Buxoro xonligida shayboniylar davri

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISH
MAVZU:  Buxoro xonligida shayboniylar davri
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1 MUNDARIJA :
Kirish.........................................................................................................................2
I.   BOB.   SHAYBONIYLAR   DAVRIDA   MOVORAUNNAHRDA   SIYOSIY
AHVOL
1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol..............................................................................................................4
1.2.   Shayboniylar   davrida   ma’muriy   boshqaruv.   Mansab   va
unvonlar.   .....................................................................................................................
.....10 – 25
II.   BOB.   SHAYBONIYLAR   DAVRIDA   IJTIMOIY-IQTISODIY   VA
MADANIY TARAQQIYOT
2.1.Shayboniylar   davlatida   ilm-fan   va
ta’lim...........................................................26
2.2.Abdullaxon   II   davrida   ijtimoiy-siyosiy,   madaniy
hayot.....................................39 
Xulosa .....................................................................................................................44
Foydalanilgan
adabiyotlar........................................................................................46
2                                                        KIRISH
Kurs   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.   Bugungi   kunda
yangi   O'zbekiston   -   Uchinchi   Renessans   poydevorini   barpo   etish,   inson   manfaati
va   erkinliklarini   ta'minlash   maqsadida   keng   miqyosli   islohotlar   izchil   davom
ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o'zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt, xalqning
porloq   kelajagining   kafolati   bo'lgan   barkamol   avlod   tarbiyasiga   katta   e'tibor
qaratilgan.   Shu  bilan   birga,   mamlakatimiz   xalqining  ko'p   ming  yillik  madaniyati,
milliy   qadriyatlari   va   urf-odatlarini   tiklash   hamda   fuqarolarda   o'zlikni   anglash
xalqimizning   boy   moddiy   va   ma'naviy   merosini   tiklashb   asrab-avaylash   bo'yicha
ulkan   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   "Milliy   o'zligimizni   anglash,   Vatanimizning
qadimiy va boy tarixini o'rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish,
gumanitar  soha  olimlari  faoliyatini har tomonlama qo'llab-quvvatlashimiz lozim".
Tarix   ilmi   umuminsoniy   qadriyatlar   ichida   eng   asosiysidir.   Vatanimiz   tarixi   va
madaniyatida   katta   o'rin   tutuvchi   Shayboniyxon   hukmronligi   davrini   o'rganish,
o'sha   davr   voqea-hodisalarini,   davlat   negizini   tashkil   etgan   boshqaruv   tizimini
haqqoniy o'rganish bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi 1
.
O'zbekiston   davlatchiligi   tarixining   ajralmas   qismi   bo'lgan   -   Shayboniyxon
davrida   Movarounnahr   va   Xurosonning   davlatchiligi   tarixi   masalasini   o'rganish
alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur davr O'rta Osiyo hududida temuriylar sulolasi
qo'lida   bo'lgan   Movarounnahr   davlatining   inqirozga   yuz   tutishi   oqibatida   siyosiy
kurash   nihoyatda   kuchaygan,   mamlakat   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotida   keskin
o'zgarishlar   yuz   bergan   davr   hisoblanadi.   Shu   bois,   o'zbek   xalqi   davlatchiligi
tarixini   o'rganishda   nisbatan   kam   tadqiq   etilgan   hamda   e'tibordan   chetda   qolib
kelgan   shayboniylar   sulolasi   hukmronligi   davri   ham   o'ziga   xos   o ringa   ega.   XVIʻ
1
 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining 
garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b. 
3 asrdagi   O'zbekiston   davlatchiligi   tarixi   muammolari   doimo   tadqiqotchilarning
diqqat markazida bo'lib kelgan ersa-da, Shayboniyxon hukmronlik qilgan davrdagi
siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   jarayonlar   tarixi   bo'yicha   ilmiy   tadqiqot   natijalari
sanoqli.  Vaholanki,  XVI   asrda  Shayboniyxon o'z  davrida qudratli  bo'lgan  qo'shni
davlatlar   safida   turadigan   markazlashgan   davlat   barpo   etishga   uringan   va
shayboniylar bunga erishgan edilar.
O'zbek davlatchiligi  tarixini  o'rganishga jiddiy e'tibor  berilayotgan bugungi
kunda   Buxoro   xonligining   tashkil   topishi,   markazlashuvi,   markaziy   va   mahalliy
boshqaruv hamda unda faoliyat olib borgan mansablar transformatsiyasining o'ziga
xos jihatlari, mamlakatda faoliyat olib borgan mansabdor shaxslar hayoti, ijtimoiy-
iqtisodiy sohada amalga oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning taqsimlanishi bilan
bog'liq   an'analar,   suv   inshootlari   va   ularning   qurilish   mexanizmlari,   xorijiy
mamlakatlar   bilan   olib   borilgan   diplomatik   munosabatlar,   savdo-sotiq   va   boshqa
jarayonlarni tadqiq etish va ochib berishga ehtiyoj benihoya katta. Davlatchilikning
muhim   tayanchi   bo'lgan   Shayboniyxon   asos   solgan   xonlikning   siyosiy,   ijtimoiy-
iqtisodiy   muammolari   tarix   fanida   maxsus   o'rganilmaganligi   bois   mazkur   ilmiy
muammo tadqiqot mavzusi qilib olindi hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy   tizimiga   oid   masalalarni   yoritish   mavzuning   dolzarbligini
belgilaydi.
Tadqiqotning   obekti:   Markaziy   Osiyoning   o'rta   asrlar   tarixi   kontekstida
Shayboniylarning   Movarounnahr   va   Xuroson   davlatchiligi   tarixida   tutgan   siyosiy
o'rnini tadqiq etish hisoblanadi.
Tadqiqotning   predmeti:   Shayboniyxon   davrida   ya'ni   XVI   asr
Movarounnahr   va   Xuroson   davlatchiligida   sulolaviy   boshqaruv   va   boshqaruv
tizimlari   mansab   unvonlari   uning   rivojlanishida   yuz   bergan   jarayonlarni   ochib
berishdan iborat etib belgilandi.
Tadqiqotning   maqsadi:   Shayboniylarning   Movarounnahr   va   Xuroson
davlatchiligida   tutgan   o'rnini   tadqiq   qilishdan   iborat   bo'lib,   Unda   XV   asrning
ikkinchi   yarmi   XVI   asrning   o'rtalarigacha   bo'lgan   davrda   Movarounnahr   va
Xurosondagi   ijtimoiy-siyosiy   voqealar   o'zida   aks   etgan   manbalar   ham   turli
4 davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Tadqiqotning   vazifalari:   Shayboniylarning   Movarounnahr   davlatchiligi
tarixida   tutgan   o'rnini   turli   ilmiy   tadqiqot   metodlari   asosida   o'rganish   maqsadida
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
Shayboniyxon  davri   tarixining  o'rganilishi   natijalarini   tahlil   qilib,   umumlashtirish
va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini o'rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
Shayboniylar   davri   tarixi   va   madaniyatiga   oid   to'plangan   ma'lumotlarni   o'zbek
xalqi   davlatchiligi   tarixining   yangi   sahifalarini   yoritishda   muhim   manba   sifatida
tahlil etish;
Shayboniylar   davri   tarixi   O'zbekiston   va   Markaziy   Osiyoning   XVI   asrdagi
siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
mavjud   ma'lumotlarni   qiyoslagan   holda   Shayboniyxonning   siyosiy   faoliyatini
o'rganish   hamda   siyosiy   masalalariga   yangidan   baho   berish,   manbalar   va   so'nggi
tadqiqotlar   asosida   ushbu   masalalarni   oydinlashtirish,   munozarali   masalalarga
aniqlik kiritish;
manba   va   adabiyotlarni   tahliliy   o'rganib,   Shayboniylarning   siyosiy
faoliyatidagi   ilmiy   muammolarni,   ularning   o'rganilishi   natijalari,   tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
o'zbek xalqining o'rta asrlar davlatchiligi  tarixida Shayboniyxonning tutgan
o'rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish:
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
XVI   asr   boshida   Shayboniylarning   Movarounnahr   davlatchiligi   tarixida
tutgan   o'rni   manba   va   adabiyotlar   asosida   yoritilib,   mintaqada   yangi   sulola
vakillarining   boshqaruvi   tartiblari   hamda   ko'chmanchi   va   o troq   xalqlarʻ
boshqaruvining o'ziga xos bo'lgan an'analariga oydinlik kiritilgan;
Shayboniyxon   asos   solgan   davlat   O'zbekiston   davlatchiligi   taraqqiyotining
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, tarixiy bosqichlarida muhim o'rin tutishi yoritilgan;
Shayboniyxon   davlatining   markaziy   va   mahalliy   boshqaruvi   tizimini
mustahkamlashdagi   saroy   amaldorlar   (naqib,   parvonachi   va   boshqalar)   hamda
mamlakatda o'tkazgan islohotlari (pul, soliq, harbiy va x.k.) ochib berilgan;
5 Shayboniyxon davlat boshqaruvida ijtimoy-iqtisodiy munosabatlarning o rniʻ
va   ularning   mamlakat   taraqqiyoti   hamda   aholi   hayotidagi   ahamiyati   ko'rsatib
o'tilgan.
Tadqiqot   mavzusi   bo yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).	
ʻ   Kurs   ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag'ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga: 1)
sovet   hukumati   davridagi   adabiyotlar,   2)   Mustaqillik   yillarida   amalga   oshirilgan
tadqiqotlar,   3)   xorijiy   mualliflar   tomonidan   yaratilgan   tadqiqotlarga   ajratilib
o'rganildi.
Birinchi   guruhga   oid   sovet   davrida   chop   etilgan   adabiyotlarda   sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko'zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
mohiyatini  ochib  berishda  bu  adabiyotlar  muhim   ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  davrda
chop   etilgan   qatoriga   quydagi   mualliflar:   V.V.Bartold,   A.A.Semyonov   va
P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova,
B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev 2
 va boshqalar asarlarini kiritish mumkin.
Jumladan,   P.P.Ivanov,   V.V.Bartold,   A.A.Semyonovlar   XX   asr   birinchi
yarmida Shayboniyxon davlatining tashkil topishidagi siyosiy jarayonlar, ijtimoiy-
siyosiy, iqtisod va madaniy rivojlanishi sabablarini hamda uning oqibatlarini tahlil
qilib,   o'z   davri   uchun   yangi   yondashuvlar   yaratuvchilari   bo'lishgan   hamda   o'z
baholarini   berishgan.   Shuningdek,   YE.E.   Bertels   va   P.P.Ivanovlarning   bu   borada
olib borgan izlanishlarida shayboniylar davri ijtimoiy-iqtisodiy jaryonlarini qamrab
olgan.
2
 Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). - M.: Sharq adabiyoti, 1958; Bartold 	
ʻ ʻ ʻ
V.V. O zbek xonliklari. Op. T. II. 1-qism. M.: Sharq adabiyoti, 1963; Bartold V.V. Shayboniylar. Op. T. II. 2-qism. 	
ʻ
- M.: Nauka, 1694.; Bartold. V.V. Mo'g'ullar davrida Turkiston bosqin / Op. 9 jildda. T.I. M.: Sharq adabiyoti, 1963;
Bartold. V.V. Madaniyat tarixi Turkiston hayoti / Op. 9 jildda. T. II. 1-qism.- M.: Sharq adabiyoti, 1963; Semenov 
A.A. degan savol bo'yicha Shayboniyxon o zbeklarining kelib chiqishi va tarkibi; Shayboniyxon va uning 	
ʻ
Temuriylar saltanatini bosib olishi; Ilk shayboniylar va Movarono'nlik uchun kurash // O'rta Osiyo tojik va 
o'zbeklari tarixiga oid materiallar.jild. 1. Stalinobod: TojSSR Fanlar akademiyasi, 1954. Semenov A.A. Markazning 
tuzilishi haqida insho Buxoro xonligining keyingi davrlardagi ma’muriy boshqaruvi // Tarixga oid materiallar 
Markaziy Osiyodagi tojiklar va o zbeklar. jild. II. Stalinobod, 1954 yil; Pugachenkova G.A. K. Kostyumlar tarixi 	
ʻ
O'rta Osiyo va Eron, XV-XVI asrning birinchi yarmi. miniatyuralarga ko'ra. // Markaziy Osiyo materiallari 
nomidagi davlat universiteti. V.I.Lenin. T.: SAGU nashriyoti, 1956; Mukminova R.G. Insholar 16-asrda Samarqand 
va Buxoroda hunarmandchilik tarixi. (Monografiya). T.: O zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1976. - B. 234. 	
ʻ
Mukminova R.G. 16-asr yozma manbalariga ko ra O rta Osiyo xalqlarining liboslari. // Xalq kostyumi Markaziy 	
ʻ ʻ
Osiyo. M: Izd-vo: Nauka, 1979.; Ahmedov B.A. O'rta Osiyoning XVI-XVIII asr tarixiy-geografik tarixi adabiyoti 
(yozma yodgorliklar). T., 1985; 10—19-asrlarda O rta va O rta Osiyo tarixiga oid materiallar. -Т.: Фан, 1988; 	
ʻ ʻ
Зияев Х.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). Т., 1965.* Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha 	
ʻ ʻ
ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). M.: Sharq adabiyoti, 1958 yil.	
