonov – Shayboniylarning diplomatik aloqalari . – Toshkent: Ilm, 2020. 24 Dehqonlar va chorvadorlar esa jamiyatning eng katta qismini tashkil qilganlar. Ular ekin ekish, chorva boqish va boshqa qishloq xo‘jaligi ishlari bilan shug‘ullanganlar. Shayboniylar qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun irrigatsiya tizimini yaxshilashga harakat qilganlar, yangi ariqlar qazilgan va eskilari ta’mirlangan. Shayboniylar davrida iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va savdo edi. Buxoro xonligi iqtisodiy jihatdan barqaror davlat bo‘lishi uchun soliq tizimi takomillashtirilgan. Yer solig‘i (xiroj), bojxona to‘lovlari va boshqa soliqlar tartibga solingan. Savdo-sotiq katta ahamiyat kasb etib, xonlik Ipak yo‘li orqali Xitoy, Hindiston, Erondagi Safaviylar davlati, Rossiya va Usmonli imperiyasi bilan savdo aloqalarini rivojlantirgan. Karvon yo‘llarining xavfsizligini ta’minlash uchun yo‘llar bo‘ylab maxsus qo‘riqchilar joylashtirilgan. Hunarmandchilik ham iqtisodiyotning muhim tarmog‘i bo‘lib, hunarmandlar o‘z kasblariga qarab maxsus ustaxonalar va bozorlar atrofida uyushganlar. Chinni idishlar, ipak matolar, mis va bronzadan yasalgan buyumlar juda mashhur bo‘lib, ular qo‘shni davlatlarga eksport qilingan. Shayboniylar davrida madaniyat va san’at rivoji alohida o‘rin tutgan. Ayniqsa, me’morchilik, adabiyot va tasviriy san’at gullab-yashnagan. Samarqand va Buxoroda ko‘plab madrasa, masjid va maqbaralar qurilgan. Mashhur madrasalardan biri Mir Arab madrasasi bo‘lib, u Buxoroning ilmiy va diniy markaziga aylangan. 11 Adabiyot va ilm-fan ham rivojlangan bo‘lib, bu davrda ko‘plab olim va shoirlar yetishib chiqqan. Shayboniylar ilmlarni rivojlantirishga homiylik qilib, madrasalar ochish va qo‘lyozmalar jamlashga e’tibor qaratganlar. Tarix, astronomiya, falsafa va fiqh ilmlari bilan shug‘ullangan olimlar o‘z asarlarini yozganlar. Me’morchilik ham rivojlangan bo‘lib, Buxoro va Samarqandda barpo etilgan madrasa va masjidlar bugungi kunda ham o‘zining nafis naqshlari va mahobatli me’moriy tuzilishi bilan mashhurdir. Ayniqsa, gumbazli binolar, koshinkor 11 Murodjon Yoqubovich Yoqubov – Buxoro xonligining iqtisodiy tuzilmasi . – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. 25 naqshlar va toshga o‘yilgan yozuvlar o‘sha davr san’atining yuksak darajada ekanligini ko‘rsatadi. Musiqa va teatr san’ati ham rivojlangan bo‘lib, xalq orasida dostonchilik, qo‘shiqchilik va raqs san’ati mashhur edi. Bayram va marosimlarda qo‘g‘irchoq teatrlari, baxshilar ijrosi va xalq o‘yinlari tashkil etilgan. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti sezilarli darajada taraqqiy etgan. Ijtimoiy hayotda jamiyat qatlamlari aniq belgilangan bo‘lib, dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar, ulamolar va amaldorlar o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Iqtisodiy hayotda qishloq xo‘jaligi, savdo va hunarmandchilik rivojlangan. Madaniy hayot esa ilm-fan, me’morchilik va san’atning yuksalishi bilan ajralib turgan. Shayboniylar davrida yaratilgan moddiy va ma’naviy meros bugungi kunda ham Markaziy Osiyo tarixining muhim qismidir. 