Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	93.2KB
Покупки	4
Дата загрузки	22 Апрель 2024
Расширение	docx
Категория	История

Buxoro xonligining mamuriy boshqaruv tizimi

II BOB. ASHTARIYXONLAR DAVRIDA MA’MURIY BOSHQARUV
TIZIMI
2.1. Ashtariyxonlarning hokimyat tepasiga kelishi
Vatanimiz tarixini o rganar ekanmiz albatta unda o z o rniga ega bo lganʻ ʻ ʻ ʻ
davlatlar va sulolalar haqida ham ma’lumotlarga ega bo lishimiz lozim. Shu
ʻ
o rinda O rta asrlarda o lkamizda turli mamlakatlar va sulolalar mavjud bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ulardan biri Buxoro xonligidagi Ashtarxoniylar sulolasidir. Bu sulola 1601-1756-
yillarda hukmronlik qilgan.
Ashtarxoniylar Ashtarxoniylar Jo‘jixon naslidan bo‘lib, XIV asrning 80-
yillaridan boshlab Ashtarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning atrofidagi еrlar va
xalqlar ustidan hukmronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni Rusiya bosib olgach,
ashtarxoniylardan Yormuhammadxon oila a’zolari va qarindosh - urug‘i bilan
Buxoroga keladi.Ularni Buxoro xoni Iskandarxon (Abdullaxon II ning otasi) izzat-
ikrom bilan kutib oladi. Iskandarxon qizi Zuhrabegimni Yormuhammadxonning
o‘g‘li Jonibek Sultonga beradi. Jonibek Sulton Zuhrabegimdan uch o‘g‘il
(Dinmuhammad, Boqi Muhammad, Vali Muhammad) ko‘radi. Jonibek Sulton va
uning o‘g‘illari Buxoro xonligida yuksak mavqega erishib, Buxoro xonligi
viloyatlarida hokim vazifasida faoliyat yuritadilar.
1601-yilda Jonibek Sultonning o‘g‘li Boqi Muhammad Buxoro taxtiga
o‘tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola - ashtarxoniylar sulolasi
hukmronligi boshlanib, 175 yil davomida mamlakat shu sulola tomonidan
boshqariladi. Asosiy qism
Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash,
boshqaruv tizimini izga solish uchun ko‘p urindi. 1602-yilda Eron safaviylariga
zarba berib, Balxni kuch bilan bo‘ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim etib
tayinladi. 1603-yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan qo‘shinlarini
mag‘lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga
qarshi kurashdi. 1604-yilda qozoq xoni Kelimuhammad qo‘shinlarini mamlakat
hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro xonligiga bo‘ysundirdi.
15

o‘g‘li, yolg‘iz merosxo‘ri Muhamm а d Yaxyo q а tl etiladi. Uning butun mol-mulki
v а dunyosi musod а r а qilindi v а shayboniyl а rning ko‘pd а n ko‘p qarindosh-
urug‘l а rig а , katta еr egalariga, shayboniyl а rg а yaqin v а ul а rni qo‘ll а b-
quvv а tl а ydig а n ruhoniyl а r v а kill а rig а t а qsiml а b beriladi 2
. Bund а y t а dbirl а r
n а tij а sid а hukmdor v а boy а m а ldorl а rning yangi t а rkibi vujudg а keldi. Bu yirik
z а mindor xo‘j а yinl а r or а sid а ruhoniyl а rning v а kill а ri bo‘lmish Jo‘ybor shayxl а ri
o‘zl а rining qudr а tli v а nufuzi bil а n а jr а lib tur а r edil а r. Ul а rning boylikl а ri shu
q а d а r ko‘p bo‘lg а nki, uni f а q а t Xo‘j а А xror boylikl а ri bil а ngin а qiyosl а sh mumkin
bo‘lg а n. А mmo m а zkur shayxl а r o‘zl а rining siyosiy t а ’sir doir а si v а nufuzi
jihatd а n Xo‘j а А xrord а n ham ustun bo‘lg а nl а r. Tarixchi Xofiz T а nishning
yozishicha Jo‘ybor shayxl а rid а n biri Xo‘j а S а ’d Buxoro xoni Abdullaxonning
mur а bbiysi v а maslahatchisi sif а tid а siyosiy voqeal а rd а k а tt а nufuzg а eg а
bo‘lg а nki, u barcha siyosiy voqeal а rd а shaxsan ishtirok etg а n. Xo‘j а Islom
Abdullaxonning hokimiyat tepasig а kelishig а yord а m berg а n, shu bois xon uning
ijob а tisiz birort а ham muhim ishni boshl а m а gan.
Bu hol shuni ko‘rs а tadiki, musulmon dini m а fkur а si еr eg а ligi tizimi
hukmronligig а b а t а mom singib ketdi. Xullas, o‘zbek q а bil а l а ri hukmronligi
d а vrid а ham ijtimoiy tuzumd а o‘zg а rish bo‘lg а ni yo‘q, temuriyl а r d а vrid а q а nd а y
bo‘ls а , shundayligich а qoldi. Ya’ni, mulkk а eg а lik qilishning m а zmuni
o‘zg а rm а di, f а q а t u bir qo‘ld а n ikkinchi qo‘lg а o‘tdi, holos, еr mulki а vv а lgi
а srl а rd а gidek d а vl а t mulki, xususiy mulk v а v а qf mulkligicha qol а berdi. Yer
mulkl а rining ko‘pchiligi d а vl а tg а qarashli еrl а r edi. Dehqonl а r d а vl а t еrl а rid а n
foyd а l а ng а nlikl а ri uchun oling а n hosilning m а ’lum bir qismini xiroj (yer rent а si)
t а rzid а to‘l а rdil а r. D а vl а t еrl а rining k а tt а bir qismi o‘zbek q а bil а l а rig а «yurtl а r»,
harbiy v а fuq а ro shahsl а rg а “suyurg‘ol” yoki “t а nho” sif а tid а in’om qilib
t а qsiml а b berilgan. Yer in’om qilish n а tij а sid а d а vl а t tomonid а n bevosita nazorat
qilin а dig а n dehqon а holisining qo‘lid а gi еr m а ydoni shu q а d а r k а m а yib ketdiki,
n а tij а d а g‘ а zn а g а tuch а dig а n xiroj v а boshqa soliql а r tushumi tobor а k а m а yib
ketadi. Shimoliy hududl а rd а n O‘rta Osiyo еrl а rig а kelib o‘rn а shg а n etnik jihatdan
2
Buxoro sharq durdonasi. T” Sharq” 1997. – B.9.
12

Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda
еtishtirilar edi.
Hunarmandchilikning to‘qimachilik tarmog‘ida ip yigirish, gazlamalar
tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish, gilam to‘qish, kashtachilik ancha rivojlandi.
Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog‘i ham rivoj topadi. O‘lkada sog‘
tuproq manbalarining ko‘pligi sopol va chinni idishlar, ko‘za, kosa va boshqa
tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi.
Metall va yog‘ochga ishlov berish orqali uy - ro‘zg‘or buyumlari tayyorlash,
binolar qurilishida yog‘och va ganch o‘ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog‘i
ham ancha o‘sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog‘ozi ishlab
chiqarish, tog‘li hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo‘lga
qo‘yilgan. Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug‘ullangan.
XVII - XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar
o‘sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va
boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik,
chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi
sababli bozorlar gavjum bo‘lardi.
Tashqi savdo ham to‘xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron,
Qashg‘ar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli matolar va boshqa qishloq
xo‘jalik mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida
o‘z savdo rastalari bo‘lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori-darmon,
choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan.
Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli soliq deb
hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko‘paytirilgan. Asosiy soliq
to‘lovchi raiyat - dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo‘lib,
ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari
aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb
etilardi.
Urush-yillarida soliq miqdori haddan tashqari oshirilardi. Subhonqulixon
davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig‘ib olish hollari bo‘lgan.
24

tutg а n. U xong а А bdulmo‘min har а k а tl а ri v а m а qs а dl а rini oldind а n bilib, to‘g‘ri
m а ’lumot berg а n. Shuning uchun А bdulmo‘min taxtg а chiqq а nd а n so‘ng‘ Qulbobo
ko‘k а ldoshd а n qutilish uchun uni q а tl ettirg а n. Xon bil а n shahzodal а r o‘rt а sid а gi
а loq а l а rni, sulol а ichki munos а b а tl а rig а oid t а dbirl а rni yo‘lg а qo‘yishni xon
yasovuli olib borg а n. U shahzodal а rni xon tomonid а n q а bul qilish, а rzl а r,
iltimosl а rini еtk а zish k а bi ishl а rni b а j а rg а n. Dargohd а gi t а rtib-intizom, keldi-ketdi,
xavfsizlik ishl а ri eshik boshi zimm а sid а bo‘lg а n chap eshik og‘osi, o‘ng eshik
og‘osi. Ul а r urush p а ytl а rid а xonning eng muhim harbiy topshiriql а rini ham
b а j а rg а nl а r. Umum а n olg а nd а , o‘sh а z а monl а rg а xos r а vishd а d а vl а t xizmatchil а ri
urush p а ytl а rid а o‘zl а rining v а zif а l а rig а qo‘shimch а qilib, harbiy f а oliyat bil а n
ham shug‘ull а ng а nl а r. Dargoh bil а n bog‘liq boshqa bir qancha xizmatl а r ham
bo‘lg а n. Bul а rd а n а sosiysi sh а yxulislom l а vozimi bo‘lib, uning d а vl а t j а miyat v а
m а fkur а viy hayotd а gi o‘rni yuks а k d а r а j а d а bo‘lg а n. M а s а l а n, Abdullaxon II ni
taxt uchun kurashd а qo‘ll а b-quvv а tl а g а n Xoj а Islom bo‘lg а nligini eslashning o‘zi
kifoyadir. Din peshvolari n а f а q а t ijtimoiy hayotd а , b а lki iqtisodiy munos а b а tl а rd а
ham o‘z mavqel а rini yo‘qotmag а nl а r. Shuning uchun ham v а qf mulkl а ri bil а n
shug‘ull а nuvi maxsus xizmatl а r joriy etilg а n bo‘lib, ul а rni m а ml а k а t miqyosid а
bosh s а dr, joyl а rd а es а s а drl а r boshqarg а nl а r. Shayboniyl а r O‘rta Osiyo
hududl а rini egallagach g‘olib ko‘chm а nchil а rning а sosiy omm а si Toshkent
yaqinid а , Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo, Surxond а ryo v а Sird а ryo vohal а rid а
joylashdil а r.
Ko‘chm а nchil а rning anchagin а qismi А mud а ryoning chap qirg‘og‘ig а ,
hozirgi А fg‘onistonning shimoliy hududl а rig а ko‘chadil а r. Yer-suvl а r q а yt а d а n
t а qsim qilinadi. Shayboniyl а r d а vl а ti d а stl а b mulkl а rg а t а qsiml а ng а n. Buxoro,
S а m а rq а nd, Toshkent, Balx, Hisor v а boshqal а r а n а shunday mulkl а r hisobl а ng а n.
M а halliy v а ko‘chm а nchi zod а gonl а r bu mulk eg а l а rig а xizmat qilg а nl а r.
Yengilg а n zod а gonl а rning еr-mulkl а ri v а boylikl а rini musod а r а qiling а n, qarshilik
ko‘rs а tg а nl а r shafqatsiz sur а td а j а zog а mahkum etilg а n. Juml а d а n, Xo‘j а
А xrorning Shayboniyl а r bosqinig а qarshilik ko‘rs а tishni uyushtirishg а uring а n
11

