Buxoro xonligida shayboniylar davri

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	302.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

4 Продаж

Buxoro xonligida shayboniylar davri

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Buxoro xonligida shayboniylar davri
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1

MUNDARIJA :
Kirish.........................................................................................................................2
I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY
AHVOL
1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol..............................................................................................................4
1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va
unvonlar. .....................................................................................................................
.....10 – 25
II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA
MADANIY TARAQQIYOT
2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va
ta’lim...........................................................26
2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy
hayot.....................................39
Xulosa .....................................................................................................................44
Foydalanilgan
adabiyotlar........................................................................................46
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda
yangi O'zbekiston - Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish, inson manfaati
va erkinliklarini ta'minlash maqsadida keng miqyosli islohotlar izchil davom
ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o'zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt, xalqning
porloq kelajagining kafolati bo'lgan barkamol avlod tarbiyasiga katta e'tibor
qaratilgan. Shu bilan birga, mamlakatimiz xalqining ko'p ming yillik madaniyati,
milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o'zlikni anglash
xalqimizning boy moddiy va ma'naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo'yicha
ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. "Milliy o'zligimizni anglash, Vatanimizning
qadimiy va boy tarixini o'rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish,
gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo'llab-quvvatlashimiz lozim".
Tarix ilmi umuminsoniy qadriyatlar ichida eng asosiysidir. Vatanimiz tarixi va
madaniyatida katta o'rin tutuvchi Shayboniyxon hukmronligi davrini o'rganish,
o'sha davr voqea-hodisalarini, davlat negizini tashkil etgan boshqaruv tizimini
haqqoniy o'rganish bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi 1
.
O'zbekiston davlatchiligi tarixining ajralmas qismi bo'lgan - Shayboniyxon
davrida Movarounnahr va Xurosonning davlatchiligi tarixi masalasini o'rganish
alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur davr O'rta Osiyo hududida temuriylar sulolasi
qo'lida bo'lgan Movarounnahr davlatining inqirozga yuz tutishi oqibatida siyosiy
kurash nihoyatda kuchaygan, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida keskin
o'zgarishlar yuz bergan davr hisoblanadi. Shu bois, o'zbek xalqi davlatchiligi
tarixini o'rganishda nisbatan kam tadqiq etilgan hamda e'tibordan chetda qolib
kelgan shayboniylar sulolasi hukmronligi davri ham o'ziga xos o ringa ega. XVIʻ
1
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b.
3

asrdagi O'zbekiston davlatchiligi tarixi muammolari doimo tadqiqotchilarning
diqqat markazida bo'lib kelgan ersa-da, Shayboniyxon hukmronlik qilgan davrdagi
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixi bo'yicha ilmiy tadqiqot natijalari
sanoqli. Vaholanki, XVI asrda Shayboniyxon o'z davrida qudratli bo'lgan qo'shni
davlatlar safida turadigan markazlashgan davlat barpo etishga uringan va
shayboniylar bunga erishgan edilar.
O'zbek davlatchiligi tarixini o'rganishga jiddiy e'tibor berilayotgan bugungi
kunda Buxoro xonligining tashkil topishi, markazlashuvi, markaziy va mahalliy
boshqaruv hamda unda faoliyat olib borgan mansablar transformatsiyasining o'ziga
xos jihatlari, mamlakatda faoliyat olib borgan mansabdor shaxslar hayoti, ijtimoiy-
iqtisodiy sohada amalga oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning taqsimlanishi bilan
bog'liq an'analar, suv inshootlari va ularning qurilish mexanizmlari, xorijiy
mamlakatlar bilan olib borilgan diplomatik munosabatlar, savdo-sotiq va boshqa
jarayonlarni tadqiq etish va ochib berishga ehtiyoj benihoya katta. Davlatchilikning
muhim tayanchi bo'lgan Shayboniyxon asos solgan xonlikning siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy muammolari tarix fanida maxsus o'rganilmaganligi bois mazkur ilmiy
muammo tadqiqot mavzusi qilib olindi hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga oid masalalarni yoritish mavzuning dolzarbligini
belgilaydi.
Tadqiqotning obekti: Markaziy Osiyoning o'rta asrlar tarixi kontekstida
Shayboniylarning Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan siyosiy
o'rnini tadqiq etish hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti: Shayboniyxon davrida ya'ni XVI asr
Movarounnahr va Xuroson davlatchiligida sulolaviy boshqaruv va boshqaruv
tizimlari mansab unvonlari uning rivojlanishida yuz bergan jarayonlarni ochib
berishdan iborat etib belgilandi.
Tadqiqotning maqsadi: Shayboniylarning Movarounnahr va Xuroson
davlatchiligida tutgan o'rnini tadqiq qilishdan iborat bo'lib, Unda XV asrning
ikkinchi yarmi XVI asrning o'rtalarigacha bo'lgan davrda Movarounnahr va
Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o'zida aks etgan manbalar ham turli
4

davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Tadqiqotning vazifalari: Shayboniylarning Movarounnahr davlatchiligi
tarixida tutgan o'rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o'rganish maqsadida
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
Shayboniyxon davri tarixining o'rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish
va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini o'rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
Shayboniylar davri tarixi va madaniyatiga oid to'plangan ma'lumotlarni o'zbek
xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida
tahlil etish;
Shayboniylar davri tarixi O'zbekiston va Markaziy Osiyoning XVI asrdagi
siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
mavjud ma'lumotlarni qiyoslagan holda Shayboniyxonning siyosiy faoliyatini
o'rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so'nggi
tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga
aniqlik kiritish;
manba va adabiyotlarni tahliliy o'rganib, Shayboniylarning siyosiy
faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o'rganilishi natijalari, tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
o'zbek xalqining o'rta asrlar davlatchiligi tarixida Shayboniyxonning tutgan
o'rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish:
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
XVI asr boshida Shayboniylarning Movarounnahr davlatchiligi tarixida
tutgan o'rni manba va adabiyotlar asosida yoritilib, mintaqada yangi sulola
vakillarining boshqaruvi tartiblari hamda ko'chmanchi va o troq xalqlarʻ
boshqaruvining o'ziga xos bo'lgan an'analariga oydinlik kiritilgan;
Shayboniyxon asos solgan davlat O'zbekiston davlatchiligi taraqqiyotining
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, tarixiy bosqichlarida muhim o'rin tutishi yoritilgan;
Shayboniyxon davlatining markaziy va mahalliy boshqaruvi tizimini
mustahkamlashdagi saroy amaldorlar (naqib, parvonachi va boshqalar) hamda
mamlakatda o'tkazgan islohotlari (pul, soliq, harbiy va x.k.) ochib berilgan;
5

Shayboniyxon davlat boshqaruvida ijtimoy-iqtisodiy munosabatlarning o rniʻ
va ularning mamlakat taraqqiyoti hamda aholi hayotidagi ahamiyati ko'rsatib
o'tilgan.
Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).
ʻ Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag'ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga: 1)
sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib
o'rganildi.
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko'zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov va
P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova,
B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev 2
va boshqalar asarlarini kiritish mumkin.
Jumladan, P.P.Ivanov, V.V.Bartold, A.A.Semyonovlar XX asr birinchi
yarmida Shayboniyxon davlatining tashkil topishidagi siyosiy jarayonlar, ijtimoiy-
siyosiy, iqtisod va madaniy rivojlanishi sabablarini hamda uning oqibatlarini tahlil
qilib, o'z davri uchun yangi yondashuvlar yaratuvchilari bo'lishgan hamda o'z
baholarini berishgan. Shuningdek, YE.E. Bertels va P.P.Ivanovlarning bu borada
olib borgan izlanishlarida shayboniylar davri ijtimoiy-iqtisodiy jaryonlarini qamrab
olgan.
2
Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). - M.: Sharq adabiyoti, 1958; Bartold
ʻ ʻ ʻ
V.V. O zbek xonliklari. Op. T. II. 1-qism. M.: Sharq adabiyoti, 1963; Bartold V.V. Shayboniylar. Op. T. II. 2-qism.
ʻ
- M.: Nauka, 1694.; Bartold. V.V. Mo'g'ullar davrida Turkiston bosqin / Op. 9 jildda. T.I. M.: Sharq adabiyoti, 1963;
Bartold. V.V. Madaniyat tarixi Turkiston hayoti / Op. 9 jildda. T. II. 1-qism.- M.: Sharq adabiyoti, 1963; Semenov
A.A. degan savol bo'yicha Shayboniyxon o zbeklarining kelib chiqishi va tarkibi; Shayboniyxon va uning
ʻ
Temuriylar saltanatini bosib olishi; Ilk shayboniylar va Movarono'nlik uchun kurash // O'rta Osiyo tojik va
o'zbeklari tarixiga oid materiallar.jild. 1. Stalinobod: TojSSR Fanlar akademiyasi, 1954. Semenov A.A. Markazning
tuzilishi haqida insho Buxoro xonligining keyingi davrlardagi ma’muriy boshqaruvi // Tarixga oid materiallar
Markaziy Osiyodagi tojiklar va o zbeklar. jild. II. Stalinobod, 1954 yil; Pugachenkova G.A. K. Kostyumlar tarixi
ʻ
O'rta Osiyo va Eron, XV-XVI asrning birinchi yarmi. miniatyuralarga ko'ra. // Markaziy Osiyo materiallari
nomidagi davlat universiteti. V.I.Lenin. T.: SAGU nashriyoti, 1956; Mukminova R.G. Insholar 16-asrda Samarqand
va Buxoroda hunarmandchilik tarixi. (Monografiya). T.: O zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1976. - B. 234.
ʻ
Mukminova R.G. 16-asr yozma manbalariga ko ra O rta Osiyo xalqlarining liboslari. // Xalq kostyumi Markaziy
ʻ ʻ
Osiyo. M: Izd-vo: Nauka, 1979.; Ahmedov B.A. O'rta Osiyoning XVI-XVIII asr tarixiy-geografik tarixi adabiyoti
(yozma yodgorliklar). T., 1985; 10—19-asrlarda O rta va O rta Osiyo tarixiga oid materiallar. -Т.: Фан, 1988;
ʻ ʻ
Зияев Х.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). Т., 1965.* Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha
ʻ ʻ
ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). M.: Sharq adabiyoti, 1958 yil.
ʻ
6