ʻ
6 Mavaraunnaxrdagi   Shayboniyxon   davlati   tarixi   bo'yicha   maqolalar   yozgan
V.V.Bartold   nazdida,   Shayboniyxon   qabilalarining   asosini   harbiylar   tashkil   etgan
va  ular   kuchli   jangovar  madaniyatga   ega  bo lgan.  Lekin  shu   omilga  qaramasdan,ʻ
ko'chmanchi   shayboniy   qabilalari   madaniyati   siyosiy   va   madaniy   "qoloqlikka"
sabab   bo'lmagan,   aksincha,   xonlikda   madaniy   rivoj   kuzatiladi.   V.V.Bartold
fikricha,   Movarounnahrga   shayboniylar   bilan   kirib   kelgan   ko'chmanchi   qabilalar
jangovar madaniyatining Buxoroga ta'siri Xorazmga qaraganda ancha sust bo'lgan.
Uning   fikriga   ko'ra,   shayboniylar   davlatchiligida   nafaqat   harbiy   "mafkura"
ustunligini,   balki   diniy   g'oyalar   ta'sirini   ham   kuzatish   mumkin.   V.Bartold
shayboniylar harbiy-siyosiy mahoratiga yuqori baho bergani holda, "harbiy-siyosiy
mafkura"ning   Buxoro   va   Xorazm   rivojiga   salbiy   ta'sir   ko'rsatganini   ta'kidlaydi.
A.A.Semyonov   Shayboniyxon   tarixini   nisbatan   batafsil   yoritgan   yirik   tarixchi
olimlardan   hisoblanadi.   Uning   fikricha,   jangovar   shayboniy   qabilalari
Movarounnahrda "feodallashib" siyosiy tarqoqlikka asos bo lgan. Bu jarayon esa,	
ʻ
albatta,   shayboniylar   davlatining   inqirozga   yuz   tutishiga   sabab   bo'lgan.   Bu
maqolalarda   A.Semyonov   nafaqat   Shayboniylarning,   balki   barcha   turkiy
qabilalarining   o'zaro   kurashi   (XIII   asrdan   davom   etib   kelayotgan)   XVI   asr
o'rtalariga kelib tugaganini  ta'kidlaydi. Shayboniyxon davlatining shakllanishi  esa
ushbu   kurashning   xotimasi   ekanligini   uqtiradi.   A.A.Semyonov   fikricha,   XVI
asrdan   boshlab   esa,   jangovar   shayboniy   qabilalarining   o'zaro   kurashi
Movarounnahr   iqtisodiy   va   siyosiy   hayotiga   salbiy   ta'sir   o'tkazdi.
A.A.Semyonovning "O'rta asr Buxoro unvon va mansablari hamda ular egalarining
majburiyatlari   haqida   risolasi"   nomli   maqolasi   davlat   boshqaruvi   masalasiga
daxldor   bo'lib,   Buxoro   xonligining   unvon   va   mansablariga,   ularning   funksiya-
vakolatlariga   to'xtalgan.   V.V.Bartold   va   A.A.Semyonovning   Shayboniyxon
davlatiga   oid   fikr   va   nazariy   qarashlari   bir-biriga   o'xshash   hamda   ular   yagona
tarixshunoslik an'anasini davom ettiradi.)
Ikkinchi   guruhni   O'zbekistonda   mustaqillik   yillarida   chop   etilgan.
adabiyotlar   tashkil   etib,   o'zbek   davlatchiligi   tarixida   alohida   ahamiyat   kasb
Shayboniyxon davri tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo'lsada, bu davr
7 davlatchilik,   ijtimoiy-iqtisodiy   tizimi   ayrim   tarixchi   olimlar   tomonidan   imkon
qadar   o'rganildi.   Bu   olimlar   qatoriga:   B.Ahmedov,   G.Sultonova,   A.Zamonov,
A.Ziyo,   G.Agzamova,   A.Qandaharov,   S.Inoyatov,   O.Hayitova,   Q.Rajabov,
E.Ochilov,   R.Muqminova,   B.Eshov,   Z.Muqimov,   K.Tuxtabekov 3
  va   boshqalar
ilmiy izlanishlarini kiritildi.
B.Ahmedovning   o'rta   asr   yozma   manbalari   asosida   yozilgan   "Tarixdan
saboqlar" nomli kitobida" ham Shayboniyxonning siyosiy maydonga kirib kelishi,
faoliyati   hamda   yangi   davlatga   asos   salishi,   bu   davrida   davlatning   ma'muriy
tuzilishi, davlat amaldorlarining vakolatlariga, yangi shayboniylar  sulolasi  siyosiy
boshqaruv   tizimi   Mavaraunnaxrda   o'rnatilishi   kabi   masalalar   o'z   aksini   topgan
ko'plab ma'lumotlar berib o'tilgan.
Mustaqillik   yillarida   chop   qilingan   Azamat   Ziyoning   o'zbek   davlatchiligi
tarixiga   bag'ishlab   yozilgan   monografiyasida   shaybaniylar   sulolasi   asoschisi
Muhammad   Shayboniyxonning   siyosiy   faoliyatga   kirib   kelishi   va   Movarounnahr
va Xuroson hudadlarini egallashi hamda bu hududlarda yangi davlvtga asos solish
jarayonidagi siyosiy jarayonlarga ham alohida to'xtalib o'tgan.
Tadqiqotchi   G.Sultonovaning   nomzodlik   dissertatsiyasida   esa,   XVI   asr
ikkinchi   yarmida   Buxoro   xonligining   Qozoq,   Yorkent   xonliklari   bilan   aloqalari
haqida   bo'lsada,   Lekin   bu   munosabatlarini   yoritishda   xonlikning   asos   solingan
davri   va   Shayboniyxon   davri   tarixiga   oid   bir   qator   ma'lumotlarni   uchratish
mumkin.
So'nggi   yillarda   shayboniylar   davri   bo'yicha   mutaxassis   A.Zamonov   ilmiy
tadqiqotlarida   Shayboniyxon   va   sulola   vakillarining   markazlashgan   davlat   uchun
3
 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.; Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi ʻ ʻ
davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.; Mukimov 3.Yu. O zbekiston davlati va xuquqi tarixi. 	
ʻ
Toshkent: Adolat, 2004. 280 b.; Sultonova G.N. XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq va Yorkent 
xonliklari bilan aloqalari: Tarix fan nomzodi, dissertatsiyasi. T.: 2005.; Mukimov 3. Shayboniylar davlati va xuquqi.
T.: Adolat, 2007. 164 b.; Mukimov 3. Qilich va qalam soxiblari. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2008. 86 6.; Eshov 
B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b.; Zamonov A.T. Buxoro 	
ʻ
xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. – 208 b.; Zamonov	
ʻ
A., Tuxtabekov K. Buxoro xonligida siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy jarayonlar (shayboniylar sulolasi davri). T.: 
Bayoz, 2018. 172 b.; Zamonov A., Aminov B.. A.Jenkinson. Rossiyadagi Moskvadan Baktriyadagi Buxorogacha 
1558 yilga sayohat. / Tarjima, kirish, izoh va ko rsatkichlar tayyorlanib, nashr etilgan. Toshkent: Vauoz. 2017.; 	
ʻ
Zamonov A.Urta asr tarixiy shaxslari hayotining ayrim noma lum sahifalari. Ilmiy-ommabop asar. - T.: Bayoz. 	
ʼ
2019.; Zamonov A.T. Shayboniylar davlatida xarbiy ish: boshqaruvi, tuzilishi, an analari / O zbekiston tarixi. T.: 	
ʼ ʻ
2014. №1/3.-12-16 6. va boshqalar.
8 kurashi, ular o'tkazgan islohotlar, davlat boshqaruvi sohasidagi o'zgarishlar, harbiy
soha va sud-huquq tizimi holati birlamchi manbalarga tayanilgan holda keltirilgan.
Mazkur tadqiqotda ushbu mualliflarning ma'lumotlaridan unumli foydalanildi.
Mavzuga   oid   ayrim   masalalar   S.Inoyatov,   O.Hayitova,   Q.Rajabov,
E.Ochilov,   R.Muqminova,   G.Agzamova,   A.Qandaharov   singari   olimlarning
tadqiqotlarida ham qisman ko'rib o'tilgan. S.Inoyatov va O.Hayitovalar ham ilmiy
tadqiqotlarida   mavzuga   tegishli   ba'zi   mulohazalarni   keltirishadi.   Unda   asosan
harbiy-siyosiy   jarayonlar,   diniy   ulamolar,   Karmana   hukmronlik   qilgan   shayboniy
sultonlar,   ularning   yer-mulki,   qurdirgan   maishiy   va   suv   inshootlari   manbalarga
suyanilgan holda tahlil etilgan.))
Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda Movarounnahr va
Xurosonda   Muhammad   Shayboniyxon   siyosiy   faoliyati   va   u   asos   solgan
shayboniylar sulolasi hamda davlati tarixini yoritishga oid bir qator ma'lumotlarni
berib o'tgan. Ularni H.Vamberi (Vengriya), Karter Van Findliy (AQSH), Mustafo
Budak,   Remzi   Kilich   (Turkiya),   V.V.Poxlebkin   (Rossiya),   S.S.Xoseynishirazi 4
(Tojikiston) va boshqa xorijlik tadqiqotchilar ilmiy ishlari tashkil etadi.
Xususan,   Herman   Vamberi   o'zining   tadqiqotlarida   Binoiyning
"Shayboniynoma", Xondamirning "Habib us-siyar" asarlariga tayangan holda,
Muhammad   Shayboniyxonning   Movarounnahrni   egallash   yo'lidagi   harbiy-
siyosiy faoliyatiga oid keng qamrovli ma'lumotlar bergan. Shayboniyxon va Bobur
o'rtasidagi   kurashlarni   sharhlar   ekan,   uning   fikriga   ko'ra,   har   ikki   tomonning
qo'shinlari   soni   teng   (o'rtacha   40   ming)   bo'lsa-da,   harbiy   sohada   Dashti   Qipchoq
lashkari   tinch   hayot   kechirgan   Movarounnahr   askarlaridan   jangovar   va
shafqatsizligi   jihatidan   ustun   turgan.   Shuningdek,   Shayboniyxon   temuriylarning
nafas   rostlashiga,   birlashishiga   yo'l   qo'ymasdan,   shiddat   bilan   tez-tez   hujumga
4
 Vamberi X. Buxoro yoki Movarunnahr tarixi. T.: G .G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti,1990.; Karterʻ ʻ ʼ
Von Findli. Turklar jahon tarixida. Oksford: Universitet matbuoti, 2005; Budak M. Usmonli -O zbek siyosiy 	
ʻ
munosabatlarining boshlanishi // Yevrosiyoshunoslik. Anqara, 1996.; Remzi Qilich. Usmonli o zbeklar siyosiy 
ʻ
munosabatlari (1530-1555). // Tarix mavzulari. №2. Anqara, 2001. No 45-47; Remzi Qilich. Yavuz Sulton Salim 
davri (1512-1520) Usmonli-O zbek munosabatlari. // Manas universiteti ijtimoiy fanlar jurnali, P.1, 2001.; 	
ʻ
Xoseynishirali S.S. 16-asrda Moveronnahr va Eron o rtasidagi harbiy-siyosiy aloqalar: Diss. Dr. ist. Sci. Dushanbe: 	
ʻ
Tojikiston davlat pedagogika universiteti nomidagi. S. Aini, 2014. Pokhlebkin V.V. tatarlar va Rus. XIII-XVI 
asrlarda Rossiya va tatar davlatlarining 360 yillik munosabatlari. 1238-1598 yillar (Sit daryosidagi jangdan Sibirni 
bosib olishgacha). Ma lumotnoma. - M.: Xalqaro munosabatlar, 2000.	
ʼ
9 o'tishi   natijasida   g'alabalarga   erishganligini   ta'kidlaydi.   Vamberi
Shayboniyxonning   Movarounnahrni   egallashida   Bobur   qo'shinlari   ustidan   1501
yili   Saripul   yaqinida   va   Xurosonni   egallashida   1507   yili   Sulton   Husayn   Bayqaro
ustidan   Marvichak   jangida   qo'lga   kiritilgan   g'alaba   hal   qiluvchi   ahamiyat   kasb
etganligini   ta'kidlaydi.   Mazkur   tadqiqotlarda   mualliflarning   mahalliy   tarixni
chuqur o'rganmasdan, ma'lum yo'nalish bo'yicha tadqiqot olib borganligi, muayyan
chalkashliklarni   ham   keltirib  chiqaradi.   Bugungi   kunda   bu   tadqiqotlar   natijalarini
qayta   ko'rib   chiqib,   tegishli   tartibda   qiyosiy   tarixiy   tahlil   asosida   mavzu
tarixshunosligini boyitishga xizmat qildirish mumkin.
XXI   asr   boshlarida   ham   Buxoro   xonligi   va   umuman   O'rta   Osiyo   xalqlari
harbiy   san'ati   tarixiga   ham   to'xtalgan   bir   qator   tadqiqotlar   natijalari   e'lon   qilindi,
dissertatsiyalar   himoya   qilindi.   Amerikalik   olim   Karter   Van   Findliy   o'zining
"Turklar   -   jahon   tarixida"   nomli   monografiyasida   Shayboniyxon   davri   tarixiga
umumiy tavsif berib, uning davlat boshqaruvi va qo'shin tuzilishi, harbiy liboslari
hamda istilochilikdagi muvaffaqiyatlari haqida ba'zi fikrlarni keltiradi.
Turkiyalik   tarixchilar   ham   Shayboniyxon   davridagi   ijtimoiy-siyosiy
jarayonlari,   tovar-pul   munosabatlari,   savdo-sotiq   tizimi   tarixi   bo yicha   tadqiqotʻ
olib   borgan.   Ular   ichida   Mustafo   Budak   va   Remzi   Kilichlarning   mavzu
tarixshunosligini   boyitishga   xizmat   qiluvchi   ishlarini   aytib   o'tish   mumkin.   Remzi
Kilich   o'z   tadqiqotida   XVI   asrning   birinchi   yarmida   turk   sultonlarining   Buxoro
bilan diplomatik munosabatlarni yo'lga qo'yganligi haqida ma'lumotlar beradi .