Hovuz atrofida Nodirdevonbegi madrasasi va xonaqohi, Ko‘kaldosh madrasasi,
Ernazar elchi madrasasi bunyod etiladi.
1652-yilda Buxoro shahrida Abdulazizxon qurdirgan qo‘sh imoratli madrasa
mustahkamligi, nan’s naqshli koshinlarga boyligi bilan ajralib turadigan, o‘z
zamonasi me’morchiligining еtuk namunasi hisoblanadi. Imomqulixon Madina
shahrida Chorbog‘, Makkadagi Ka’baga kiraverish darvozalaridan biri ostonasi
uchun oltin va kumush tutqichli yog‘och zina qurdiradi. XVIII asr boshlarida
Qarshida Shermuhammadbiy, Xo‘ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo‘llarida
hashamatli rabotlar barpo etiladi. Xulosa qilib aytganda, XVII - XVIII asr birinchi
yarmida og‘ir siyosiy vaziyatga qaramasdan xalqimiz o‘zining ijodkorlik,
bunyodkorlik xislatlarini namoyon qila oldi.
36

shakll а n а olm а g а n. Abdullaxon II d а vrid а Balx viloyati hokimligini valiahdg а
topshirish а n’ а n а si shakll а nib borg а n. Biroq Shayboniyl а r f а oliyatig а chek
qo‘yilishi bilan bu а n’ а n а rivojl а nm а y qolgan. Bu а n’ а n а ashtarxoniyl а r d а vrid а
yana tikl а ng а n. Dargohd а gi xondan keyingi d а vl а t m а ns а bi s а rdor, boshliq, еtakchi
deb hisobl а ng а n v а u xonning eng ishonchli v а yaqin kishil а rid а n biri bo‘lg а n.
Q а bul m а rosiml а rid а u xonning chap tomonid а n joy olg а n v а d а vl а tning ichki v а
t а shqi siyos а ti, harbiy m а s а l а l а rd а xonnning birinchi maslahatchisi deb q а r а lib,
xon f а rmon v а yorliql а rid а uning nomi birinchi bo‘lib q а yd etilg а n. M а s а l а n:
1570-yili Buxorod а hokimiyatni tiklash j а r а yonid а , buxorolikl а r bil а n muzok а r а g а
xon o‘z s а rdorini yuborg а n. Bund а n tashqari harbiy yurishni uyushtirish, dushman
harbiy qudratini o‘rg а nish, elchilik v а zif а l а rini b а j а rish v а zif а l а rini ham s а rdor
olib borg а n. D а vl а t t а s а rrufig а tegishli m а ns а bl а rd а n yan а biri - ot а liqdir. U
ot а sining o‘rnini bosmoq m а zmunini а ngl а t а di. Ushbu xizmat hokimiyatning
joyl а rd а gi viloyat-mulkl а rd а gi siyos а tini belgilashd а k а tt а ahamiyatg а eg а bo‘lg а n.
Zero, oliy hukmdor m а ml а k а t qisml а rini viloyatl а rni sulol а n а moyond а l а ri -
shahzodal а rig а t а qsiml а b berg а n. B а log‘ а t yoshig а еtm а g а n shahzodal а r, to
ulg‘ а yib must а qil f а oliyat ko‘rs а tgunl а rig а q а d а r, ot а liql а r hokimiyatni
boshqarg а nl а r. Ul а r butun bir viloyat t а qdirini hal etib kelganl а r.
Xonning chiq а rg а n hukmini yorliq v а boshqa r а smiy hujj а tl а rini o‘z eg а l а rig а
еtk а zishg а parvonachi j а vobg а r bo‘lg а n. Dargohg а tushgan а rzl а rni q а bul qilib,
j а vobni berish, m а ml а k а td а gi t а rtibl а rg а а m а l qilinishini n а zor а t qilish dodxoh
zimm а sig а yukl а tilg а n. Shuningdek u elchil а rni q а bul qilish, elchilik yumuchl а rini
tashkil etish v а hatto shaxsan elchi sif а tid а boshqa m а ml а k а tl а rg а borib kelish
t а dbirl а rini b а j а rg а n. Ko‘k а ldosh, ya’ni ko‘ngildosh m а ns а bi dargohd а gi muhim
l а voziml а rd а n biri hisobl а ng а n. Bu l а vozimg а xon v а sulol а ning eng yaqin
kishil а rid а n qo‘yilg а n. Oddiy qilib а ytg а nd а , m а ml а k а td а xon olib bor а yotg а n
siyos а t d а xlsizligi, ung а kishil а rning munos а b а tl а ri k а bi ishl а rni n а zor а t qilib
borish ko‘k а ldoshning v а zif а si bo‘lg а n. M а s а l а n: Abdullaxon II v а А bdulmo‘min
o‘rt а sid а gi q а r а m а qarshilikni b а rt а r а f etishd а Qulbobo ko‘k а ldosh а sosiy o‘rin
10

I BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MA’MURIY BOSHQARUV
TIZIMI
1.1. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv tizimining shakllanishi
Shayboniylar davrida davlat boshqaruvning oliy organi dargoh hisoblangan.
Davlat tepasida oliy hukmdor - xon turgan. Xon etib tayinlash uni oq kigizda
ko tarish orqali amalga oshirilgan. Bu marosimda kigizning to rt uchini xonʻ ʻ
mansub urug ning qudratli vakillari, aslzoda amirlar va ulamolar ushlab turganlar.
ʻ
Tarkib topgan an’anlarga ko ra, taxt otadan bolaga emas, balki Chingiziylar
ʻ
urug iga mansub yoshi ulug shaxsga nasib etgan.
ʻ ʻ Keyinchalik bu а n’ а n а sulol а
ichidan oil а viy taxt vorisligig а o‘tg а n. Xususan, Abdullaxon II davriga kelib, oliy
hukmdorlik mavqei otadan o g ilga o tish an’anasi shakllana boshlagan. Biroq u
ʻ ʻ ʻ
qonuniy tus olmagan. Keyingi hukmdorlar davrida bundan chekinish holatlari ham
kuzatilgan. Taxt vorisi “navvob”, “qolg a”, “kichik xon”
ʻ deb ham atalgan.
A.T.Zamonovning keltirishicha, 1512-yil Ko chkunchixon oliy hukmdor bo lgach,
ʻ ʻ
yosh jihatdan xondan keyin ikkinchi o rinda turgan uning ukasi Suyunchxoja
ʻ
“qolg a” sifatida belgilangan. 1525-yil Suyunchxoja sulton bevaqt vafot etgach,
ʻ
xondan keyingi yoshi ulug sultonlardan biri - Karmana va Miyonqol hokimi
ʻ
Jonibek sulton (Abulxayrxonning nabirasi, Abdullaxon ibn Iskandarxonning
bobosi) valiahd etib belgilandi. 1529-yil Jonibek sulton vafot etgach, eng katta
shahzodalar Kuchkunchixonning o g illari Abu Sa’id sulton va Abdullaxon I
ʻ ʻ
(1540-1541) lar birin-ketin “qolg a”, undan keyin esa oliy hukmdorlik
ʻ
martabalariga ko tarilgan. Abdullaxon II tomonidan kiritilgan tartibga ko ra,
ʻ ʻ
valiahdga boshqarish uchun Balx viloyati beriladigan bo lgan.
ʻ
Murakkab ierarxik davlat boshqaruv tizimining turli pog onalarida xizmat
ʻ
vazifalari aniq belgilangan amaldorlar turganlar. Jumladan, dargohda xondan keyin
yirik amaldor naqib (sardor, boshliq, еtakchi) hisoblangan. Bu lavozimni egallagan
shaxs oliy hukmdorning eng yaqin va ishonchli kishisi bo lgan. U xon qabulidagi
ʻ
marosimlarida xonning chap tarafida birinchi o rinda o tirgan. Uning nomi
ʻ ʻ
xonning farmon va yorliqlarida birinchi o rinda zikr etilgan. Ichki va tashqi
ʻ
5

chiqadi. Asosiy soliq to lovchi fuqaro - raiyatning ahvoli yanada yomonlashdi.ʻ
Ashtarxoniylar davrida o zaro ichki urushlar avj olib, harbiy soxada jiddiy
ʻ
o zgarishlar, islohotlar qilinmadi. Qo shin tuzilishi va jang olib borish usuli
ʻ ʻ
ashtarxoniylar davridagidek bo lib, bu usul bu davrga kelganda o z ahamiyatini
ʻ ʻ
yo qota boshlagan edi. Mamlakatda tashqi va ichki dushmanlarga to siq bo la
ʻ ʻ ʻ
oladigan qudratli harbiy qo shinning barpo etilmaganligi, uyushgan markaziy
ʻ
qo mondonlikning yo qligi sababli Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi xarbiy
ʻ ʻ
jihatdan o ta zaiflashib ketdi. Natijada xonlik xududi qisqarib bordi.
ʻ
Ashtarxoniylarning davlat tizimi va ma’muriy boshqaruvi o z tuzilishi hamda
ʻ
mazmun-mohiyatiga ko ra, Shayboniylar davri davlatchiligidan deyarli farq qilmas
ʻ
edi. Manbalarning ma’lumot berishicha XVII - XVIII asrning birinchi yarmi davlat
boshqaruvida hokimiyat markazda ham viloyatlarda ham asosan bir idora -
dargohda mujassamlashib borgan. Shunigdek, Shayboniylar davrida bo lgani kabi
ʻ
ashtarxoniylar davrida ham davlat tizimida o troq turmush tarzi an’analari bilan
ʻ
birga ayrim yarim ko chmanchilarga xos udumlar ham saqlanib qolgan
ʻ 8
. Bu davrda
ham xon rasman oliy hokimiyat boshlig i bo lib, davlatdagi ichki va tashki
ʻ ʻ
siyosatga bog liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal etilgan. Barcha oliy
ʻ
farmonlar xon tomonidan joriy etilib, uning nomidan tangalar zarb qilinar, xonning
nomi xutbaga qo shib o qilardi. Ammo, amaldagi boshqaruvda ko pgina
ʻ ʻ ʻ
ashtarxoniy hukmdorlari saroydagi katta mavqega ega bo lgan amaldorlar hamda
ʻ
yirik ulamolar qo lida qo g irchoq edilar. Nodirmuhammad, Subxonqulixon,
ʻ ʻ ʻ
Ubaydullaxon kabi xonlar markaziy hokimiyat obro sini ko tarishga, bebosh
ʻ ʻ
amirlar mavqeini cheklashga harakat qilgan bo lsalar-da, ularning bu harakatlari
ʻ
deyarli samara bermadi. Bu davrda markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari
ko lida to plangan bo lsa, joylardagi mahalliy hokimiyat viloyat hokimlari
ʻ ʻ ʻ
ixtiyorida bo lgan. Ashtarxoniylar hukmronligi-yillarida ham naqib, otaliq,
ʻ
parvonachi, dodxoh, devonbegi, qushbegi, chuhraboshi, yasovul, inoq, qurchi,
harbiy qozi, harbiy mufti, eshik og a boshi, mirzaboshi, saroy kutubxonasi
ʻ
boshlig i, dasturxonchi kabi lavozimlar mavjud bo lgani ma’lum. Shu bilan birga
ʻ ʻ
8
Azamat Ziyo . O ‘ zbek davlatchiligi tarixi . T” Fan ” 2001. – B.257.
29