Mavaraunnaxrdagi Shayboniyxon davlati tarixi bo'yicha maqolalar yozgan
V.V.Bartold nazdida, Shayboniyxon qabilalarining asosini harbiylar tashkil etgan
va ular kuchli jangovar madaniyatga ega bo lgan. Lekin shu omilga qaramasdan,ʻ
ko'chmanchi shayboniy qabilalari madaniyati siyosiy va madaniy "qoloqlikka"
sabab bo'lmagan, aksincha, xonlikda madaniy rivoj kuzatiladi. V.V.Bartold
fikricha, Movarounnahrga shayboniylar bilan kirib kelgan ko'chmanchi qabilalar
jangovar madaniyatining Buxoroga ta'siri Xorazmga qaraganda ancha sust bo'lgan.
Uning fikriga ko'ra, shayboniylar davlatchiligida nafaqat harbiy "mafkura"
ustunligini, balki diniy g'oyalar ta'sirini ham kuzatish mumkin. V.Bartold
shayboniylar harbiy-siyosiy mahoratiga yuqori baho bergani holda, "harbiy-siyosiy
mafkura"ning Buxoro va Xorazm rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatganini ta'kidlaydi.
A.A.Semyonov Shayboniyxon tarixini nisbatan batafsil yoritgan yirik tarixchi
olimlardan hisoblanadi. Uning fikricha, jangovar shayboniy qabilalari
Movarounnahrda "feodallashib" siyosiy tarqoqlikka asos bo lgan. Bu jarayon esa,
ʻ
albatta, shayboniylar davlatining inqirozga yuz tutishiga sabab bo'lgan. Bu
maqolalarda A.Semyonov nafaqat Shayboniylarning, balki barcha turkiy
qabilalarining o'zaro kurashi (XIII asrdan davom etib kelayotgan) XVI asr
o'rtalariga kelib tugaganini ta'kidlaydi. Shayboniyxon davlatining shakllanishi esa
ushbu kurashning xotimasi ekanligini uqtiradi. A.A.Semyonov fikricha, XVI
asrdan boshlab esa, jangovar shayboniy qabilalarining o'zaro kurashi
Movarounnahr iqtisodiy va siyosiy hayotiga salbiy ta'sir o'tkazdi.
A.A.Semyonovning "O'rta asr Buxoro unvon va mansablari hamda ular egalarining
majburiyatlari haqida risolasi" nomli maqolasi davlat boshqaruvi masalasiga
daxldor bo'lib, Buxoro xonligining unvon va mansablariga, ularning funksiya-
vakolatlariga to'xtalgan. V.V.Bartold va A.A.Semyonovning Shayboniyxon
davlatiga oid fikr va nazariy qarashlari bir-biriga o'xshash hamda ular yagona
tarixshunoslik an'anasini davom ettiradi.)
Ikkinchi guruhni O'zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan.
adabiyotlar tashkil etib, o'zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb
Shayboniyxon davri tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo'lsada, bu davr
7

davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon
qadar o'rganildi. Bu olimlar qatoriga: B.Ahmedov, G.Sultonova, A.Zamonov,
A.Ziyo, G.Agzamova, A.Qandaharov, S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov,
E.Ochilov, R.Muqminova, B.Eshov, Z.Muqimov, K.Tuxtabekov 3
va boshqalar
ilmiy izlanishlarini kiritildi.
B.Ahmedovning o'rta asr yozma manbalari asosida yozilgan "Tarixdan
saboqlar" nomli kitobida" ham Shayboniyxonning siyosiy maydonga kirib kelishi,
faoliyati hamda yangi davlatga asos salishi, bu davrida davlatning ma'muriy
tuzilishi, davlat amaldorlarining vakolatlariga, yangi shayboniylar sulolasi siyosiy
boshqaruv tizimi Mavaraunnaxrda o'rnatilishi kabi masalalar o'z aksini topgan
ko'plab ma'lumotlar berib o'tilgan.
Mustaqillik yillarida chop qilingan Azamat Ziyoning o'zbek davlatchiligi
tarixiga bag'ishlab yozilgan monografiyasida shaybaniylar sulolasi asoschisi
Muhammad Shayboniyxonning siyosiy faoliyatga kirib kelishi va Movarounnahr
va Xuroson hudadlarini egallashi hamda bu hududlarda yangi davlvtga asos solish
jarayonidagi siyosiy jarayonlarga ham alohida to'xtalib o'tgan.
Tadqiqotchi G.Sultonovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa, XVI asr
ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq, Yorkent xonliklari bilan aloqalari
haqida bo'lsada, Lekin bu munosabatlarini yoritishda xonlikning asos solingan
davri va Shayboniyxon davri tarixiga oid bir qator ma'lumotlarni uchratish
mumkin.
So'nggi yillarda shayboniylar davri bo'yicha mutaxassis A.Zamonov ilmiy
tadqiqotlarida Shayboniyxon va sulola vakillarining markazlashgan davlat uchun
3
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.; Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi ʻ ʻ
davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.; Mukimov 3.Yu. O zbekiston davlati va xuquqi tarixi.
ʻ
Toshkent: Adolat, 2004. 280 b.; Sultonova G.N. XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq va Yorkent
xonliklari bilan aloqalari: Tarix fan nomzodi, dissertatsiyasi. T.: 2005.; Mukimov 3. Shayboniylar davlati va xuquqi.
T.: Adolat, 2007. 164 b.; Mukimov 3. Qilich va qalam soxiblari. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2008. 86 6.; Eshov
B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b.; Zamonov A.T. Buxoro
ʻ
xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. – 208 b.; Zamonov
ʻ
A., Tuxtabekov K. Buxoro xonligida siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy jarayonlar (shayboniylar sulolasi davri). T.:
Bayoz, 2018. 172 b.; Zamonov A., Aminov B.. A.Jenkinson. Rossiyadagi Moskvadan Baktriyadagi Buxorogacha
1558 yilga sayohat. / Tarjima, kirish, izoh va ko rsatkichlar tayyorlanib, nashr etilgan. Toshkent: Vauoz. 2017.;
ʻ
Zamonov A.Urta asr tarixiy shaxslari hayotining ayrim noma lum sahifalari. Ilmiy-ommabop asar. - T.: Bayoz.
ʼ
2019.; Zamonov A.T. Shayboniylar davlatida xarbiy ish: boshqaruvi, tuzilishi, an analari / O zbekiston tarixi. T.:
ʼ ʻ
2014. №1/3.-12-16 6. va boshqalar.
8

kurashi, ular o'tkazgan islohotlar, davlat boshqaruvi sohasidagi o'zgarishlar, harbiy
soha va sud-huquq tizimi holati birlamchi manbalarga tayanilgan holda keltirilgan.
Mazkur tadqiqotda ushbu mualliflarning ma'lumotlaridan unumli foydalanildi.
Mavzuga oid ayrim masalalar S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov,
E.Ochilov, R.Muqminova, G.Agzamova, A.Qandaharov singari olimlarning
tadqiqotlarida ham qisman ko'rib o'tilgan. S.Inoyatov va O.Hayitovalar ham ilmiy
tadqiqotlarida mavzuga tegishli ba'zi mulohazalarni keltirishadi. Unda asosan
harbiy-siyosiy jarayonlar, diniy ulamolar, Karmana hukmronlik qilgan shayboniy
sultonlar, ularning yer-mulki, qurdirgan maishiy va suv inshootlari manbalarga
suyanilgan holda tahlil etilgan.))
Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda Movarounnahr va
Xurosonda Muhammad Shayboniyxon siyosiy faoliyati va u asos solgan
shayboniylar sulolasi hamda davlati tarixini yoritishga oid bir qator ma'lumotlarni
berib o'tgan. Ularni H.Vamberi (Vengriya), Karter Van Findliy (AQSH), Mustafo
Budak, Remzi Kilich (Turkiya), V.V.Poxlebkin (Rossiya), S.S.Xoseynishirazi 4
(Tojikiston) va boshqa xorijlik tadqiqotchilar ilmiy ishlari tashkil etadi.
Xususan, Herman Vamberi o'zining tadqiqotlarida Binoiyning
"Shayboniynoma", Xondamirning "Habib us-siyar" asarlariga tayangan holda,
Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahrni egallash yo'lidagi harbiy-
siyosiy faoliyatiga oid keng qamrovli ma'lumotlar bergan. Shayboniyxon va Bobur
o'rtasidagi kurashlarni sharhlar ekan, uning fikriga ko'ra, har ikki tomonning
qo'shinlari soni teng (o'rtacha 40 ming) bo'lsa-da, harbiy sohada Dashti Qipchoq
lashkari tinch hayot kechirgan Movarounnahr askarlaridan jangovar va
shafqatsizligi jihatidan ustun turgan. Shuningdek, Shayboniyxon temuriylarning
nafas rostlashiga, birlashishiga yo'l qo'ymasdan, shiddat bilan tez-tez hujumga
4
Vamberi X. Buxoro yoki Movarunnahr tarixi. T.: G .G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti,1990.; Karterʻ ʻ ʼ
Von Findli. Turklar jahon tarixida. Oksford: Universitet matbuoti, 2005; Budak M. Usmonli -O zbek siyosiy
ʻ
munosabatlarining boshlanishi // Yevrosiyoshunoslik. Anqara, 1996.; Remzi Qilich. Usmonli o zbeklar siyosiy
ʻ
munosabatlari (1530-1555). // Tarix mavzulari. №2. Anqara, 2001. No 45-47; Remzi Qilich. Yavuz Sulton Salim
davri (1512-1520) Usmonli-O zbek munosabatlari. // Manas universiteti ijtimoiy fanlar jurnali, P.1, 2001.;
ʻ
Xoseynishirali S.S. 16-asrda Moveronnahr va Eron o rtasidagi harbiy-siyosiy aloqalar: Diss. Dr. ist. Sci. Dushanbe:
ʻ
Tojikiston davlat pedagogika universiteti nomidagi. S. Aini, 2014. Pokhlebkin V.V. tatarlar va Rus. XIII-XVI
asrlarda Rossiya va tatar davlatlarining 360 yillik munosabatlari. 1238-1598 yillar (Sit daryosidagi jangdan Sibirni
bosib olishgacha). Ma lumotnoma. - M.: Xalqaro munosabatlar, 2000.
ʼ
9

