• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 68.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Buxoro xonligida tarix ilmining rivojlanishi kurs ishi

arboblarining nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini ko‘rsatadi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O‘zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo bo‘lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o‘zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig‘i va ishtiroki bilan yozilgan bo‘lsada, har holda O‘rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o‘z ichiga olgan. XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi: “… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug‘ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”. Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo‘ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib iste’dodi bilan o‘z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo‘lib yashagn edi. U qaerda bo‘lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan yaqindan aloqa bog‘lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda munozaralar uyushtirar edi. Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug‘ulanadi. U “Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so‘zlar ekan, “ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g‘azal tugamaydir erdim” deydi. Bobur o‘zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san’atkorlarining adabiy tajribalarini o‘rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga tanitgan. Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi tomonidan Yuliy Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir. 10 Mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek xalqi o‘zining boy va qadimiy tarixini qaytadan kashf etish imkoniga ega bo‘ldi. Mana shu sinovlarga boy o‘tmish, mana shu so‘nmas madaniyat o‘zbek xalqini buyuk va yorqin kelajak sari odim qadam tashlashga, qiyinchilik va sinovlarni yengib o‘tishga undaydi, mushtarak maqsadlar yo‘lida birlashtiradi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev aytganlaridek: “O‘zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz har qanday qiyinchilik, to‘siq va sinovlarni o‘z kuchi va irodasi bilan yengib o‘tishga qodir, deb baralla aytishga to‘la asos beradi” 1 . Yuqorida ta’kidlanganidek, mustaqillik xalqimizga o‘zligini qaytarib berdi. Buning natijasi o‘laroq, hukumatimiz tomonidan iqtisodiy, siyosiy, madaniy hamda ijtimoiy, xususan, ilm-fan sohalarini rivojlantirishga katta e’tibor berildi. Jumladan, joriy yilning boshida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan “2017 – 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi”ning to‘rtinchi yo‘nalishida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish vazifalarining belgilanishi fikrimizning yaqqol misolidir. Shu o‘rinda XV asrning so‘nggi choragi va XVI asr boshlarida Movoraunnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotini shu davrlarda yozilgan tarixiy asarlardan olishimiz mumkin. Muhammad Shayboniyxon va Shayboniylar sulolasi tarixi o‘zbek davlatchiligining ajralmas qismi bo‘lib, o‘zining o‘ta murakkabligi va serqirraligi bilan ajralib turadi. O‘zbek davlatchiligida munosib o‘ringa ega bo‘lgan Muhammad Shayboniyxon hukumronlik davrini va bu davrdagi Movoraunnahr va Xurosan tarixini o‘rganish va undan tegishli xulosalar chiqarish, bu davrdagi davlat boshqaruv tizimi, uning tartib- qoidalarini, vaqt o‘tib borishi bilan unda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni tahlil etish bugungi kunda nihoyatda katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan masaladir. 1 Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. Б. 5. 2 I BOB. XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayotning shakillanishi. 1.1 Madaniy hayot va Shayboniyxonning adabiyot sohasiga qo‘shgan hissasi Shayboniylаr hukmronligi dаvridа Movarounnahrdа fаn vа mаdаniyat rivoj topdi. Shayboniyxon hayotligi chog‘idа yozilgаn turli mаnbаlаrdа, shu qаtordа Muhammаd Solihning chig‘аtoy-turkiy tilidаgi “Shayboniynomа”, Fаzulloh bin Ro‘zbexonning forschа “Mehmonnomаyi Buxoro”, Binoiyning forschа “Shayboniynomа”, Sаyid Hаsаn Xojаning forscha “Muzаkkiri аhbob” аsаrlаridа Shayboniyxon dаvridа fаn vа mаdаniyat rivojlаngаnligi, Shayboniyxon esа fаn vа mаdаniyatgа homiylik qilgаni, o‘zi ham o‘qimishli, o‘tkir, bаdiiy vа ijodiy did egаsi bo‘lgаnligi ko‘rsаtilаdi. Shayboniylаrning deyarli barchasi o‘qimishli shaxslаr bo‘lgаn 2 . Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Rustаm Sulton, Abdulazizxon, Juvonmаrd Sulton kаbilаr turkiy vа forsiy she’r bitgаnlаr. Shayboniyxon Buxoro vа Sаmаrqаndni temuriylаrdаn so‘ng fаn, mаdаniyat vа sаn’аt mаrkаzlаri sifаtidа rivojlаntirdi. Hirot vа boshqa joylаrdаgi olimlаr, sаn’аtkorlаr, аdib-shoirlаr Buxoro, Sаmаrqаndgа olib keltirildilаr. Shayboniyxon аsosаn urushlаr bilаn o‘tgаn 59 yillik umri dаvomidа yuqori sаviyali bаdiiy аsаrlаr yozib, meros qilib qoldirgаn. Аmmo uning ijod durdonаlаri o‘z onа zаmin Turkiston tuprog‘idаn uzoq-uzoq yurtlаrgа sochilib ketgan. “Shayboniyxon tomonidаn 1508-yildа chig‘аtoy turkiy tilidа yozilgаn. “Bаxr ul- xudo” (“Hаqiqiy yo‘lning dengizi”) diniy qаsidаsining yagonа qo‘lyozmа nusxаsi Londondаgi “British Muzeyi” kutubxonаsidа sаqlаnаdi”. Shayboniyxonning yagonа she’rlаr to‘plаmi bo‘lgаn “Devoni” esа Turkiyaning Istаnbul shahridagi To‘pqopi Sаroyi kutubxonаsidа sаqlаnаdi. Bu аsаr haqidagi birinchi mа’lumotni tarixchi olim Zаki Vаlidiy To‘g‘on 1927-yildа “Yangi Turkiston” jurnаlining 1-sonidа bosilgаn “Shayboniyxonning she’rlаri” mаqolаsidа bergаn. Muаllifning bergаn mа’lumotlаrigа qаrа-gаndа Shayboniyxon Shohbаxt, 2 Херман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи. – Т.: Адабиёт ва саньат, 1990. Б.91. 4 asror” (Haqqiqiy yo‘lning dengizi) nomli diniy qasidaning yagona qo‘l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday deydi: Podsholig‘da Shayboniy faqrdan ayrilmag‘il, Faqr shohi ikki olam ichra bo‘lur podsho. Tetri gar berdi seta Eroniy Turon, Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho. Shayboniyxonning she’rlar to‘plami bo‘lgan “Devon” 191 varaqdan iborat bo‘lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To‘nqoni saroyi kutubxonasida saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an’anasidagi klassik chig‘atoy Turkiy she’riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o‘ziga jalb qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo‘lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga olib turganidir.Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari nomini o‘z she’rlarida Shayboniyxonga qadar ko‘p ishlatgan boshqa shoir yo‘q desak sira yanglishmaymiz. Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo‘shgan shoirlardan biridir. Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593 yilda Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo‘g‘rofiy – biologik lug‘at tuzdi. Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi. 1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me’roni as - Samarqandiy tibbiy va farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o‘ta dorivor o‘simliklardan dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis syr’atlar ilova qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko‘z kasalliklarini davolash ishlari bilan shug‘ullanganliklarini bilamiz. 12 ularning o‘zlari nihoyatda o‘qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko‘chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega bo‘lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag‘bati bo‘lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik xusnixat egasi bo‘lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro„zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o‘tilgan mavzuga xulosa yasaladi. XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo‘lgan Hirot, XVI asrga kelib o‘z mavqieni yo‘qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko‘chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O‘rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron, Afg‘oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o‘lkada o‘sha zamon madaniyati va adabiyotining turli sohalarida ancha – ko‘zga ko‘ringan vakillar yashab ijod etishgan 5 . XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me morchilik va tasviriy san’at‟ rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning “Tazkiroti Shuaro” nomli O‘rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir. Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O‘rta Osiyoning boshqa shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan 5 Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi. Toshkent. 2021. B. 67. 9 Jаnnаti mа’vo degan bog‘i Sаmаrqаnd emish, Kаvsаri а’lo degan obi Sаmаrqаnd emish. Har nechаkim o‘tsаlаr Xuld tog‘i toshini, O‘xshаr аngа dunyodа tog‘i Sаmаrqаnd emish. Shayboniyxon Sаmаrqаndni o‘z аsаrlаridа jаnnаt mаkon deb kuylаsа, Buxoroni Kа’bа sаviyasidа ulug‘lаb: Bir xаyolim bor ko‘ngulkim pir vаfiy аylаyin, Ul Buxoro shahridа Kа’bа tаvofin аylаyin. Shayboniyxon boshqa yurtlаr, shаharlаrdа yurgаn kezlаrdа ham Sаmаrqаnd, Buxoro, Turkistonni sog‘inаdi. Kаrmon, Shodmon, Qoqlik Dаrg‘on kаbi qаdimiy аriqlаrning zilol suvlаrini qo‘msаydi. U Movаrounnаhrdek go‘zаl yurtni bizgа Xudoning o‘zi qimmаtbaho sovg‘а sifаtidа hаd’ya qilgаn deb аytаdi. Shayboniyxonning fаngа, mа’rifаt vа mаdаniyatgа bo‘lgаn ijobiy qarashlаri аlbаttа uning vorislаrigа ham o‘z tа’sirini ko‘rsаtdi. Shu boisdаn ham Shayboniylаrdаn bo‘lgаn Ubaydullaxon, Аbdulаtif, Аbdulаziz vа Abdullaxonlаr ilm-mа’rifаt vа mаdаniyatgа xаyrixoh hukmdorlаr sifаtidа o‘tgаnlаr. Ubaydullaxon – Shayboniyxonning jiyani, Buxoro hokimi Mahmud Sultonning o‘g‘lidir. U 1533 – 1539-yillаrdа Buxoro hukmdori bo‘lgаn. Ubaydullaxon jаsur vа dovyurаk lashkarboshi, qаttiqqo‘l hukmdor vа ijodkor аdаbiyotshunos edi. U Shayboniyxondаn so‘ng kuchli vа tаrtibli dаvlаtgа аsos soldi, olti mаrtа Xurosongа lashkar tortib bordi, Eron qo‘shinlаrigа bir nechа bor qаqshatqich zаrbаlаr berdi. Xorazmni o‘zigа bo‘ysundiradi. Ubaydullaxon ibn Mahmud Sulton “Ubаydi”, “Ubаydullo”, “Qul Ubаydiy” taxalluslаridа she’rlаr ijod qilgаn. U fors, аrаb tillаrini yaxshi bilgаn, bu tillаrdа ham she’rlаr yozgаn. 6 Mujdayi vaslin eshitib, ko‘nglum ochildi yana. 1.2 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo, aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig‘i - xiroj hisoblanib, ho‘kizdan– foydalangani uchun – zakot to‘lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona degan soliq yig‘ilardi, qo‘shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq undirardi, bog‘lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan. Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog‘oz, qurilish ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko‘rsatib ichki va tashqi bozorda sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako‘l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Xindiston, Arab o‘lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o‘lkalarga qatnagan. Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar. Turli maqsadga mo‘ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari, balki o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan katta moddiy imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko‘kaldosh nomi bilan bog‘liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta mirlanishi, Mir Arab. Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh‟ madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko‘kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko‘plab mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar 4 . Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming bitta ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o‘ni katta bo‘lgan. Avvalo, 4 Ахмедов.Б - Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. Ўқитувчи. 2001. B.59. 8 Mundarija Kirish ......................................................................................................................2-3 I BOB. XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayotning shakillanishi. 1.1 Madaniy hayot va Shayboniyxonning adabiyot sohasiga qo‘shgan hissasi…..4-7 1.2 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim…………………………………....8-18 II BOB. Shayboniylar davrida tarixnavislik maktabining shakillanishi. 2.1 Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari muhimmanba sifatida…...19-22 2.2 Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavislar Hofiz Tanish al-Buxoriy, Muhammad Haydarning ijodiyoti……………………………………………..23-32 Xulosa …………………………………………………………………………33-34 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..35 Kirish 1 bir, Barchasin nazm ila qildim tahrir. Dostonda Shayboniyxonning 1499-1500 yillarda Turkistondan Samarqandga qo‘shin tortib kelishi, Samarqandni bosib olish uchun dastlabki urunishlarning barbod bo‘lishi va chekinishi, Buxoro viloyatining hokimi Boqi tarxon va uning qo‘shini Dabbusiy qo‘rg‘onida (hozirgi Ziyovuddin yaqinida) qamal qilib,Buxoroni bosib olishi, Qorako‘l, Qarshi, G‘uzor va boshqa joylardagi aholining qo‘zg‘olonlarini qattiqqo‘llik bilan bostirishi, Samarqandni olti oy qamal qilishi, Boburning Samarqandni tashlab chiqishga majbur bo‘lishi, Shayboniyxonni Samarqandni, keyinroq Andijon, Toshkent, Hisor, Badaxshon va boshqa viloyatlarni zabt etishi birma-bir bayon etiladi. Doston 1504-1506 yillarda Shayboniyxonning Xorazmga yurishi, uni egallab olib, g‘alaba bilan Buxoroga qaytishi tasviri bilan tugaydi.“Shayboniynoma”ni jangnoma deb atash ham mumkin. Biroq u “Abu Muslim” va “jamshid” tipidagi traditsion jangnomalardan tubdan farq qiladi, chunki bu asarlarda afsonaviy voqealar hikoya qilinib, ularda kishilardan tashqari devlar, jinlar, parilar ham ishtirok etadi, diniy “karomat” va “mo‘jizalar” so‘zlanadi. “Shayboniynoma”da esa shoir ko‘z o‘ngida bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealargina bayon qilinadi. Shu bilan birga “Shayboniynoma” Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” asari tipidagi qahramonlik dostonlaridan ham o‘ziga xos xususiyatlari bilan printsipial farq qiladi: “Saddi Iskandariy”da tarixy voqealarni va tarixiy shaxslarning faoliyatini tasvirlash vazifasi qo‘yilmaydi. “Shayboniynoma”da esa, shoirning tutgan pozitsiyasidan qat’iy nazar, tarixiy voqea va tarixiy shaxslar tasvirlanadi.Binobarin, “Shayboniynoma” o‘zbek adabiyoti tarixida jangnomaning yangi turidir, u birinchi tarixiy dostondir 9 . “Shayboniynoma”ning personajlari tarixiy shaxslardir. “Shayboniynoma”da ikki sulola o‘rtasidgi toj-taxt kurashlari tasvirlangani uchun, uning personajlari ham asosan shu ikki sulolaning namoyondalaridir. Dostonda, bir tomondan, Shayboniy va uning hukmdorlari: Sulton Mahmud, Temur Sulton, Jonvafobiy va boshqalar, ikkinchi tomondan, Bobur, Husayn Boyqora, Boqi Tarxon, Sulton Ali, Badiuzzamon va 9 Ҳасанхожа Нисорий . Музаккири аҳбоб . – Т .: Ҳалқ мероси , 1993. Б.23. 