hayotida mavqei juda kuchli bo lgan Juybor shayxlarining ko p namoyondalari buʻ ʻ
lavozimni egallaganlar. Hasanxoja Nisoriyning XVI asrda yozishicha,
Ubaydullaxonning vaziri, Xoja Jamoliddin Hoshimiy Siddiqiyning “...balogardon
Buxoro viloyatining nomdor shayxulislomlik mansabi alarning sharif xonadoni
qo lida bo lgan”. XVII asrda Mahmud ibn Vali Termiz sayidlari haqida yozar
ʻ ʻ
ekan, “Viloyatning shayxulislomlik mansabi qadimdan to hozirga qadar ularga
tegishlidir”, - deb yozgan edi. Muayyan bir shaxsning lavozimga tayinlanishi
haqida xon tomonidan berilgan yorliq parvonachi tomonidan egalariga еtkazilgan.
Bunday yorliq sohibi uni uch kun sallasiga qistirib yurishi lozim bo lgan. Bu bilan
ʻ
u atrofdagilarni o zining lavozimga tayinlanuvidan xabardor qilar edi. Shu bilan
ʻ
birga har bir lavozim egasiga oliy hukmdor tomonidan sarpo berilar edi.
Oliy hukmdor huzurida o tkazilgan majlislar va qabul marosimlarda har bir
ʻ
mansab va lavozim egasi doimo bir joy - uning uchun ajratilgan joyda o tirishi
ʻ
lozim bo lgan. Bu joy lavozimning katta-kchikligiga qarab xonning o ng
ʻ ʻ yoki chap
tarafida , oliy hukmdorga yaqin yoki uzoqroqda bo lishi mumkin
ʻ edi. Ayrim
amaldorlar bu majlislarda o tirish, ba’zilari esa faqat turib ishtirok etish huquqiga
ʻ
ega edilar. Ayrim amaldorlarga saroyga otda kirishga ruxsat berilar, boshqalari
faqat piyoda kirish huquqiga ega edilar.
8

2.1. Ashtariyxonlar davrida ma’muriy boshqaruv tizimi
Bu sulolaning boshqaruv tizimiga e’tibor qaratadigan bo lsak, Ashtarxoniylarʻ
davlat tizimi o z tuzilishi, mohiyatiga ko ra Shayboniylar davlat tizimidan deyarli
ʻ ʻ
farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig i bo lib, davlatning ichki va
ʻ ʻ
tashqi siyosatga bog liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinar edi. Lekin
ʻ
amalda ko pgina ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo lida o yinchoq
ʻ ʻ ʻ
bo lib qolgan bo lsada, joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari
ʻ ʻ
ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning zaifligi oqibati bo lib, u ko p hollarda
ʻ ʻ
mamlakatni inqirozga olib kelardi. Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng
nufuzli shahar Balx bo lib, uni taxt vorisi boshqarardi. Davlat boshqaruvi ikki
ʻ
bosqichli bo lib, markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Bu davrda
ʻ
saroyda otaliq mansabi eng yuksak mansab darajasiga ko tarildi. Lekin, barcha
ʻ
saroy mansablarining nomlanishi va vakolati Shayboniylar davridagidan uncha
farq qilmas edi. Otaliqdan tashqari devonbegi, parvonachi, mushrif, xazinachi va
boshqa saroy amaldorlari davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega edilar 7
.
Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo ysunishi belgilangan-yillik
ʻ
soliqlarni to plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko ra xarbiy
ʻ ʻ
yurishlarda o z qo shinlari bilan qatnashishdan iborat edi xolos. Ashtarxoniylar
ʻ ʻ
davrida Buxoro xonligi hududi juda qisqarib ketdi. XVII asr boshlarida xonlikka
bo ysunuvchi oltita viloyat - Buxoro, Samarqand, Sagaraj, O ratepa, Shahrisabz va
ʻ ʻ
G uzor viloyatlari tilga olinadi xolos. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Xisor,
ʻ
Toshkent, Turkiston, Farg ona, Balx viloyatlari qayta bo ysundirilgan bo lsada,
ʻ ʻ ʻ
Xurosondagi bir necha yirik viloyatlar va Xorazm butunlay Buxoro xonligi
tarkibidan chiqdi. Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib
qolgan bo lsada, ularning mavqeida o zgarishlar ko zga tashlanadi. Jumladan, oliy
ʻ ʻ ʻ
tabaqa xisoblangan xon va uning avlodlari, saroy amaldorlarining mavqei
birmuncha pasayib, sarkardalar hamda viloyat hokimlarining mavqei oshdi.
Shunindek, bu davrda Jo ybor xo jalarining avlodlari mavqei juda yuqoriga
ʻ ʻ
7
Мирмухаммад Амин Бухорий. Убайдуллашзма, пер. с персид. с прим. A. Семенова. Т., «Фан», 1957, -
B .158.
28

1.2. Shayboniylar davrida devonlar faoliyati
Shayboniylar davrida devonlar faoliyatini yaqqol namoyon etuvchi
ma’lumotlar juda ozdir. Zero, ko chmanchi dasht an’analarini o zi bilanʻ ʻ
Movarounnahrga olib kelgan bu sulola vakillari davrida asrlar davomida
shakllangan, murakkab tizimga solingan davlat boshqaruvi o zining ilgarigi
ʻ
ko rinishini yo qotdi. Aniqrog g i, uning devonlar tizimi muayyan o zgarishlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yuz tutdi. Manbalarda devonlar haqida juda oz ma’lumotlar mavjuddir. Ular
jumlasiga, hukmron sulolaga tegishli yеr-suv, mol-mulk boshqaruvi, nazorati va
soliq ishlarini olib borgan maxsus devon - devoni sarkori-xossa ni kiritish mumkin.
Bu davrda devonbegi - bosh vazir ham faoliyat eritgan. U davlat
kanselyariyasi va moliya ishlari bo yicha idora boshlig i bo lib, еr solig i undirish
ʻ ʻ ʻ ʻ
va qayd daftarlari uchun mutassadi bo lgan. Buni muarrix Hofiz Tanish
ʻ
Buxoriyning quyidagi ma’lumotlari tasdiqlaydi. Uning ko rsatishicha, bu mansab
ʻ
egasi mamlakatning muhim ishlari, mol-mulk, moliya, soliq, yеr-suv masalalari,
viloyatlar bo ylab amaldorarga ish taqsimlash, mansablarga tayinlash va bularning
ʻ
barchasi haqida oliy hukmdorga har kuni hisobot berib turishi kerak bo lgan.
ʻ
Hokimiyat tepasiga kelgan shayboniy hukmdorlar birinchi navbatda sulola
vakillari, qarindosh-urug larini mulk bilan ta’minlashga harakat qilganlar. Ular
ʻ
o zlariga ajratilgan еrlar - viloyatlarning boshlig i ham hisoblanganlar. Ayni
ʻ ʻ
vaqtda ularda ham markaziy hokimiyatdagi kabi boshqaruv tizimida mavjud turli
amallar egalari faoliyat yuritganlar.
Qayd etib o tish lozimki, markaziy va mahalliy davlat boshqaruvida band
ʻ
bo lgan barcha mansab va lavozim egalari zimmasga muayyan harbiy vazifalar
ʻ
ham yuklatilgan edi.
Abdullaxon II d а vrig а kelib, m а s а l а n, hokimiyat Isk а nd а rxondan o‘g‘li
Abdullaxong а , Abdullaxond а n es а o‘g‘li А bdulmo‘ming а o‘tg а n. А mmo
shayboniyl а r sulol а sid а gi d а vomiylik so‘nggi p а ytg а q а d а r ana shu tartibda
9

Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711-1747) o‘tkizildi.
Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan
mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari bo‘ldilar. Ubaydullaxonning
yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari talandi, o‘zlari esa qatl etildi.
Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va
mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi
fojiali yakunlandi.
Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib borayotgan
amirlar va zodagonlar qo‘lida bir qo‘g‘irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib,
xonning ahvoli shu darajaga borib еtdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan
nariga o‘tmaydigan bo‘lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga
qaraganda, Abulfayzxon „Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo‘lsa bo‘lgani”,
degan gapni doimo takrorlab turgan.
Abulfayzxon davrida o‘zbeklarning mang‘it qabilasidan kelib chiqqan
Muhammad Hakimbiy katta nufuzga ega bo‘lib oladi. U barcha shahzodalar
otaliqlarining boshlig‘i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining
qat’iy noroziligiga sabab bo‘ladi.
Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy Urgut va
Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti
Samarqand bo‘lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu maqsadini amalga oshirish
uchun 1716-1719-yillarda Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo‘lga
olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722-yilda Samarqandni
egallab, kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand
xonligiga asos solindi va 1730-1731-yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib
turildi. Ibrohimbiy o‘ziga „amir-ul-umaro” (ulug‘ amir) unvonini oldi.
Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash, Rajab Sultonni
Buxoro taxtiga o‘tqazish hamda shu yo‘l bilan xonlikning eng nufuzli kishisi
bo‘lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo‘lgan beklar Ibrohimbiyga
qo‘shiladilar. Ibrohimbiy katta qo‘shin to‘plab Buxoroga yurish boshlaydi.
Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo‘shilsa, g‘alabadan so‘ng juda katta
19

imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o‘qituvchilik qilgan. Ularni domla
deyishgan. Qiz bolalar maktablari badavlat kishilar yoki o‘qituvchi ayollar uylarida
tashkil etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa, bibiotin deb atalgan ayol
o‘qituvchilar o‘qitishgan.
Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf mulkidan tushgan
daromadlar hamda o‘quvchilarnmg ota-onalari tomonidan o‘qish uchun to‘langan
mablag‘lar hisobidan qoplangan. Yetim-yesirlar bepul o‘qitilgan. Bolalar
maktabga 6-7 yoshdan berilgan va 5 - 8-yil davomida ularga boshlang‘ich ta’lim
berilgan.
O‘quvchilarga avval harflar o‘rgatilgan, keyin bo‘g‘inlar, ularni qo‘shish
orqali so‘z tuzish, “Haftiyak” („Qur’oni Karimning еttidan biri”) kitobini o‘qish
o‘rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish
amallari o‘rgatilgan. O‘quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz
Sheroziy, So‘fi Olloyor asarlarini, “Chor kitob”ni o‘qib saboq olganlar. Qizlar
maktablarida uy-ro‘zg‘or tutish, pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini
o‘rganishga ko‘proq o‘rin berilgan.
Bolalar o‘qishni to‘liq o‘zlashtirib olganlaridan keyingina yozishga o‘tganlar.
Bolalarga kitoblardan ko‘chirib yozish, mustaqil ravishda duoyi salom xati, ish
yuzasidan turli ma’lumotlar yozish malakalari o‘rgatilgan. Maktablarda imtihonlar
bo‘lmagan, o‘quvchilarga maktabni bitirgani to‘g‘risida hujjat ham berilmagan.
Bolaning ravon o‘qishi, to‘g‘ri yoza olishi, hisob-kitobni bilishi maktabni
bitirganligiga guvoh bo‘lgan.
Madrasa o‘rta va oliy o‘quv yurti hisoblangan. Madrasaga maktabxonalarni
tugatganlar qabul qilingan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7 - 12-yil
davom etgan. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo‘lgan.
Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o‘qitilgan, ular talabalarga mudarris
tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. O‘qish “Avvali ilm” deb nomlangan fors
tilidagi o‘quv qo‘llanmasini o‘zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili
grammatikasi o‘qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan.
26

Ubaydullaxon esa aholidan yig‘iladigan soliqlar miqdorini 4 baravarga
ko‘paytirgan. Ubaydullaxon 1708-yilda pul islohoti o‘tkazib, tarkibining 35 foizini
kumush tashkil etuvchi tangalar o‘rniga, tarkibida 9 foiz kumush bo‘lgan
tangalarni zarb ettiradi va uning qimmatini oldingi tangalarga teng deb belgilaydi.
Natijada pulning qadri 4 baravar kamayadi, norozilik kuchayib, do‘kondor va
hunarmandlar o‘z mahsulotlarini sotmay qo‘yadi, do‘konlar yopiladi, savdo-sotiq
ishlariga katta zarar еtadi.
Muhammad Amin Buxoriyning „Ubaydullanoma” asarida „ Oddiy xalq va
kambag‘allar mushkul ahvolda qoldilar, kundalik еyish-ichishdan mahrum
bo‘ldilar, hatto kafan uchun mato topolmay, jonlarini xudoga topshirdilar”, deb
yozilgan edi. Bunday ahvolga chiday olmagan xalq 1708-yilda Buxoroda
qo‘zg‘olon ko‘taradi.
Qo‘zg‘olonchilar xon saroyiga yaqinlashib, saroyni o‘rab oladilar. Ark
darvozasiga tosh yog‘dirib, xonni haqoratli so‘zlar bilan badnom qiladilar.
Qo‘zg‘olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki baravarga tushirilib, do‘konlar
qayta ochiladi.
1712-yilda Samarqandda qo‘zg‘olon ko‘tarilib, xalqqa zulm va zo‘ravonlik
qilayotgan kenagas qabilasidan qo‘yilgan Sulton To‘qsabo shahardan haydaladi.
XVIII asrda Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz va boshqa viloyatlarda ham
xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi. Biroq qo‘zg‘olon tartibsiz, tarqoq holda bo‘lganligi
uchun tezda bostiriladi. Xalq qo‘zg‘olonlari Buxoro xonligi siyosiy tartiblarining
istiqboli yo‘qligini yaqqol ko‘rsatdi va uni yanada zaiflashtirdi.
Ashtarxoniylar davrida avj olgan ichki ziddiyatlar, tinimsiz urushlar,
siyosiyparokandalik ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayotga salbiy ta’sir etdi. Biroq
bunday murakkab siyosiy vaziyat maorif, ilm- fan, madaniyat rivojini to‘xtatib
qololmadi.
XVII - XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko‘plab maktab
(maktabxona)lar faoliyat ko‘rsatgan. O‘g‘il va qiz bolalar alohida alohida
maktablarda o‘qitilgan. O‘g‘il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar
qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo‘lib, masjid
25

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil o‘zbek davlati xalqimizning tarixiy
yutug‘idir. O‘z davlati bilan faxirlanish va fuqorolarning vatanparligi jahondagi
ko‘pgina mamlakatlarning ilg‘or marralarga chiqib olishiga yordam bergan.
Mamlakatimiz tuprog‘ida yashab turgan va o‘zini vaqtanparvar deb hisoblagan har
bir kishi uning yaxlitligi va birligini asrab avaylay olishi shart. Har bir insonning,
ayniqsa endigina hayotga qadam qo‘yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday
fikrni singdirish kerakki, ular o‘rtaga qo‘yilgan maqsadlarga erishish o‘zlariga
bog‘liq ekanligini, ya’ni bu narsa ularning sobit qadam g‘ayrat shijoatiga; to‘la -
to‘kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog‘liq ekanini anglab yetishi
kerak. Huddi shu narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy shartidir.
“Jamiyatshunoslar O‘zbekiston tarixining ko‘pgina sahifalarini qayta bitishlari,
chunonchi, chorizm yillarida О‘rta Osiyo xalqlarining milliy ozodlik harakati,
1920-1930-yillardagi adabiy g‘oyaviy jarayonlar, kollektivlashtirish va boshqa
hodisalarga hujjatlar asosida nazar solishlari kerak” 1
. Xalqimiz yuz yillar
mobaynida ozodlikni orzu qilgan. O‘zbekiston chinakam mustaqillikni qo‘lga
kiritib gullab yashnab va farovonlikka erishishi, taraqqiy etgan demokratik
davlatlar qatori xalqaro hamjamiyatda munosib o‘rinni egallashi biz kuzatayotgan
oliy maqsaddir.
O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Buxoro xonligi katta ahamiyat kasb
etadi va bu yerda hukmronlik qilgan sulolaning nasl-nasab vakillarining hayoti,
tarixi, ular bilan bog‘liq turli voqea va jarayonlar ilmiy tadqiqot ishlarida maxsus
ravishda, ba’zan esa qisman o‘rganilgan. Ammo tor doiradagi ayrim masalalar
tarixiy jihatdan tadqiq etilmagan, shu jumladan, Shayboniylar va
Ashtarxoniylarning sulolaviy tarixi va uning o‘ziga xos tomonlari to la-to kisʻ ʻ
yoritilmagan va bu tadqiq etilishi lozim bo‘lgan masalalardan biri sanaladi. Zero,
tarixiy shaxslarga xos ularning o‘ziga xos siymolarini ochib berish, bu borada
tegishli tadqiqotlar olib borish ma’naviy-ma’rifiy jabhada ham muhim o‘rin tutadi.
1
Karmiov.I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida T. 2011. – b 91.
2

mamlakatdan hukmdorning do stlari va dushmanlari haqida, jumladan, oliyʻ
hukmdor olib boryotgan siyosat dahlsizligi, unga turli shaxslarning munosabatlari
haqida ma’lumot to plash uning zimmasiga yuklatilgan vazifalardan biri edi.
ʻ
Oliy hukmdor bilan shahzodalar o rtasidagi aloqalarni o rnatilgan tartiblar
ʻ ʻ
asosida yo lga qo yish ishi bilan xon
ʻ ʻ yasovuli shug ullangan. Xususan, ular xizmat ʻ
doirasiga shahzodalarni xon tomonidan qabul qilinishini tashkil etish, ular
keltirgan tortiqlari, arznomalari va iltimoslarini oliy hukmdorga еtkazish vazifalari
ham kiritilgan edi.
Dargohda boshqa lavozim va mansablar mavjud bo dib, ular jumlasiga
ʻ
havfsizlik,tartib, keldi-ketdidan xabardorlik zimmasiga yuklatilgan eshikog asi
ʻ ,
hukmdor tomonidan tortiq qilingan kiyimlar, harbiy asbob anjomlar, shuningdek ,
soliq daftarlariga yig ilgan xirojni yozib borish yuklatilgan
ʻ mushrif , tungi
qo riqlash boshlig i -
ʻ ʻ mirshab , oliy hukmdorga tegishli-yilqi, ot-ulov, ularning
ta’minoti kabilarga javobgar miroxur , xorijlik elchilarni qabul qilishga mutassadi
bo lgan
ʻ shig ovul ʻ , dasturxonchi, munshiy ,ovqat suzuvchi va ichimlik quyuvchi -
to qsoba,
ʻ ov qurol-aslahalari va ov qushlari, itlariga ma’sul bo lgan ʻ kushbegi va
boshqalarni kiritish mumkin.Faoliyati dargoh bilan bog liq bir qator boshqa
ʻ
xizmatlar va ularga ma’sul mansab egalari ham bo lgan. Ular jumlasiga
ʻ
qo rchiboshi
ʻ (qurol-aslaha xizmati boshlig i), ʻ jibochi, jarchi, qorovulbegi,
kitobdor, mirzaboshi, muhrdor, xazinachi, mehtar va boshqalarni kiritish mumkin.
Shayboniylar davlatni boshqaruv tizimida diniy mansabdor shaxslar -
shayxulislom, muftiy, kozilarning roli katta edi. Ularning ichida shayxulislomlar
alohida mavqega ega bo lib, bu shaxslar nafaqat markaziy, balki mahalliy
ʻ
boshqauv tizimida ham muhim o ringa ega diniy boshliq sanalganlar. Ular intizom
ʻ
va tartibni shariat qonunlari bo yicha saqlab turishga harakat qilganlar.
ʻ
Shayxulislomlik mansabi avloddan-avlodga meros tariqasida o tib turgan.
ʻ
Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida, ayniqsa, Abdullaxon II davri siyosiy
7