o'tishi natijasida g'alabalarga erishganligini ta'kidlaydi. Vamberi
Shayboniyxonning Movarounnahrni egallashida Bobur qo'shinlari ustidan 1501
yili Saripul yaqinida va Xurosonni egallashida 1507 yili Sulton Husayn Bayqaro
ustidan Marvichak jangida qo'lga kiritilgan g'alaba hal qiluvchi ahamiyat kasb
etganligini ta'kidlaydi. Mazkur tadqiqotlarda mualliflarning mahalliy tarixni
chuqur o'rganmasdan, ma'lum yo'nalish bo'yicha tadqiqot olib borganligi, muayyan
chalkashliklarni ham keltirib chiqaradi. Bugungi kunda bu tadqiqotlar natijalarini
qayta ko'rib chiqib, tegishli tartibda qiyosiy tarixiy tahlil asosida mavzu
tarixshunosligini boyitishga xizmat qildirish mumkin.
XXI asr boshlarida ham Buxoro xonligi va umuman O'rta Osiyo xalqlari
harbiy san'ati tarixiga ham to'xtalgan bir qator tadqiqotlar natijalari e'lon qilindi,
dissertatsiyalar himoya qilindi. Amerikalik olim Karter Van Findliy o'zining
"Turklar - jahon tarixida" nomli monografiyasida Shayboniyxon davri tarixiga
umumiy tavsif berib, uning davlat boshqaruvi va qo'shin tuzilishi, harbiy liboslari
hamda istilochilikdagi muvaffaqiyatlari haqida ba'zi fikrlarni keltiradi.
Turkiyalik tarixchilar ham Shayboniyxon davridagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlari, tovar-pul munosabatlari, savdo-sotiq tizimi tarixi bo yicha tadqiqotʻ
olib borgan. Ular ichida Mustafo Budak va Remzi Kilichlarning mavzu
tarixshunosligini boyitishga xizmat qiluvchi ishlarini aytib o'tish mumkin. Remzi
Kilich o'z tadqiqotida XVI asrning birinchi yarmida turk sultonlarining Buxoro
bilan diplomatik munosabatlarni yo'lga qo'yganligi haqida ma'lumotlar beradi .
Shayboniyxonning harbiy tizim tarixi Rossiya, Tojikiston, Qozog'iston
tarixchilarini ham qiziqtirmoqda. Bu mamlakatlarning so'nggi o'rta asrlar davri
bilan shug'ullanib kelayotgan tarixchilari tomonidan bir nechta dissertatsiyalar
himoya qilindi. Ular ichida tojikistonlik tarixchi S.S.Xoseynishirazining
dissertatsiyasi alohida e'tiborga molik. Uning XVI asrda Movarounnahr va Eron
o'rtasidagi harbiy-siyosiy munosabatlarga bag'ishlangan nomzodlik
dissertatsiyasida ham mavzuga oid ayrim ma'lumotlar keltiriladi. Xuroson uchun
Shayboniyxon va Safaviylar o'rtasidagi harbiy to'qnashuvlar, shuningdek, Marv va
Jom janglaridagi harbiy taktikalar, qo'shinning boshqarilishi, joylashuvi,
10

qurollanishi, sarkardalarning harbiy mahorati yoritilganligi tadqiqotning
ahamiyatini birmuncha oshiradi. Rossiyalik tadqiqotchi V.V.Poxlebkinning
monografiyasida ham mavzuga tegishli ayrim ma'lumotlar keltirilgan²².
Shuni ta'kidlash joizki, Shayboniyxonning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixi
xususida yozilgan manbalar yetarlicha. Ushbu tadqiqotni yaratishda, asosan,
xonlikda tuzilgan turli hujjatlar asosida yaratilgan xrestomatiyalar, XVI asrda
Buxoro xonligiga tashrif buyurgan sayyohlar, elchilar va savdogarlarning
kundaliklari, hisobotlari hamda mahalliy tarixchilarning asarlaridan, sovet va
mustaqillik yillarida mavzuga doir amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijalaridan
keng foydalanildi.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu doirasida olib
borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o'zbek davlatchiligi tarixini, xususan,
shayboniylar davridagi davlat boshqaruvi va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji hamda
davlat mansab va unvonlarining faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o'rin
tutadi.
Kurs ishida keltirilgan ma'lumotlar va ilmiy xulosalardan O'zbekiston
tarixining tegishli bo'limlarini yozishda, shuningdek, O'zbekiston va Markaziy
Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo'yicha oliy o'quv yurtlari va
umumta'lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o'quv adabiyotlari
yaratishda foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib,
tadqiqot umumiy
betni tashkil etadi.
Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi,
tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar
11

sharhi (tahlili), tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining
nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan.
Kurs ishining birinchi bobida Shayboniyxonning Movarounnahr va Xuroson
davlatchiligi tarixida tutgan o'rni manbashunoslik va tarixshunoslik tahliliga
bag'ishlangan bo lib, unda Shayboniyxon davri davlatchiligi, davlat boshqaruvi vaʻ
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni yorituvchi manbalarni qaysi tilda yaratilganligi va
turiga qarab 1) Fors-tojik tilida yozilgan asarlar. 2) Turkiy (eski o zbek) tilida
ʻ
yozilgan asarlar. 3) Sayyohlarning kundaliklari kabilarga ajratib o'rganildi.
Shuningdek, mavzuga oid turli davrdagi adabiyotlar va xorijiy tadqiqotlar tahlil
etilib tegishli ma'lumotlar asosida mavzu ochib berilgan.
Kurs ishining ikkinchi bobida Shayboniylar davlati asoschisi bo lgan
ʻ
Muhammad Shayboniyxon hayoti va uning siyosiy faoliyatiga kirib kelishi hamda
Movarounnahr va Xurosonda siyosiy hokimyatni qo'lga kiritish uchun olib
borilgan harbiy harakatlari, yangi davlat barpo etishdagi tarixiy jarayonlar o'sha
davr manbalari va tegishli ilmiy adabiyotlar orqali yoritib berilgan.
Kurs ishining uchinchi bobida esa, Shayboniyxon tomonidan asos solingan
sulola tomonidan davlatda boshqaruv tizimi, xususan, markaziy va mahalliy davlat
boshqaruv tizimining Movarounnahr va Xurosonda joriy etilishi hamda bu
hudulardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning o'ziga xos tomonlari haqida ma'lumot
berilgan.
12