Shayboniyxonning   harbiy   tizim   tarixi   Rossiya,   Tojikiston,   Qozog'iston
tarixchilarini   ham   qiziqtirmoqda.   Bu   mamlakatlarning   so'nggi   o'rta   asrlar   davri
bilan   shug'ullanib   kelayotgan   tarixchilari   tomonidan   bir   nechta   dissertatsiyalar
himoya   qilindi.   Ular   ichida   tojikistonlik   tarixchi   S.S.Xoseynishirazining
dissertatsiyasi   alohida   e'tiborga   molik.   Uning   XVI   asrda   Movarounnahr   va   Eron
o'rtasidagi   harbiy-siyosiy   munosabatlarga   bag'ishlangan   nomzodlik
dissertatsiyasida   ham   mavzuga   oid   ayrim   ma'lumotlar   keltiriladi.   Xuroson   uchun
Shayboniyxon va Safaviylar o'rtasidagi harbiy to'qnashuvlar, shuningdek, Marv va
Jom   janglaridagi   harbiy   taktikalar,   qo'shinning   boshqarilishi,   joylashuvi,
10 qurollanishi,   sarkardalarning   harbiy   mahorati   yoritilganligi   tadqiqotning
ahamiyatini   birmuncha   oshiradi.   Rossiyalik   tadqiqotchi   V.V.Poxlebkinning
monografiyasida ham mavzuga tegishli ayrim ma'lumotlar keltirilgan²².
Shuni   ta'kidlash   joizki,   Shayboniyxonning   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   tarixi
xususida   yozilgan   manbalar   yetarlicha.   Ushbu   tadqiqotni   yaratishda,   asosan,
xonlikda   tuzilgan   turli   hujjatlar   asosida   yaratilgan   xrestomatiyalar,   XVI   asrda
Buxoro   xonligiga   tashrif   buyurgan   sayyohlar,   elchilar   va   savdogarlarning
kundaliklari,   hisobotlari   hamda   mahalliy   tarixchilarning   asarlaridan,   sovet   va
mustaqillik   yillarida   mavzuga   doir   amalga   oshirilgan   ilmiy   tadqiqot   natijalaridan
keng foydalanildi.
Tadqiqotning   usullari:   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,   muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Mavzu   doirasida   olib
borilgan   tadqiqotlar   va   olingan   natijalar   o'zbek   davlatchiligi   tarixini,   xususan,
shayboniylar  davridagi  davlat  boshqaruvi  va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji  hamda
davlat mansab va unvonlarining faoliyati kabi  masalalarni yoritishda muhim o'rin
tutadi.
Kurs   ishida   keltirilgan   ma'lumotlar   va   ilmiy   xulosalardan   O'zbekiston
tarixining   tegishli   bo'limlarini   yozishda,   shuningdek,   O'zbekiston   va   Markaziy
Osiyo   yirik   tarixiy   shaxslar   faoliyati   tarixi   bo'yicha   oliy   o'quv   yurtlari   va
umumta'lim   muassasalari   uchun   darsliklar   va   boshqa   turdagi   o'quv   adabiyotlari
yaratishda foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi.   Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf,   xulosa,   foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro'yxatidan   iborat   bo'lib,
tadqiqot umumiy 
 betni tashkil etadi.
Kurs   ishining   kirish   qismida   Kurs   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning
dolzarbligi,   tadqiqot   obyekti,   predmeti,   maqsadi,   vazifalari,   ilmiy   yangiligi,
tadqiqotning asosiy masalalari  va farazlari, tadqiqot  mavzusi  bo'yicha adabiyotlar
11 sharhi (tahlili), tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining
nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan.
Kurs   ishining   birinchi   bobida   Shayboniyxonning   Movarounnahr   va   Xuroson
davlatchiligi   tarixida   tutgan   o'rni   manbashunoslik   va   tarixshunoslik   tahliliga
bag'ishlangan bo lib, unda Shayboniyxon davri davlatchiligi, davlat boshqaruvi vaʻ
ijtimoiy-iqtisodiy   jarayonlarni   yorituvchi   manbalarni   qaysi   tilda   yaratilganligi   va
turiga   qarab   1)   Fors-tojik   tilida   yozilgan   asarlar.   2)   Turkiy   (eski   o zbek)   tilida	
ʻ
yozilgan   asarlar.   3)   Sayyohlarning   kundaliklari   kabilarga   ajratib   o'rganildi.
Shuningdek,   mavzuga   oid   turli   davrdagi   adabiyotlar   va   xorijiy   tadqiqotlar   tahlil
etilib tegishli ma'lumotlar asosida mavzu ochib berilgan.
Kurs   ishining   ikkinchi   bobida   Shayboniylar   davlati   asoschisi   bo lgan	
ʻ
Muhammad Shayboniyxon hayoti va uning siyosiy faoliyatiga kirib kelishi hamda
Movarounnahr   va   Xurosonda   siyosiy   hokimyatni   qo'lga   kiritish   uchun   olib
borilgan   harbiy   harakatlari,   yangi   davlat   barpo   etishdagi   tarixiy   jarayonlar   o'sha
davr manbalari va tegishli ilmiy adabiyotlar orqali yoritib berilgan.
Kurs  ishining uchinchi  bobida esa,  Shayboniyxon tomonidan asos  solingan
sulola tomonidan davlatda boshqaruv tizimi, xususan, markaziy va mahalliy davlat
boshqaruv   tizimining   Movarounnahr   va   Xurosonda   joriy   etilishi   hamda   bu
hudulardagi   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotning   o'ziga   xos   tomonlari   haqida   ma'lumot
berilgan.
12 I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY
AHVOL
I.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol
Balxash  ko’li  va  Sirdaryoning quyi  oqimlaridan to Dnepr  daryosining quyi
oqimlarigacha   bo’lgan   ulkan   hudud   XI   asrdan   boshlab   Dashti   Qipchoq   deb   atala
boshlangan.   XIV   asr   boshlaridanoq   bu   yerda   mavjud   bo’lgan   Jo’chi   ulusi   ikki
mustaqil davlatga Ko’k O’rda va Oq O’rdaga bo’linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan
boshlab   Oltin   O’rda   taxti   uchun   Ichan,   Shaybon   va   To’qay   Temur   avlodlari
o’rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga 25
xon kelib ketdi.
XIV   asrning   70   yillarida   Oltin   O’rda   ichki   kurashlar   yanada   keskinlashib
ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpxo’ja, Arabshoh,
Kaonbeklar   katta   o’rin   tutdilar.   Oltin   O’rda   taxti   uchun   kurashlar   kuchayib,
tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq O’rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz
Urusxon va To’xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380
yilda Oq O’rdaning birlashtirilishi To’xtamishning Amir Temur tomonidan qo’llab
quvvatlanganligi   ta’sirida   amalgaoshirilgan   edi.   Oltin   O’rda   Amir   Temur
tomonidan   To’xtamishga   qarshi   kurashlar   davomida   ancha   zayiflashtirilgan
bo’lsada,   Shodibek   hukmronlik   qilgan   davrda   1401-1407   yana   kuchaya   boshladi.
Shu yillarda Oltin O’rda Bulg’or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana o’z hukmronligini
o’rnatdi.   1406   yil   Edigey   tomonidan   Xorazm   bosib   olindi.   Bunga   Temuriylar
o’rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab bo’lgan edi.
XV   asrning   1chi   choragida   Oltin   O’rdada   o’zaro   siyosiy   kurashlar   yana
13 kuchayib   ketdi.   1400-1417   yillar   davomida   Oltin   O’rda   taxtiga   o’tirgan   8   ta   xon
birin   -ketin   taxtdan   tushirildi.   (Shodibek,   Po’latxon,   Temirxon,   Jaloliddin   Sulton
va   boshqalar)   nom   olgan.   Oq   O’rdada   ham   taxt   uchun   kurashlar   kuchayib   ketdi.
Bir   necha   10   yillar   davomida   taxt   uchun   To’xtamish,   Quyirchoq   o’g’lon,
Barakxon,   Ulugmuhammad   kabilar   kurash   olib   bordilar.   1424-1425   yillardan
boshlab   esa   bu   kurashlarda   Muhammadxon,   Kichik   Muhammad,   To’xtamishning
o’gillari   Davlatberdi   va   Kepakxonlar   asosiy   o’rin   tutadilar.   Dashti   Qipchoq   uzoq
vaqt davom etgan ana shu kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon
avlodlari ham faol ishtirok etdilar va ma’lum bir mavqega ega bo’lib bordilar 5
.
O’zaro kurashlardan ko’p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi.
1427   yilda   Alasha   bahodir   yordamida   xon   etib   ko’tarilgan   Abulxayrxon   katta
harbiy   kuch   to’pladi   va  1428   yilda  o’z   ulusiga   qaytib,  qiyot,  mang’it,  qo’ng’irot,
do’rmon,   qushchi,   o’tarchi,   nayman,   tuboyi,   toymas,   jot,   korlik,   ushun,   kurlovut,
echki,   tangut,   va   boshqa   qabilalar   tomonidan   ham   xon   etib   ko’tarildi.   Bunda
Abulxayrxonni   200   dan   ortiq   urug’   va   qabila   boshliqlari   qo’llab   quvvatladilar.
1428   -29   yillarda   ko’chmanchi   o’zbeklar   Janubi-G’arbiy   Sibirdagi   Tura   shahrini
qo’lga   kiritdilar   va   bu   shahar   1446   yilgacha   Abulxayrxon   davlatining   poytaxti
bo’lib   qoldi.   Abulxayrxonning   bu   muvaffaqiyati   tezda   butun   Dashti   Qipchokqa
yoyildi va ko’pgina o’glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga o’ta boshladilar.
1428- 1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi
Shaybon   ulusi   yerlarini   qaytadan   birlashtirishga   erishdi   va   o’z   davlatini   Oltin
O’rda (Ko’k O’rda) dan mustaqil deb e lon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon‟
Xorazm   ustiga   yurish   qildi   va   uning   shimoliy   qismini   temuriylardan   tortib   oldi.
Biroq,   bu   yerda   vabo   tarqalgach,   Xorazmni   tashlab   ketdi.   Biroq,   manbalarda
Abulxayrxonning   Xorazmni   tashlab   ketishiga   sabab   Shohrux   tomonidan   qo’shin
yuborilishi   va   Xojitarxon   xoni   Orol   dengizi   atrofida   qochib   yurgan   Kichik
Muhammadning o’g’li Maxmud va uning ukasi Axmadxon Abulxayrxonga qarshi
kurash boshlab havf deb ko’rsatiladi. (Abdurazzoq Samarqandiy).
XV   asr   40   -yillarda   Abulxayrxon   Sig’noq,   Oqqo’rg’on,   Arquq,   So’zoq   va
5
 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-b	
ʻ
14 O’zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi.
Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq 6
hukmdor   bo’lib   qololmadi.   Bunga   ayniqsa,   Urusxon   nabiralari   qattiq   qarshilik
ko’rsatdilar.   Abulxayrxon   vafotidan   so’ng   (1469)   esa,   davlatda   yana   o’zaro
kurashlar   avj   oldi   va   ko’chmanchi   o’zbeklar   davlati   o’zaro   kurashlar   natijasida
yemirildi.   Bu   davlatning   qayta   birlashtirilishi   Abulxayrxonning   nabirasi
Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog’liq 6
.
Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning o’g’li Budoq sultonning o’g’li
edi,   Otasidan   yetim   qolgach,   Muhammad   Shayboniyxon   ukasi   Maxmud   Sulton
bilan birga Abulxayrxon tarbiyasida bo’ladi. Keyinchalik temuriy amirlardan biri,
Turkiston   hokimi   Muhammad   Mazid   tarxon   homiyligida   bir   qancha   vaqt
Turkistonda   yashadi.   Turkiston   urushlar   girdobida   qolgan   bir   vaqtda
Shayboniyxon ukasi bilan Sulton Axmad Mirzo panoxida Buxoroda yashadi va ilm
oldi.   XV   asr   90   -iillarida   Muhammad   Shayboniyxon   Dashti   Qipchoqqa   bordi   va
siyosiy kurashlarga qo’shilib ketdi. U bir necha yil davomida kurash olib bordi va
Toshkentdagi hukmdorlar yordamida Dashti Qipchoqda mustahkam o’rnashib oldi.
Keyinchalik, Sayram va Yassini qo’lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni
qo’lga   kiritdi.   1498   yilda   Sulton   Axmad   Mirzo   vafotidan   so’ng   Samarqandga
yurish qildi, uni qo’lga kirita olmagach, Qarshiga yurish qildi va Shahrisabz bilan
birga   talon   -taroj   etdi.   1499   yilda   Samarqandda   qilgan   yurishi   yana
muvaffaqiyatsizlikka   uchragach,   Buxoroga   yurish   qildi   va   uch   kunlik   qamaldan
so’ng uni qo’lga kiritdi. 1500 yilda Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga
yurish   qildi   va   uni   bosib   olib,   to’rt   oy   davomida   talon   qildi.   Bu
Samarqandliklarning   Shayboniyxonga   qarshi   qo’zg’oloni   sabab   bo’ldi   va   ular   19
yoshli   temuriy   shahzoda   -   Zaxriddin   Muhammad   Boburni   xon   qilib   ko’tardilar.
