Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 73.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 06 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Byudjet nazoratini tashkil etish va uning ta'sirchanligini oshirish masalalari

Byudjet nazoratini tashkil etish va uning ta’sirchanligini oshirish masalalari I.Kirish II.Asosiy qism 1.Byudjet nazoratini tashkil qilishning maqsad vazifasi va subyekt-obyektlari. 2. Byudjet nazoratining shakllari, turlari va usullari hamda nazorat organlarining vakolatlari 3.Byudjet nazoratini tashkil etishning Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishda byudjet nazoratining o’rni va axamiyati 4.Budjet ijrosi jarayonida nazoratning tashkil etilishi, maqsadi, vazifalari va manbalari 5.Byudjet nazoratini tashkil etish masallarini nazariy hamda amaliy jihatlari III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Hozirgi kunda bizning mamlakatda moliyaviy nazorat, mustaqil audit, buxgalteriya hisobi va iqtisodiy tahlil maxsus iqtisodiy fanning alohida segmentlari hisoblanadi. Bularning har biri o’z predmeti, izlanish usullari va amaliy qo’llanish jabhalariga ega. Shu bilan birga ularning bog’liqlik jihatlari va oldidagi maqsadning umumiy jabhalari mavjud, ya’ni to’g’ri boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun aniq ma’lumotlar berish va iqtisodiy samaradorlikni oshirish yo’llarini aniqlash shular jumlasidandir. Nazorat - bu keng tushuncha bo’lib maxsus kuzatish tizimidan iborat boshqaruv funksiyalarining biridir. Uning asosiy maqsadi malumotni taqqoslash, o’zgarishlarni aniqlash va baholashdan iborat. Nazorat sub’ektlari – nazorat funksiyalarini bajaruvchi maxsus tashkilotlardir. Nazorat ob’ektlari – moliyaviy-xo’jalik-tijorat tashkilotlari, birlashmalaridir. Nazoratning uch turi mavjud: dastlabki nazorat, joriy nazorat va keyingi nazorat. Dastlabki nazorat – bunda reja, dastur va smetalarning tuzilishi nazoratdan o’tkaziladi. Joriy nazorat – maxsus organlar tomonidan tezkor amalga oshirib turiladi. Masalan buxgalteriya hisobining asosiy funksiyalaridan biri nazorat bo’lib, ko’p jihatdan buxgalteriya hisobi tuzilmasini to’g’ri tashkil qilinishiga bog’liq. Keyingi nazorat – bu o’tgan davrdagi faoliyatni tekshirishdir, masalan xo’jalik faoliyatini kompleks taftish yoki moliyaviy audit. Moliyaning qiymat xarakteriga ega bo’lishi moliyaviy nazoratni taqazo etadi. Bu moliyaning nazorat funksiyasidan kelib chiqadi va doimiy davlat boshqaruvini talab qiladi. Moliyaviy nazorat davlat boshqaruvining maxsus tizimidir. Uning usullari, ko’rinishlari va o’tkazish tartibi doimo takomillashib boradi. Moliyaviy nazorat – bu davlat tomonidan tashkil etilgan kuzatish tizimi bo’lib unga davlat, mustaqil va jamoa tuzilmalari kiradi. Ular davlat xokimiyati organlari, korxona va tashkilotlar faoliyati samaradorligini, saloxiyati zaxiralarini,davlat budjeti xarajatlarini, qonun va me’yoriy xujjatlarga rioya etilishini nazorat qilishadi. Moliyaviy nazorat tizimiga: Davlat nazorati, idoraviy nazorat va mustaqil audit kiradi. Davlat nazorati - tuzilmasi bir muncha murakkab bo’lib, Davlat nazoratining sub’ektlari moliyaviy nazorat o’tkazish huquqiga ega Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Markaziy bank va boshqalar kiradi. Nazorat ob’ektlari bo’lib mulk shaklidan qat’iy nazar barcha korxona va tashkilotlar hisoblanadi. Idoraviy nazorat – barcha vazirlik va qo’mitalar boshqaruv tuzilmasiga kiruvchi nazorat va taftish bo’limlari yoki ichki audit boshqarmalari hisoblanadi. Bu nazorat bo’g’inining ob’ektlariga barcha davlat korxona va tashkilotlari yoki 50 foizdan ortiq aksiyalari davlatga tegishshli aksiyadorlik jamiyatlari kiradi. Mustaqil audit – mustaqil auditorlik firmalari va nodavlat sektori korxonalari hisoblanadi. Moliyaviy nazoratni turlari, ko’rinishlari, shakllari va o’tkazish usullariga ko’ra quyidagicha sinflashtirish mumkin. Moliyaviy nazorat tizimi bloklari –uch turga bo’linadi ya’ni, moliyaviy- budjet nazorati, ichki moliyaviy–xo’jalik nazorati va mustaqil audit. 