I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY
AHVOL
I.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol
Balxash ko’li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi
oqimlarigacha bo’lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala
boshlangan. XIV asr boshlaridanoq bu yerda mavjud bo’lgan Jo’chi ulusi ikki
mustaqil davlatga Ko’k O’rda va Oq O’rdaga bo’linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan
boshlab Oltin O’rda taxti uchun Ichan, Shaybon va To’qay Temur avlodlari
o’rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga 25
xon kelib ketdi.
XIV asrning 70 yillarida Oltin O’rda ichki kurashlar yanada keskinlashib
ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpxo’ja, Arabshoh,
Kaonbeklar katta o’rin tutdilar. Oltin O’rda taxti uchun kurashlar kuchayib,
tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq O’rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz
Urusxon va To’xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380
yilda Oq O’rdaning birlashtirilishi To’xtamishning Amir Temur tomonidan qo’llab
quvvatlanganligi ta’sirida amalgaoshirilgan edi. Oltin O’rda Amir Temur
tomonidan To’xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan
bo’lsada, Shodibek hukmronlik qilgan davrda 1401-1407 yana kuchaya boshladi.
Shu yillarda Oltin O’rda Bulg’or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana o’z hukmronligini
o’rnatdi. 1406 yil Edigey tomonidan Xorazm bosib olindi. Bunga Temuriylar
o’rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab bo’lgan edi.
XV asrning 1chi choragida Oltin O’rdada o’zaro siyosiy kurashlar yana
13

kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga o’tirgan 8 ta xon
birin -ketin taxtdan tushirildi. (Shodibek, Po’latxon, Temirxon, Jaloliddin Sulton
va boshqalar) nom olgan. Oq O’rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi.
Bir necha 10 yillar davomida taxt uchun To’xtamish, Quyirchoq o’g’lon,
Barakxon, Ulugmuhammad kabilar kurash olib bordilar. 1424-1425 yillardan
boshlab esa bu kurashlarda Muhammadxon, Kichik Muhammad, To’xtamishning
o’gillari Davlatberdi va Kepakxonlar asosiy o’rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq
vaqt davom etgan ana shu kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon
avlodlari ham faol ishtirok etdilar va ma’lum bir mavqega ega bo’lib bordilar 5
.
O’zaro kurashlardan ko’p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi.
1427 yilda Alasha bahodir yordamida xon etib ko’tarilgan Abulxayrxon katta
harbiy kuch to’pladi va 1428 yilda o’z ulusiga qaytib, qiyot, mang’it, qo’ng’irot,
do’rmon, qushchi, o’tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut,
echki, tangut, va boshqa qabilalar tomonidan ham xon etib ko’tarildi. Bunda
Abulxayrxonni 200 dan ortiq urug’ va qabila boshliqlari qo’llab quvvatladilar.
1428 -29 yillarda ko’chmanchi o’zbeklar Janubi-G’arbiy Sibirdagi Tura shahrini
qo’lga kiritdilar va bu shahar 1446 yilgacha Abulxayrxon davlatining poytaxti
bo’lib qoldi. Abulxayrxonning bu muvaffaqiyati tezda butun Dashti Qipchokqa
yoyildi va ko’pgina o’glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga o’ta boshladilar.
1428- 1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi
Shaybon ulusi yerlarini qaytadan birlashtirishga erishdi va o’z davlatini Oltin
O’rda (Ko’k O’rda) dan mustaqil deb e lon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon‟
Xorazm ustiga yurish qildi va uning shimoliy qismini temuriylardan tortib oldi.
Biroq, bu yerda vabo tarqalgach, Xorazmni tashlab ketdi. Biroq, manbalarda
Abulxayrxonning Xorazmni tashlab ketishiga sabab Shohrux tomonidan qo’shin
yuborilishi va Xojitarxon xoni Orol dengizi atrofida qochib yurgan Kichik
Muhammadning o’g’li Maxmud va uning ukasi Axmadxon Abulxayrxonga qarshi
kurash boshlab havf deb ko’rsatiladi. (Abdurazzoq Samarqandiy).
XV asr 40 -yillarda Abulxayrxon Sig’noq, Oqqo’rg’on, Arquq, So’zoq va
5
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-b
ʻ
14

O’zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi.
Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq 6
hukmdor bo’lib qololmadi. Bunga ayniqsa, Urusxon nabiralari qattiq qarshilik
ko’rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan so’ng (1469) esa, davlatda yana o’zaro
kurashlar avj oldi va ko’chmanchi o’zbeklar davlati o’zaro kurashlar natijasida
yemirildi. Bu davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi
Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog’liq 6
.
Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning o’g’li Budoq sultonning o’g’li
edi, Otasidan yetim qolgach, Muhammad Shayboniyxon ukasi Maxmud Sulton
bilan birga Abulxayrxon tarbiyasida bo’ladi. Keyinchalik temuriy amirlardan biri,
Turkiston hokimi Muhammad Mazid tarxon homiyligida bir qancha vaqt
Turkistonda yashadi. Turkiston urushlar girdobida qolgan bir vaqtda
Shayboniyxon ukasi bilan Sulton Axmad Mirzo panoxida Buxoroda yashadi va ilm
oldi. XV asr 90 -iillarida Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqqa bordi va
siyosiy kurashlarga qo’shilib ketdi. U bir necha yil davomida kurash olib bordi va
Toshkentdagi hukmdorlar yordamida Dashti Qipchoqda mustahkam o’rnashib oldi.
Keyinchalik, Sayram va Yassini qo’lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni
qo’lga kiritdi. 1498 yilda Sulton Axmad Mirzo vafotidan so’ng Samarqandga
yurish qildi, uni qo’lga kirita olmagach, Qarshiga yurish qildi va Shahrisabz bilan
birga talon -taroj etdi. 1499 yilda Samarqandda qilgan yurishi yana
muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Buxoroga yurish qildi va uch kunlik qamaldan
so’ng uni qo’lga kiritdi. 1500 yilda Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga
yurish qildi va uni bosib olib, to’rt oy davomida talon qildi. Bu
Samarqandliklarning Shayboniyxonga qarshi qo’zg’oloni sabab bo’ldi va ular 19
yoshli temuriy shahzoda - Zaxriddin Muhammad Boburni xon qilib ko’tardilar.
Bobur Qarshi va Guzorni ham qo’lga kiritdi. Biroq uzoq vaqt talangan halqning
ahvoli juda ham nochor edi. Og’ir ahvolda qolgan Bobur qo’shinlari Zarafshon
bo’yida Shayboniyxondan mag’lubiyatga uchradi va qamalda qolgandan so’ng
yashirincha Toshkentga chekinishga majbur bo’ldi. Samarqandda, Buxoro va
6
Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-bʻ
15

Toshkentda o’z hukmronligini qo’lga kiritgach, Shayboniyxyun Xuroson yurishiga
tayyorgarlik ko’ra boshladi. Temuriylar garchi shahzoda Xusravshoh boshchiligida
Shayboniyxonga qarshi birlashgan bo’lsalarda, bu hech qanday natijaga olib
kelmadi. 1505 yil Urganch ham bosib olindi va Xorazm Shayboniyxonga tobe
bo’ldi. 1506 yil Xusayn Boyqaro vafotidan so’ng boshlangan taxt uchun
kurashlardan foydalangan Shayboniyxon temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot
bosib olingan 1507 yil birin ketin Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va
Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Afg’onistonning markaziy
hududlarigacha bo’lgan yerlar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi
ostiga o’tdi. Shayboniyxon hukmronligi o’rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq
vaqt davom etgan temuriylar o’rtasidagi o’zaro taxt talashishlarga chek qo’yildi va
tinchlik o’rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan markazlashgan davlat tuza
olishga erishi bilan o’zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini
hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bo’ldi 7
.
Shayboniyxon qo’lga kiritilgan hududlarni boshqarish uchun o’z yaqinlariga
bo’lib berdi. Bu hol markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi va 1510 yil
Shayboniyxon Eron shohi Ismoil Safaviy bilan kurashga kirish oldidan ayniqsa,
yaqqol namoyon bo’ldi. O’z vaqtida yetib kelmagan qo’shinlar oz sonli
Shayboniyxon qo’shinlarining (17000) Ismoil Safaviy qo’shinlari- (70000) ,
tomonidan Tahrirobod mavzesida mag’lub etilishi va Shayboniyxonning
o’ldirilishiga olib keldi6. 1510 yil Shayboniyxon vafot etgach, shayboniylar
o’rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi. Ayni vaqtda Ismoil Safaviy ham
shayboniylar davlati ichkarisiga hujum qilib kirib kelishga erishdi. Shayboniylar
bu yurishni to’xtatish uchun sulhga rozi bo’ldilar va Amudaryoning sul
qirg’og’idagi barcha yerlarni Eronga berishga majbur bo’ldilar7.
1511 yilda Bobur ham o’z qo’shinlari bilan Amudaryodan kechib o’tib,
Xisor, Qulob, Qunduz, Badaxshonni egalladi. So’ng Ismoil Safaviy yordamida
Samarqandga yurish boshladi. Ubaydulla Sulton va Temur Sultonlar Turkistonga
chekindilar. Samarqandni qo’lga kiritgan Bobur Ismoil nomiga xutba o’qitganidan
7
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ
16