20 qatordan yozilgan. D 120 (590oe) raqamli qo‘lyozma «Tarixi Rashidiy» 1 daftarining Muhammad Niyoz bin Abdug‘afur tarafidan 1837-1838 yillari qilingan turkiy tarjimasi ekanligi olimlarimiz tomonidan aniqlangan. Qo‘lyozma muqaddimasida tarjima Xo‘tan hokimi Muhammad Aziz Vong farmoni bilan nasr va nazmda bajarilgani to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Qo‘lyozma naqshlangan qizil charm qoplangan qattiq karton bilan muqovalangan, bichimi 37x23 sm, sharq qog‘oziga, matni qora, sarlavhalari qizil siyohda chiroyli nasta’liq, xatida, har varag‘iga 15 qatordan yozilgan, jami 111 varaq. Demak, bu nusxa ham «Tarixi Rashidiy»ni turkiy tarjimasining to‘la nusxasi emas. Xulosa XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o‘rtasida boshlanib ketgan o‘zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o‘zgarishlar yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi. O‘zbekiston tarixi darslarida bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolni o‘rganish va uni o‘quvchilar ongiga singdirish 32 forscha she’rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda va astronomiya bilan shug‘ullangan. Abdullaxon II Qur’oni karimni tafsir qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga sazovor bo‘lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o‘sha davrda zamondoshlari bo‘lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro‘zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma” (Shayboniyxonning tarjimoiy holi she’riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi guzidom nusratnoma (o‘zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o‘zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ro‘yxatini yana davom ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar asarlarning o‘ziyoq shayboniylar davrida ham bo‘lganidek, tarix fani ancha rivoj topganini ko‘rsatadi. Biroq farqi shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar ko‘plab forscha yozilgan bo‘lsa, shayboniylar zamonida esa o‘zbek tilida ham ta’rif etiladi. Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo‘lyozmalarni husnixat bilan ko‘chirish yo‘li bilan nusxani ko‘paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e’tibor berilgan. Shu tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi 7 . Zotan bu davrga kelib, bu ham, o‘zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa ko‘chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari o‘sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi. Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so‘nmagan 7 Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома / Шашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Э.Шодиев – Т.: Ғафур Ғулом. 1989. B.104. 14 Bu asar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga o‘zbek prozasining qimmatli yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma lumotlar beradi.‟ Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular islom dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli she’riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti Boburiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok bo‘lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko‘rsatilgan. Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilinadi. Ulug‘bekka bag‘ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy” degan asarning o‘zbek tiliga tarjima qilinganligi o‘zbek tilining ta’sir doirasi kengayib borganidan dalolat beradi. O‘z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo‘lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O‘rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma lumotlar bor. ‟ Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda qatnashganlar. Shayboniyxonning o‘zi ham o‘z zamonasining o‘qimishli odami edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o‘zining Eroniy dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o‘zi bilan barobar kichkina go‘zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy munozaralarga qatnashgan. Qur’onning ba zi bir oyatlari haqida Hirotning nimqadam tafsifchilari bo‘lgan ‟ qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e’tiroz ham bildirgan edi. Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she’rlar yozmagan, balkim go‘zal she’rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan, chig‘atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul 11 Mirzо Muhаmmаd Hаydаr hаqidа «Bоburnоmа»ning ikki o‘rnidа g‘оyat muhim mа’lumоt bеrilgаn. Jumlаdаn, «Hаydаr mirzо edi. Оtаsini o‘zbеk o‘lturgаndin so‘ng kеlib, mеning mulоzаmаtimdа uch-to‘rt yil bo‘ldi, so‘ngrа ijоzаt tilаb, Kоshg‘аrgа хоn qоshigа bоrdi. Bu tаriхdа dеydurlаrkim, tоyib bo‘lub, yaхshi tаriqа pаydо qilibtur. Хаt vа tаsvir, o‘q vа pаykоn vа zihgir hаr nimаgа iligi chаspоndur. Tа’bi nаzmi hаm bоrdur. Mаngа аrzаdоshti kеlib edi, inshosi hаm yomоn emаs». Ushbu qisqа ахbоrоtlаrdа Bоbur mirzо Muhаmmаd Hаydаr hаqidа judа ko‘p mа’lumоtlаrni bеrgаn. Hаttо uning Sultоn Sаidхоn dаrgоhidа ichkilikkа bеrilgаni vа tаvbа qilib ichmаy qo‘ygаni qаyd etilib, mаktubigа ko‘rа uning bаyoni iqtidоrigа ham yaхshi bаhо bеrilgаn. Muhаmmаd Hаydаr zаmоnаsining o‘qimishli vа kеng mа’lumоtli kishilаridаn edi. Bоburning guvоhlik bеrishigа qаrаgаndа, u durustginа shoir, хаttоt, rаssоm, shuningdеk, nаyzа vа kаmоn yasоvchi ustа bo‘lgаn. Mirzo Haydar yuksak bilimga, keng tafakkurga, katta hayotiy tajribaga ega, ko‘zga ko‘ringan, kuchli davlat arbobi, yetuk sarkarda bo‘libgina qolmay, balki iste’dodli tarixchi va moxir shoir ham bo‘lgan. Muhаmmаd Hаydаrning bizning zаmоnimizgаchа bir necha аsаri еtib kеlgаn. U shoir sifatida Ayoz, ba’zan Ayoziy taxallusi bilan «Jahonnoma», «Mahmudnoma» dostonlari va qator g‘azal, ruboiy, masnaviy, qit’a, fardlarni yaratdi. Ayoziyning she’rlar to‘plami – devoni ham bo‘lgani, u Sharqiy Turkistonda topilgani haqida ma’lumotlar mavjud. Mirzo Muhammad Haydar Ko‘ragon ibn Mirzo Muhammad Husayn Ko‘ragon (1499-1551)ning 1541-1546 yillar Kashmirda fors tilida yozgan mashhur «Tarixi Rashidiy» asarining bitta turkiy tarjima nusxasi 10191/II raqamda saqlanmoqda. «Tarixi Rashidiy» turkiy tarjimasining to‘liq va to‘liqsiz 10 ta qo‘lyozma nusxalari bizgacha yetib kelgan bo‘lib, ularning yettita nusxasi Rossiya Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo‘limi qo‘lyozmalar fondida D120, (590of), D 121 (590oe), D 122 (590od), D 138 (590o) D 192, S569 (590oe), va S570 (590od) tartib raqamida saqlanmoqda. «Tarixi 30 Bu madrasa Buxoroni Buxoro qilib, unga ko‘rk bag‘ishlab, ma rifat, ruhoniyat‟ o‘choqlaridan biri bo‘lib kelayotgan Mir Arab madrasasidir. Madrasa qurilishi 1530 yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqimizning turli qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha, o‘sha jangda qatnashgan g‘oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi, chunki mag‘lub bo‘lib imon – e’tiqodidan ayrilib qolish xavfidan qutulishisevinchi , shunday qimmatli, shunday safarbarlikni keltirib chiqargan edi. 18 Movoraunnahrni batomom birlashtirishga muvofiq bo‘ladi. Shu o‘rinda mustaqil markaziy davlat aparatini o‘rnatishga muvofiq bo‘ladi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, 1579 – yil noyabr oyi o‘rtalarida Sirdaryoning shimoliy tomonidagi yerlarni ya’ni, Toshkent, Turkiston, Sabron, Sayram viloyatlarini ham Buxoro xonligining tarkibiga kiritish uchun astoydila harakat qiladi. Jumladan bu urush to‘rt yil davom etadi, shu davr mobaynida Abdulaxon bu hududlarga olti martadan hujum qilgan edi. Shu o‘rinda shayboniy sulolasining yana bir qancha vakillari bilan ham kurash olib borib, ulardan Boboxon, Buzaxo‘r sulton, darvish sulton va boshqalarni Ulug‘tog‘ ( Ulutau) gacha taqib qilib boradi va oxiri qozoq xonlari Shig‘oyxon va Tavakkal bilan ittifoq tuzib, ular ustidan to‘la g‘alaba qozonishga muvoffiq bo‘ladi 12 . Hofiz Tanish Buxoriy saroy tarixchisi bo‘lgan edi. Shuning uchun ham Abdullaxonning yurishlarini zo‘r ko‘tarinki ruhda tasverlagan. Shu o‘rinda bu yurishlarni kitobida saroyni osoyishtaligini ta’minlash uchun qilingan kurashlar deb takidlaydi. Biroq asarda keltirilgan voqealarni diqqat bilan e’tibor bersak, muallif oddiy xoalqning bu yurishlardan behisob aziyat chekkanligini guvohi bo‘lamiz. Asarda bo‘ysunmagan shahar va qishloqlarning bo‘ysunmaganlarini qirib tashlanganligi va mol – mulklari talon taroj qilinganliklari haqida ko‘pgina ma’lumotlar uchraydi. “Abdullanoma ” ning Sodiq Mirzayev tarjimasiga asos bo‘lgan nusxasi (O‘zbekiston Fanlar akadimiyasi Sharqshunoslik instituti, inv. №2207 ) to‘liq bo‘lmay, 1583 yil voqealari bilan tugallangan, jumladan asarning sank – Peturburg, Boku va Dushanbada saqlanadigan nusxalari 1584 – 1588 yillar voqealarini ham o‘z ichiga oladi.Asarning 1584 – 1588 - yillarda Badaxshon, Ko‘lob va Hirotning Buxoro xonligi qo‘shib olinishi, movoraunnahr va Xorazmning ana shu yillar ichidagi ijtimoiy – siyosiy ahvolinio‘z ichiga olgan qismi Sank – Peturburg va Boku nusxalari asosida arab va fors tiliga yunisxoja Hakimjonov tarjima qilgan. Mirzо Muhаmmаd Hаydаr 1499 yili Tоshkеnt shahridа tug‘ilgаn. Uning оtаsi Muhаmmаd Husаyn Ko‘rаgоn Sharqiy Turkistonning Manglay subi, ya’ni oftobruy 12 Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma tarj. II tom Sharq. T. 2000. B.28. 