Bobur   Qarshi   va   Guzorni   ham   qo’lga   kiritdi.   Biroq   uzoq   vaqt   talangan   halqning
ahvoli   juda   ham   nochor   edi.   Og’ir   ahvolda   qolgan   Bobur   qo’shinlari   Zarafshon
bo’yida   Shayboniyxondan   mag’lubiyatga   uchradi   va   qamalda   qolgandan   so’ng
yashirincha   Toshkentga   chekinishga   majbur   bo’ldi.   Samarqandda,   Buxoro   va
6
 Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-bʻ
15 Toshkentda o’z hukmronligini qo’lga kiritgach, Shayboniyxyun Xuroson yurishiga
tayyorgarlik ko’ra boshladi. Temuriylar garchi shahzoda Xusravshoh boshchiligida
Shayboniyxonga   qarshi   birlashgan   bo’lsalarda,   bu   hech   qanday   natijaga   olib
kelmadi.   1505   yil   Urganch   ham   bosib   olindi   va   Xorazm   Shayboniyxonga   tobe
bo’ldi.   1506   yil   Xusayn   Boyqaro   vafotidan   so’ng   boshlangan   taxt   uchun
kurashlardan   foydalangan   Shayboniyxon   temuriylardan   Hirotni   tortib   oldi.   Hirot
bosib   olingan   1507   yil   birin   ketin   Astrobod   va   Jurjon   ham   bosib   olindi   va
Kaspiydan   Xitoygacha,   Sirdaryo   etagidan   Afg’onistonning   markaziy
hududlarigacha   bo’lgan   yerlar   Muhammad   Shohbaxt   Shayboniyxon   hukmronligi
ostiga   o’tdi.   Shayboniyxon   hukmronligi   o’rnatilishi   bilan   Movarounnahrda   uzoq
vaqt davom etgan temuriylar o’rtasidagi o’zaro taxt talashishlarga chek qo’yildi va
tinchlik   o’rnatildi.   Shayboniyxon   siyosiy   jihatdan   markazlashgan   davlat   tuza
olishga erishi bilan o’zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini
hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bo’ldi 7
.
Shayboniyxon qo’lga kiritilgan hududlarni boshqarish uchun o’z yaqinlariga
bo’lib berdi. Bu hol markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi  va 1510 yil
Shayboniyxon   Eron   shohi   Ismoil   Safaviy   bilan   kurashga   kirish   oldidan   ayniqsa,
yaqqol   namoyon   bo’ldi.   O’z   vaqtida   yetib   kelmagan   qo’shinlar   oz   sonli
Shayboniyxon   qo’shinlarining   (17000)   Ismoil   Safaviy   qo’shinlari-   (70000)   ,
tomonidan   Tahrirobod   mavzesida   mag’lub   etilishi   va   Shayboniyxonning
o’ldirilishiga   olib   keldi6.   1510   yil   Shayboniyxon   vafot   etgach,   shayboniylar
o’rtasida   hokimiyat   uchun   kurashlar   avj   oldi.   Ayni   vaqtda   Ismoil   Safaviy   ham
shayboniylar   davlati   ichkarisiga   hujum   qilib   kirib   kelishga   erishdi.   Shayboniylar
bu   yurishni   to’xtatish   uchun   sulhga   rozi   bo’ldilar   va   Amudaryoning   sul
qirg’og’idagi barcha yerlarni Eronga berishga majbur bo’ldilar7.
1511   yilda   Bobur   ham   o’z   qo’shinlari   bilan   Amudaryodan   kechib   o’tib,
Xisor,   Qulob,   Qunduz,   Badaxshonni   egalladi.   So’ng   Ismoil   Safaviy   yordamida
Samarqandga   yurish   boshladi.   Ubaydulla   Sulton   va   Temur   Sultonlar   Turkistonga
chekindilar. Samarqandni qo’lga kiritgan Bobur Ismoil nomiga xutba o’qitganidan
7
 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ
16 norozi   bo’lgan   halq   Boburga   qarshi   isyon   ko’tardi   va   bundan   foydalangan
shayboniylar   Boburni   bu   yerdan   haydab   chiqardilar.   Ismoilning   Boburga
yordamga   yuborgan   Amir   Axmad   (Najmi   soniy)   boshchiligidagi   qo’shinlari   esa
qirib   tashlandi   (1512   y   kuzida)   va   1512   yil   may   oyida   Samarqand   yana
shayboniylar qo’liga o’tdi.
Bobur   esa   Ismoil   bilan   ittifoqini   tuzdi   va   1525   yilda   Hindistonga   yurish   qilib,   u
yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi 8
.
Shayboniyxon vafotidan so’ng  shayboniylar   davlati  taxtini   Ko’chkinchixon
(1510 -1530) va o’g’li Abu Sa’id boshqardilar (1530-1533).
Maxmud   Sultonning   o’g’li   Ubaydulla   Sulton   hukmronligi   yillarida   (1533-
1539)   hokimiyat   ancha   mustahkamlandi.   Poytaxt   Samarqanddan   Buxoroga
ko’chirildi.   Ubaydullaxon   davlatni   mustahkamlash   va   eronliklarni   mamlakat
hududidan  xaydab   chiqarishga   katta   e tibor   berdi.  1512   yil   kuzida   u  yajmi   soniy‟
ustidan g’alaba qozongach, katta o’ljaga ega bo’lgan edi va bu mablag’ni u Buxoro
shayxulislomi   Mir,   Arabga   topshirdi   va   bu   mablag’lrga   mashhur   Mir   Arab
madrasasi   qurildi.   Shayboniylar   orasida   eng   katta   ta’sirga   ega   bo’lgan
hukmdorlardan   yana   biri   Abdullaxon   II   (1534-1598)   edi.   1556   yil   jo’ybor
shayxlaridan Muhammad Islom yordamida taxtni  egallagan Abdullaxon umrining
oxirigacha   davlat   hududlarini  kengaytirish   va  markaziy   hokimiyatni  kuchaytirish,
iqtisodiy ahvolni va davlatning harbiy qudratini yuksaltirish borasida harakat qildi.
Abdullaxonning   say-   harakatlari   natijasida   XVI   asr   oxirlarida   Buxoro   xonligi
ulkan   markazlashgan   davlatga   aylandi.   Biroq,   Abdullaxon   vafotidan   so’ng
hukmronlik   qilgan   A6dulmo’min   va   Pirmuhammadxonlar(1599   -1601)   davlatni
boshqara   olmadilar   va   ularning   o’limidan   so’ng   shayboniylar   sulolasi   barham
topdi.
Shayboniylar   davlatida   jamiyat   hayotida,   davlat   boshqaruv   tutgan   o’rni   va
mavqeiga   asosan   bir   nechta   ijtimoiy   tabaqalar   mavjud   edi:   xon   va   uning
yaqinlaridan iborat oliy tabaqa, harbiy amaldorlar yoki umaro, yirik din peshvolari
-shayxlar, xojalar, olimlar, shoirlardan iborat fozillar, raiyat ya’ni oddiy fuqaro va
8
 Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-b	
ʻ
17 kisman qullar.
Shayboniy xonlari tomonidan Movarounnahrda bir qator sohalarda islohotlar
amalga   oshirildi.   Bu   islohotlar   qisman   ijobiy  natijalar   bersa,   ayrimlari   davlatning
zaiflashuviga   oqibatlarga   olib   ,   keldi.   Shayboniyxon   tomonidan   joriy   etilgan
suyurg’ol tizimi eng yaxshi hizmat ko’rsatgan va Shayboniyxonga yaqin bo’lgan 9
amaldorlar   yoki   xon   xonadoni   vakillariga   turli   viloyatlar   ustidan   hukmronlik
qilishga   imkon   bersada,   biroq   ular   markaziy   hokimiyatdan   mustaqil   bo’lishga
intildilar   va   oqibatda   bu   hol   ichki   kurashlarni   keltirib   chiqardi.   Bu   salbiy   holat
Shayboniyxon Ismoil   Safaviydan  mag’lubiyatga  uchrashida  ham   ta’sir   ko’rsatgan
edi.   Shuningdek,   Shayboniyxon   yer   egaligi   va   yer-suv   sohasida   1507   yilda   pul
islohoti va keyinchalik ta’lim sohasida ham islohotlar o’tkazgan edi 9
.
Dehqonchilik   asosan   lalmikor   va   obikor   -   sug’oriladigan   yerlarda   bo’lgan.
Bug’doyning   o’n   ikki   navi   yetishtirilgan   va   boshqa   an anaviy   ekinlar   ekilgan.‟
Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan va hosildor yerlar yirik amaldorlar va harbiylar
hamda din peshvolariga qarashli bo’lgan. Shayboniylar davlati ijtimoiy - iqtisodiy
hayotida   Buxoro   yaqinidagi   Jo’ybor   qishlog’idan   chiqqan   Jo’ybor   xojalar^i   katta
ta’sirga ega edi. Ular siyosiy hokimiyat boshqaruv ishlariga ta’sir ko’rsatish bilan
birga   katta   yer   mulklariga   ham   etalik   qilardilar.   Shayboniylar   davrida   amalga
oshirilgan   islohotlardan   biri   qarovsiz   yotgan   yerlarni   o’zlashtirishga   ham
qaratilgan edi. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning 60 dan
oshiq   turi   mavjud   bo’lgan.   Ichki   savdoga   katta   e tibor   berilgan.   Tashqi   savdoda	
‟
Turkiya, Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloqalari olib
borilgan.   1588   yilda   Buxoroda   bo’lgan   ingliz   sayyohi   Antoni   Jenkinson   ham   o’z
ma’lumotlarida   Buxoro   shahrida   har   yili   yirik   savdogarlar   qurultoyi   bo’lishi,   bu
yerga   Hindiston,   Eron,   Balx,   Rossiya   va   boshqa   mamlakatlardan   katta   -katga
savdo karvonlari kelishini yozib qoldirgan edi.
9
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b	
ʻ
18 1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar.
XIV   asrning   boshlarida   Movarounnahrning   Muhammad   Shayboniyxon
tomonidan   bosib   olinishi   bu   hududlarning   xon   urug‘i   vakillari   bo‘lgan   o‘zbek
sultonlari tomonidan bo‘lib olinishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon
ba’zi   qabila   boshliqlariga   ma’lum   mulklarni   ham   bergan.   XVI   asrning   60-
yilllaridan   boshlab   Buxoro   shayboniylar   davlatining   ma’muriy-siyosiy   markazi
sifatida   e’tirof   etilgannidan   so‘ng   qonun   kuchiga   ega   bo‘lgan   barcha   hujjatlar
Buxorodan   chiqarilgan.   Davlatdagi   murakkab   boshqaruv   apparatini   tashkil   etgan
ko‘p sonli amaldorlar guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan.
Ma’muriy   jihatdan   Buxoro   xonligi   viloyatlar   va   tumanlarga   bo‘lingan.
Mirza   Devonning   ma’lumot   berishicha,   Buxoro   xonligi   boshqaruvida   o‘ziga   xos
an’ana   va   qonunlar   o‘rnatilgan   bo‘lib,   joylardagi   yuqori   mansabga   ega   bo‘lgan
zodagonlar davlat boshlig‘i tomonidan hokimlikka ko‘tarilgan.
Yirik   hududlarda   tashkil   topgan   shayboniylar   davlati   xon   tomonidan
boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining somoniylardan
temuriylargacha   bo‘lgan   davrida   qaror   topgan   davlat   boshqaruvi   qonun-qoidalari
hamda xususiyatlari bilan birgalikda ko‘chmanchilarga xos an’analar ham mavjud
bo‘lgan. Xon-cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman
hokikimlari   hamda   nufuzli   qabila   boshliqlarini   birlashtirganidan   so‘ng   mustaqil
siyosat   olib   borgan.   Ammo,   ayrim   viloyat   hokimlari   mavqei   kuchayib   markaziy
hokimiyatga   bo‘ysunmay   qo‘ygan   holatlar   ham   bo‘lib   turgan.   Bunday   holat
19 ayniqsa   Abdullaxon   II   davrida   kuchayib   bo‘lib,   u   buysunmas   hokimlarning
barchasini zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi.
Shayboniylar   davlati   boshqaruvida   islomiy   odat   va   shariat   qonun-
qoidalariga qattiq rioya qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga emas,
balki   suloladan   eng   ulug‘   yoshli   shaxsga   o‘tish   tartibi   dastlabki   shayboniylar
davrida   saqlanib   qolgan   bo‘lsada,   XVI   asrning   40-yillaridan   boshlab   vorisiylikda
otadan   bolaga   o‘tish   an’anasi   kuchayadi   hamda   Abdullaxon   II   davrida   aniq   bir
shaklga tushadi. Ammo, bu holat uzoq davom etmadi.
Davlat   boshqaruvida   xon   saroyidagi   oliy   darajali   amaldorlardan   tashkil
topgan   markaziy   boshqaruv   hamda   viloyatlar   va   tumanlar   qo‘lida   mahalliy
boshqaruv asosiy  o‘rinda turar  edi. Tabiiyki, xon ular  yordamida  hamda bevosita
ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan.
Ilgarigi   sulolalar   davrida   bo‘lgani   kabi   shayboniylar   davrida   ham   eng   oliy
davlat   idorasi-dargoh   hisoblangan.   Dargoh   tepasida   xon   turgan   bo‘lib,   bu   idora
saroy   devonida   jamlangan   hamda   davlatning   ichki   va   tashqi   hayotiga   oid   barcha
masalalarni hal qilgan 10
.