norozi bo’lgan halq Boburga qarshi isyon ko’tardi va bundan foydalangan
shayboniylar Boburni bu yerdan haydab chiqardilar. Ismoilning Boburga
yordamga yuborgan Amir Axmad (Najmi soniy) boshchiligidagi qo’shinlari esa
qirib tashlandi (1512 y kuzida) va 1512 yil may oyida Samarqand yana
shayboniylar qo’liga o’tdi.
Bobur esa Ismoil bilan ittifoqini tuzdi va 1525 yilda Hindistonga yurish qilib, u
yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi 8
.
Shayboniyxon vafotidan so’ng shayboniylar davlati taxtini Ko’chkinchixon
(1510 -1530) va o’g’li Abu Sa’id boshqardilar (1530-1533).
Maxmud Sultonning o’g’li Ubaydulla Sulton hukmronligi yillarida (1533-
1539) hokimiyat ancha mustahkamlandi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga
ko’chirildi. Ubaydullaxon davlatni mustahkamlash va eronliklarni mamlakat
hududidan xaydab chiqarishga katta e tibor berdi. 1512 yil kuzida u yajmi soniy‟
ustidan g’alaba qozongach, katta o’ljaga ega bo’lgan edi va bu mablag’ni u Buxoro
shayxulislomi Mir, Arabga topshirdi va bu mablag’lrga mashhur Mir Arab
madrasasi qurildi. Shayboniylar orasida eng katta ta’sirga ega bo’lgan
hukmdorlardan yana biri Abdullaxon II (1534-1598) edi. 1556 yil jo’ybor
shayxlaridan Muhammad Islom yordamida taxtni egallagan Abdullaxon umrining
oxirigacha davlat hududlarini kengaytirish va markaziy hokimiyatni kuchaytirish,
iqtisodiy ahvolni va davlatning harbiy qudratini yuksaltirish borasida harakat qildi.
Abdullaxonning say- harakatlari natijasida XVI asr oxirlarida Buxoro xonligi
ulkan markazlashgan davlatga aylandi. Biroq, Abdullaxon vafotidan so’ng
hukmronlik qilgan A6dulmo’min va Pirmuhammadxonlar(1599 -1601) davlatni
boshqara olmadilar va ularning o’limidan so’ng shayboniylar sulolasi barham
topdi.
Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruv tutgan o’rni va
mavqeiga asosan bir nechta ijtimoiy tabaqalar mavjud edi: xon va uning
yaqinlaridan iborat oliy tabaqa, harbiy amaldorlar yoki umaro, yirik din peshvolari
-shayxlar, xojalar, olimlar, shoirlardan iborat fozillar, raiyat ya’ni oddiy fuqaro va
8
Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-b
ʻ
17

kisman qullar.
Shayboniy xonlari tomonidan Movarounnahrda bir qator sohalarda islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar qisman ijobiy natijalar bersa, ayrimlari davlatning
zaiflashuviga oqibatlarga olib , keldi. Shayboniyxon tomonidan joriy etilgan
suyurg’ol tizimi eng yaxshi hizmat ko’rsatgan va Shayboniyxonga yaqin bo’lgan 9
amaldorlar yoki xon xonadoni vakillariga turli viloyatlar ustidan hukmronlik
qilishga imkon bersada, biroq ular markaziy hokimiyatdan mustaqil bo’lishga
intildilar va oqibatda bu hol ichki kurashlarni keltirib chiqardi. Bu salbiy holat
Shayboniyxon Ismoil Safaviydan mag’lubiyatga uchrashida ham ta’sir ko’rsatgan
edi. Shuningdek, Shayboniyxon yer egaligi va yer-suv sohasida 1507 yilda pul
islohoti va keyinchalik ta’lim sohasida ham islohotlar o’tkazgan edi 9
.
Dehqonchilik asosan lalmikor va obikor - sug’oriladigan yerlarda bo’lgan.
Bug’doyning o’n ikki navi yetishtirilgan va boshqa an anaviy ekinlar ekilgan.‟
Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan va hosildor yerlar yirik amaldorlar va harbiylar
hamda din peshvolariga qarashli bo’lgan. Shayboniylar davlati ijtimoiy - iqtisodiy
hayotida Buxoro yaqinidagi Jo’ybor qishlog’idan chiqqan Jo’ybor xojalar^i katta
ta’sirga ega edi. Ular siyosiy hokimiyat boshqaruv ishlariga ta’sir ko’rsatish bilan
birga katta yer mulklariga ham etalik qilardilar. Shayboniylar davrida amalga
oshirilgan islohotlardan biri qarovsiz yotgan yerlarni o’zlashtirishga ham
qaratilgan edi. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning 60 dan
oshiq turi mavjud bo’lgan. Ichki savdoga katta e tibor berilgan. Tashqi savdoda
‟
Turkiya, Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloqalari olib
borilgan. 1588 yilda Buxoroda bo’lgan ingliz sayyohi Antoni Jenkinson ham o’z
ma’lumotlarida Buxoro shahrida har yili yirik savdogarlar qurultoyi bo’lishi, bu
yerga Hindiston, Eron, Balx, Rossiya va boshqa mamlakatlardan katta -katga
savdo karvonlari kelishini yozib qoldirgan edi.
9
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b
ʻ
18

1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar.
XIV asrning boshlarida Movarounnahrning Muhammad Shayboniyxon
tomonidan bosib olinishi bu hududlarning xon urug‘i vakillari bo‘lgan o‘zbek
sultonlari tomonidan bo‘lib olinishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon
ba’zi qabila boshliqlariga ma’lum mulklarni ham bergan. XVI asrning 60-
yilllaridan boshlab Buxoro shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy markazi
sifatida e’tirof etilgannidan so‘ng qonun kuchiga ega bo‘lgan barcha hujjatlar
Buxorodan chiqarilgan. Davlatdagi murakkab boshqaruv apparatini tashkil etgan
ko‘p sonli amaldorlar guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan.
Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi viloyatlar va tumanlarga bo‘lingan.
Mirza Devonning ma’lumot berishicha, Buxoro xonligi boshqaruvida o‘ziga xos
an’ana va qonunlar o‘rnatilgan bo‘lib, joylardagi yuqori mansabga ega bo‘lgan
zodagonlar davlat boshlig‘i tomonidan hokimlikka ko‘tarilgan.
Yirik hududlarda tashkil topgan shayboniylar davlati xon tomonidan
boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining somoniylardan
temuriylargacha bo‘lgan davrida qaror topgan davlat boshqaruvi qonun-qoidalari
hamda xususiyatlari bilan birgalikda ko‘chmanchilarga xos an’analar ham mavjud
bo‘lgan. Xon-cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman
hokikimlari hamda nufuzli qabila boshliqlarini birlashtirganidan so‘ng mustaqil
siyosat olib borgan. Ammo, ayrim viloyat hokimlari mavqei kuchayib markaziy
hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ygan holatlar ham bo‘lib turgan. Bunday holat
19

ayniqsa Abdullaxon II davrida kuchayib bo‘lib, u buysunmas hokimlarning
barchasini zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi.
Shayboniylar davlati boshqaruvida islomiy odat va shariat qonun-
qoidalariga qattiq rioya qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga emas,
balki suloladan eng ulug‘ yoshli shaxsga o‘tish tartibi dastlabki shayboniylar
davrida saqlanib qolgan bo‘lsada, XVI asrning 40-yillaridan boshlab vorisiylikda
otadan bolaga o‘tish an’anasi kuchayadi hamda Abdullaxon II davrida aniq bir
shaklga tushadi. Ammo, bu holat uzoq davom etmadi.
Davlat boshqaruvida xon saroyidagi oliy darajali amaldorlardan tashkil
topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va tumanlar qo‘lida mahalliy
boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular yordamida hamda bevosita
ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan.
Ilgarigi sulolalar davrida bo‘lgani kabi shayboniylar davrida ham eng oliy
davlat idorasi-dargoh hisoblangan. Dargoh tepasida xon turgan bo‘lib, bu idora
saroy devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid barcha
masalalarni hal qilgan 10
.
Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo hamda odatda bosh
vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning siyosiy, moliyaviy,
harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan
qarorlar xonning tasdig‘i bilan kuchga kirib, hayotga tadbiq etilgan. Ta’kidlash
joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi kabi oliy
darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi kabi
harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari, sadrlar, shayxulislom kabi diniy
ulomolarning fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan.
Shayboniylar davlat boshqaruvidagi muhim vazifalardan biri naqib
hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida juda katta vakolatlarga ega bo‘lib,
naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga ko‘ra,
rasmiy qabul marosimlarida naqibning oliy hukmdordan chap tomonda birinchi
10
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ
20

bo‘lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan dalolat beradi.
Shuningdek, xon tomonidan chiqarilgan farmon va yorliqlarda ham naqibning
nomi birinchi bo‘lib zikr etilgan. Naqibga davlatning ichki va tashqi siyosati
hamda harbiy masalalarda oliy hukmdorning birinchi maslahatchisi sifatida
qaralgan Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o‘z
naqibini jo‘natgan.
Harbiy yurishlarni uyushtirish, urushlarni davom ettirish yoki to‘xtatish,
raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o‘rganish kabi vazifalar ham naqibga
yuklatilgan hamda xon uning maslahatlari bilan qaror qabul qilgan. Manbalarga
ko‘ra, naqiblarga o‘ta ma’suliyatli bo‘lgan elchilik vazifalari ham yuklatilgan.
Shayboniy hukmdorlari naqiblik lavozimiga asosan payg‘ambar avlodlari
hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar.
Shayboniylar davlatidagi muhim mansablardan yana biri otaliqdir. Bu
mansabga tayinlangan shaxs, avvalo, voyaga yetmagan shahzodaning tarbiyasi
uchun mas’ul bo‘lgan. Mazkur lavozim egasi shahzodaga otaliq qilib, otasining
o‘rnini bosadigan darajada tarbiya bergan 11
.
Otaliqlar shahzodalarga mulk qilib berilgan viloyatlardagi xon hokimiyati
siyosatini belgilash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lganlar. Xonlar
voyaga yetmagan shahzodalarga viloyatlarni mulk sifati taqsimlab berganda ularni
doimiy nazorat qilish uchun o‘zining ishonchli kishilarini otaliq qilib tayinlagan.
Bunday hollarda shahzodalar voyaga yetguniga qadar ma’lum viloyatlardagi
boshqaruv ishlari otaliqlar qo‘lida bo‘lgan. Otaliqlar amalda butun bir viloyat
taqdirini, uning markaziy hokimiyat bilan munosabatlarini hal qilganlar.
Davlat ishlarida ko‘kaldosh (aynan ma’nosi-bir onadan sut emgan) mansabi
ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ko‘kaldoshlar davlat bilan do‘stona va
dushmanlik munosabatida bo‘lganlar haqida ma’lumotlar to‘plagan. Shuning
uchun ham ko‘kaldosh dargohning eng ishonchli kishilaridan hisoblanib, bu
amaldagi kishilarning vazifasi mamlakatda oliy hukmdor olib borayotgan siyosat
daxlsizligi, unga fuqaroning munosabatlarini o‘rganishdan iborat bo‘lgan.
11
Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq.2001.219-bʻ
21