25 Mavzuning o‘rganilishi darajasi. Shayboniylar davrida tarixnavislikda tutgan o‘rni bugungi kunga qadar alohida tadqiqot ob’yekti sifatida o‘rganilamagan bo‘lasada bir guruh mahalliy va xorijlik tadqiqotchilarning asarlarida mavzuga oid qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Xususan, Ahmad Zaki Validiy To‘g‘on, Muhammad Fuod Ko‘prulu, K. Eraslon, M. Kafali, Ya. Qoraso‘y, N.N. Tumanovich, Tanju O‘ral Seyhan, Charlz R’yo, amerikalik olim A. Bodrogligeti, amerikalik taniqli turkiyshunos olim E. Olvort, R. Grosset, major olimlaridan H. Vamberi, Ya. Ekmann, rus sharqshunoslaridan V. V. Bartold, A. A. Semenov, B. D. Grekov, A. Yu. Yakubovskiy va boshqalarning tarixiy asarlari kiritishimiz mumkin. Mavzuning maqsad va vazifasi: Shaybonilar davrida tarixnavislikning shakillanishini o‘rganish mavzuning maqsadi etib bergilandi. Vazifalari esa quyidagicha - XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayotning shakillanishini o‘rganish; - Madaniy hayot va Shayboniyxonning adabiyot sohasiga qo‘shgan hissasi; - Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’limni o‘rganish; - Shayboniylar davrida tarixnavislik maktabining shakillanishi; - Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari muhimmanba sifatida; - Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavislar Hofiz Tanish al-Buxoriy, Muhammad Haydarning ijodiyotini tahlil qilish. Mavzuning obyekti va predmeti Shayboniylar davrida tarixnavislikning shakillanishi tadqiqotning ob’yekti sifatida belgilandi. Predmeti esa Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavis olimlarning asarlaridan o‘rganish etib bergilandi. Kurs ishining tuzilishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 4. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб. – Т.: Ҳалқ мероси, 1993. 5. Муҳаммад Ҳайдар Мирзо. Тарихи Рашидий. Ваҳоб Раҳмонов ва Янглиш Эгамов таржимаси. Т.: Шарқ, 2010. 6. Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аёзий. Тарихи Рашидий. Нашрга тайёрловчи, сўзбоши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи т.ф.н. О.Жалилов. – Т.: O ‘ zbekiston , 2011. 7. Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma tarj. II tom Sharq. T. 2000. 8. Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik .O‘zb. Faylasuflar milliy jam. T. 2008. 9. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. Т.: Шарқ, 2005. 10. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома / Шашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Э.Шодиев – Т.: Ғафур Ғулом. 1989. 11. Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi. Toshkent. 2021. 12. Муҳаммад Шайбоний ижоди хорижда. // Жаҳон адабиёти. 2010. – № 4 (155). 35 Ubaydullaxon “G‘аyrаtnomа”, “Shаfqаtnomа”, “Kitob ussаlot” kаbi mаsnаviy yo‘lidа pаndnomа-risolаlаr bitgаn. U o‘z аsаrlаridа Yassаviy dunyoqarashi g‘oyalаrini аsosiy yo‘nаlish qilib olgаn. Ubаydiyning o‘zbek, fors vа аrаb tilidаgi she’rlаridаn iborаt uch devoni bir muqovа ishigа joylаshtirilgаn. Bu uch tildаgi devonning yagonа qo‘lyozmа nusxаsi 1583-yildа Mir Husаyn аl Husаyniy tomonidаn ko‘chirilgаn bo‘lib, kitob “Kulliyot” deb аtаlgаn. Bu qimmаtli qo‘lyozmа аsаr O‘zbekiston Fаnlаr Akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmаlаr fondidа sаqlаnаdi. Shoirning boy аdаbiy merosi hali maxsus o‘rgаnilmаgаn. Ubаydiy o‘zining o‘zbek tilidаgi g‘аzаl vа ruboiylаri, qit’а vа tuyuqlаri bilаn hech shubhаsiz, she’riyat tаrаqqiyotigа kаttа hissа qo‘shgаn. U o‘zining g‘аzаliyotidа аn’аnаviy mаvzulаr–ishq-muhаbbаt, vаfodorlik vа do‘stlik аyol go‘zаlligi vа ochiq sаdoqаti kаbilаrni tаrаnnum etаdi. Shoir she’rlаridаgi ifodаning o‘zigа xosligi yuksаk аxloqiy fаzilаt vа go‘zаl nаfis dunyoviylikning o‘zаro uyg‘unligidir. O‘zbek she’riyatidа ishqiy she’rlаr ko‘p bo‘lsаdа Ubаydiy sаtrlаri ulаrning birortаsigа o‘xshаmаydi. Shoir Ubаydiy ijodi hali ochilmаgаn qo‘riq. Bu boy xаzinаni chuqur vа аtroflichа o‘rgаnib, uni xalqimizning mа’nаviy boyligigа olib kirish mаmlаkаtimiz аdаbiyotchilаrining vаtаnpаrvаrlik burchidir. Shayboniylаr sulolаsi hukmdorlаri orаsidа Abdullaxon alohida аjrаlib turаdi. U kuchli vа markazlashgan feodаl dаvlаt bаrpo etdi, fаn vа mаdаniyatning rivojlаnishigа homiylik qiladi. Buxoro poeziyasi аntologiyasining muаllifi Hаsаn Hirosiyning bergаn mа’lumotlаrigа qаrаgаndа XVI аsrning ikkinchi yarmidа Buxoro xonligidа fаn vа аdаbiyot bilаn 250 dаn ortiq nаmoyondаlаr shug‘ullаngаn. Muhammad Shayboniyxonning ijodidan namunalar: Dard g‘am bechora ko‘nglum sori oqildi yana, Meni ko‘rub ishq o‘ti boshtin yana keldi yana. G‘unchadek ko‘nglum g‘am hijronidin qon bog‘lodi, 7 “Abdullanoma” yoki “ Sharafnomayi shohiy” asarining muallifi XVI asrda yashab ijod qilgan. U Buxorolik shoir va tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 – yil mansabdor oilada tug‘uladi va otasi Mir Muhammad al – Buxoriy xonlikning nufuzli kishilaridan biri bo‘lib, 1550 – yil Koshg‘arga ketib o‘sha yerda vafot etadi. Hofiz Tanish Buxoriy esa o‘z davrining ma’lumotli kishilaridan bo‘lib, u 1584 – yil Abdullaxonning amaldorlaridan biri Qulbobo ko‘kaldoshning tavsiyasi bilan hukumdorning xizmatiga shaxsiy voqeanavis, tarixchi bo‘lib o‘tadi 10 . Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy ” asari bilan tarixda qolgan shaxsdir. Kitobda O‘zbekiston, Qozag‘iston, shuningdek Afg‘oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan bo‘lib, bu xalqlar o‘rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg‘ar va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar haqida ham ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarini XVI asrning 80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o‘tadi. Shuningdek Mutribiy bu asarning oxirgi qismini xonning buyrug‘i bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o‘tadi 11 . “Sharafnomayi shohiy” muallifning rejasiga ko‘ra asar muqaddima, ikki qism yoki maqola va xotimadan iborat qilib yozishni xoxlagan. Muqaddimada Allohning madhu va hamdu sanosi, homiy, hukumdor Abdullaxoning shaniga aytiladigan tavsiflar, Abdullaxonning ota bobolari, qadimda Markaziy Osiyoda hukumronlik qilgan turk – mo‘g‘ul qavmlari, Chingizxon va uning avlodlari haqida ma’lumot keltirgan. Birinchi maqolada Movoraunnahrda 1533 – 1583 - yillarda sodir bo‘lgan voqealar keltirilgan. Ikkinchi maqolatda esa O‘zbekiston, Qozag‘iston va qo‘shni davlatlarda yuz berishi mumkin bo‘lgan voqealar keltirib o‘tilgan. Xotimada esa Abdullaxonning 10 Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik .O’zb. Faylasuflar milliy jam. T. 2008. B.63. 11 Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001.B.71.‟ 23 Mirzo ibn Sulton Abu Sa’id Mirzo Haydarga ham ota, ham ona tomonidan qarindosh bo‘lgani uchun u yerda bir yil yashaydi. Biroq Badaxshonga Shayboniylar xavf solayotgani uchun Mirzo Haydar xolasining o‘g‘li, ya’ni Yunusxonning o‘rtanchi qizi Qutluq Nigor xonimning farzandi Zahiriddin Muhammad Bobur uni Kobulga chaqirtirib oladi va saroyidan uy-joy ajratib beradi. U yerda uch yil yashaydi. Mirzo Haydardan 17 yosh katta bo‘lgan Bobur unga otalarcha g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, tarbiyalaydi, ustоzlаr tаyinlаb bilim-hunar o‘rgatadi. Bobur ko‘rsatgan g‘amxo‘rlikni tarixchi o‘z asarida chuqur minnatdorlik bilan bir necha bor eslab o‘tadi 13 .Taxminan 1512 yilda Mirzo Haydarning tog‘asi Sulton Ahmadxon (1484- 1504)ning o‘gli Sulton Saidxon (1514-1533) Kobulga kelganida Boburdan ruxsat olib, Mirzo Haydarni Andijonga olib ketadi. 1512-1513 yillarda u xonning hokimiyat uchun kurashlarida qatnashadi. Sultоn Sаidхоn ko‘p o‘tmаy bu еrdа Аbu bаkr dug‘lоt ustidаn g‘аlаbа qоzоndi vа Qоshg‘аr hаmdа Yorkаndni qo‘lgа kiritishgа muvаffаq bo‘ldi. Xon 1513 yili Mirzo Haydarga singlisini nikohlab, o‘ziga kuyov qilib oladi, shu bilan Mirzo Haydar ham Ko‘ragonlik unvoniga erishadi. 