ularning ayrimlarida sifatiy o zgarishlar Yuz berganini ham ta’kidlash lozimdir.ʻ
Otaliqning vazifasi XVI asrda asosan joylardagi boshqaruv tizimi bilan bog lik
ʻ
bo lsa, ashtarxoniylar davrida, ayniqsa Abdulazizxondan boshlab, otaliqning
ʻ
markazdagi mavkei kuchaya boshladi. Masalan, Abdulazizxon Buxoro taxtiga
chiqqach poytaxtdagi otaliq vazifasini o sha paytda eng kuchli mavqega ega
ʻ
bo lgan Yalangto shbiyga taklif qilgan. Otaliqning mavkei Subxonqulixon davrida
ʻ ʻ
ham baland bo lib, eng muhim harbiy ishlar (masalan, xivaliklarning Buxoroga
ʻ
taxdidini qaytarish, Xuroson yurishi) otaliqqa yuklatilgan. “Ubaydullanoma”
asarida otaliqqa “umdat al-umaro”, ya’ni “butun amirlar tabaqasining tayanchi”
degan ta’rif berilgan. Abulfayzxon davridagi otaliq mansabida bo lgan Hakimbiy
ʻ
va uning o g li Rahimbiylar juda katta mavqeiga ega bo lib, ular oxir-oqibat sulola
ʻ ʻ ʻ
vakillaridan hokimiyatni butunlay tortib olishga muvaffaq bo ldilar.
ʻ
Ashtarxoniylar, xususan Ubaydullaxon va Abulfayzxon davrlarida qo shbegi
ʻ
lavozimidagi amaldorlarning ham mavqei o sgan. Aniqrog i shu mansabdagi
ʻ ʻ
shaxsning mavqei ko tarilishi bilan u egallab turgan lavozimning ham ahamiyati
ʻ
yuksalgan. Bu davrda Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo lib, uni taxt
ʻ
vorisi boshqarar edi. Rasmiy darajadagi davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo lib,
ʻ
markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Viloyat hokimlarining markaziy
hokimiyatga bo ysunishi belgilangan-yillik soliqlarni to plab xon xazinasiga
ʻ ʻ
yuborib turishi, xon farmoniga ko ra, harbiy yurishlarda o z qo shinlari bilan
ʻ ʻ ʻ
qatnashishdan iborat bo lgan xolos. Ko p hollarda o zlarini markaziy
ʻ ʻ ʻ
hokimiyatdan mustaqil deb hisoblagan viloyat amirlari va hokimlari ham o z
ʻ
boshqaruv tizimiga va harbiy kuchlariga ega bo lgan
ʻ 9
. Bu davrda amaldorlar
toifasiga kirgan shaxslar o z egallab turgan lavozimlaridan, ma’suliyatli
ʻ
vazifalaridan tashqari siyosiy jarayonlar va harbiy yurishlarda ham ishtirok
etganlar. Bu davrdagi boshqaruvda dunyoviy lavozimdagi amaldorlar bilan bir
qatorda diniy lavozimdagi amaldorlarning ham mavqei baland bo lgan. Boshqaruv
ʻ
tizimida yirik din peshvolari xojalar va diniy mansab egalari bo lmish
ʻ
Shayxulislom, sadr, qozi kalon va boshqalar katta ahamiyatga ega bo lgan. Ilgarigi
ʻ
9
Azamat Ziyo . O‘zbek davlatchiligi tarixi. T” Fan ” 2001. –B.258.
30

Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib u
еrlarni talon-taroj qiladi va katta o‘ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon fitnasi
bilan 1686-yilda Xiva xoni Anushaxon ko‘ziga mil tortiladi va taxtdan tushiriladi.
Subhonqulixon 1688-yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva xoni
Erengxonning o‘ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro xonligi tasarrufiga olinadi.
Subhonqulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi.
Qirg‘inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga
tushiradi.
1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o‘g‘li Ubaydullaxon
(1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh
bo‘ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib kirgan
ko‘chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo‘ldi. Ubaydullaxonning
asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad
yo‘lida harakat qildi.
Dastlab u Balxni bo‘ysundirish yo‘lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II
ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag‘on qabilasi boshlig‘i Mahmudbiy otaliqqa
alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy
Balxda hokimiyatni to‘liq o‘z qo‘liga oladi va o‘zini 1706-yilda xon deb e’lon
qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon awal Termizga, so‘ngra
Balxga yurish qilib, 1707-yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi.
Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy egallaydi. Uning
suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga majbur bo‘ladi.
Buxoro xonligi tasarrufida bo‘lgan Farg‘ona vodiysida ham XVIII asr
boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi
Chodak xo‘jalari qo‘liga o‘tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni ming qabilasi boslilig‘i
Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo‘qon xonligiga asos soladi.
Ubaydullaxon davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. Har bir viloyat
hokimi mustaqil bo‘lishga intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna
uyushtirildi va 1711 -yilning 16- martida u o‘ldirildi.
18

uchun mato topolmay, jonlarini xudoga topshirdilar” 13
. Chorasiz qolgan xalq
ommasi Ubaydullaxon zulmiga qarshi Buxoroda, Kesh, Urgut va Termizda
qo zg olonlar ko tardilar. Bu qo zg olonlar shafqatsizlik bilan bostirilgan.ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ashtarxoniylar xalq ommasi ustidan o z hukmronliklarini o tkazishda ruhoniylar
ʻ ʻ
ning qo llab-quvvatlashi va madadiga tayanganlar. Hukm
ʻ dor zodagonlar bilan
diniy mahkamalar o rtasida to la ham-korlik vujudga kelgan. Har bir hukmdor
ʻ ʻ
taxtga o tirishdan oldin muqaddas joylarga, avliyo-anbiyolar qabrlariga borib
ʻ
qurbonliklar, nazr-niyozlar qilib, kechalari bilan uxlamasdan qur'on oyatlaridan
o qitib chiqqanlar va ularning arvohlaridan hukmronlikka fatvolar so raganlar.
ʻ ʻ
Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davriga kelib, Buxoro O rta Osiyoda
ʻ
islom dinining tayanch markazi sifatida mavqeyini saqlab qolgan. Bu еrga islom
dinining bilimdonlari, mullalar, shayxlar, mudarrislar har tarafdan kelar edilar.
“Ubaydullanoma”da bu haqda quyidagilarni o qiymiz. “Go zal Buxoro shahrida va
ʻ ʻ
uning atroflarida ilohiyotchilar, olimlar, taqvodor va avliyo kishilar shu qadar ko p
ʻ
ediki, ularning sanog iga еtib bo lmasdi”
ʻ ʻ 14
. Ular so fiylik ta’limotini bilishda va ʻ
karomatda go yo o z ilohiy qudratlarini namoyish qilar edilar. Bu davrda Xo ja
ʻ ʻ ʻ
Ahror-naqshbandiylar g oyasining tarafdori so fi Dehqonga teng keladigan va u
ʻ ʻ
bilan bahslasha oladigan ulamo yo q edi. Manbalarda ko rsatilishicha, uning еr-
ʻ ʻ
mulklari va boyliklari juda ko p va cheksiz bo lgan.
ʻ ʻ
Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlatlari ijtimoiy-siyosiy hayotida Jo ybor
ʻ
shayxlarining o rni va nufuzi juda k atta bo lgan
ʻ ʻ 15
. Aslzodalik va tariqatdagi yuqori
mavqeyilariga ko ra, Jo ybor xojalari o zlarini ota tomonidan Muhammad
ʻ ʻ ʻ
payg ambar S.A.V. avlodlari, ona tomonidan esa Chingizxon va Jo ji avlodlari deb
ʻ ʻ
bilganlar.
Ashtarxoniylar davlatining eng ojiz va kuchsiz tomoni shunda ediki, ularda
muntazam qo shin bo lmagan. Xon qo shini asosan qabilalar lashkarlaridan tashkil
ʻ ʻ ʻ
13
Мирмухаммад Амин Бухорий. Убайдуллашзма, пер. с персид. с прим. A. Семенова. Т., «Фан», 1957, -
B .160
14
Мирмухаммад Амин Бухорий. Убайдуллашзма, пер. с персид. с прим. A. Семенова. Т., «Фан», 1957, -
B .161
15
Bo ʻ riboy Ahmedov . Buxoro xonligining XV - XVII asr - lardagi ijtimoiy - siyosiy hayotida Jo ʻ ybor hojilarining
tutgan o ʻ rni haqida , - Tarixdan saboqlar . Т ., 1994, - B.24-37.
33

Birinchi guruhga doir mahalliy muarrixlarning asarlarini qaysi tilda yozilishi
va turiga qarab uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) fors-tojik tilidagi manbalar; 2)
eski o‘zbek (turkiy) tilidagi manbalar; 3) sayyohlarning kundaliklari.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Buxoro xonligidagi Shayboniy lar
(1501-1601) va Ashtarxoniy lar (1601-1753) hukmronligini qamrab olgan.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxat i dan iborat.
4

siyosat, harbiy masalalarda u xonning birinchi maslahatchisi hisoblangan.
Jumladan, uning zimmasiga harbiy yurishlarni uyushtirish, ularni amalga oshirish,
dushman tomon harbiy imkoniyatlarini o rganishni ham xon naqibga yuklagan.ʻ
Ayrim hollarda ular zimmasiga elchilik vazifasi ham yuklatilgan. Odatda, bu
lavozimga sayyidlar - payg ambar avlodi vakillari tayinlangan.
ʻ
Davlat ahamiyatga bog liq lavozmlardan biri
ʻ otaliq edi. Shahzodalar
tarbiyasiga mutasaddi bo lgan otaliqlar odatda qabilalarning yoshi katta
ʻ
amirlaridan tayinlapngan. Ular o zlari otaliq etib tayinlangan shahzodalarga
ʻ
ajratilgan viloyatlarni, odatda, Balx viloyatini boshqarganlar. Zero, balog at
ʻ
yoshiga еtmagan shahzodalar ularga ajratilgan mulkni boshqarish iqtidoriga ega
emas edilar.
Oliy hukmdor chiqargan hukmlar, yorliqlarni o z egalari, ma’sullariga,
ʻ
ijrochilariga еtkazish , muayyan amalga tayinlangan amaldorga bu haqidagi xon
farmoni еtkazuvchi parvonachi ham dargohda muhim o rin egallagan. Harbiy
ʻ
harakatlar davrida ham ular zimmasiga muhim vazifalar yuklatilgan. Ular ko p
ʻ
hollarda harbiy еtakchilikni amalga oshirganlar.
Dargohga yuborilgan aholining arz-dodlari va iltimoslari aks etgan xatlarni
qabul qiluvchi va ularga javob qaytaruvchi, mamlakatdagi adolat tartiblariga rioya
qilinishini nazorati yuklatilgan amaldor dodxoh edi. Shuningdek , tarixiy
manbalarda, bu mansab egasi elchilarni qabul qilish, elchilik yumushlarini tashkil
etish va shaxsan o zi elchi sifatida boshqa mamlakatlarga borib kelgan hollar qayd
ʻ
etib o tilgan.
ʻ
Shayboniylar boshqaruv tizimida muhim o rin tutgan lavozimlardan biri
ʻ
ko kaldosh
ʻ hisoblangan. Bu lavozim egasi oliy hukmdor va sulolaga eng yaqin
kishilardan biri hisoblangan. Ko kaldosh, odatda, hukmron sulolaning biron bir
ʻ
vakili bilan bir onani emgan shaxs bo lib, u dargohning eng ishonchli kishilardan
ʻ
biri bo lib, uning zimmasiga nozik va ma’suliyatli vazifalar yuklangan. Butun
ʻ
6

Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo,
tarix, jug‘rofiya, adabiyot, araz ilmi, me’morchilik asoslari, xattotlik, musiqa,
axloq, notiqlik kabi fanlar o‘qitilgan. Talabalardan Imom al-Buxoriy, Abu Mansur
Moturidiy, Burhoniddin Marg‘inoniy asarlarini, jami 137 darslik va o‘quv
qo‘llanmalarini o‘zlashtirish talab etilgan.
Diniy mutaassiblik, xalq ommasidan diniy aqidalarga so‘zsiz itoat etish
talablarining kuchayishi ilm-fan ravnaqiga salbiy ta’sir etdi. Shunga qaramasdan
ilm-ahllari ijodi batamom to‘xtab qolmadi.
XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining hozirgi qiyofasi
shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir 1619-1635-yillarda
vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida Ulug‘bek madrasasi qarshisida
Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-1659-yillarda Tillakori madrasa-masjidini
o‘z mablag‘lari hisobidan bunyod ettirgan. Samarqand Registon ansambli o‘zining
rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan
O‘rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo‘lib, bugungi kunda
jahon jamoatchiligi, sayyohlari e’tiborini o‘ziga jalb qilmoqda 6
.
6
Сам Турды, происходивший из племени юз, числился в нем одним из влиятельных лиц. Дата обращения: 7
мая 2019. Архивировано, 4 мая 2017 года.
27

Kurs ishi tadqiqotining maqsadi . Buxoro xonligida Shayboniylar va
Ashtarxoniylar davridagi ma’muriy boshqaruvini o rganishdan iborat.ʻ
Kurs ishining vazifasi:
 Mavzuga oid ma’lumotlarni to‘plash va tahlil etish;
 Manbalardagi ma’lumotlarga asoslanib, Shayboniy va Ashtarxoniy
hukmdorlarning hayoti va faoliyatining turli qirralarini yoritish;
 Shayboniy va Ashtarxoniy hukmdorlarning o‘z davri siyosiy muhitidagi
mavqei va ularning davlatchilik taraqqiyotidagi xizmatlarini ko‘rsatib berish;
 Shayboniy va Ashtarxoniy hukmdorlarning harbiy san’at va madaniyat
jabhasidagi o‘rnini ko‘rsatish;
 Shayboniy va Ashtarxoniy hukmdorlarining xorijiy mamlakatlar bilan olib
borgan diplomatik va elchilik munosabatlarini yoritish ;
 Shuningdek, mavzuga oid manba va adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish
jarayonida olingan xulosalarga tayanib, qo‘shimcha taklif va tavsiyalar berish
nazarda tutilgan.
Tadqiqotning ob’ekti. Movarounnahrdagi tarixiy jarayonlarda Buxoro
xonligini hukmdorlarning mamlakatni boshqarishdagi tutgan o‘rnini yoritish
ob’ekt sifatida olindi.
Tadqiqotning predmeti. Shayboniylar va Ashtarxoniylar hukmronligi
davrida Buxoro xonligidagi davlat boshqaruvi, islohotlari, ijtimoiy-iqtisodiy hayot
va madaniyat sohasidagi o‘rnini ko‘rsatish kabi masalalar tashkil etadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Movarounnahrdagi tarixiy jarayonlarda
shayboniy hamda ashtarxoniy hukmdorlarning tutgan o‘rni masalasi bo‘yicha o‘z
davrida bayon etilgan asarlar va olib borilgan tadqiqotlarni o‘rganish jarayonida
ularni bir necha guruhlarga bo‘lish maqsadga muvofiqdir:
1. Mahalliy muarrixlarning asarlari.
2. Rossiya imperiyasi hukmronligi va sovet davrida olib borilgan tadqiqotlar,
chop etilgan adabiyotlar;
3. Mustaqillik davrida amalga oshirilgan tadqiqotlar;
4. Mavzuga oid xorijda nashr etilgan ishlar.
3

Mang‘it, Nayman, Do‘rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar
vujudga keldi.
Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda еrsiz kambag‘al
dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Buxoro xonligidagi еrga egalik
qilishning bunday tartibi oqibatda:
- qishloq xo‘jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar qo‘lida
to‘planib borishiga;
- xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib, davlatning
kuchsizlanishiga;
- yеrda ter to‘kib ishlovchi, mahsulot еtishtiruvchi mehnatkash aholi moddiy
ahvolining og‘irlashuviga olib keldi.
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o‘rtasidagi ichki kurashlar
mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga
tushirdi.
Sug‘oriladigan еrlarda bug‘doy, а rp а , jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta,
savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog‘oldi lalmi еrlarda ham boshoqli
ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan.
Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan
saqlab turgan asosiy omil bo‘lib, aholining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini
qondirishga xizmat qilgan.
Imomqulixon davrida, 1614 - 1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho‘liga
kanal qazilgan. 1633 - 1634-yillarda Qo‘shqo‘rg‘onda kanal qazilib, vohalarga suv
chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga еtarli e’tibor
berilmadi.
Chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining еtakchi tarmog‘i bo‘lgan. Mehnatkash
aholi chorva mollarini boqib, go‘sht, sut mahsulotlari еtishtirgan. Ammo katta
yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga tegishli
bo‘lib, ming-minglab qo‘ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, ten va
boshqa chorvachilik mahsulotlari еtishtirilar, ichki va tashqi bozorda sotilar edi.
Ho‘kizlardan еr haydashda, omoch va mola tortishda keng foydalanilar edi.
23

hunarm а ndchilikning 61 turi m а vjud edi. Bu hol m а ml а k а td а n а f а q а t ichki
s а vdoning b а lki xorijiy m а ml а k а tl а r bil а n ham s а vdo-sotiq а loq а l а rining
rivojl а nishig а s а b а b bo‘ldi. Buxoro v а Xivaning elchil а ri, O‘rta Osiyo
s а vdog а rl а rini qo‘shni m а ml а k а tl а r: Hindiston, Eron, Mo‘g‘uliston, Qozoql а r,
Sibir d а shtl а ri, no‘g‘ а yl а r yurtl а rig а , hatto Moskv а g а ch а boshl а b borg а nl а r. Bung а
j а vob а n Buxoro xonligig а ham turli xorijiy m а ml а k а tl а rd а n elchil а r kelganl а r. Bu
d а vrd а Xitoy bil а n o‘z а ro bordi-keldi а loq а l а ri keng yo‘lg а qo‘yilg а n. Xitoyd а n
ko‘proq ip а k g а zl а m а l а ri, chinni idishl а r, dori-d а rmonl а r, choy keltirilg а n.
14

1605-yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad
taxtga o‘tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga
bo‘ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi
isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga
qochadi. Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o‘g‘li Imomqulixonni (1611-
1642) o‘tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo‘shinlarini tor-mor
keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl
etildi.
Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun
qozoqlar, jung‘ar (oyrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi muvaffaqiyatli
kurash olib bordi. 1613-yilda Toshkent еrlarini egallagan qozoqlarga hujum qilib,
Toshkentni o‘z tasarrufiga kiritdi. O‘g‘li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib
tayinladi. Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko‘paytirib, qattiq
zulm o‘tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo‘zg‘olon ko‘tarildi va Iskandar Sulton
o‘ldirildi. Bu voqeadanxabar topgan Imomqulixon Toshkent ustiga qo‘shin tortdi.
Qo‘zg‘olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg‘in qilindi.
Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi.
Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642-1645) davrida
ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Xonning o‘zi mamlakatning asosiy
viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o‘g‘li, 2 nafar jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi.
Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645-yilda qozoqlar yana
Movarounnahrga yurish qilib, Xo‘jandgacha еtib keladilar. Nodir Muhammad
ularni quvib chiqarish uchun o‘g‘li Abdulaziz boshchiligida katta qo‘shinni
safarbar etadi. Xondan norozi bo‘lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni
xon deb e’lon qiladilar. Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtga
o‘tqazadilar.
Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish
maqsadida Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so‘raydi. Shoh
Jahon Balx viloyatini o‘ziga bo‘ysundirish maqsadida u еrga o‘g‘illari
Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo‘shin yuboradi. Nodir
16