Ko‘kaldoshlar yuqori mavqega ega bo‘lib, badavlat kishilar bo‘lgan. Toshkent va
Buxoroda ko‘kaldoshlar o‘z mablag‘lari hisobidan madrasa qurdirgani ma’lum 12
.
Xon yasovuli lavozimidagi shaxslar sulola ichki munosabatlariga oid
bo‘ladigan tadbirlarni boshqarib turgan. Chunonchi, oliy hukmdor bilan
shahzodalar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatilgan tartib asosida yo‘lga qo‘yish,
xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini xonga yetkazish
kabi tadbirlar shular jumlasidandir.
Shayboniylar xonlari hayotida ovchilik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Shuning uchun ham xon huzuridagi qushbegi yoki amiri shikor lavozimi
ma’suliyatli hisoblangan.
Amiri shikorning vazifasi xon va sultonlarning ovlarini uyushtirib turish
bo‘lgan. Ov qilinadigan joy atrofidagi qishloqlar aholisi o‘z ot-ulovi, qurol-
aslahasi bilan kelib xon va sultonlarning ov o‘tkazishlarida ularga yordam berish,
ular qo‘nib qolganlarida qo‘noq hamda oziq-ovqat bilan ta’minlash ishlari ham
qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili bilan aytganda, “turli ovchi qushlar
(lochin, burgut-E.B.), tozi itlar va boshqalar” ni tayyorlash ham amiri shikorning
zimmasida bo‘lgan.
Davlat dargohidagi xavfsilikni ta’minlash, ichki tartib qoidalar, keldi-
ketdidan xabardorlik eshikog‘aboshi lavozimidagi shahs zimmasida bo‘lgan.
Ushbu mansab chap eshikog‘aboshi, o‘ng eshikog‘aboshi, eshikog‘aboshi kabi
lavozimlarga taqsilanib, bu xizmat vakillari urush paytlarida oliy hukmdorning eng
muhim harbiy topshiriqlarini ham bajarib borganlar.
Umuman olganda, A.Ziyo tadqiqotlariga ko‘ra, o‘sha zamonlarga xos
ravishda davlatning biror-bir xizmat idorasi, xizmat turi namoyondalari urush
paytlarida o‘zlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri vazifalariga qo‘shimcha ravishda harbiy
faoliyat bilan ham shug‘ullanib kelganlar. Bu holatni miroxo‘r (oliy hukmdorga
tegishli yilqi, ot-ulov, ularning ta’minoti kabilarga mas’ul), shig‘ovul ( chet el
elchilarini qabul qilish bo‘yicha maxsus xizmat boshlig‘i), qushbegi, chuhraboshi
12
Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ
2018. – 208 b
22

(maxsus harbiy qism boshlig‘i), bakovul, dasturxonchi kabi xizmatlar faoliyati
orqali ham ko‘rishimiz mumkin. YA’ni, ular o‘z idoraviy vazifalaridan tashqari
harbiy yumushlarni ham bajarib kelganlar.
Mamlakatning siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy ma’muriy
amaldorlar, yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining (umaro) ham o‘rni katta edi.
Dargohdagi harbiy ishlar bilaan bog‘liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol-aslaha
xizmati boshlig‘i) vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, tug‘begi kabi
xizmatlar ham bo‘lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib
olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy
tayyorgarligi, qo‘shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati kabilar katta
ahamiyat kasb etgan 13
.
Shayboniylar davlati boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari,
ulamolar, shayxlar va xojalarning ham mavqei katta bo‘lgan. Eng kuchli
hukmdorlar ham ulamolar bilan hisoblashishga majbur bo‘lganlar. XVI asrning
boshlarida Shayboniyxon yirik din peshvolarning davlat ishlariga siyosiy ta’sirini
anchagina pasaytirishga muvaffaq bo‘lgan va diniy hamda dunyoviy hokimiyatni
o‘z qo‘l ostida birlashtirgan edi. Oradan ko‘p o‘tmasdan Buxoro xonliligining
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida, ayniqsa Buxoro shahrida yirik din
peshvolarining ta’siri yana kuchayadi. Bu davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi
Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketadi.
XVI asrning o‘rtalaridan boshlab Jo‘ybor shayxlari oliy hukmdor taqdirini
hal qilish darajasidagi mavqega ko‘tariladilar. Qishloqlarda katta-katta yerlarga,
shaharlarda esa yirik ko‘chmas mulklarga ega bo‘lgan shayxlar yirik zodagonlar va
amaldorlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazganlar. Manbalarga ko‘ra, zabardast
shayboniylar hukmdorlaridan biri bo‘lgan Abdullaxon II ham avval Xoja Islom,
keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo‘jalik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga
majbur bo‘lgan. Shayx-ul-islom ham jo‘ybor shayxlari xonadonidan saylangan.
Din peshvolari orasida shayx ul-islom, sadr, qozi kalon, mufti kabi diniy
13
Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ
2018. – 208 b
23

mansablarning mavqei ancha yuqori bo‘lgan.
Harbiy qurilish va boshqaruv. Shayboniylar davlatida, siyosatida, boshqaruv
ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, qo‘mondonlar va amirlarning harbiy
mahorati katta ahamiyatga ega edi. Barcha shayboniy hukmdorlari harbiy siyosatni
Dashti Qipchoq o‘zbeklarining an’analariga asoslanib olib borganlar hamda bu
jarayonda zarur hollarda zudlik bilan to‘planadigan ko‘p sonli qo‘shinlarga
tayanganlar. Undan tashqari shayboniylar ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda,
davlat sarhadlarini kengaytirish uchun qilinadigan yurishlarda qo‘shinlarning soni,
harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog‘lar, qo‘shin boshliqlarining harbiy
mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar 14
.
Shayboniylar davlatida qo‘shni to‘plash, qo‘shinning ta’minoti, uning
tarkibi, qo‘shinni jangga tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik
xizmatini o‘tash, harbiy harakatlarni olib borish asosan Chingizxon va Amir
Temur qo‘shinlarining harbiy tuzilishiga asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon
tomonidan dasht o‘zbeklariga xos bo‘lgan ayrim o‘zgarishlar kiritilgan. Qurol-
aslahalarning o‘zgarishi esa Abdullaxon II davriga to‘g‘ri keladi 15
.
Harbiy qo‘shin asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan. Harbiy
harakatlar davrida qo‘shin o‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang
boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollaridan foydalangan.
Abdullaxon II davrida pilta miltiqlar paydo bo‘lgan. Qo‘shinda himoya vositasi
sifatida qalqon (sipar), hamda temir simdan mayda qilib to‘qilib, usti ipak va
baxmal mato bilan yopilgan sovut (jovshan) yoki jiba (jeva)-temir yoki po‘latdan
ishlangan maxsus kiyim kabilardan foydalanilgan.
Shayboniylar qo‘shinining oliy bosh qo‘mondoni xonning o‘zi hisoblangan.
Alohida bo‘linmalar-o‘ng qanot, so‘l qanot, qalb, qorovul va hirovullarga xonning
o‘g‘illari, qarindoshlari yoki jangda sinalgan, tajribali va dovyurak nuyonlar (yoki
sultonlar) boshliq qilib tayinlangan. Ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi Shayboniylar
qo‘shini ham o‘n minglik (tuman), minglik, yuzlik, o‘nlik bo‘linmalarga
14
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ
15
Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,
ʻ
2018. – 208 b
24

bo‘lingan 16
.
Shayboniylar qo‘shini asosan qalb deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng
qanot) va javong‘or(so‘l qanot) qismlaridan va hirovul (qo‘shinning orqa qismi)
dan tashkil topgan. Manbalarda qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda
o‘g‘lon deb ham eslatiladi. Qo‘shin oldida manglay deb ataluvchi harbiy qism
yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning olidida esa tez harakatlanuvchi
kichik jangovor qism ilg‘or bo‘lgan. Shuningdek, umumiy qo‘shin oldida qorovul
deb ataluvchi maxsus qism, qo‘shinning o‘ng va so‘l qanotlari oldida boruvchi
kichik g‘o‘l deb nomlanuvchi bo‘linmalar hamda qo‘shin ortidan boruvchi maxsus
yordamchi bo‘linma-chanox harakat qilgan.
Qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni, bayroq ostida zahirada turuvchi
(tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo‘linma hamda
zabongiri, ya’ni, dushman tomonidan “til” to‘tib keluvchi maxsus bo‘linma va
xabargiri-dushman to‘g‘risida ma’lumot keltiruvchi (razvedka) maxsus bo‘linmalar
ham bo‘lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari
o‘tkaziladigan joy-bargoh deb atalgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan
tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Qo‘shinni yig‘ish va yurishga tayyorlash, ularning maoshini to‘lash hamda
boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor-tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni
qurol-yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldor jevachi bo‘lib, u xonning
qurol-aslahalariga ham javobgar bo‘lgan. Xon va qo‘shin boshliqlarining alohida
topshiriqlarini bajaruvchi shahslar yasovul (Abdullaxon II davrida-muboshir) deb
atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo‘riqlovchilar qurchi, xon bayrog‘ini ko‘tarib
yuruvchilar yalov bardor deb nomlangan. Abdullaxon II davrida qo‘shinga
zambaraklar joriy etilgan bo‘lib, qo‘shinda to‘pchiboshi mansabi paydo bo‘ladi.
Harbiylar ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo
turlari maxsus harbiy sudyalar-qozi askar hamda mufti askar tomonidan ko‘rib
chiqilgan.
16
Ziyo A.O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-bʻ
25