1514 yili Sharqiy Turkistonda 1465 yili tashkil topgan Yorkand xonligi taxti uchun Sultan Saidxon olib borgan janglarda ishtirok etadi. Sulton Saidxon 1514 yilda Yorkand xonligi taxtiga chiqqanidan boshlab Mirzo Haydarning obruyi yana ham oshadi. Xon uni o‘z farzandlaridan ham yaxshiroq tarbiyalab, ilm-hunar va harbiy san’atdan saboq berib, davlat arbobi darajasiga erishtiradi. Mirzo Haydar «Tarixi Rashidiy» asarida bu haqda to‘xtalib, 13 yoshida Sulton Saidxonning xizmatiga kelgani, xon otalik shafqati bilan yetimlik mashaqqatidan ulug‘lik masnadiga yetkazgani, 24 yil uning xizmatida bo‘lib, xondagi barcha fazilatlarni o‘zlashtirgani xususida yozadi. Mirzo Haydar Sulton Saidxon xukmronligi davrida (1514-1533) vazir va harbiy sarkardalik amallarida xizmat qiladi. Xon o‘z farzandi Abdurashid Sultonni tarbiyalashni eng ishonchli shogirdi Mirzo Haydarga topshiradi. Mirzo 13 Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аёзий. Тарихи Рашидий. Нашрга тайёрловчи, сўзбоши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи т.ф.н. О.Жалилов. – Т.: O’zbekiston, 2011. B.21. 28 boshlab, to Temurgacha va undan so‘bg me’morchilik borasida muhim ulkan qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo‘lamiz. Ayniqsa, Temur va temuriylar davrida me morchilik o‘z davrini rivojining yuksak cho‘qqisiga erishdi. O‘zbek‟ me’morchiligida shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa qo‘shgan sulola sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi me’morchilik an’analarini davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko‘pgina arxetuktura yodgorliklari ko‘proq dininy maqsadlarga mo‘ljallangan jamoat binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar, shuningdek, savdo – sotiq uchun belgilangan binolar etib kelgan. Shayboniylar davri me’morchilikda ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va soddalashtirish hisobiga ko‘pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish evaziga, asosan gumbazsimon toshlarning me’moriy formalari va ularni qurishda omilkorligi ko‘zga tashlanadi. Bu me’mor ustalarning katta iste’dodga ega ekanliklarini, materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini ko‘rsatadi. Shayboniylar davrida eng yirik binolar Buxoroda qurilgan. Bu davrda Buxoroning iqtisodiy va siyosiy obro‘sini oshishi shahar aholisining ko‘payishi uning kengayishiga sabab bo‘ldi. Ma’lumki, me’morriy qurilishlarda nafaqat shayboniy hukmdorlar, balki saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan, Samarqandda Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar qurdirganlar. Muhammad Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome masjidi qurdirgan. Balx shahri qal’asining devorini ta’mirlashtirgan. Uning vorislari davrida mazkur faoliyat davom ettirildi. Xususan Abdullaxon va Abdullaxon II davrida Buxoro shahri yangi devor bilan o‘rab olindi.XVI asrda qurilgan juda ko‘p monulintal binalar shaharni yanada bezadi. Samarqandda Bibixonim masjididan keyingi o‘rinda turuvchi masjidi Kalon bunga misol bo‘la oladi. Masjidi Kalon o‘zining tarixiga ko‘ra Temur Bibixonim masjidini takrorlaydi: hovlissi to‘g‘ri burchakli, atrofi ayvon bilan o‘ralgan, shuningdek, hovlini g‘arb tomonidan katta darvoza qarshsiga mehrob ustida monumental yirik binosifatida ko‘kka ko‘tarilib turgan qurilishining bosh qismida 16 edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo‘lmish Samarqnq va buxoroda, balki shular bilan bir qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida halqimizning bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o‘zbeklar bag‘ridan etishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko‘rsatar edilar. Chunki bizkim o‘zbeklarning birlashgan va markazlariga o‘z milliy davlati dovrug‘i etti iqlimga etgan Buxoroi sharifday poytaxti bor edi, Qoraxoniylar saltanatidan so‘ng, ya ni 1212 yildan keyin oradan uch yarim asr o‘tgach, Buxoro poytaxtlik maqomiga‟ erishgan edi.Musulmon sharqidagi an’anaviy udumga ko‘ra sulolaga asos solgan shaxs sulolaboshi nomi bilan atashuvchi Shayboniylar davlati ibtidodidan eng qadim zamonlardan Turon deb milodiy 539 yildan ham Turon, ham Turkiston deb nomlanib kelayotgan mamlakatimizga angi nom berdi: O‘zbekiston deb atala boshladi. Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan biri, aytish mumkinki, qaytarilmas xizmatlaridan biri shuki, Turkiston deganda barcha turkiy xalqlarga ma’lum darajada o‘ziga xos belgi va xislatlri, turmush tarsi va boshqa shu kabilar bilan farqlanuvchi, xullas o‘z milliy qiyofasiga ega, bizkim o‘zbeklarning mamlakati tushuniladigan bo‘ldi. Bu chindanda qaytarilmas va tarixiy voqea bo‘lib, allaqachonlardir dunyoga kelgan kamolotga etib, o‘zligini namoyon qilgan Turonu Turkiston zaminiga tup quyib palak yozgan xalqa, bizkim, o‘zbeklarning vataniga xuddi oltin uzukka yoqut ko‘z qoyilganidek munosib, mazmundor va sharafli nom berilgan edi: O‘zbekiston!!! Me’morchlik – qurilish san’atining yuksak pog‘onasi. Goyo, unda davriy taraqqiyot- sivilizatsiyaning qiyofasi aks etda. U davrning vakili bo‘lmish, jamiyatning foydalilik chidamlilik va go‘zallik haqidagi ko‘tarinki g‘oyalarini o‘zida saqlab qolishi mumkin. Me’moriy yodgorliklar qiyofasida tarixini o‘ziga xos tosh kitobi shakllanadi, qo‘l bilan yaratilgan musiqa timsoliga aylanadi. O‘zbekiston me’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, So‘g‘d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar davridan 15 deb atalgan kun chiqish qismini Chingizxon davridanoq boshqarib kelgan turkiylashgan mug‘ul-turk dug‘lot qabilasidan chiqqan ulusbegi Amir Bobdog‘on va Buloji (Po‘lodchi) avlodlaridan edi. Mirzo Muhammad Husayn 1493-1494 yillarda Mo‘g‘uliston xoni Sulton Mahmudxonning (1487- 1503) singlisiga o‘ylangandan so‘ng «Ko‘ragon» nisbasiga erishgan. Xon uni 1494 yil O‘ratepaning hokimi etib tayinladi, 1502 yilgacha hokimlik qildi. Muhаmmаd Husаyn ko‘rаgоnning оtа- bоbоlаri O‘rtubu, Po‘lоdchi, Хudоydоd, Sаid Аhmаd, Sоnsiz Mirzо, Muhаmmаd Hаydаr, Muhаmmаd Husаyn turklаshgаn mo‘g‘ul urug‘lаridаn dug‘lоt (mo‘g‘ulchа «dоg‘оlоt» – cho‘lоq) qаbilаsigа mаnsubdir. Ulаr Mo‘g‘ulistоn хоnlаri, Chig‘аtоylаr dаvridа ulusbеgi, Qоshg‘аr hоkimi lаvоzimidа turgаnlаr. Mirzо Muhаmmаd Hаydаrning onаsi Хub Nigоrхоnim esа Chig‘atoy xonligi yemirilgandan so‘ng tashkil topgan Mo‘g‘ulistonda 1456-1487 yillarda hukmronlik kilgan Yunusxonning qizi edi. Shuningdek, u Zаhiriddin Muhаmmаd Bоburning оnаsi Qutlug‘ Nigоrхоnimning singlisi bo‘lib, shu jihаtdаn Bоbur vа Mirzо Hаydаr qаrindоsh edilаr. Хo‘b Nigоr хоnim vаfоt etib, Hаydаr mirzо оnаdаn judа yosh аyrilаdi: «Хo‘b Nigоr хоnim, kаminаning оnаsi, tinchlikоmоnlik kunlаridа Tоshkаnddа vаfоt etgаn edi», – dеb yozаdi bu hаqdа muаllif. Bоbur Shaybоniyxondаn еngilib tоg‘аsi Sultоn Mаhmudхоndаn O‘rаtеpаni so‘rаgаnidа хоn ko‘ngаnu, Muhаmmаd Husаyn rоzi bo‘lmаgаn. Bоbur o‘z yaqinlаri bilаn vаtаndаn ko‘ngul uzib Kоbulgа kеtаdi. Muhаmmаd Husаyn hаm 1503 yili Sultоn Mаhmudхоn vа Sultоn Аhmаdхоn Ахsi аtrоfidа Shaybоniyхоn qo‘shinlаri tоmоnidаn tоr-mоr kеltirilgаni vа аsir оlingаnini eshitib, Qоrаtеgingа, undаn Qunduz, so‘ng Hirоtgа Sultоn Husаyn huzurigа qоchib bоrаdi vа ko‘p o‘tmаy Kоbulgа Bоbur Mirzо huzurigа bоrgаn edi. 1506 yili Bоbur Hirоtgа Sultоn Husаyn mirzо tа’ziyasigа bоrgаnidа, Kоbuldа Sultоn Mаhmud mirzоning o‘g‘li Mirzохоn Kоbul sаltаnаtini egаllаshgа urinаdi vа Muhаmmаd Husаynni hаm bu isyongа jаlb etishadi. Bоbur kеlib tахtini qаytа 26 alohida ko‘zga tashlanib turadi. Binoning bu qismi tetjida baland havorang gumbaz bor. 1536 – 35 yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi. Bu katta madrasa Ubaydullaxonning mablag‘lariga Mirarab deb atalgan nufuzli shayx Abdulla Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon shahid ketgan. 1510 – 1520 yillarda amakim Ko‘chkichixon 1530 – 1533yillarda uning o‘g‘li Abu Said Shayboniylar davlatini boshqaradi. Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf etishda Safoviylar davlatidek qudratli tashqi g‘animga qarshi urash olib borishda shijoatu – o‘quv etishmaydi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton chiqadi. U g‘ayratli, o‘quvli davlat arbobi va shijoatli lashkarboshi edi. 1533 yil xonlik mansabini egallagan Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt Samarqanddan emas, balki Buxorodan turib boshqardi. 1530 yili, Ubaydullo Sultonxon noibi bo‘lgan bir paytda ham, uning o‘ziga ham fikr do‘sti Mir Arabga og‘ir bir sinovdan o‘tishga to‘g‘ri keladi. Safoviylarning qizil boshlilardan iborat katta qo‘shini mamlakatimizga bostirib kirib to G‘ijdivongacha etib keladi, Ubaydullo Sulton o‘z qo‘shini bilan dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi to‘qnashuv jang taqdirini hal qila olmaydi, sababi dushman qo‘shini son jihatidan o‘zbek qo‘shinidan ortiq edi, Ubaydullo Sultonning qo‘shini kam sonli bo‘lgani uchun ertasi kuni bo‘lajak jangda qo‘li baland kelishi amri mahol bo‘lib qoladi, lashkar orasida tushkunlik yuz bera boshlaydi. Ana shunday qaltis bir vaziyatda, kech oqshom paytida Mir Arab Hazratlari qo‘shin qoshida shunday bir nutq irod etadilarki, bundan lashkarlar o‘ta mutassir bo‘ladi, ruhi ko‘tariladi va o‘sha xuftondayoq tungi hujumga o‘tib dushman ustidan to‘la g‘alaba qozonadi. Turkistonning mustaqilligi, halqimizning erki, dini – mashabi, or – nomusi, iftixori saqlanib qoladi, Ubaydullo Sultonni bu g‘alaba uni ma naviy ilhomxhisi Mir‟ Arabga bag‘ishlaydi, keyinchalik shu g‘alaba sharafiga yangi madarasa qurishga farmon beradi. 17 egаllаgаch, Mirzохоn vа Muhаmmаd Husаyngа istаgаn jоygа kеtishgа «ruхsаt» bеrаdi. Muhаmmаd Husаyn ko‘rаgоn o‘g‘li Hаydаr mirzоni Hirоtgа оlib kеtаdi. Uning ilk sаvоd chiqаrishi dаvri, хаt mаshq qilishlаri 1506-1509 yillаrgа to‘g‘ri kеlаdi. Nаtijаdа u uch-to‘rt yil Hirоtdа bo‘lаdi vа аdаbiy-mаdаniy hаyotdаn yaхshi хаbаrdоr bo‘lаdi. Bu haqda ozining asarida muhim ma’lumotlar yozib qoldirgan. Muhammad Hаydаr o‘zining mаktаbgа ilk qаdаmi хususidа yozаdi: «Оtаm Хurоsоngа kеlgаnidаn kеyin bir nеchа kun o‘tgаch, bоlа to‘rt yoshu to‘rt оyu to‘rt kunlik bo‘lgаndа mаktаbgа bеrish оdаtigа ko‘rа, mеni mаktаbgа bеrmоqchi bo‘ldi vа оq fоtihа оlish uchun аvvаl shayхulislоm (Sаyfuddin Аhmаd) оldigа оlib bоrdi vа u kishidаn mеngа sаbоq bеrishni so‘rаdi. Shayх: «Аllоh еngillik bеrаdi» dеb yozdi vа g‘оyatdа mulоyimlik hаmdа mеhribоnchilik bilаn mеni tizzаsigа o‘tqаzib, shirin so‘zlаr bilаn mеngа sаbоq bеrdiki, o‘sha pаytdаn bеri o‘ttiz sаkkiz yil kеchgаn bo‘lsаdа, Shayхning mubоrаk yuzi, uning sаbоqlаri vа mеhribоnchiligi nаqshi хuddi tоshgа o‘yilgаndеk хоtirаmdа qоlgаn. Ishonchim kоmilki, o‘sha sаbоqlаrning shu kunlаrgаchа еtib kеlgаn sharоfаti bu dunyodа hаm, охirаtdа hаm еtib turаdi, inshoоllоh». «Оtаm Hirоtgа birinchi mаrtа kеlgаnidа mеn uchun ustоz-muаllim tоpgаn edi. U hоfiz Mirim ismli tаqvоdоr, оlim kishi edi. Dаrhаqiqаt, u mo‘min, hоfizi Qur’оn, turli fаzilаtlаrgа egа bo‘lgаn kаmsuqum insоn edi. Qur’оnni yoqimli оvоzdа qirоаt qilаr, nаsхtа’liq хаtidа yaхshi yozаr edi. U mеni Qur’оnni qirоаt qilishgа vа хаttоtlikkа o‘rgаtаr edi». Muhаmmаd Hаydаrning husniхаtdаgi ustоzi Mаvlоnо Muhаmmаd Аbrishimiy bo‘lgаnligi ham «Tаriхi Rаshidiy»dа qаyd etilgаn. Muhаmmаd Husаyn 1509 yili Shayboniyxon (1450-1510) buyrug‘i bilan Hirotda yashirinchа qаtl etilаdi. Uning qаbri Hirоtdаgi аmir Sаid Husаyn Sоdоt mоzоridа. Shayboniyxonning tazyiqidan qo‘rqan Mirzo Haydar otasining do‘stlari va o‘z tarbiyachisi Muhammad Sadr bilan qochib, avval Buxoroga, keyin u yerdan Qorategin orqali Badaxshonga Qal’ayi Zafarga boradi. Mirzoxon ibn Sulton Mahmud 27 maqsadida olib borilgan tadqiqotlar ishida quyidagi xulosalarga kelindi. Muhammmad Shayboniyxondan keyingi yozilgan tarixiy asarlarda Shayboniyxon Bobur Mirzoni Movarounnahrdan siqib chiqarib, Temuriylarning tarix sahnasidan tushib qolishiga aybdor tarixiy shaxs sifatida tariflanadi. Birinchi tomondan to‘g‘ri Muhammad Shayboniyxon tarixda temuriylar hukmronligini yo‘qqa chiqargan kuchning timsoli sifatida qoldi. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari shayboniylar haqida to‘liq ma’lumot beradigan manbadir. Bu kitob ikki qisimdan iborat bo‘lib “Sharafnomayi shohiy” deb ham nomlangan. Kitobda O‘zbekiston, Qozag‘iston, shuningdek Afg‘oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan bo‘lib, bu xalqlar o‘rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg‘ar va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar haqida ham ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarni XVI asrning 80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o‘tadi. Shuningdek Mutribiy bu asarning oxrgi qismini xonning buyrug‘i bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o‘tilgan. Biz uchun uning yozilish tarixidan ko‘ra unda mamlakatimiz tarixida ro‘y bergan voqealarni batafsil keltirilganligi va uning tarixda tutgan ahamiyatli jihatlaridir. “Abdullanoma” asari haqiqatdan ham noyob asarlar sarasiga kiradi va unda qamrab olingan davr jarayoni boshqa asarlarga solishtirganda ham haqiqiyligini bilishimiz mumkin. Mirzo Muhammad Haydarning «Tаriхi Rаshidiy» аsаri O‘rtа Оsiyo, Хurоsоn, Hindistоn vа Sharqiy Turkistоnning XV аsr охirlаri – XVI аsr birinchi yarmidаgi tаriхi, madaniy, etnik munosabatlarini o‘rganishda o‘rgаnishdа muhim manba hisoblanadi. Аsаrdа o‘sha dаvr mаdаniy-mа’nаviy hаyotigа оid mа’lumоtlаr hаm ko‘p bo‘lib, mаshhur shoirlаr, оlimlаr, sаn’аtkоrlаr hаyoti vа ijоdi hаqidа g‘оyat muhim mа’lumоtlаr kеltirilgаn. Shunisi diqqаtgа sаzоvоrki, Mirzo Muhammad 33 o‘z sulolasi manfaatlari uchun ilm-fan, san’at va adabiyot ahllarini, qisman bo‘lsa-da, o‘z saroyi atrofiga jalb etadi, Temuriylar saroyining tark qilib kelgan Muhammad Solih, Binoiy kabi shoirlarni o‘z himoyasi ostiga oladi. Muhammad Solih Shayboniyning butun hayoti va kurashini hikoya qilib o‘tirmaydi. U muqaddimada Shayboniyning sarguzashti haqida qisqacha ma’lumot bergandan so‘ng, dostonning asosiy boblarida uning 1499-1506 yillardagi faoliyatini, Temuriyalarga qarshi olib borgan kurashini batafsil so‘zlaydi.Shayboniyni adolatli, ma’rifatli va xalqparvar podsho deb ko‘klarga ko‘tarib maqtaydi, uni ideallashtiradi. Muhammad Solih Shayboniyni “Tengrining yerdagi soyasi” deb ataydi, uning har bir tadbirini mamnuniyat bilan qutlaydi, uning har bir zafarini dini va shariatning zafari deb ta’riflaydi, unga yangi g‘alabalar tilaydi. Shayboniyni “Jamshidi davron”, “Sulaymoni zamon” deb atab, uni Iskandar, xalifa Haydar va boshqalar bilan tenglashtiradi. Ilm- fanda u go‘yo o‘z asrining Ibn Sinosidir, u o‘z hikmatlari bilan har qanday mushkulni ham hal etishga qodirdir, uning kasb-hunarda tengi yo‘q; adabiyot sohasidagi uquvi va iste’dodi esa yanada ziyodroqdir. U, Muhammad Solihning fikricha, boshqa xonlar kabi majlis qurmaydi, aysh-ishrat surmaydi va hakoza. Muhammad Solih madhiyxonlik ruhidagi o‘z ta’rif va tavsiflari bilan Sahyboniyxonni ideallashtirb, uning obro‘-e’tiborini oshirishga, yangi sulolaning hokimiyatini mustahkamlashga intilgan.Biroq Muhammad Solih ob’yektiv tarixiy haqiqatni chetlab keta olmaydi. U kechmish voqealarni hikoya qilar ekan, istar-istamas, Shayboniyxon va uning qo‘shinining bosqinchiligini, el-yurtni talon-taroj qilishini, ma’naviy-ahloqiy yaramas xatti-harakatlarini fosh qilib qo‘yadi. Ikki sulolaning toj-taxt uchun kurashi natijasida ko‘p shahar va qishloqlar xarob bo‘ladi, minglab kishilar qirilib ketadi, dahshatli ochlik va ommaviy kasallik vujudga keladi. Bualrning barchasiga Temuriylar kabi shayboniylar ham bab-barobar aybdor edilar. 