Chunonchi,   davlatning   oliy   darajali   amaldorlari   a’zo   hamda   odatda   bosh
vazir   tomonidan   boshqariladigan   bu   mahkama   davlatning   siyosiy,   moliyaviy,
harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan
qarorlar   xonning   tasdig‘i   bilan   kuchga   kirib,   hayotga   tadbiq   etilgan.   Ta’kidlash
joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi  kabi oliy
darajali   saroy   amaldorlari,   nuyon,   tug‘begi,   kutvol,   dorug‘a,   qurchiboshi   kabi
harbiy   amaldorlar,   jo‘ybor   shayxlari,   sadrlar,   shayxulislom   kabi   diniy
ulomolarning   fikrlari   va   manfaatlari   ham   qarorlar   qabul   qilinishida   muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan.
Shayboniylar   davlat   boshqaruvidagi   muhim   vazifalardan   biri   naqib
hisoblangan.   Naqiblik   mansabi   xon   huzurida   juda   katta   vakolatlarga   ega   bo‘lib,
naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga ko‘ra,
rasmiy   qabul   marosimlarida   naqibning   oliy   hukmdordan   chap   tomonda   birinchi
10
 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ
20 bo‘lib   joy   olishi   naqibning   dargohdagi   yuksak   martabasidan   dalolat   beradi.
Shuningdek,   xon   tomonidan   chiqarilgan   farmon   va   yorliqlarda   ham   naqibning
nomi   birinchi   bo‘lib   zikr   etilgan.   Naqibga   davlatning   ichki   va   tashqi   siyosati
hamda   harbiy   masalalarda   oliy   hukmdorning   birinchi   maslahatchisi   sifatida
qaralgan Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o‘z
naqibini jo‘natgan.
Harbiy   yurishlarni   uyushtirish,   urushlarni   davom   ettirish   yoki   to‘xtatish,
raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o‘rganish kabi vazifalar ham naqibga
yuklatilgan   hamda   xon   uning   maslahatlari   bilan   qaror   qabul   qilgan.   Manbalarga
ko‘ra,   naqiblarga   o‘ta   ma’suliyatli   bo‘lgan   elchilik   vazifalari   ham   yuklatilgan.
Shayboniy   hukmdorlari   naqiblik   lavozimiga   asosan   payg‘ambar   avlodlari
hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar.
Shayboniylar   davlatidagi   muhim   mansablardan   yana   biri   otaliqdir.   Bu
mansabga   tayinlangan   shaxs,   avvalo,   voyaga   yetmagan   shahzodaning   tarbiyasi
uchun   mas’ul   bo‘lgan.   Mazkur   lavozim   egasi   shahzodaga   otaliq   qilib,   otasining
o‘rnini bosadigan darajada tarbiya bergan 11
.
Otaliqlar   shahzodalarga   mulk   qilib   berilgan   viloyatlardagi   xon   hokimiyati
siyosatini belgilash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lganlar. Xonlar
voyaga yetmagan shahzodalarga viloyatlarni mulk sifati taqsimlab berganda ularni
doimiy   nazorat   qilish   uchun   o‘zining   ishonchli   kishilarini   otaliq   qilib   tayinlagan.
Bunday   hollarda   shahzodalar   voyaga   yetguniga   qadar   ma’lum   viloyatlardagi
boshqaruv   ishlari   otaliqlar   qo‘lida   bo‘lgan.   Otaliqlar   amalda   butun   bir   viloyat
taqdirini, uning markaziy hokimiyat bilan munosabatlarini hal qilganlar.
Davlat ishlarida ko‘kaldosh (aynan ma’nosi-bir onadan sut emgan) mansabi
ham   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan.   Ko‘kaldoshlar   davlat   bilan   do‘stona   va
dushmanlik   munosabatida   bo‘lganlar   haqida   ma’lumotlar   to‘plagan.   Shuning
uchun   ham   ko‘kaldosh   dargohning   eng   ishonchli   kishilaridan   hisoblanib,   bu
amaldagi   kishilarning   vazifasi   mamlakatda   oliy   hukmdor   olib   borayotgan   siyosat
daxlsizligi,   unga   fuqaroning   munosabatlarini   o‘rganishdan   iborat   bo‘lgan.
11
 Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq.2001.219-bʻ
21 Ko‘kaldoshlar  yuqori  mavqega ega bo‘lib, badavlat  kishilar bo‘lgan. Toshkent  va
Buxoroda ko‘kaldoshlar o‘z mablag‘lari hisobidan madrasa qurdirgani ma’lum 12
.
Xon   yasovuli   lavozimidagi   shaxslar   sulola   ichki   munosabatlariga   oid
bo‘ladigan   tadbirlarni   boshqarib   turgan.   Chunonchi,   oliy   hukmdor   bilan
shahzodalar   o‘rtasidagi   munosabatlarni   o‘rnatilgan   tartib   asosida   yo‘lga   qo‘yish,
xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini xonga yetkazish
kabi tadbirlar shular jumlasidandir.
Shayboniylar   xonlari   hayotida   ovchilik   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan.
Shuning   uchun   ham   xon   huzuridagi   qushbegi   yoki   amiri   shikor   lavozimi
ma’suliyatli hisoblangan.
Amiri   shikorning   vazifasi   xon   va   sultonlarning   ovlarini   uyushtirib   turish
bo‘lgan.   Ov   qilinadigan   joy   atrofidagi   qishloqlar   aholisi   o‘z   ot-ulovi,   qurol-
aslahasi  bilan kelib xon va sultonlarning ov o‘tkazishlarida ularga yordam berish,
ular   qo‘nib   qolganlarida   qo‘noq   hamda   oziq-ovqat   bilan   ta’minlash   ishlari   ham
qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili bilan aytganda, “turli ovchi qushlar
(lochin,  burgut-E.B.),  tozi   itlar  va   boshqalar”  ni  tayyorlash  ham  amiri   shikorning
zimmasida bo‘lgan.
Davlat   dargohidagi   xavfsilikni   ta’minlash,   ichki   tartib   qoidalar,   keldi-
ketdidan   xabardorlik   eshikog‘aboshi   lavozimidagi   shahs   zimmasida   bo‘lgan.
Ushbu   mansab   chap   eshikog‘aboshi,   o‘ng   eshikog‘aboshi,   eshikog‘aboshi   kabi
lavozimlarga taqsilanib, bu xizmat vakillari urush paytlarida oliy hukmdorning eng
muhim harbiy topshiriqlarini ham bajarib borganlar.
Umuman   olganda,   A.Ziyo   tadqiqotlariga   ko‘ra,   o‘sha   zamonlarga   xos
ravishda   davlatning   biror-bir   xizmat   idorasi,   xizmat   turi   namoyondalari   urush
paytlarida   o‘zlarining   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   vazifalariga   qo‘shimcha   ravishda   harbiy
faoliyat   bilan   ham   shug‘ullanib   kelganlar.   Bu   holatni   miroxo‘r   (oliy   hukmdorga
tegishli   yilqi,   ot-ulov,   ularning   ta’minoti   kabilarga   mas’ul),   shig‘ovul   (   chet   el
elchilarini  qabul  qilish  bo‘yicha  maxsus  xizmat  boshlig‘i), qushbegi,  chuhraboshi
12
 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ
2018. – 208 b
22 (maxsus   harbiy   qism   boshlig‘i),   bakovul,   dasturxonchi   kabi   xizmatlar   faoliyati
orqali   ham   ko‘rishimiz   mumkin.   YA’ni,   ular   o‘z   idoraviy   vazifalaridan   tashqari
harbiy yumushlarni ham bajarib kelganlar.
Mamlakatning   siyosiy   hayotida,   davlat   boshqaruvida   harbiy   ma’muriy
amaldorlar, yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining (umaro) ham o‘rni katta edi.
Dargohdagi harbiy ishlar  bilaan bog‘liq chuhraboshi  va qurchiboshi  (qurol-aslaha
xizmati boshlig‘i) vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, tug‘begi kabi
xizmatlar ham bo‘lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib
olish   uchun   qilinadigan   istilochilik   yurishlarda   qo‘shinlarning   soni,   harbiy
tayyorgarligi,   qo‘shin   boshliqlarining   qo‘mondonlik   mahorati   kabilar   katta
ahamiyat kasb etgan 13
.
Shayboniylar davlati boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari,
ulamolar,   shayxlar   va   xojalarning   ham   mavqei   katta   bo‘lgan.   Eng   kuchli
hukmdorlar   ham   ulamolar   bilan   hisoblashishga   majbur   bo‘lganlar.   XVI   asrning
boshlarida Shayboniyxon yirik din peshvolarning  davlat  ishlariga siyosiy  ta’sirini
anchagina   pasaytirishga   muvaffaq   bo‘lgan   va   diniy   hamda   dunyoviy   hokimiyatni
o‘z   qo‘l   ostida   birlashtirgan   edi.   Oradan   ko‘p   o‘tmasdan   Buxoro   xonliligining
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida, ayniqsa Buxoro shahrida yirik din
peshvolarining   ta’siri   yana   kuchayadi.   Bu   davrda   ayniqsa,   Buxoro   yaqinidagi
Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketadi.
XVI   asrning   o‘rtalaridan   boshlab   Jo‘ybor   shayxlari   oliy   hukmdor   taqdirini
hal   qilish   darajasidagi   mavqega   ko‘tariladilar.   Qishloqlarda   katta-katta   yerlarga,
shaharlarda esa yirik ko‘chmas mulklarga ega bo‘lgan shayxlar yirik zodagonlar va
amaldorlarga   ham   o‘z   ta’sirini   o‘tkazganlar.   Manbalarga   ko‘ra,   zabardast
shayboniylar   hukmdorlaridan   biri   bo‘lgan   Abdullaxon   II   ham   avval   Xoja   Islom,
keyin   esa   Xoja   Sa’dlarning   siyosiy   va   xo‘jalik   faoliyatini   qo‘llab-quvvatlashga
majbur   bo‘lgan.   Shayx-ul-islom   ham   jo‘ybor   shayxlari   xonadonidan   saylangan.
Din   peshvolari   orasida   shayx   ul-islom,   sadr,   qozi   kalon,   mufti   kabi   diniy
13
 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ
2018. – 208 b
23 mansablarning mavqei ancha yuqori bo‘lgan.
Harbiy qurilish va boshqaruv. Shayboniylar davlatida, siyosatida, boshqaruv
ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, qo‘mondonlar va amirlarning harbiy
mahorati katta ahamiyatga ega edi. Barcha shayboniy hukmdorlari harbiy siyosatni
Dashti   Qipchoq   o‘zbeklarining   an’analariga   asoslanib   olib   borganlar   hamda   bu
jarayonda   zarur   hollarda   zudlik   bilan   to‘planadigan   ko‘p   sonli   qo‘shinlarga
tayanganlar.   Undan   tashqari   shayboniylar   ichki   va   tashqi   xavfni   bartaraf   etishda,
davlat sarhadlarini kengaytirish uchun qilinadigan yurishlarda qo‘shinlarning soni,
harbiy  tayyorgarligi,  jang  usullari,  qurol-yarog‘lar,  qo‘shin   boshliqlarining  harbiy
mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar 14
.
Shayboniylar   davlatida   qo‘shni   to‘plash,   qo‘shinning   ta’minoti,   uning
tarkibi,   qo‘shinni   jangga   tayyorlash,   qurol-aslahalar,   harbiy   va   qorovullik
xizmatini   o‘tash,   harbiy   harakatlarni   olib   borish   asosan   Chingizxon   va   Amir
Temur   qo‘shinlarining   harbiy   tuzilishiga   asoslangan   bo‘lib,   unga   Shayboniyxon
tomonidan   dasht   o‘zbeklariga   xos   bo‘lgan   ayrim   o‘zgarishlar   kiritilgan.   Qurol-
aslahalarning o‘zgarishi esa Abdullaxon II davriga to‘g‘ri keladi 15
.
Harbiy   qo‘shin   asosan   otliq   va   piyoda   askarlardan   tashkil   topgan.   Harbiy
harakatlar   davrida   qo‘shin   o‘q-yoy,   uzun   nayza,   qilich,   gurzi,   uzun   dastali   jang
boltasi   (tabarzin),   changak   kabi   asosiy   hujum   qurollaridan   foydalangan.
Abdullaxon   II   davrida   pilta   miltiqlar   paydo   bo‘lgan.   Qo‘shinda   himoya   vositasi
sifatida   qalqon   (sipar),   hamda   temir   simdan   mayda   qilib   to‘qilib,   usti   ipak   va
baxmal mato bilan yopilgan sovut (jovshan)  yoki jiba (jeva)-temir yoki po‘latdan
ishlangan maxsus kiyim kabilardan foydalanilgan.
Shayboniylar qo‘shinining oliy bosh qo‘mondoni xonning o‘zi hisoblangan.
Alohida bo‘linmalar-o‘ng qanot, so‘l qanot, qalb, qorovul va hirovullarga xonning
o‘g‘illari, qarindoshlari yoki jangda sinalgan, tajribali va dovyurak nuyonlar (yoki
sultonlar)  boshliq qilib tayinlangan. Ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi  Shayboniylar
qo‘shini   ham   o‘n   minglik   (tuman),   minglik,   yuzlik,   o‘nlik   bo‘linmalarga
14
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ
15
 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,	
ʻ
2018. – 208 b
24 bo‘lingan 16
.