II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY
TARAQQIYOT
2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig’i - xiroj hisoblanib, ho’kizdan–
foydalangani uchun – zakot to’lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun –
zobitona degan soliq yig’ilardi, qo’shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy
soliq undirardi, bog’lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan 17
.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik,
kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog’oz, qurilish
ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko’rsatib ichki va tashqi bozorda
sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip
gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako’l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron,
Xindiston, Arab o’lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan.
Shayboniylar me morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar.‟
Turli maqsadga mo’ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada
nafaqat sulola namoyandalari, balki o’z davrining ko’zga ko’ringan katta moddiy
17
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b
ʻ
26

imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi
Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi
bilan bog’liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab.
Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja
Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi,
Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko’plab
mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar,
bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar 18
.
Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming
bitta ravot va sardoba qurilgan ekan.
Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola
namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda
o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon,
Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va
forsiyda she r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega‟
bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida
olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar
chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum.
Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini
yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”,
Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”,
Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning
“Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish
Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir.
Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul
Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa
yasaladi.
XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI
asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi
18
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b
ʻ
27

Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi.
Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga
ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki
Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning
ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va
adabiyotining turli sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod
etishgan.
XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me morchilik va tasviriy‟
san at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566
‟
yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti
Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir21.
Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida
yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining nomlari keltirilgan.
Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini
ko’rsatadi 19
.
XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va
tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma”
shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni
ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’I va
ishtiroki bilan yozilgan bo’lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi,
etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z
ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va
olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi:
“… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san atga muhabbati va ular bilan
‟
muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”.
Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va
yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan
19
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-b
ʻ
28

hamda ajoyib iste dodi bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib‟
yashagn edi. U qaerda bo’lmasin, doimo ilm – fan, san at va adabiyot oqillari bilan
‟
yaqindan aloqa bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar
hamda munozaralar uyushtirar edi 20
.
Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug’ulanadi. U
“Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so’zlar ekan,
“ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g’azal tugamaydir erdim”
deydi. Bobur o’zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy
adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san atkorlarining adabiy
‟
tajribalarini o’rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga
tanitgan. Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi tomonidan Yuliy
Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir. Bu
39 asar tarixiy manba bo’lishi bilan birga o’zbek prozasining qimmatli
yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq
meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi.
Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular
islom dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn”
nomli she riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti
‟
Boburiy” nomi bilan mashhur bo’lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular
jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari
XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok
bo’lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib
ko’rsatilgan 21
.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga
tarjima qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy
shoxiy” degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi o’zbek tilining ta’sir
doirasi kengayib borganidan dalolat beradi.
O’z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini
20
Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,
ʻ
2018. – 208 b
21
Ziyo A.O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-b
ʻ
29

Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O’rta
Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor22.
Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda
qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining o’qimishli odami
edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o’zining Eroniy
dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi
vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta
hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar
kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy
munozaralarga qatnashgan. Qur onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning‟
nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e tiroz ham
‟
bildirgan edi.
Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she rlar yozmagan,
‟
balkim go’zal she rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan,
‟
chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy
qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi
kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday
deydi:
Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il,
Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho.
Tetri gar berdi seta Eroniy Turon,
Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho
Shayboniyxonning she rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191 varaqdan iborat
‟
bo’lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To’nqoni saroyi kutubxonasida
saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an anasidagi klassik chig’atoy Turkiy
‟
she riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she rlarida diqqatni o’ziga jalb
‟ ‟
qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim
tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari
nomini o’z she rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan boshqa shoir yo’q
‟
desak sira yanglishmaymiz. Masalan:
30

Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim,
Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim,
Yoki Buxoro haqida yizilgan
Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin.
Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin.
Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir.
Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh
berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593 yilda Amin
Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo’g’rofiy – biologic lug’at tuzdi.
Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu
vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi.
1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me roni as - Samarqandiy tibbiy va‟
farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor o’simliklardan dori
tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis syr atlar
‟
ilova 41 qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z
kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi
Shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda
Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va
terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan.
Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga qiziqish
zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan.
XVI asrda hattotlik san ati juda yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali
‟
Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar
mashhur xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn
Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san ati nazariyasiga oid asar yozgan
‟ 22
.
Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar jumlasiga
“Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521 yilda tuzilgan. Alisher Navoiy
asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan “Tavorixi guzidayi
nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda ishlatilgan minatyuralar
22
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b
ʻ
31

O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi23.
Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda
O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi.
Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o’qimishli madrasa ta’limini
olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san atda ham, she riy‟ ‟
san atda ham iste dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni
‟ ‟
mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan.
Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san at,
‟
me morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari
‟
ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va
olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va
layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari,
izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon,
Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan,
o’zbekcha va forscha she rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda
‟
42 va astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur oni karimni tafsir
‟
qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga
sazovor bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki
o’sha davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib
qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini
Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning
“Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma”
(Shayboniyxonning tarjimoiy holi she riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi
‟
guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali
Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad
al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan
mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning
“Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom
ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar
asarlarning o’ziyoq shayboniylar davrida ham bo’lganidek, tarix fani ancha rivoj
32

topganini ko’rsatadi. Biroq farqi shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar
ko’plab forscha yozilgan bo’lsa, shayboniylar zamonida esa o’zbek tilida ham
ta’rif etiladi.
2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot
Shayboniyxon vafotidan soa’ng uning avlod-ajdodlari oa’rtasida toj-u taxt,
hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib oa’zaro qonli urushlar ayj oldi. 1510-
1530- yillarda Shayboniyxonning amakisi Koa’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga
oa’ga’li Abdusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxoa’r
boa’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) soa’ng
Movarounnahrda qoa’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda
Ubaydullaxon oa’ga’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa
Koa’chkinchixon oa’ga’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar.
Hokimiyat talashib kurash mis-li koa’rilmagan choa’qqiga koa’tarildi.
Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan oa’ga’il farzand boa’lib,
ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga daa’vogar edi. Shu bois Movaroun-
nahr hududi bir necha boa’laklarga boa’linib ketdi. Karmana va Miyonqala’ada
Iskandar Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda
Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556- yilda
33

Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon3 qoa’lga kiritib, Navroa’z
Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi26.
1550-yiIda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, oa’nlab sultonlar, beklar va
amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro
Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil
oa’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon
va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton
qoa’shiladi. Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va Qarshiga yurish
boshlaydilar.
Vahimaga tushgan bu shaharlaraing hokimlari qochib ketadilar. Faqat
Miyonqala’a hokimi Iskandarning 18 yoshli oa’ga’li Abdullagina qala’ada
mustahkamlanib sultonlaraing bir-lashgan kuchlariga qarshi yolga’iz oa’zi
kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan jangdan soa’ng sulh bitimi imzolanadi.
Bitimga koa’ra Abdulla Balxga joa’nab ketishga majbur boa’ladi. 1556-yilda
Baroq-xon vafot etgach uning farzandlari oa’rtasida boshlangan taxt vo-risligi
uchun kurashga aralashib undan 1 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b –
54. 49 ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi ga’alabaga erishadi. U
quvga’inlik yillarini bekorga oa’tkazmadi. Eng obroa’-ea’tiborli oa’nta oa’zbek
qabilasi -qushchi, oa’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga’, bahrin
qabilalari, shuningdek joa’ybor shayxlari hamda musul-mon ruhoniylarining
boshqa ea’tiborli va qudratH vakillarining himoyasi va qoa’llab-quvvatlashiga
sazovor boladi. Abdulla Ilonoa’tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning oa’ga’il
Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan
kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun Buxoroga yoa’l ochiq edi. U Qarshi,
Chorjoa’yni egallab, sulton Burhonni maga’lubiyatga uchratib Buxoroga
tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy
hokimiyat markaziga ayla-nadi. Markazi Buxoro boa’lgan davlat Buxoro xonligi
deb atala boshlanadi 23
.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi
23
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ
34