2.2 Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavislar Hofiz Tanish al-Buxoriy, Muhammad Haydarning ijodiyoti 22 Haydar xonning deyarli barcha harbiy safarlarida, jumladan, Tibat, Balur, Kofiriston, Ladoq, Badaxshon va Kashmirga yurishlarida sarkardalik qildi. Sulton Saidxon 1533 yil kishining 16 kuni bo‘g‘ma kasali oqibatida vafot etdi. Muhаmmаd Hаydаr tо 1533 yilgаchа, ya’ni Sultоn Sаidхоn vаfоtigа qаdаr uning хizmаtidа bo‘ldi. Dаstlаb хоnzоdа Аbdurаshidхоngа tаrbiyachilik, ya’ni оtаlik qildi, so‘ng o‘zining sаrkаrdаlik istе’dоdini hаm nаmоyon qildi. Хоn buyrug‘igа ko‘rа Bаdахshon, Kоfiristоn, Tibеt o‘lkаlаrigа qilingаn hаrbiy yurishlаrgа bоshchilik qilаdi. Muhаmmаd Hаydаr mirzо Sultоn Sаidхоnning sаltаnаtidаgi еtаkchi dаvlаt аrbоbi sifаtidа хizmаt qildi. Eng muhim hаrbiy yurishlаr bоsh qo‘mоndоni hаm Hаydаr mirzо edi. Bаdахshon, Kоfiristоn, Tibаt, Lаdаk, Kаshmir yurishlаri shulаr jumlаsidаndir. 1533 yili Sultоn Sаidхоn vаfоt etgаch, оtаsi o‘rnigа tахtgа Аbdurаshidхоn (1533-1570) o‘tirgаn. Bu paytda Mirzo Haydar va Iskandar Sulton Tibat yurishida edi. Abdurashidxon otasining sodiq do‘stlari dug‘lot аmirlаrini tаqib оstigа оldi, ulаrning bа’zilаrini qаtl etdi. Bulаrning оrаsidа o‘zining amakisi Muhаmmаd Hаydаrning esa tоg‘аsi tog‘asi bo‘lgan Sаyyid Muhаmmаd Mirzо vа qаrindоshlаrining ko‘pchiligi bоr edi. Tibеtdа bo‘lgаn Muhаmmаd Hаydаr bundаn хаbаr tоpib, Iskandar Sultonni Abdurrashid huzuriga qaytarib yuborib, o‘zi Mo‘g‘ulistonga Yorkent xonligiga qaytishga jur’at qilolmay, bir qancha vaqt Badaxshonda yurdi, so‘ng u yerdan Lohurga, Boburning o‘g‘li Komron mirzo huzuriga, 946/1539-1540 yili esa Agraga, Humoyun mirzo (1530-1550) xizmatiga bordi, uning Sherxon bilan harbiy tuqnashuvlarida qatnashdi. 1541 yil Humoyun nomidan Kashmirni qaytadan zabt etib, 1551 yilgacha dеyarli mustаqil hukmdоr sifаtidа bu o‘lkаni idоrа qilаdi. Biroq 1551 yili Kashmirda ko‘tarilgan mаhаlliy isyonlаrdаn birini bоstirish pаytidа yarаdоr bo‘lib, nоmа’lum kishilаr tоmоnidаn uyushtirilgаn suiqаsd nаtijаsidа hаlоk bo‘lаdi. Qаbri Kаshmirdа, Srinаgаr shahrining pоdshoh Zаynulоbiddin mоzоri yoki Mаzоri Sаlоtin (Sultоnlаr mоzоri) qаbristоnidаdir. 29 ajoyib fazilatlari, u bilan bir davrda yashagan shayxlar, vazirlar, amirlar, va shuningdek Abdullaxon zamonida qurilgan binolar haqida ma’lumot keltirib o‘tishni xoxlagan. Lekin asar yozilishi o‘zgargan, ya’ni birinch va ikkinchi reja qo‘shilib yozilgan, xotima esa muallifning bevaqt o‘limi tufayli yozilmay qolgan. Muallif asar muqadimasida keltirishicha Narshaxiyning “Tarixi Buxoro”, shayxulislom Sayfiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili Balx”, Istaxriyning “Kitobi masolik ul - mamolik”, Juvayniyning “Tarixi Jahonkushoyi”, Rashiduddinning “Jome ut - tavorix”, Mirxondning “Ravzat us - safo”, Sharfiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirza Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” kabi asarlardan foydalanib asarni yozadi. XVI asrda sodir bo‘lgan voqealar sroyda muntazam foydalanadigan kundalik daftar, sodir bo‘lgan siyosiy ijtimoiy masalarni o‘zi guvohi bo‘lib, 70 – 80 yillar oralig‘idagi ma’lumotlarni o‘zi ketirib o‘tadi. “Sharafnomayi shohiy” da Firdavsiy, Rudakiy, Sa’diy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy, “Qur’oni karim” oyatlari va shunga o‘xshagqan buyk shaxslarning she’riy parchalari keltirilgan. Kitobda siyosiy voqealar bilan birga ijtimoiy – iqtisodiy mavzularga doir ma’lumotlar ham keltirib o‘tilgan. Shu jumladan soliq, iqto, suyurg‘ol, xiroj, ixrijot, tog‘ar, kabi davlat tayanch birliklari ham keltirib o‘tilgan. Ushbu asarning qo‘lyozma nusxalari ko‘p, asl matinning uchdan ikki qismi Sank – Peturburglik olima M. Salohutdinova ruscha tarjimasi bilan chop etgan. Kitob 1942 – 1952 – yillari Sodiq Mirzayev va oxirgi qismi Yu. Hakimjanovlar tomonidan 60 – yillar o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Biroq 1- 2 – jildlari zarur tuzatishlar, tadqiqot izohlari bilan 1966 va 1969 – yillarda B. Ahmidov tomonidan chop etilgan. 3 – 4 – jildlarini 1995 – 1997 – yillarda chop etadi. “Abdullanoma” ning ikkinchi kitobida Movoraunnahr va Dashti Qipchoqda to‘rt yil 1579 – 1583 – yillarda bo‘lib o‘tgan siyosiy voqealar hamda Abdullaxonning Badaxshon, Ko‘lob, Hirotni buysundirishi bilan bog‘liq voqealar haqida ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Bizga ma’lumki, Abdullaxon 1567 – 1576 – yillari og‘ir kurashlardan so‘ng, 24 boshqa Temuriy hukmdoralr ko‘rinadi. Shoir bu obrazlarni ularning o‘zaro feodal kurashlardagi faoliyati, tarixiy voqelar rivojidagi tutgan o‘rni va, qisman bo‘lsa-da, shaxsiy hayoti, fe’l-atvori tasvirida gavdalantiriladi. Biroq Muhammad Solih tarixiy shaxslarga hamisha ham ob’yektiv munosabatda bo‘lavermaydi.“Shayboniynoma”da o‘zaro urushlar tufayli dahshatli azoblarga giriftor bo‘lgan darg‘azab qishloq va shahar aholisi – xalq obrazi ham berilgan. Shoir xalq boshiga tushgan kulfat, xarobalik va vayronalikdan qayg‘uradi, biroq bu musibatlarning barchasini “taqdir” bilan bog‘laydi, Shayboniyga qarshilik ko‘rsatgan aholini qoralaydi. “Shayboniynoma”da shoirning o‘z obrazi ham bor. U tarixnavis – nozim, voqelar ishtirokchisi sifatida, g‘oyaviy qaramaqarshiliklari bilan birga gavdalanadi. Ayniqsa lirik o‘rinlar shoir shaxsiyatidagi qarama-qarshiliklarni yanada chuqurroq va to‘laroq ochib beradi. Muhammad Shayboniy (1451-1510) Dashti Qipchoqda kochmanchi o‘zbeklarning yirik davlatini vujudga keltirgan Abulxayrxonning nabirasidir. Abulxayr o‘lganidan keyin uning toj-taxtini egallash uchun boshlangan kurashlar chog‘ida Shayboniy (shoh Budog‘ning o‘g‘li) Buxoroga qochib keladi. Buxoro hokimi Abdulali Tarxon uni yaxshi qabul qiladi. Shayboniy bir necha yil Buxoroda o‘qiydi va bobosining davlatini tiklash maqsadida Turkiston atrofiga qaytib keladi. Biroq yetarli harbiy kuch to‘play olmaydi. Keyinchalik Temuriylar davlatining inqirozidan foydalanib, Movarounnahrning ichki rayonlari (Samarqand, Buxoro va boshqa joylar)ga bostirib kira boshlaydi. U ayniqsa Boburga qarshi uzoq va qattiq kurash olib boradi. Shayboniy qonli kurashlar bilan Movarounnahr hokimiyatini qo‘lga kiritadi, uzoq tayyorgarlik va urunishlardan keyin 1507 yilda Xurosonni egallaydi va so‘ngra Eronni ham istilo qilmoqchi bo‘ladi. Biroq Eron shohi Ismoil 1510 yilda Marv yaqinida uni 17 ming kishidan iborat qo‘shini bilan birga qamal qilib, mag‘lubiyatga uchratadi va Shayboniyni o‘ldiradi. Shunday qilib, Shayboniy butun umrini toj-taxt uchun bo‘lgan kurashlarda o‘tkazgan tipik feodal hukmdordir. Shu bilan birga u lashkarboshi va shoir ham edi, u 21 Rashidiy» turkiy tarjimasining D138 (590o) raqamli qo‘lyozma nusxasi ishlov berilgan yashil charm muqavalidir. U 246 varaqli bo‘lib, bichimi 42x28 sm., yupqa sarg‘ish mahalliy qog‘ozga nasta’liq xatida, matn qora siyohda, mavzulari, fasllarning nomlari esa qizil siyohda yozilgan. Asarning tarjimoni va tarjima qilingan yili noma’lum. «Tarixi Rashidiy» to‘rt qism (rukn)ga bo‘lingan holda qisqartirilib tarjima qilingan. Uning ustiga 11, 12, 13, 53-65 fasllar va 14-faslning boshi tushirib qoldirilgan. Qo‘lyozma 1308/1890-1891 yillarda ko‘chirilgan. K.Zaleman tarjimon Muhammad Sodiq Koshg‘ariy bo‘lsa kerak deb faraz qilsa, A.M.Muginov asarni boshqa tarjimalarga solishtirib, uning tarjimoni Muhammad Niyoz bin Abdug‘afur, degan fikrga kelgan. Biz A.M. Muginov fikriga qo‘shilamiz43 . «Tarixi Rashidiy» S569 (590o) raqamli qo‘lyozma nusxasining turkiy tarjimasi uyg‘ur tarixchi olimi va shoiri Muhammad Sodiq Koshg‘ariy (1725- 1849) tomonidan Koshg‘ar hokimi Yunus Tojibek bin Iskandarbek bin Emin xoja farmoni bilan amalga oshirilgan. Ammo, bu qo‘lyozmaga «Tarixi Rashidiy» ning I, II, III ruknlarining tarjimasigina joylashtirilgan. Demak, S569 (590o) raqamli qo‘lyozmani ham «Tarixi Rashidiy» turkiy tarjimasining to‘la nusxasi deb bo‘lmaydi. Qo‘lyozma matni qora, sarlavhalari qizil siyohda, nasta’liq xatida, bichimi 31x21 sm. qog‘ozga yozilgan. Matnining bichimi 22x13 sm, har betiga 19 qatordan yozilgan, jami 315 bet, XIX asrda ko‘chirilgan. D 0192 raqamli qo‘lyozma «Tarixi Rashidiy» IV qismining turkiy tarjimasidan iborat. Uni Xo‘tan hokimi Muhammad Aziz Vongning farmoni bilan Muhammad Niyoz oxund Niyoziy hijriy 1253 (1837-1838) yilda tarjima qilgan va o‘z qo‘li bilan yozib chiqqan 14 . Qo‘lyozma chiroyli nasta’liq, xatida, sifatli mahalliy qog‘ozga, matn qora, mavzulari qizil siyohda yozilgan. Qo‘lyozma muqavasi qizil charmdan, naqshlangan varag‘ining bichimi 38x34 sm, matnining bichimi 26x14 sm, har varag‘ida 15 14 Муҳаммад Ҳайдар Мирзо . Тарихи Рашидий . Ваҳоб Раҳмонов ва Янглиш Эгамов таржимаси . Т.: Шарқ, 2010. B.49. 