Shayboniylar   qo‘shini   asosan   qalb   deb   ataluvchi   markaziy   qism,   barong‘or   (o‘ng
qanot)   va   javong‘or(so‘l   qanot)   qismlaridan   va   hirovul   (qo‘shinning   orqa   qismi)
dan tashkil topgan. Manbalarda qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda
o‘g‘lon   deb   ham   eslatiladi.   Qo‘shin   oldida   manglay   deb   ataluvchi   harbiy   qism
yarim   doira   shaklida   saf   tortib   borgan.   Uning   olidida   esa   tez   harakatlanuvchi
kichik jangovor qism ilg‘or bo‘lgan. Shuningdek, umumiy qo‘shin oldida qorovul
deb   ataluvchi   maxsus   qism,   qo‘shinning   o‘ng   va   so‘l   qanotlari   oldida   boruvchi
kichik g‘o‘l deb nomlanuvchi bo‘linmalar hamda qo‘shin ortidan boruvchi maxsus
yordamchi bo‘linma-chanox harakat qilgan.
Qo‘shin   tarkibida   tug‘chi   qism,   ya’ni,   bayroq   ostida   zahirada   turuvchi
(tug‘ni   qo‘riqlovchi)   20-30   ming   kishilik   jangovar   harbiy   bo‘linma   hamda
zabongiri,   ya’ni,   dushman   tomonidan   “til”   to‘tib   keluvchi   maxsus   bo‘linma   va
xabargiri-dushman to‘g‘risida ma’lumot keltiruvchi (razvedka) maxsus bo‘linmalar
ham   bo‘lgan.   Harbiy   yurishlar   paytida   xon   uchun   rasmiy   qabul   marosimlari
o‘tkaziladigan joy-bargoh deb atalgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan
tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Qo‘shinni   yig‘ish   va  yurishga  tayyorlash,  ularning  maoshini  to‘lash  hamda
boshqa   tashkiliy   ishlar   bilan   maxsus   amaldor-tavochi   shug‘ullangan.   Qo‘shinni
qurol-yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldor jevachi bo‘lib, u xonning
qurol-aslahalariga   ham   javobgar   bo‘lgan.   Xon   va   qo‘shin   boshliqlarining   alohida
topshiriqlarini   bajaruvchi   shahslar   yasovul   (Abdullaxon   II   davrida-muboshir)   deb
atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo‘riqlovchilar qurchi, xon bayrog‘ini ko‘tarib
yuruvchilar   yalov   bardor   deb   nomlangan.   Abdullaxon   II   davrida   qo‘shinga
zambaraklar   joriy   etilgan   bo‘lib,   qo‘shinda   to‘pchiboshi   mansabi   paydo   bo‘ladi.
Harbiylar ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo
turlari   maxsus   harbiy   sudyalar-qozi   askar   hamda   mufti   askar   tomonidan   ko‘rib
chiqilgan.
16
 Ziyo A.O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-bʻ
25 II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY
TARAQQIYOT
2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan   turli   soliqlar   olinar   edi,   asosiy   yer   solig’i   -   xiroj   hisoblanib,   ho’kizdan–
foydalangani   uchun   –   zakot   to’lanardi.   Amaldorlarning   maoshlari   uchun   –
zobitona degan soliq  yig’ilardi, qo’shinlarni  saqlash  uchun  butun aholidan harbiy
soliq undirardi, bog’lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan 17
.
Ishlab   chiqarishga   kelsak,   Shayboniylar   zamonida   ham   tikuvchilik,
kulolchilik,   temirchilik,   qurolsozlik,   zargarlik,   duradgorlik,   qog’oz,   qurilish
ashyolari   kabi   bir   qator,   sohalar   faoliyat   ko’rsatib   ichki   va   tashqi   bozorda
sotiladigan   turli   xildagi   mahsulotlar   tayyorlangan.   Bu   mahsulotlar   (ipak,   jun,   ip
gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako’l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron,
Xindiston, Arab o’lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan.
Shayboniylar   me morchilik   ishlarida   ham   qator   yodgorliklar   qoldirganlar.‟
Turli   maqsadga   mo’ljallangan   qurilish   ishlarini   amalga   oshirganlar.   Bu   borada
nafaqat  sulola namoyandalari, balki  o’z davrining ko’zga  ko’ringan katta moddiy
17
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b	
ʻ
26 imkoniyatiga   ega   kishilari   ham   chetda   qolmaganlar.   Chunonchi,   Samarqanddagi
Muhammad   Shayboniy   qurdirgan   Xoniya,   Abu   Said   Kalbobo   ko’kaldosh   nomi
bilan   bog’liq   madrasalar,   Buxoroda   shahar   devorining   ta’mirlanishi,   Mir   Arab.
Abdulloxon,   Modarixon,   Juybor,   Fatxulla   Qushbesh   madrasalari,   Kalon,   Xoja
Zayniddin,   Abdullaxon,   Chorbakir   masjidlari,   Toshkentda   Ko’kaldosh   madrasasi,
Baroqxon   madrasasi,   Turkistonda   Muhammad   Shayboniyxon   masjidi   va   ko’plab
mana   shunday   madrasa-yu,   masjidlar   turli   shaharlarda   qurilgan   karvonsaroylar,
bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar 18
.
Manbalarda  yozilishicha,  birgina  Abulloxon  II   davrida   mintaqada   bir  ming
bitta ravot va sardoba qurilgan ekan.
Shayboniylar   davrida   fan   va   madaniyatning   rivojlanishida   mazkur   sulola
namoyandalarning   tutgan   o’rni   katta   bo’lgan.   Avvalo,   ularning   o’zlari   nihoyatda
o’qimishli   shaxslar   edilar.   Chunonchi,   Muhammad   Shayboniyxon,
Ko’chkinchixon,   Ubaydulloxon,   Abdulazitzxon   kabi   Shayboniylar   turkiy   va
forsiyda   she r   bitganlar.   Diniy   va   dunyoviy   ilmlarda   yetarli   salohiyatga   ega‟
bo’lganlar.   Muhammad   Shayboniyxon   yoshligida   ta’limni   Buxoro   madrasasida
olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar
chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum.
Shayboniylar   davrida   ham   tarix   ilmi   juda   rivoj   topgan.   XVI   asr   tarixini
yoritib   beruvchi   “Tavorixi   guzidai   nusratnoma”,   Mulla   Shodiyning   “Fathnoma”,
Binoiyning   “Shayboniynoma”,   Muhammad   Solihning   “Shayboniynoma”,
Abdulloh   Nasrullohning   “Zubdat   al-asror”,   Fazlulloh   Ro’zbekxonning
“Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish
Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir.
Bundan   tashqari   Muhammad   Shayboniyxon   davrida   Binoiyning   “Ajoyib   ul
Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa
yasaladi.
XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI
asrga   kelib   o’z   mavqieni   yo’qotdi,   avval   Shayboniy,   keyinchalik   esa   Eron   shohi
18
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b	
ʻ
27 Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi.
Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga
ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki
Eron,   Afg’oniston,   Hindiston   shaharlaridan   ham   bu   yoki   u   sohalarning
ishtiyoqmandlari   kelar   edilar.   Natijada   bu   o’lkada   o’sha   zamon   madaniyati   va
adabiyotining   turli   sohalarida   ancha   –   ko’zga   ko’ringan   vakillar   yashab   ijod
etishgan.
XVI   asrda   Movarounnahrda   adabiyot,   tarix   fani   me morchilik   va   tasviriy‟
san at   rivojlanib  bordi.  Poeziya   juda  ravnaq   topdi.  Hasan   Buxoriy  Nisoriy   (1566	
‟
yil)ning   “Muzakkir   ul   -   ahbob”   va   Mutribiyning   (1604   –   1605   yillar)   “Tazkiroti
Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir21.
Bularda   Samarqand,   Buxoro,   Toshkent   va   O’rta   Osiyoning   boshqa   shaharlarida
yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining nomlari keltirilgan.
Antologiya   tuzilishi   bu   davrda   aholining   madaniy   saviyasi   yuksak   ekanligini
ko’rsatadi 19
.
XVI   asrning   birinchi   yarmida   Movarounnahrda   O’zbek   tilida   adabiy   va
tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma”
shu   sohadagi   ilk   asarlaridandir.   Muhammad   Solihning   “Shayboniynoma”   dostoni
ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’I va
ishtiroki   bilan   yozilgan   bo’lsada,   har   holda   O’rta   Osiyo   xalqlarining   tarixi,
etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z
ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va
olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi:
“…   sahovatliligi,   mardligi,   talantligi,   fanga,   san atga   muhabbati   va   ular   bilan	
‟
muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”.
Bobur   12   yoshidan   boshlab   umrining   oxirigacha   deyarli   uzluksiz   urush   va
yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan
19
 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-b	
ʻ
28 hamda ajoyib iste dodi bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib‟
yashagn edi. U qaerda bo’lmasin, doimo ilm – fan, san at va adabiyot oqillari bilan	
‟
yaqindan   aloqa   bog’lar,   ularga   homiylik   qilar   va   turli   ilmiy   –   adabiy   suhbatlar
hamda munozaralar uyushtirar edi 20
.
Bobur   16   –   17   yoshlaridan   boshlab,   badiiy   ijodiyot   bilan   shug’ulanadi.   U
“Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so’zlar ekan,
“ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g’azal tugamaydir erdim”
deydi.   Bobur   o’zbek   klassik   adabiyotining,   ayniqsa,   Alisher   Navoiyning   boy
adabiy   merosini   hamda   fors,   tojik   adabiyoti   ustoz   san atkorlarining   adabiy	
‟
tajribalarini   o’rganadi.   Boburni   eng   yirik   va   eng   ajoyib   asari   uni   butun   dunyoga
tanitgan.   Yevropa   sharqshunoslari,   jumladan,   X.   Vamberi   tomonidan   Yuliy
Sezarning   komentariyalari   bilan   bir   qatorga   quyilgan   kitobi   “Boburnoma”dir.   Bu
39   asar   tarixiy   manba   bo’lishi   bilan   birga   o’zbek   prozasining   qimmatli
yodgorligidir,   shu   bilan   birga   “Boburnoma”   geografiya,   etnografiya,   tabiat,   xalq
meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi.
Boburning   “Boburnoma”dan   tashqari   yana   bir   qancha   asarlari   bor,   bular
islom   dini   huquqshunosligi   va   shariyat   aqidalarini   bayon   etuvchi   “Mubayyn”
nomli   she riy   risolasi   “Validiya”   nomi   bilan   atalgan   tasavvufga   oid   kitobi   “Xatti	
‟
Boburiy”   nomi   bilan   mashhur   bo’lgan   alfabit   jadvalidan   iborat.   Shular
jumlasidandir.  Abdulla  ibn  Muhammadning  “Zubdat  ul  asror”  nomli   tarixiy  asari
XVI   asrning   birinchi   choragida   majburdir.   Unda   Shayboniyxonning   halok
bo’lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib
ko’rsatilgan 21
.
Rashididdin   va   Sharofiddin   Ali   Yazdiyning   tarixiy   asarlari   o’zbek   tiliga
tarjima   qilinadi.   Ulug’bekka   bag’ishlangan   “Muntahabi   Jome”   va   “Tavorixiy
shoxiy”   degan   asarning   o’zbek   tiliga   tarjima   qilinganligi   o’zbek   tilining   ta’sir
doirasi kengayib borganidan dalolat beradi.
O’z   zamonining   tarixiga   doir   “Sharafnomai   shoxiy”   degan   katta   asarini
20
 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,	
ʻ
2018. – 208 b
21
 Ziyo A.O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-b	
ʻ
29 Hofuz   Tanish   Buxoriy   yozgan   bo’lib   siyosiy   voqealarga   boy.   Bu   asarda   O’rta
Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor22.
Shuningdek,   bu   davrda   ayrim   Shayboniy   hokimlari   adabiy   asarlar   yaratishda
qatnashganlar.   Shayboniyxonning   o’zi   ham   o’z   zamonasining   o’qimishli   odami
edi.   Bu   haqda   X.   Vamberi   shunday   yozadi,   u   har   holda   o’zining   Eroniy
dushmanlari   tarafidan   ta’sir   etilganidek,   nimani   hohlasa,   shuni   bajarib   yuruvchi
vahshiy   bir   kimsa   emas   edi.   Masalan,   u   zamonning   ruhoniy   ulamolariga   katta
hurmat,   hatto   bolalarcha   itoat   qilib,   barcha   urush   safarlarida   o’zi   bilan   barobar
kichkina   go’zal   kutubxonasini   olib   yurar,   Temur   kabi   bu   ham   doimo   diniy
munozaralarga   qatnashgan.   Qur onning   ba’zi   bir   oyatlari   haqida   Hirotning‟
nimqadam   tafsifchilari   bo’lgan   qozi   Ixtiyor   va   Muhammad   Yusufga   e tiroz   ham	
‟
bildirgan edi.
Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she rlar yozmagan,	
‟
balkim   go’zal   she rlar   yozgan.   Shayboniyxon   tomonidan   1508   yilda   yozilgan,	
‟
chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr  ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy
qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi
kutubxonasida   saqlanmoqda.   Bu   qasidaning   bir   joyida   Shayboniyxon   shunday
deydi:
Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il,
Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho.
Tetri gar berdi seta Eroniy Turon,
Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho
Shayboniyxonning   she rlar   to’plami   bo’lgan   “Devon”   191   varaqdan   iborat	
‟
bo’lib,   bugun   Turkiyaning   Istambul   shahridagi   To’nqoni   saroyi   kutubxonasida
saqlanmoqda.   Sakkokiy,   Gadoiy,   Navoiy   an anasidagi   klassik   chig’atoy   Turkiy	
‟
she riyatini   davom   ettirgan   Shayboniyxonning   she rlarida   diqqatni   o’ziga   jalb	
‟ ‟
qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim
tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari
nomini   o’z   she rlarida   Shayboniyxonga   qadar   ko’p   ishlatgan   boshqa   shoir   yo’q	
‟
desak sira yanglishmaymiz. Masalan:
30 Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim,
Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim,
Yoki Buxoro haqida yizilgan
Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin.
Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin.
Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir.
Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh
berilgan   “Hisob   usullari   risolasi”   XVI   asrga   mansub   asardir.   1593   yilda   Amin
Ahmad   Roziy   “Haft   iqlim”   (Etti   iqlim)   degan   jo’g’rofiy   –   biologic   lug’at   tuzdi.
Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu
vaqtlarda   yozilgan.   Bu   davrda   meditsina   sohasida   qilingan   ilmlar   sezilib   turardi.
1541   yilda   Muhammad   Husayn   Ibn   Al   –   Me roni   as   -   Samarqandiy   tibbiy   va‟
farmakalogiya   ruyxatiga   oid   ilmiy   asar   yozib,   o’ta   dorivor   o’simliklardan   dori
tayyorlash   va   saqlash   uchun   ishlatiladigan   idishlarning   rangdor   nafis   syr atlar	
‟
ilova 41 qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z
kasalliklarini   davolash   ishlari   bilan   shug’ullanganliklarini   bilamiz.   Ko’z   tabibi
Shoh   Ali   ibn   Sulaymon   Navro’z   Ahmadxon   huzurida   ishlagan.   Samarqandda
Ko’chkinchixon   zamonida   Hirotlik   tabib   Sulton   Ali   ishlagan.   U   kasalliklar   va
terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan.
Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga qiziqish
zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan.
XVI   asrda   hattotlik   san ati   juda   yuqori   darajada   rivojlandi.sulton   Ali	
‟
Mashxadiy,   Mir   Ali   Xiraviy,   Muhammad   ibn   Ishoq,   ash   Shixobiy   va   boshqalar
mashhur   xusnixat   ustalari   edilar.   1586   –   1587   yillarda   Darvesh   Muhammad   ibn
Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san ati nazariyasiga oid asar yozgan	
‟ 22
.
Bu   davrda   yozilgan   asarlar   suratlar   bilan   bezatilgan.   Bunday   asarlar   jumlasiga
“Fathnoma”,   “Tarixi   Abulxayrxoniy”   1521   yilda   tuzilgan.   Alisher   Navoiy
asarlarining   ruyxati   1562   –   1563   yilda   ko’chirilgan   “Tavorixi   guzidayi
nusratnoma”ni  ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni  bezashda  ishlatilgan minatyuralar
22
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b	
ʻ
31 O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi23.
Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda
O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi.
Shayboniylar   xuddi   Temuriylar   singari   nihoyatda   o’qimishli   madrasa   ta’limini
olgan,   dunyoviy   va   dininy   bilimlarni   egallagan,   harbiy   san atda   ham,   she riy‟ ‟
san atda   ham   iste dodli,   ijodkorlar   bilgan,   hatto   forschani   go’zal   yozishni	
‟ ‟
mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan.
Shayboniylar   davrida   ilm   –   fan,   madaniyat,   adabiyot   va   san at,	
‟
me morchilikning   ravnaq   topishida   sulola   vakillarining   ibratli   shaxsiy   ta’sirlari	
‟
ham   zarvorlidir.   Mamlakatning   turli   tomonlaridan   taniqli   shoir,   tarixchi   va
olimlarning   Shayboniyni   qora   tortib,   panoh   izlab   Buxoroga   kelishlari   va
layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari,
izzat   –   ikrom   topishlarining   boisiham   ana   shundadir.   Muhammad   Shayboniyxon,
Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan,
o’zbekcha va forscha she rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda	
‟
42   va   astronomiya   bilan   shug’ullangan.   Abdullaxon   II   Qur oni   karimni   tafsir	
‟
qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga
sazovor   bo’lgan….Bu   ta’rifu   tavsiflarimiz   shunchaki,   quruq   gaplar   emas,   balki
o’sha   davrda   zamondoshlari   bo’lmish   taniqli   mualliflar   tomonidan   yozib
qoldirilganxolis   fikrlardir.   Misol   tariqasida   bu   bu   kitoblardan   ayrimlarini
Kamoliddin   Binoiyning   “Shayboniynoma”,   Fazlulloh   ibn   Ro’zbexonning
“Mehmonnomai   Buxoro”   va   “Suluk   al   -   muluk”,   Mulla   Shodining   “Fathnoma”
(Shayboniyxonning   tarjimoiy   holi   she riy   tarzda   hikoya   qilinadi)   va   Tavorixi	
‟
guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali
Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad
al   –   Buxoriyning   “Shartnomai   shohiy”   (bu   asar   “Abdullanoma”   nomi   bilan
mashhur),   Muhammad   ibn   Valining   “Bahr   ul   –asror”,   Zayniddin   Vasifiyning
“Badoe   ul   vaqoe”   degan   asarini   keltirishimiz   mumkin.   Bu   ruyxatini   yana   davom
ettirish   mumkin,   lekin   shu   nomi   tilga   olingan   mumtoz   tarixiy   va   memuar
asarlarning   o’ziyoq   shayboniylar   davrida   ham   bo’lganidek,   tarix   fani   ancha   rivoj
32 topganini   ko’rsatadi.   Biroq   farqi   shundaki,   temuriylar   davrida   tarixiy   kitoblar
ko’plab   forscha   yozilgan   bo’lsa,   shayboniylar   zamonida   esa   o’zbek   tilida   ham
ta’rif etiladi.
2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot
Shayboniyxon   vafotidan   soa’ng   uning   avlod-ajdodlari   oa’rtasida   toj-u   taxt,
hokimiyat,   mol-dunyo   va   davlat   talashib   oa’zaro   qonli   urushlar   ayj   oldi.   1510-
1530- yillarda Shayboniyxonning amakisi Koa’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga
oa’ga’li   Abdusaid   (1529-1533)   va   jiyani   Ubaydullaxon   (1533-1539)   merosxoa’r
boa’ldi.   Abdullaxon   I   ning   qisqa   hukmronligidan   (1539-1540)   soa’ng
Movarounnahrda   qoa’shhokimiyatchilik   vujudga   keldi.   Bunga   sabab,   Buxoroda
Ubaydullaxon   oa’ga’li   Abdulazizxon   (1540-1550),   Samarqandda   esa
Koa’chkinchixon   oa’ga’li   Abdullatifxon   (1540-1551)   taxt   boshqarganlar.
Hokimiyat   talashib   kurash   mis-li   koa’rilmagan   choa’qqiga   koa’tarildi.
Shayboniyxon   avlodlarining   har   birida   10-12   tadan   oa’ga’il   farzand   boa’lib,
ularning   har   biri   taxt   uchun   vorislik   qilishga   daa’vogar   edi.   Shu   bois   Movaroun-
nahr   hududi   bir   necha   boa’laklarga   boa’linib   ketdi.   Karmana   va   Miyonqala’ada
Iskandar   Bahodir,   Balxda   Pirmuhammad,   Qarshida   Sulton   Qilich   Qora,   Hisorda
Shayboniyxonning   nabirasi   sulton   Burhon   hokimlik   qiladi.   1556-   yilda
33 Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon3 qoa’lga kiritib, Navroa’z
Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi26.
1550-yiIda   Sulton   Abdulazizxon   vafot   etgach,   oa’nlab   sultonlar,   beklar   va
amirlar   Buxoro   taxti   uchun   kurashni   avjiga   mindirdilar.   Dastlab   Buxoro
Shayboniyxonning   nabirasi   Sulton   Muhammadyorga   tegdi,   lekin   u   bir   yil
oa’tmasdan   Pirmuhammad   tomonidan   quvildi.   Pirmuhammadga   qarshi   Baroqxon
va   Abdullatifxonga   sulton   Said,   sulton   Muhammadyor   va   Burhon   sulton
qoa’shiladi.   Ular   birgalikda   Miyonqala’a,   Karmana   va   Qarshiga   yurish
boshlaydilar.
Vahimaga   tushgan   bu   shaharlaraing   hokimlari   qochib   ketadilar.   Faqat
Miyonqala’a   hokimi   Iskandarning   18   yoshli   oa’ga’li   Abdullagina   qala’ada
mustahkamlanib   sultonlaraing   bir-lashgan   kuchlariga   qarshi   yolga’iz   oa’zi
kurashga   otlanadi.   12   kun   davom   etgan   jangdan   soa’ng   sulh   bitimi   imzolanadi.
Bitimga   koa’ra   Abdulla   Balxga   joa’nab   ketishga   majbur   boa’ladi.   1556-yilda
Baroq-xon   vafot   etgach   uning   farzandlari   oa’rtasida   boshlangan   taxt   vo-risligi
uchun kurashga aralashib undan 1 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b –
54.   49   ustalik   bilan   foydalangan   Abdulla   navbatdagi   ga’alabaga   erishadi.   U
quvga’inlik   yillarini   bekorga   oa’tkazmadi.   Eng   obroa’-ea’tiborli   oa’nta   oa’zbek
qabilasi  -qushchi, oa’tarchi, kenagas,  yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga’, bahrin
qabilalari,   shuningdek   joa’ybor   shayxlari   hamda   musul-mon   ruhoniylarining
boshqa   ea’tiborli   va   qudratH   vakillarining   himoyasi   va   qoa’llab-quvvatlashiga
sazovor   boladi.   Abdulla   Ilonoa’tdi   yaqinidagi   jangda   Baroqxonning   oa’ga’il
Bobosulton   va   uning   ittifoqchisi   Toshkent   hokimi   Darveshxonning   birlashgan
kuchlarini   tor-mor   keltiradi.   Abdulla   uchun   Buxoroga   yoa’l   ochiq   edi.   U   Qarshi,
Chorjoa’yni   egallab,   sulton   Burhonni   maga’lubiyatga   uchratib   Buxoroga
tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy
hokimiyat   markaziga   ayla-nadi.   Markazi   Buxoro   boa’lgan   davlat   Buxoro   xonligi
deb atala boshlanadi 23
.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi
23
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ
34 uluga’   boa’lgan   oa’z   amakisini,   soa’ng   otasini   xon   deb   ea’lon   qiladi.   Amalda
Abdullaning   oa’zi   ularning   nomidan   hokimiyatni   idora   etardi.   Otasi   Iskandarxon
1561-yili   xon   deb   ea’lon   qilinadi.   U   1582-yiI   vafotiga   qadar   xonlik   taxtida
oa’tiradi.   Otasi   vafotidan   soa’ng   1583-yil   Abdullaxon   II   oa’zini   rasman   xon   deb
ea’lon   qiladi.   Abdullaxon   (1557-   1598)   hukmron   boa’lgan   davrda
Movarounnahrda   kuchli   markazlashgan   davlatga   asos   soldi.   Uning   butun
hukmronlik   yillari   urush   va   jang-u   jadallar   bilan   oa’tdi.   1557-   yildaShahrisabzni,
1569-yilda   Samarqandni   egalladi.   1558-1572-yillarda   oa’rtada   tanaffuslar   bilan
Badaxshon   uchun   jang   qiladi,   Balx   va   Hisorni   qoa’lga   kiritdi.   1582-   yilda
Toshkent,   Sayram,   Turkiston,   Farga’ona,   1583-yilda   Xuroson,   1595-yilda   esa
Xorazm taslim etiladi.
Abdullaxon   II   Amir   Temurdan   soa’ng   Movarounnahrda   nisbatan   qata’iy
siyosat yurgiza olgan yagona va soa’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini
tiklash   maqsadida   Qozoga’istonning   hozirgi   Qaraga’anda   viloyati   ga’arbidagi,
Sariqsuv   daryosining   Shimolida   joylashgan   Uluga’toqqa   yetibborgach,   toga’
tepasidagi   bir   minorada   bitilgan   quyidagi   soa’zlarga   koa’zi   tushadi:   «Tarix   yetti
yuz   toa’qson   uchinda   qoa’y   yili,   yozning   ora   oyi,   Turon-ning   sultoni   Temurbek
ikki yuz ming cherik bila Toa’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga
yetib, belgi boa’lsun deb bu 50 minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh.
Tangri el kishiga rahmat qilga’ay. Bizni duo bilan yod qilga’ay» 24
.
Mazkur   bitiklar   1391-yili   Amir   Temur   Toa’xtamishxonga   qar-shi   lashkar
tortgan kezi  shu toga’  ustiga chiqib, soa’ng bu yerda bir  minora qurdirib xarsang
toshga   oa’ydirib   yozdirgan   xotira   soa’zlari   edi.   Abdullaxon   II   buyuk   sohibqiron
haqiga   duolar   oa’qittirib,   oa’zi   ham   qarshi   tomonda   bir   minora   qurishga   buyruq
berdi   va   unga   «Kimki   bu   manzilga   qadam   qoa’ysa,   xayrli   duo   ila   bizni   yod
aylasin» soa’zlarini oa’ydirtiradi.a’ Amir Temur Turkiston shahrida Xoa’ja Ahmad
Yassaviy   maqbarasi   va   masjidini   qurdirgani   maa’lum.   Tugallanmay   qolgan   bu
ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi27.
24
 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ
2018. – 208 b
35 Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
Mashhadda,   90-yillarda   Seyiston,   Garmsir   va   to   Xilmand   daryosigacha   boa’lgan
hududlarda   oa’z   saltanatini   oa’rnatdi,   Qandahorni   ham   egallaydi.   Uning   davrida
hozirgi Qaraga’andadan (Uluga’toga’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan
Mashhadgacha   boa’lgan   hududlar   yana   bir   bor   Oliy   hokimiyati   Buxoro   qoa’l
ostida   birlashdi.   Bunday   katta   saltanatga   Amir   Temurdan   soa’ng   Abdullaxon   II
asos   soladi.   Rossiyaliklar   uning   davlatiga   nisbatan   «Buyuk   Buxoriya»   degan
iborani qoa’llashgan edilar.