turk-mo‘g‘ul qabilalarining avlodi bo‘lgan D а shti Qipchoq o‘zbek q а bil а l а ri
t а r а qqiyotd а bu mintaqadagi m а halliy xalql а rd а n nisbatan ancha orq а d а bo‘lg а nl а r.
Ul а r а z а ld а n bu еrd а yashab kelayotgan turkiy tild а so‘zl а shuvchi xalql а r bil а n
yaqinl а shib, o‘troq yashash t а rzig а o‘t а boshl а g а nl а r, dehqonchilik qilg а nl а r,
polizchilik bog‘dorchilik bil а n shug‘ull а ng а nl а r, kosibchilik v а hunarm а ndchilik
m а d а niyatini eg а ll а g а nl а r. D а shti Qipchoq kelgan xalq m а halliy а holid а n o‘troq
m а d а niy hayot kechirish sirl а rini o‘rg а ng а nl а r v а а n а shu j а r а yond а birlashib,
qo‘shilib- qorishib ketganl а r. Bu shund а n d а lol а t ber а diki, D а shti Qipchoq
cho‘ll а rid а n ko‘chib kelganlar а srl а r d а vomid а O‘rta Osiyod а q а dim-q а dimd а n
yashab kelgan turkiy tild а so‘zl а shuvchi xalq t а rkibig а kiradi. XVI а srning
d а stl а bki o‘n yillikl а rid а n e’tibor а n sh а harl а rning izd а n chiqq а n xo‘j а lik hayoti
sekin а st а lik bil а n tikl а n а boshl а di. 1512-yildа o‘lk а g а t а shrif buyurg а n Xurosonli
shoir v а а d а biyotshunos Vosifiyning berg а n m а ’lumotl а rig а q а r а g а nd а ,
Shayboniyl а r z а monid а Buxoro, S а m а rq а nd v а Toshkent serhosil vohal а r
hisobl а nib, hunarm а ndchilik s а vdo v а m а d а niyat yuks а lg а n.
Abdullaxon d а vrid а Buxorod а “Chorsu” bozori qurilg а n 3
. Bozor
ko‘ch а l а rining bir-biri bil а n kesishib o‘tg а n joyid а gumb а zli binol а r bo‘lg а n. Bu
binol а rd а telp а kfurushl а r (toqi-telf а kfurushon), z а rg а rl а r (toqi-z а rg а ron),
s а rrofsudho‘rl а r (toqi-s а rrofon) v а boshqal а r joylashganl а r. 1587-yild а Abdullaxon
musofirxon а b а rpo ettirg а n. Jud а ko‘p k а rvons а royl а r b а rpo etilg а n. Xo‘ja S а ’dg а
qarashli G а vkushon k а rvon s а royi (1570) v а Lis а k m а sjidig а yaqin joyd а gi s а roy
(1560) shul а r juml а sid а ndir. Bu me’morchilik obid а l а ri hozird а -d а s а ql а nib qolg а n
v а xorijlik s а yyohl а rning e’tiborini tortmoqd а . Shayboniyl а r d а vrid а ishl а b
chiq а ril а dig а n hunarm а ndchilik v а kosibchilik m а hsulotl а rig а , qog‘oz, shoyi,
qurol- а sl а hal а rg а hatto chet m а ml а k а tl а rd а ham t а l а b v а ehtiyoj k а tt а edi. “Mir
Ibrohimiy”, “Sultoniy” k а bi а ’lo sif а t S а m а rq а nd qog‘ozl а rining dovrug‘i uzoq-
uzoql а rg а ketgandi. Buxoro, Toshkent v а S а m а rq а nd viloyatl а rid а temir bil а n bir
q а tord а rud а d а n cho‘yan quyish rivojl а ndi. Sovun ishl а b chiq а rish, misg а rlik tosh
v а yog‘och o‘ym а korligi, to‘qim а chilik rivoj topdi. Xullas bu d а vrd а
3
Buxoro tarixi mualliflar guruxi. T., “Fan”, 1974. –B.74-75.
13

davrda bo lgandek, bu davrda ham davlat boshqaruvida Jo ybor xojalariningʻ ʻ
mavqei baland bo lib, asosiy diniy mansabdorlar ular ichidan tayinlangan. Buxoro
ʻ
Shayxulislomi ham jo ybor Shayxlari orasidan tayinlanib, Abulfayzxon davrida bu
ʻ
lavozimni Xoja Yahyoning o g li Muhammad Hakim Xo ja egallagan.
ʻ ʻ ʻ
Shayxulislom jamiyatda juda katta rol o ynagan bo lib, nafaqat diniy, balki barcha
ʻ ʻ
ishlar bo yicha hukmdorning doimiy maslahatchisi bo lgan. Har bir viloyatning o z
ʻ ʻ ʻ
qozisi bo lib, ular diniy, oilaviy, vorischilik hamda jinoiy ishlarni ko rib
ʻ ʻ
chiqqanlar. Harbiylar uchun ham alohida qozilar bo lib, ular qoziyi-askar deb
ʻ
atalgan 10
. Buxoro xonligidagi huquqiy masalalarni hal etishda muftining o rni
ʻ
alohida bo lgan. Mufti fiqh (huquq) va hadisni juda yaxshi biladigan qonunshunos
ʻ
bo lishi lozim bo lgan. XVII asrning oxiri - XVIII asr boshlarida davlat
ʻ ʻ
hokimiyatining zaiflashuvi oqibatida darvish guruhlarining ham roli ortib borgan.
Ashtarxoniylar davriga kelib Buxoro xonligi hududlari keskin qisqarib ketdi.
XVIII asr boshlariga oid manbalarda xonlikka bo ysunuvchi oltita viloyat: Buxoro,
ʻ
Samarqand, Sagaraj, O ratepa, Shahrisabz va Xuzor tilga olinadi. Imomqulixon
ʻ
hukmronligi davrida Hisor, Turkiston, Farg ona va Balx viloyatlari vaqtinchalik
ʻ
qayta birlashtirilgan bo lsada, Abulfayzxon davriga kelib Xiva (viloyati) va
ʻ
Qo qon xonliklari alohida davlat edi
ʻ 11
. Avvalgi davrda bo lganidek, Ashtarxoniylar ʻ
davlati viloyatlar, tumanlar va boshqa ma’muriy birliklarga bo lingan. XVII-XVIII
ʻ
asrning birinchi yarmi davlat boshqaruvida hokimiyat markazda ham viloyatlarda
ham asosan bir idora - dargohda mujassamlashib borgan. Shayboniylar davrida
bo lgani kabi ashtarxoniylar davrida ham davlat tizimida o troq turmush tarzi
ʻ ʻ
an’analari bilan birga ayrim yarim ko chmanchilarga xos udumlar ham saqlanib
ʻ
qolgan. Bu davrda ham xon rasman oliy hokimiyat boshlig i bo lib, davlatdagi
ʻ ʻ
ichki va tashki siyosatga bog liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal etilgan.
ʻ
Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy etilib, uning nomidan tangalar zarb
qilinar, xonning nomi xutbaga qo shib o qilardi
ʻ ʻ 12
. Xulosa qilib aytganda
10
Azamat Ziyo . O‘zbek davlatchiligi tarixi. T” Fan ” 2001. – B.258.
11
Azamat Ziyo . O‘zbek davlatchiligi tarixi. T” Fan ” 2001. – B.259.
12
Azamat Ziyo . O‘zbek davlatchiligi tarixi. T ” Fan ” 2001. – B .258.
31

XULOSA
Shayboniylar davrida Buxoro mavzusini tadqiq etish orqali quyidagi
xulosalarga kelindi:
Birinchidan, Muhammad Shayboniy Mavoraunnahr еrlariga kirib kelishi
bilan, O‘rta Osiyoliklarning ichki kuchlariga tayanib yurishlar qilgan va oqibatda
chegarasi Amudaryo doirasidan juda uzoqqa cho‘zilgan bir mamlakatni barpo
etgan buyuk sohibqironlarning oxirgisi edi. Bundan keyingi jangovar
yo‘lboshchilar, mahorat va hirslari qanchalik katta bo‘lsada, bu boradagi
baxtomadga erisholmadilar.
Ikkinchidan, bundan keyin O‘rta va G‘arbiy Osiyoda qabilalar urushi qat‘iy
tugadi. O‘zbeklar Turon yaylovidan janubiy g‘arbga tushgan qavmlarning eng
so‘ngi qabilasi bo‘ldilar.
Uchinchidan, ilk Amu va Sir daryolarining narigi tarafidagi musulmonlar
bilan G‘arbiy Osiyodagi din qardoshlari o‘rtasida juda yaqin bo‘lmasada, doimiy
bir aloqa bor edi. Temuriylarning inqirozi va halokatlari bilan bu aloqa tamom
bo‘ldi.
To‘rtinchidan, Shayboniylar davrida o‘zbek davlatchiligi tarixida katta
ahamiyatga ega bo‘lgan Buxoro xonligi tashkil topdi.
Beshinchidan, Bu davrda Buxoro poytaxt sifatida ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
ma’naviy sohada rivoj topdi.
Oltinchidan, Mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon
beruvchi islohotlar o‘tkazildi. Yettinchidan Mamlakatda еr-suvni qaytadan taqsim
qilindi.
Buxoroda yirik me’moriy majmua - Labihovuz ansambli bunyod etildi.
Buxoroning eng badavlat kishilaridan biri bo‘lgan Nodirdevonbegi 1620-yilda
bozor maydoni o‘rtasida bo‘yi 45 metr, eni 36 metr, chuqurligi 5 metr bo‘lgan
katta hovuz qurdirib, atrofini shag‘al, marmar va toshlar bilan mustahkamlattiradi.
35

Muhammad Shoh Jahon o‘g‘illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun
kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo‘lida bo‘lgan jangda Nodir
Muhammad еngilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.
1647-yilda Shoh Jahon o‘g‘illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh
Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan
Abdulazizxon ukasi
Subhonquli еtakchiligida Balxga katta qo‘shin yuboradi va 1651-yilda
Subxonquli Balxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir Muhammad
Makkaga hajga borayotib yo‘lda vafot etadi.
Abdulazizxon davrida (1645-1681) Xiva xonlarining talonchilik yurishlari
kuchayadi. 1655-yilda Xiva xoni Abdulg‘ozixon katta qo‘shin bilan yurish qilib,
Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako‘l aholisining bir qismini asir
olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658-yilda Vardonzeni talab, 1662-yilda
Buxoro shahrigacha еtib boradi.
Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiy- iqtisodiy
ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib
qolgan Abdulazizxon 1680-yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u
еrda vafot etadi.
Abdulazizxondan keyin taxtga o‘tirgan Subhonqulixon (1681-1702) davrida
ham ahvol o‘nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx viloyatlarida
hokimlik qilayotgan o‘g‘illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr
viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo‘ldi. Uchinchi
tomondan, Xiva xoni Anushaxon qo‘shinlari hujum qilib, Buxoro, Karmana va
Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg‘ol qildi. Samarqandda
Anushaxon nomiga xutba o‘qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi.
Subhonqulixon qatag‘on urug‘idan bo‘lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy
otaliq yordamida Xiva qo‘shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi.
Samarqandliklar qattiq jazolandi. So‘ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o‘g‘li
Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o‘ldiradi.Balx hokimligi
yuzqabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. Subhonqulixon
17