26 Xulosa Shayboniylar hukmronligi Movoraunnaxr tarixida muhim davr bo‘lib, Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ushbu davrda davlat boshqaruvi markazlashgan holda tashkil etilib, harbiy va ma’muriy tizimlar mustahkamlandi. Shayboniylar hukmdorligi ostida Buxoro xonligi kuchli davlatga aylanib, Markaziy Osiyoda barqaror siyosiy vaziyat yaratishga erishildi. Shayboniylar hukmronligi davrida ichki siyosatda tartib o‘rnatilib, iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Savdo va hunarmandchilik rivojlandi, Ipak yo‘li orqali xalqaro savdo aloqalari kengaydi. Qishloq xo‘jaligi sohasida sug‘orish tizimi yaxshilanib, ekin maydonlari kengaytirildi. Bu esa aholining turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Tashqi siyosatda esa Shayboniylar Erondagi Safaviylar, Hindistondagi Boburiylar va boshqa qo‘shni davlatlar bilan muhim munosabatlar o‘rnatdi. Ular o‘z hududiy yaxlitligini saqlash va davlat mustaqilligini ta’minlash yo‘lida ko‘plab harbiy yurishlar olib bordilar. Madaniyat, ilm-fan va me’morchilik sohalari ham rivojlandi. Buxoro, Samarqand, Toshkent va boshqa shaharlar yirik ilmiy va madaniy markazlarga aylandi. Mashhur madrasalar barpo etilib, ulamolar va olimlar yetishib chiqdi. Adabiyot, tasviriy san’at va me’morchilikda katta yutuqlarga erishildi. Umuman olganda, Shayboniylar davri Buxoro xonligi tarixida yuksalish bosqichi bo‘lib, bu davrda davlat mustahkamlanib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohalarda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu davrning merosi bugungi kunda ham Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatida katta ahamiyat kasb etadi. Shayboniylar tomonidan yaratilgan boshqaruv tizimi va madaniy qadriyatlar keyingi asrlarda ham o‘z ta’sirini saqlab qoldi. 27 Foydalanilgan adabiyotlar: 1) A’zamxo‘jayev A. “O‘zbekiston tarixi”. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2017. 2) Bartold V.V. “O‘rta Osiyo tarixi”. – Toshkent: Fan, 2002. 3) Qosimov B. “Shayboniylar davlati va uning siyosati”. – Toshkent: Sharq, 2010. 4) Ahmadjonov A. “O‘zbekiston tarixi”. – Toshkent: Universitet, 2015. 5) Ashirov I. “Buxoro xonligi tarixi”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 6) Yakubovskiy A.Yu. “O‘rta Osiyoning mo‘g‘ullar istilosidan keyingi tarixi”. – Moskva: Nauka, 1960. 7) Saidov A. “O‘zbekiston davlatchilik tarixi”. – Toshkent: Akademiya, 2014. 8) G‘ulomov Ya. “Sug‘orish tarixi”. – Toshkent: Fan, 1957. 9) Valikhodjayev B. “Temuriylar va Shayboniylar davri madaniyati”. – Toshkent: Ma’naviyat, 2013. 10) Sultonov T. “Markaziy Osiyo davlatlari tarixi”. – Toshkent: Sharq, 2005. 11) Karimov I.A. “O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat”. – Toshkent: O‘zbekiston, 1995. 12) Murodov A. “Buxoro xonligi va uning iqtisodiy hayoti”. – Toshkent: O‘zbekiston, 2012. 13) Ismoilov Z. “O‘rta Osiyo xalqlari tarixi”. – Toshkent: Fan, 2003. 14) Mukhtarov N. “Shayboniylar davri madaniy merosi”. – Samarqand: Zarafshon, 2016. 15) Abdurahmonov Q. “O‘zbek davlatchiligi tarixi”. – Toshkent: Sharq, 2011. 16) Rasulov A. “Shayboniylar va ularning davlat boshqaruvi”. – Toshkent: Fan, 2020.

Buxoro xonligi Shayboniylar davrida
II. Asosiy qism
1. Shayboniylar sulolasining kelib chiqishi. Movoraunnaxrda shayboniylar hukmronligining o’rnatilishi…………………………………………………………
2. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining boshqaruv tizimi………..
3. Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro xonligining ichki va tashqi siyosati….
4. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot…………………………..….………………
III. Xulosa ……………………………………………………..…………………….
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………..………………

Sotib olish