Ana   shu   davrdagi   Abdullaxon   II   ning   markazlashgan   davlat   tuzish
borasidagi   faoliyati   Hofiz   Tanish   Buxoriyning   «Abdullanoma»   asarida   oa’zining
mukammal ifodasini topgan.
Abdullaxon   zamonida   Buxoro   xonligida   dehqonchilik,   hu-narmandchilik,
savdo-sotiq   rivojlanadi,   madaniy   hayot   ancha   yuksaladi.   Juda   koa’p   suga’orish
inshootlari:   Abdullaxon   bandi,   Tuyatortar   kanali,   Okchopsoy   toa’ga’oni   va   suv
ombori,   Vahshdan   chiqarilgan   koa’plab   ariqlarning   qurilishi   dehqonchilikni
rivojlantiradi.   Bu   vaqtlarda   Buxoro   xonligida   buga’doyning   10   xil   turi,   suli,
qoa’noq, joa’xori, mosh, noa’hat, makkajoa’xori, loviya, sho-li paxta, kunjut, beda,
arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, boga’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik
rivojlangan.   Samar-qand,   Buxoro,   Marga’ilon,   Xoa’jand,   Andijon,   Toshkent,
Jizzax,   Oa’ratepa,   Shahrisabz   va   boshqa   yirik   shaharlarda   hunarmand-chilik
taraqqiy qilgan. 51 Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan maa’lum boa’lishicha,
XVI   asrda   Samarqandda   hunarning   61   turi   mavjud   boa’lgan.   Movarounnahrlik
hunarmandlar zoa’r sana’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar,
aa’lo   navli   qoga’ozlar   ishlab   chiqarganlar.   Buxoro   shahri   bu   vaqtda   ancha
kengaytirilgan,   devor   va   harbiy   istehkomlar   qaytadan   qurilgan.   Shaharda
madrasalar,   xonaqoh   va   karvonsaroylar,   yangi   rastalar   barpo   qilingan.   Shahar
oa’rtasidagi  tim, koa’chalar chorrahasi  ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon
yoa’llarida sardobalar, karvonsaroylar, koa’priklar qurilgan.
Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya
bilan   savdo   va   diplomatik   munosabatlari   rivojlangan.   1572-1578-yillari
36 Hindistonda   Buxoro   xonining   elchilari,   Buxoroda   esa   Hindiston   podshohi
Akbarning elchilari boa’lgan.
Abdullaxon   II   elchilari   1583-yili   Moskvadan   oa’q-dori,   ov   qushlari,   mato
olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan.
Abdullaxon   II   ning   mamlakat   ichki   siyosatidagi,   davlat   boshqaruv   tizimini
mustahkamlash,   ayniqsa,   pul   islohoti   oa’tkazish   yoa’lidagi   faoliyati   natijalari
keyingi   davrlarda   ham   saqlanib   qolgan.   Uning   davrida   Buxoro   yaqinida   Sumitan
(Joa’ybor)   mavzesida   Joa’ybor   xojalaridan   Abu   Bakr   Saa’d   mozori   atrofiga
madrasa,   masjid,   xonaqoh   va   chorboga’,   Buxoroda   madrasa,   hammom,
Govkashon,   Fathulla   qushbegi,   Mirakan,   Xoja   Muhammad   Porso,   Yangi   Chorsu
(1569-1570),   tim   (Abdullaxon   timi),   Karmana   yaqinida   Zarafshon   daryosi   ustiga
koa’prik   (1582)   qurilgan.   Bu   kabi   inshootlar   Toshkent,   Samarqand,   Balh   va
boshqa   shaharlarda   ham   qurilgan.   Turkiston   shahridagi   Xoja   Ahmad   Yassaviy
maqbarasi, masjidi taa’mirlangan.
Abdullaxon   II   ning   nufuzli   amiri   Qulbobo   Koa’kaldosh   sharafiga
Toshkentda Koa’kaldosh madrasasi  qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan
taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur
Abdullaxon kutubxonasi tashkil boa’ladi. Unda mashhur hattotlar Mir AH Hiraviy,
Ahmad   Husayniylar   va   boshqalar   kitob   koa’chirish   bilan   mashga’ul   boa’Iishgan.
Sayid   Hasanxoja   Nisoriyning   «Muzakkiri   ahbob»   asari   Abdullaxon   II   ga
baga’ishlangan.
Bu   davrda   shoir,   adib   va   ilohiyotchi   olimlardan   Mushfiqiy,   Nizom   Muammoiy,
Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti
Zohid,   tabiblardan   mavlono   Abdulhakim   va   boshqalar   yashab   ijod   etgan.
Abdullaxon   II   ning   oa’zi   ham   istea’dodli   shoir   boa’lib   «Xon»   taxallusi   bilan
oa’zbek va fors tillarida shea’r yozgan.
Harbiy   sana’at   taraqqiy   etgan.   Qoa’shin   tarkibini   nayza,   qi-lich,   manjaniq,
shotular   bilan   qurollangan   otliq   va   piyoda   qismlar   tashkil   qilganlar.   XVI   asr
ikkinchi   yarmidan   qoa’shin   Turkiyadan   keltirilgan   pitta   miltiq   va   zambaraklar
37 bilan qurollana boshlagan 25
.
Abdullaxon   II   markazlashgan   davlatni   tuzishda   isyon-kor   zodagonlarni
qattiqqoa’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va oa’zining
bir qator qarindosh-uruga’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har
qancha   qattiqqoa’l   boa’lmasin   siyosiy   tarqoqlik   tartibotlariga   qarshi   kurashda
ojizlik   qiladi   va   bu   tartibotlarning   navbatdagi   qurboni   boa’ladi.   Rivoyatlarga
qaraganda   Abdullaxon   II   oa’ga’li   Abdulmoa’min   tomonidan   1598-yili   zaharlab
oa’ldirilgan.   Bu   ishda   harbiy   zodagonlar   boshliqlaridan   bin   Muhammad   Boqibiy
tash-kilotchilik   qilgan.   Hokimiyatni   zoa’rlik   yoa’li   bilan   otasi   qoa’lidan   olgan
oqpadar   Abdulmoa’min   yarim   yil   oa’tmasdanoq   oa’zi   ham   boshqa   bir   dushman
zodagonlar   guruhi   qolida   (1599)   halok   boa’ldi.   Taxtni   soa’nggi   Shayboniy
hukmdor   Pirmuhammadxon   egallaydi.   Ammo   1601-yili   Samarqand   hokimi   Boqi
Muhammad   bilan   kurashda   u   yengiladi   va   taxtdan   aga’dariladi.   Shu   bilan
Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi  Muhammad boshqa bir sulola -
Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola
-Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan
Shayboniylar   sulolasi   oa’zaro   qirga’inbarot   urushlar   va   oa’zaro   nizolar   oqibatida
qirilib tamom boa’ladi va taxt vorisligiga daa’vogar qohnaydi.
                                                   Xulosa
XV-asr   oxiri   XVI-asr   boshida   Temuriy   mirzolarning   o’rtasida   boshlanib   ketgan
o’zaro   janjallar   taxt   uchun   kurashlar   oqibatida   Temuriylar   davlati   parchalanib
ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar
yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi.
Shayboniylar   davrida   Movoraunnahrda   ye,   suv   munosabatlari   quyidagi
ko’rinishlarga   ega   edi:   Davlat   mulki,   vaqif   xamda   xususiy   mulkdorlardan   iborat
edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar
va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va
chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi.
25
 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ
38 Dehqonchilik   haqida   so’z   yuritganda   avvalo   sug’orish   ishlari   qay   darajada
yo’lga   qo’yilganligini   aytish   joizdir.   Bunda   sug’orish   ishlarida   tabiiy   tayanch
bo’lib   kelgan   an anaviy   manbalar   –   Zarafshon,   Chirchiq,   Sirdaryo,   Amudaryo,‟
Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir.
Masalan:   “Mehmonnomai   Buxoro”   muallifi   Sirdaryo   daryosi   imkonlari
haqida   so’z   yuritar   ekan,   bu   daryoning   kechuv   joylaridan,   irmoqlaridan   ko’plab,
katta-katta   anhorlar   qazilgan   va   suvi   bilan   atrofdagi   ekinzorlar   sug’orilganligini
alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan11 .
Sun iy   sug’oriladigan   yerlar   dehqonchilikni   rivojlantirishda   asosiy   negiz	
‟
hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda, bog’dorchilik va
sabzavotchilik yaxshi edi.
Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan
edi.   Lalmikor   dehqonchilik,   chorvachilik   bilan   birga   olib   borilgan.   Dehqonchilik
uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan.
O’zbekiston   tarixi   darslarida   bu   davrdagi   ijtimoiy-iqtisodiy   va   siyosiy   ahvolni
o’rganish va uni o’quvchilar ongiga singdirish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar
ishida quyidagi xulosalarga keldim.
Birinchidan,   Shayboniyxon   1499-1509-yillarda   olib   borgan   yurishlaridan
keyin butun Movoraunnahr  va Xurosonni  qo’lga kiritdi. Shu tariqa  katta hududni
egallagan Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi.
Ikkinchidan,   Shayboniylar   davrida   etnik   o’zgarishlar   ro’y   berib   dashti
qipchoqdan   ko’chib   kelgan   qabilalar   o’zlari   bilan   “o’zbek”   degan   etnik   nomlarni
olib   keldilar   va   butun   Movoraunnahr   shu   nom   bilan   yuritila   boshlanganligi
aniqlandi.
Uchinchidan,   Shayboniylar   davlatida   katta   qurilish   ishlari   olib   borildi.
Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi
kalon,  Mir   arab  madrasasi,   Abdullaxon,  Ko’kaldosh  kabi  madrasalar  buni  yaqqol
misoli sifatida ko’rsatib berildi.
To`rtinchidan,   Shaybiniylar   davrida   ilm   -   fan   madaniyat   rivojlanib
temuriylar   qodirgan   meros   davom   ettirildi.   Hukmdorlardan   Shayboniyxon,
39 Ubaydullaxon   kabi   shoirlarni   xalqimizning   ma’naviy   merosiga   qo’shgan   hissasi
nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi.
                                    Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b.
2.   Mirziyoev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta'minlash   -   yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b. 
3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.
- T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b. 
II. Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ
40 2. Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqinigaʻ
qadar. T: Sharq. 2001.219-b
3.   Sultonova   G.N.   XVI   asr   ikkinchi   yarmida   Buxoro   xonligining   Qozoq   va
Yorkent xonliklari bilan aloqalari: Tarix fan nomzodi, dissertatsiyasi. T.: 2005.;
4.   Eshov   B.   O zbekistonda   davlat   va   mahalliy   boshqaruv   tarixi.   T.:   Yangi   asr	
ʻ
avlodi, 2012. 510 b
5.   Zamonov   A.T.   Buxoro   xonligining   ko shin   tuzilishi   va   xarbiy   boshqaruvi	
ʻ
(shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. – 208 b.
6.   Zamonov   A.,   Tuxtabekov   K.   Buxoro   xonligida   siyosiy   va   ijtimoiy-iktisodiy
jarayonlar (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. 172 b.
7.   Zamonov   A.,   Aminov   B..   A.Jenkinson.   Rossiyadagi   Moskvadan   Baktriyadagi
Buxorogacha   1558   yilga   sayohat.   /   Tarjima,   kirish,   izoh   va   ko rsatkichlar	
ʻ
tayyorlanib, nashr etilgan. Toshkent: Vauoz. 2017.
8.   Zamonov   A.o rta   asr   tarixiy   shaxslari   hayotining   ayrim   noma lum   sahifalari.	
ʻ ʼ
Ilmiy-ommabop asar. - T.: Bayoz. 2019.
9.   Zamonov   A.T.   Shayboniylar   davlatida   xarbiy   ish:   boshqaruvi,   tuzilishi,
an analari / O zbekiston tarixi. T.: 2014.	
ʼ ʻ
10. Semenov A.A. Markazning tuzilishi haqida insho Buxoro xonligining keyingi
davrlardagi   ma’muriy   boshqaruvi   //   Tarixga   oid   materiallar   Markaziy   Osiyodagi
tojiklar va o zbeklar. jild. II. Stalinobod, 1954 yil;	
ʻ
11.   Pugachenkova   G.A.   K.   Kostyumlar   tarixi   O'rta   Osiyo   va   Eron,   XV-XVI
asrning   birinchi   yarmi.   miniatyuralarga   ko'ra.   //   Markaziy   Osiyo   materiallari
nomidagi davlat universiteti. V.I.Lenin. T.: SAGU nashriyoti, 1956;
12. Mukminova R.G. Insholar 16-asrda Samarqand va Buxoroda hunarmandchilik
tarixi (Monografiya). T.: O zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1976. - B. 234	
ʻ
13. Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). M.:	
ʻ ʻ ʻ
Sharq adabiyoti, 1958 yil.
14. Зияев Х.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). Т., 1965
15. V.V. Bartold O zbek xonliklari. Op. T. II. 1-qism. M.: Sharq adabiyoti, 1963.
ʻ
III Internet materiallari:
41 1. http://www.arxiv.uz;
2. http://www.ziyonet.uz;
3. http://www.uzedu.uz;
42

MUNDARIJA:

Kirish.........................................................................................................................2

I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY AHVOL

1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi

siyosiy ahvol..............................................................................................................4

1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. ..........................................................................................................................10 – 25

II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT

2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim...........................................................26

2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot.....................................39

Xulosa .....................................................................................................................44

Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................................46