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karmiov.I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida - T.,:2011. – B.91
Umimiy adabiyotlar:
2. O‘zbekiston xalqlari tarixi, 2-t., -T.,:1994.
3. Абдураимов М. А,Очерки аграрних отношений в Буҳарском хан- стве в
16 - 19 вв., т. И—ИИ, - Т.,:1966, 1970;
4. Axmedov B. Ashtarxoniylar, Istoriya Balxa, -T.,:982
5. O‘zME. Birinchi jild. - T.,: 2000-yil
6. Buxoro sharq durdonasi. - T.,:“Sharq” 1997. – B.9
7. Buxoro tarixi mualliflar guruxi. - T.,:“Fan”, 1974. – B.74-75.
8. Мирмухаммад Амин Бухорий. Убайдуллашзма, пер. с персид. с прим. A .
Семенова. - Т.,:“Фан”, 1957, - B .158-160
9. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – T.,:“Fan” 2001. – B .257-280
10. Мирмухаммад Амин Бухорий. Убайдуллашзма, пер. с персид. с прим. A.
Семенова. - Т.,: “Фан”, 1957, - B .160
11. Bo ʻ riboy Ahmedov . Buxoro xonligining XV - XVII asr - lardagi ijtimoiy - siyosiy
hayotida Jo ʻ ybor hojilarining tutgan o ʻ rni haqida , Tarixdan saboqlar . - Т.,:1994, -
B .24-37
12. Сам Турды, происходивший из племени юз, числился в нем одним из
влиятельных лиц. Дата обращения: 7 мая 2019. Архивировано, 4 мая 2017
года.
Internet ma’lumotlari:
13. https://ru.wikipedia.org/wiki/ Аштарханиды
37

boylik va amal ulashishni va’da qiladilar. Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq
boshchiligidagi Buxoro qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton
Buxoro shahrini egallay olmaydi 4
.
Qanday bo‘lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy
va Rajab Sulton oqibatini chuqur o‘ylab ko‘rmasdan turib ko‘chmanchi
qozoqlardan yordam so‘raydilar. Ularga katta o‘ljalar va’da qiladilar. Jung‘ar
(qamoq) ko‘chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko‘rgan, talangan hamda
ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo‘ladilar. Mamlakatga kirib
kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar. Ular еtti-yil mobaynida Zarafshon
va Qashqadaryo vohalarigatalonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab,
xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to‘xtatishga qodir kuch
topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining
Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat, Abulfayzxon yaqinlarining
talabi bilan Muhammad Hakimbiyni Buxorodan chiqarib yuborishga qaror qiladi.
Hakimbiy Qarshiga jo‘nab ketadi, biroq u qulay fursat tug‘ilishi bilanoq Buxoroda
hokimiyatni yana o‘z qo‘liga olish niyatidan qaytmagan edi.
Abulfayzxon esa vaqtini ko‘ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo‘rlikka berilib
ketadi. Uning еtti farzandi bor edi. Mast chog‘ida ularni o‘limga mahkum etdi.
Hali go‘dak bo‘lgan Abdulmo‘mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon
davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo‘ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy
qo‘shbegi bo‘lib olgan Jovshon qalmoq qo‘liga o‘tdi. Markaziy hokimiyatning
zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx,
Farg‘ona, Badaxshon amalda mustaqil bo‘lib oldilar. Bu ahvol tashqi
dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi.
Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston, Usmonli turklar saltanati va
Afg‘onistonga qarshi zafarli yurishlardan so‘ng, 1736-yili Buxoro xonligiga
bostirib kirdi. Nodirshohning o‘g‘li Rizoqul еtakchiligidagi qo‘shinlar
Amudaryodan o‘tib, ko‘pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal
qiladilar.
4
https://ru.wikipedia.org/wiki/ Аштарханиды
20

Ashtarxoniylar sulolasi boshqaruv tizimi Shayboniylar Boshqaruv tizimiga
o xshash bo lgan. Bu tizimda o rta asrga oid an’analar sezilib turgan.ʻ ʻ ʻ
1601-yildan boshlab hokimyat tepasiga Ashtarxoniylar keldilar. Yangi
sulolaga Shayboniylardan og ir meros nasib eta
ʻ di. Amir Temur vafotidan keyin
200 yil o tib, Movarounnahr hududi siyosiy tarqoqlik o zaro qirg inbarot urushlar
ʻ ʻ ʻ
natijasida xalq xo jaligi va ishlab chiqarish butunlay izdan chiqib inqiroz sari yo l
ʻ ʻ
tutgan edi. Ashtarxoniylar siyosiy tarqoqlikni va o zaro qirg inbarot urushlarni
ʻ ʻ
to xtata olmaydilar. XVII asr boshlariga kelib o zbek urug va qabilalari soni 92 ta
ʻ ʻ ʻ
edi. Ularning har biri o ziga xon, o ziga bek - davlat ichida davlat edi, o z ta’sir
ʻ ʻ ʻ
doirasini kengaytirishga harakat qiladi. Mang itlar - Buxoroda, qo ng irotlar -
ʻ ʻ ʻ
Xorazmda, minglar - Farg onada, kenagaslar - Shahrisabzda, Afg onistonning
ʻ ʻ
shimoli, Amudaryoning ikkala sohilida - qatag onlar hukmronlik mavqeyini
ʻ
egallaydilar. Xonlarga qaysi qabila urug ning ta’siri kuchli bo lsa, yuqori mansab
ʻ ʻ
va lavozimlarni o sha qabilaga ulashar edi. Mang itlar vakillari eng yuqori amaldor
ʻ ʻ
lavozimi bo lgan otaliq lavozimini, do rmonlar parvonachi va Qarshi hokimi
ʻ ʻ
lavozimini, qatag onlar Buxoro oliy yasovuli lavozimini egalladilar. Ana shu tariqa
ʻ
xalq va davlat boy-ligini talon-taroj qiluvchi mamlakatni xarob qiluvchi ulkan
bosh-qaruv apparati va amaldorlarning katta bir guruhi tarkib topdi. Bularni faqat
boylik va shaxsiy manfaat qiziqtirardi. Mamlakat , millat va xalq taqdiri, istiqboli
ular uchun begona edi.
Ashtarxoniylar davrida soliqlarning qirqdan ortiq turi joriy qilingan. Bu hol
ommaning qashshoqlanishiga olib keldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida pul
tizimi inqirozga uchradi va xalqni talash avjiga mindi. Bitta kumush tangadan
to rtta tanga zarb ettirila boshlangan, bunday tangalarning qudrati to rt barovar
ʻ ʻ
pasayib ketgan. Soliqlar amalda to rt barobar oshirilgan. Bularning oqibatida
ʻ
mamlakat xalq xo jaligi batamom inqirozga yuz tutdi, ochlik-yalang ochlik oddiy
ʻ ʻ
bir narsa bo lib qoldi: “Oddiy xalq va kambag allar”, deyiladi “Ubaydullanoma»da
ʻ ʻ
mushkul ahvolda qoldilar, kundalik еyish-ichishdan mahrum bo ldilar, hatto kafan
ʻ
32

Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo‘linib
boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Harbiy sohada doimiy
qudratli harbiy qo‘shin, markaziy harbiy qo‘mondonlikning yo‘qligi, qo‘shinning
zamonaviy qurol-yarog‘lar, zambaraklar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro
xonligining harbiy jihatdan o‘ta zaiflashuviga olib keldi 5
.
Ashtarxoniylar davrida еrga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda
bo‘lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf еrlari shakllari mavjud edi.
Mulki sultoniy davlat еrlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon
xazinasiga kelib tushardi. Davlat еrlaridan o‘sha joylarda yashagan dehqonlar
foydalangan, ular еrni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig‘i to‘laganlar.
Xon davlat tasarrufidagi еrlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni
shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga suyurg‘ol shaklida, harbiy qism
boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in’om qilardi.
Suyurg‘ol qilingan katta еr egalari xon xazinasiga soliq to‘lamas edi. Tanho
shaklida in’om qilingan еrlar tanhodorning xususiy mulki bo‘lmay, o‘sha еrlarda
ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga
hukmdorga ko‘rsatgan alohida xizmatlari uchun ham еr-mulklar in’om etardi.
Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular „Mulki xurri xolis”
deb atalardi.
Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat еrlarini
soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga sotish hollari
ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u еrlarda o‘zlari ishlamas edi, еrsiz
dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo‘ravonlik bilan ishlatib, katta daromad
olardilar.
Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u еrlar, masjidlar,
xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq
olinmas edi.
Ko‘chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yеrlarni egallab,
o‘troqlashib, dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan bo‘ldilar. Natijada Qo‘ng‘irot,
5
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T ” Fan ” 2001. – B .275
22

“BUXORO XONLIGINING MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI”
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………….……… 3-5
I BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MA’MURIY BOSHQARUV
TIZIMI ………………………………………………………………………………………………………………………………… 6-15
1.1. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv tizimining shakllanishi …… 6-9
1.2. Shayboniylar davrida devonlar faoliyati ………………………..…………………………… 10-15
II BOB. ASHTARIYXONLAR DAVRIDA MA’MURIY BOSHQARUV
TIZIMI ……………………………………………………………………………………………………………..……………..… 16-35
2.1. Ashtariyxonlarning hokimyat tepasiga kelishi ………………………..………….……… 16-28
2.2. Ashtariyxonlar davrida ma’muriy boshqaruv tizimi ……………………..………… 29-35
XULOSA …………………………………………………………………………………………………………………………… 36-37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ …………..…………………….…………… 38

Bunday og‘ir sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so‘rashga majbur
bo‘ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan
Nodirshoh buyrug‘iga binoan Rizoqul qo‘shinlari orqaga qaytib ketadilar.
1740-yilda Eron qo‘shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar.
Bu safar qo‘shinni Nodirshohning o‘zi boshqaradi. Buxoro va Xiva xonlari
umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar.
Bu ham еtmaganidek, Buxoroning o‘zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda
еtakchi mavqega ega bo‘lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori
Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o‘tib ketadi. Abulfayzxon Eron
bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo‘ladi.
Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo‘lish shartlarini Muhammad
Hakimbiy orqali Abulfayzxongajo‘natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining
bo‘yidagi Chorbakr qo‘rig‘iga - Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani
imzolashga majbur bo‘ladi. Shartnomaga ko‘ra, Nodirshoh qo‘shinlari uchun 8-
yilga еtadigan 200 ming xarvar bug‘doy va arpa to‘plab beradi. Bundan tashqari,
Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo‘shin to‘planib, Nodirshoh ixtiyoriga
jo‘natiladi. Bu qo‘shinga Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Muhammad Rahim
qo‘mondon etib tayinlanadi.
Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi. Muhammad
Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo‘shbegi (bosh vazir) lavozimini
egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo‘lida to‘planadi. Ashtarxoniylar
hukmronligining barham topishi muqarrar bo‘lib qoladi.
Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o‘z tuzilishi, mohiyati
jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va
tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig‘i Xon ixtiyori bilan
hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar
davrida amalda bo‘lgan lavozimlar saqlanib qolgan.
Ashtarxoniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u davlat
mablag‘i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlari barpo etish va
obodonchilik ishlarini boshqargan.
21

topardi. Ular oddiy qurollar: qilich, nayza, kamon hamda uchli nayzalar bilan
qurollangan edilar. O t o chuvchi qurollar kamdan-kam bo lgan. Qo shinda xizmatʻ ʻ ʻ ʻ
qiluvchi sipohlarga maosh berilmasdi, ularga bosib olingan yurtlar aholisini talash
huquqi berilardi. Albatta oddiy va qadimiy qurollarga tayanuvchi, tartib intizomi
bo lmagan qo shin bilan uzoqqa borib bo lmasdi.
ʻ ʻ ʻ
34

Buxoro xonligining mamuriy boshqaruv tizimi

Купить