uluga’ boa’lgan oa’z amakisini, soa’ng otasini xon deb ea’lon qiladi. Amalda
Abdullaning oa’zi ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon
1561-yili xon deb ea’lon qilinadi. U 1582-yiI vafotiga qadar xonlik taxtida
oa’tiradi. Otasi vafotidan soa’ng 1583-yil Abdullaxon II oa’zini rasman xon deb
ea’lon qiladi. Abdullaxon (1557- 1598) hukmron boa’lgan davrda
Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun
hukmronlik yillari urush va jang-u jadallar bilan oa’tdi. 1557- yildaShahrisabzni,
1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda oa’rtada tanaffuslar bilan
Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qoa’lga kiritdi. 1582- yilda
Toshkent, Sayram, Turkiston, Farga’ona, 1583-yilda Xuroson, 1595-yilda esa
Xorazm taslim etiladi.
Abdullaxon II Amir Temurdan soa’ng Movarounnahrda nisbatan qata’iy
siyosat yurgiza olgan yagona va soa’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini
tiklash maqsadida Qozoga’istonning hozirgi Qaraga’anda viloyati ga’arbidagi,
Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Uluga’toqqa yetibborgach, toga’
tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi soa’zlarga koa’zi tushadi: «Tarix yetti
yuz toa’qson uchinda qoa’y yili, yozning ora oyi, Turon-ning sultoni Temurbek
ikki yuz ming cherik bila Toa’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga
yetib, belgi boa’lsun deb bu 50 minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh.
Tangri el kishiga rahmat qilga’ay. Bizni duo bilan yod qilga’ay» 24
.
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur Toa’xtamishxonga qar-shi lashkar
tortgan kezi shu toga’ ustiga chiqib, soa’ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang
toshga oa’ydirib yozdirgan xotira soa’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron
haqiga duolar oa’qittirib, oa’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq
berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qoa’ysa, xayrli duo ila bizni yod
aylasin» soa’zlarini oa’ydirtiradi.a’ Amir Temur Turkiston shahrida Xoa’ja Ahmad
Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani maa’lum. Tugallanmay qolgan bu
ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi27.
24
Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ
2018. – 208 b
35

Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha boa’lgan
hududlarda oa’z saltanatini oa’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida
hozirgi Qaraga’andadan (Uluga’toga’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan
Mashhadgacha boa’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qoa’l
ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan soa’ng Abdullaxon II
asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan
iborani qoa’llashgan edilar.
Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish
borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida oa’zining
mukammal ifodasini topgan.
Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hu-narmandchilik,
savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda koa’p suga’orish
inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy toa’ga’oni va suv
ombori, Vahshdan chiqarilgan koa’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni
rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida buga’doyning 10 xil turi, suli,
qoa’noq, joa’xori, mosh, noa’hat, makkajoa’xori, loviya, sho-li paxta, kunjut, beda,
arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, boga’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik
rivojlangan. Samar-qand, Buxoro, Marga’ilon, Xoa’jand, Andijon, Toshkent,
Jizzax, Oa’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmand-chilik
taraqqiy qilgan. 51 Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan maa’lum boa’lishicha,
XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud boa’lgan. Movarounnahrlik
hunarmandlar zoa’r sana’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar,
aa’lo navli qoga’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha
kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda
madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar
oa’rtasidagi tim, koa’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon
yoa’llarida sardobalar, karvonsaroylar, koa’priklar qurilgan.
Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya
bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari
36

Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi
Akbarning elchilari boa’lgan.
Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan oa’q-dori, ov qushlari, mato
olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan.
Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini
mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti oa’tkazish yoa’lidagi faoliyati natijalari
keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan
(Joa’ybor) mavzesida Joa’ybor xojalaridan Abu Bakr Saa’d mozori atrofiga
madrasa, masjid, xonaqoh va chorboga’, Buxoroda madrasa, hammom,
Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu
(1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga
koa’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va
boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy
maqbarasi, masjidi taa’mirlangan.
Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Koa’kaldosh sharafiga
Toshkentda Koa’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan
taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur
Abdullaxon kutubxonasi tashkil boa’ladi. Unda mashhur hattotlar Mir AH Hiraviy,
Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob koa’chirish bilan mashga’ul boa’Iishgan.
Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga
baga’ishlangan.
Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy,
Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti
Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan.
Abdullaxon II ning oa’zi ham istea’dodli shoir boa’lib «Xon» taxallusi bilan
oa’zbek va fors tillarida shea’r yozgan.
Harbiy sana’at taraqqiy etgan. Qoa’shin tarkibini nayza, qi-lich, manjaniq,
shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr
ikkinchi yarmidan qoa’shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va zambaraklar
37

bilan qurollana boshlagan 25
.
Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyon-kor zodagonlarni
qattiqqoa’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va oa’zining
bir qator qarindosh-uruga’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har
qancha qattiqqoa’l boa’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda
ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni boa’ladi. Rivoyatlarga
qaraganda Abdullaxon II oa’ga’li Abdulmoa’min tomonidan 1598-yili zaharlab
oa’ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy
tash-kilotchilik qilgan. Hokimiyatni zoa’rlik yoa’li bilan otasi qoa’lidan olgan
oqpadar Abdulmoa’min yarim yil oa’tmasdanoq oa’zi ham boshqa bir dushman
zodagonlar guruhi qolida (1599) halok boa’ldi. Taxtni soa’nggi Shayboniy
hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi
Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan aga’dariladi. Shu bilan
Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola -
Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola
-Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan
Shayboniylar sulolasi oa’zaro qirga’inbarot urushlar va oa’zaro nizolar oqibatida
qirilib tamom boa’ladi va taxt vorisligiga daa’vogar qohnaydi.
Xulosa
XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib ketgan
o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib
ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar
yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi.
Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ye, suv munosabatlari quyidagi
ko’rinishlarga ega edi: Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat
edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar
va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va
chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi.
25
Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ
38

Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish ishlari qay darajada
yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida tabiiy tayanch
bo’lib kelgan an anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo,‟
Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir.
Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari
haqida so’z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko’plab,
katta-katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug’orilganligini
alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan11 .
Sun iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz
‟
hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda, bog’dorchilik va
sabzavotchilik yaxshi edi.
Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan
edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik
uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan.
O’zbekiston tarixi darslarida bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolni
o’rganish va uni o’quvchilar ongiga singdirish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar
ishida quyidagi xulosalarga keldim.
Birinchidan, Shayboniyxon 1499-1509-yillarda olib borgan yurishlaridan
keyin butun Movoraunnahr va Xurosonni qo’lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni
egallagan Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi.
Ikkinchidan, Shayboniylar davrida etnik o’zgarishlar ro’y berib dashti
qipchoqdan ko’chib kelgan qabilalar o’zlari bilan “o’zbek” degan etnik nomlarni
olib keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi
aniqlandi.
Uchinchidan, Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi.
Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi
kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh kabi madrasalar buni yaqqol
misoli sifatida ko’rsatib berildi.
To`rtinchidan, Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib
temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon,
39

Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi
nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b.
2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b.
3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.
- T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b.
II. Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ
40

2. Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqinigaʻ
qadar. T: Sharq. 2001.219-b
3. Sultonova G.N. XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq va
Yorkent xonliklari bilan aloqalari: Tarix fan nomzodi, dissertatsiyasi. T.: 2005.;
4. Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr
ʻ
avlodi, 2012. 510 b
5. Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi
ʻ
(shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. – 208 b.
6. Zamonov A., Tuxtabekov K. Buxoro xonligida siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy
jarayonlar (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. 172 b.
7. Zamonov A., Aminov B.. A.Jenkinson. Rossiyadagi Moskvadan Baktriyadagi
Buxorogacha 1558 yilga sayohat. / Tarjima, kirish, izoh va ko rsatkichlar
ʻ
tayyorlanib, nashr etilgan. Toshkent: Vauoz. 2017.
8. Zamonov A.o rta asr tarixiy shaxslari hayotining ayrim noma lum sahifalari.
ʻ ʼ
Ilmiy-ommabop asar. - T.: Bayoz. 2019.
9. Zamonov A.T. Shayboniylar davlatida xarbiy ish: boshqaruvi, tuzilishi,
an analari / O zbekiston tarixi. T.: 2014.
ʼ ʻ
10. Semenov A.A. Markazning tuzilishi haqida insho Buxoro xonligining keyingi
davrlardagi ma’muriy boshqaruvi // Tarixga oid materiallar Markaziy Osiyodagi
tojiklar va o zbeklar. jild. II. Stalinobod, 1954 yil;
ʻ
11. Pugachenkova G.A. K. Kostyumlar tarixi O'rta Osiyo va Eron, XV-XVI
asrning birinchi yarmi. miniatyuralarga ko'ra. // Markaziy Osiyo materiallari
nomidagi davlat universiteti. V.I.Lenin. T.: SAGU nashriyoti, 1956;
12. Mukminova R.G. Insholar 16-asrda Samarqand va Buxoroda hunarmandchilik
tarixi (Monografiya). T.: O zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1976. - B. 234
ʻ
13. Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). M.:
ʻ ʻ ʻ
Sharq adabiyoti, 1958 yil.
14. Зияев Х.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). Т., 1965
15. V.V. Bartold O zbek xonliklari. Op. T. II. 1-qism. M.: Sharq adabiyoti, 1963.
ʻ
III Internet materiallari:
41

1. http://www.arxiv.uz;
2. http://www.ziyonet.uz;
3. http://www.uzedu.uz;
42

MUNDARIJA:

Kirish.........................................................................................................................2

I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY AHVOL

1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi

siyosiy ahvol..............................................................................................................4

1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. ..........................................................................................................................10 – 25

II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT

2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim...........................................................26

2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot.....................................39

Xulosa .....................................................................................................................44

Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................................46

Купить

Информация о документе

Продавец

Buxoro xonligida shayboniylar davri

Похожие документы