31 Haydar bоlаlik pаytidаn bоshlаbоq o‘sha dаvrning ko‘pginа mаshhur kishilаri bilаn mulоqоt qilgаn vа ulаrning bа’zilаrigа shogird bo‘lgаn. 1541-1546 yillаrdа yozilgаn «Tаriхi Rаshidiy» аsаri ikki jild (dаftаr)dаn ibоrаt. Birinchi jilddа Chig‘аtоy ulusi еmirilgаch, uning sharqiy vilоyatlаridа tаshkil tоpgаn dаvlаt – Mo‘g‘ulistоnning qаriyb ikki yuz yillik (1347-1546) tаriхi yoritilgаn. Tug‘luq Tеmurхоn (1348- 1363)dаn tо Abdurashidxon (1533-1560) gacha bo‘lgan davr tarixi yoritilgan. Chig‘atoy avlodlariga mansub xonlarning xayot faoliyati bir boshdan bayon etilgan. «Tarixi Rashidiy»da o‘zidan oldin va o‘zi bilan bir davrda Markaziy Osiyoda o‘tgan atoqli tarixchilar asarlaridan foydalanilgan. Аsаrning birinchi dаftаri turli nаql- rivоyatlаr, shuningdеk, Yoqut Hаmаviyning «Mujаm ul-buldоn», Juvаyniyning «Tаriхi Jаhоnkushoy», Rаshididdinning «Jоmе ut-tаvоriх», Jаmоl Qаrshiyning «Mulhаqоt us-surоh», Sharаfuddin Аli Yazdiyning «Zаfаrnоmа», Mirzо Ulug‘bеkning «Tаriхi аrbа’ ulus» vа nihоyat Аbdurаzzоq Sаmаrqаndiyning «Mаtlа’ us-sа’dаyn» kitоblаridаgi mа’lumоtlаr аsоsidа yozilgаn. Lеkin, undа hаm Mаrkаziy Оsiyoning XIV-XV аsrlаrdаgi ijtimоiy-siyosiy hаyotigа оid yangi, yuqоridаgi mаnbаlаrdа bo‘lmаgаn mа’lumоtlаr ko‘p. Qоlаvеrsа, birinchi dаftаr Qоshg‘аr, Qоzоg‘istоn, shuningdеk, Mоvаrоunnаhr vа Turkistоnning XIV-XVI аsr bоshlаridаgi siyosiy tаriхini mukаmmаl qаmrаb оlishi bilаn qimmаtlidir. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. 2. Херман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи. – Т.: Адабиёт ва саньат, 1990. 3. Ahmedov.B. O‘zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001. 34 Ko‘z tabibi Shoh Ali ibn Sulaymon Navro‘z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda Ko‘chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va terapiya haqida umumiy ma lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni‟ yozgan. Shayboniylar davrida ko‘p asarlar o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga qiziqish zo‘rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik san’ati juda yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar 6 . 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn Do‘stmuhammad Buxoriy polisrafiya san’ati nazariyasiga oid asar yozgan. Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521 yilda tuzilgan. Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko‘chirilgan “Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko‘rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda ishlatilgan minatyuralar O‘rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi. Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda O‘rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo‘ldi, deb aytgan edi. Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o‘qimishli madrasa ta’limini olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san’atda ham, she’riy san’atda ham iste’dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go‘zal yozishni mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo‘lishgan. Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san’at, me’morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag‘ bilan ta’minlanishlari, izzat – ikrom topishlarining boisi ham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo‘lishgan, o‘zbekcha va 6 Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома / Шашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Э.Шодиев – Т.: Ғафур Ғулом. 1989. B.97. 13 Shаyboq, Shаybek. Sheboniy, Shohibek nomlаri (taxallus)dа ijod qilgаn devoni 191 vаrаqdаn iborаt. mazmundagi “Bahr ul-hudo” nomli doston, o‘g‘li Temur sultonga atab yozgan pand-nasihatlardan iborat kitob yozgan, demak, hayoti beto‘xtov jangu jadal ichida kechganiga qaramay katta ma’rifiy meros qoldirgan inson edi 3 . Muhammad Shayboniy adabiy merosining asosiy qismini urush tafsilotlari, hayotiy muammolar, darvishlik kechinmalari bilan yo‘g‘rilgan diniy- tasavvufiy qarashlar aks etgan g‘azallar tashkil etadi. Ular o‘z zamonida keng tarqalgan va mashhur bo‘lgan. “Mehmonnomai Buxoro” asarida qayd etilgan e’tirof, ya’ni Shayboniyning tasavvufiy g‘azallariga juda ko‘p sharhlar yozilgani buning yaqqol dalilidir. Roviylar xabariga ko‘ra, “Shayboniyxon islom ulamolariga behad katta hurmat ko‘rsatgan. U barcha harbiy safarlarida o‘zi bilan kichkina go‘zal kutubxonasini olib yurar va Amir Temur kabi Damashqu Halab ulamolari bilan diniy munozaralarga qatnashgan. Hirotning peshqadam tafsirchilari bo‘lgan Qozi Ixtiyor va Muhammad Yusuf bilan Qur’onning ba’zi bir oyatlari borasida bahsu muloqotda bo‘lgan”. Mirzo Bobur ham Shayboniyxoning islomiy bilimi yuksak ekanligini tan oladi. Ayni shu yuksak bilimi uchun o‘sha davrda yashagan ulamolar, shoir va tarixchilar Shayboniyni “Xalifa ur-Rahmon” va “Imom az-Zamon” ya’ni “davr imomi” va “tangrining yerdagi xalifasi” deb ulug‘laganlar. Shayboniyxon Sаkkokiy, Аtoiy, Nаvoiy аn’аnаsidаgi klаssik chig‘аtoy-turkiy she’riyatini dаvom ettirdi. Uning ijodiyotigа xos bo‘lgаn xususiyat shundаki, Shayboniyxon o‘z аsаrlаridа onа diyori Turkistongа mehr- muhаbbаtni jo‘shib kuylаdi. Turkistonning Buxoro, Sаmаrqаnd, Urgаnch, Yassi (Turkiston) kаbi shаharlаri nomlаrini o‘z she’rlаridа biror kimsа Shayboniyxonchаlik ko‘p ishlаtgаn emаs. Buni biz shoirning quyidаgi sаtrlаridа yaqqol ko‘rаmiz: 3 Муҳаммад Шайбоний ижоди хорижда. // Жаҳон адабиёти. 2010. – № 4 (155). Б.171. 5 II BOB. Shayboniylar davrida tarixnavislik maktabining shakillanishi. 2.1 Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari muhimmanba sifatida “Shayboniynoma”ning 1510-1511 yillarda Qosim degan kotib tomonidan ko‘chirilgan eng eski yozma nusxasi Venada saqlanadi. Nasat’liq xati bilan yozilgan bu nusxa 218 varaq bo‘lib, unda jang va ziyofat manzaralarini tasvirlovchi 9 ta miniatyura ham keltiriladi. Mana shu qo‘lyozma nusxa asosida H.Vamberi 1885 yilda Venada dostonning asl matnini va uning nemis tilga qilingan tarjimasini nashr ettirgan edi. 1904 yilda esa shu qo‘lyozma asosida mashhur turkshunosi P.M.Melioranskiy Peterburgda “Shayboniynoma”ning asl matnini nashr ettirib, Vamberi nashridagi kamchiliklarni tuzatadi va o‘sha nusxadagi ikki miniatyurani ham kitobga kiritadi. Keyinchalik bu asarning ayrim boblari, parchalari. Xrestomatiya v to‘plamlardan o‘rin oladi, 1961 yilda esa bu asar O‘zbekiston fanlar akademiyasi nashriyoti tomonidan to‘la bosib chiqariladi.Muhammad Solih va uning ijodi A.Ibrohimov tomonidan tadqiq etilib, nomzodlik dissertatsiyasi yozilgan (1950 yil).“Shayboniynoma” Shayboniyxonga bag‘ishlangan doston bo‘lib, uning Temuriylarga qarshi olib borgan urush va yurishlarini tasvirlaydi.Doston 8902 misradan iborat bo‘lib, 76 bobga bo‘lingan. Bulardan 16 bob dostonning muqaddimasidir: I-III boblar diniy – traditsion xarakterdagi boblar bo‘lib, IV bob so‘z ta’rifi, V-XIV boblar Shayboniyxonning ta’rifi va tavsifiga bag‘ishlanadi 8 . XV bobda “Kitob nazmining sababi” bayon etiladi. XVI bob Mullo Abduraximga ataladi. Dostonning asosiy qismi XVII bobdan boshlanadi. Bu boblarda 1499/1500 – 1505/ 1506 yillarda ro‘y bergan tarixiy voqealar xronologik izchillik bilan aks ettiriladi; ikki sulola – Temuriylar bilan shayboniylar o‘rtasidgi urushlarning oqibati doston syujetining asosini tashkil etadi. Bu qonli kurashlarning shohidi va ishtirokchisi bo‘lgan Muhammad Solih o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, o‘zi qatnashgan voqealrni hikoya qiladi. Shunga ko‘ra, u bunday deydi:Har ne ko‘rdim cherigida bir- 8 Muhammad Solih. “Shayboniynoma”. Toshkent. 1961. B.48. 19

Buxoro xonligida tarix ilmining rivojlanishi kurs ishi

Купить