1.Moliyaviy-budjet nazorati – davlat budjeti smetalarining daromad va xarajatlarini tekshiradi. Buni Moliya vazirligining nazorat va taftish bosh boshqarmasi amalga oshiradi. 2.Moliyaviy-xo’jalik nazorati, ichki nazorat – korxona, tashkilot va birlashmalarning xo’jalik yuritish faoliyati va moliyaviy hisobotlarining xaqqoniyligini tekshirish. Buni yuqori tashkilotlarning nazorat va taftish boshqarmalari yoki bo’limlari yoxud ichki audit tizimi amalga oshiradi. 3.Mustaqil audit – Moliyaviy hisobotlarining xaqqoniyligini aniqlash. Buni maxsus litsenziyaga ega mustaqil auditorlik firmalari bajaradi. Moliyaviy nazorat iqtisodiy sub’ektlari bo’yicha ko’rinishlari- 1.Davlat nazorati. 2.Idoraviy nazorat. 3.Ichki xo’jalik nazorat. 4.Jamoaviy nazorat. 5.Mustaqil nazorat. Manbaalariga binoan : 1.Hujjatli. 2.Xaqiqiy. 3.Avtomatlashgan. Xajmiga binoan – 1.To’la yoki qisman 2.Kompleks yoki aniq mavzu bo’yicha. 3.Tanlov asosida yoki barcha jabhalar bo’yicha. O’tkazish usullariga binoan – Umumuslubiy: 1.Taftish. 2.Audit. 3.Tahlil. Xujatli tekshirish usullari. 1.Dasturiy baholash. 2.Arifmetik tekshirish. 3.Huquqiy baholash. 4.Mantiqiy nazorat. 6.Qarshi tekshirish. 7.Taqqoslash. 8.Balans bog’liqliklarini tekshirish. Xaqiqiy tekshirish usullari: 1.Inventarizatsiya. 2.Ekspertiza. 3.Kuzatish. 4.O’lchash. 5. Xranometraj. 6.Laboratoriya tahlili 7 Sud buxgalteriya ekspertizasi. Zamonaviy axborot tizimi yangi turdagi nazorat usularini yaratishni majbur etmoqda. Bular avtomatlashgan dasturiy taminotga ega nazorat usullari bo’lib hozirgi kunda shiddat bilan rivojlanmoqda. Umuman olganda moliyaviy xo’jalik faoliyatini tekshirish usullari aksariyat audit yoki taftishda bir hil ko’rinishni kasb etadi. AQSh, Frantsiya va Germaniya kabi davlatlarda, agar ichki audit sifatini tekshirish mavjud standartlarga muvofiqamalga oshirilganliginini tasdiqlasa, ichki auditor hisob xujjatlarida “Ichki audit Xalqaro professional standartlariga muvofiq bajarilmoqda”, deb qayd qilishi mumkin. Ushbu standartlar va Axloq kodeksi talablari qisman bajarilmasa va mazkur holat amalga oshirilgan ishlar hajmi yoki siftiga ta’sir qilsa, bu xaqida axborot ichki audit xizmatiga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning raxbariyatiga ma’lumot uchun etkazilishi kerak 1.Byudjet nazoratini tashkil qilishning maqsad vazifasi va subyekt- obyektlari. Budjet ijrosi jarayonida nazoratning maqsadi – budjet ijrosini amalga oshirish va natijalarini shakllantirishni xaqqoniyligini aniqlash va tahliliy axborotlarni shakllantirishdan iborat bo’lib quyidagi vazfilarni o’z ichiga oladi: 1. Budjet daromadlari va xarajatlarining rejalashtirilishi hamda uning ma’lumotlari xaqqoniyligini aniqlash; 2. Budjet ijrosi jarayonida muomalalarni to’liq va to’g’ri xujjatlashtirilishini aniqlash; 3. Davlat maqsadli jamg’armalari budjeti daromadlari va xarajtlarini rejalashtirish hamda uni ma’lumotlarini xaqqoniyligini aniqlash 4. Budjet ijrosi jarayonida buxgalteriya hisob hisobvaraqlarini yuritilish holati va haraktini to’g’riligini aniqlash; 5. Budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga oshirilishi va natijalarni shakllantirilishi to’g’riligini tekshirish; 6. Mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati hamda moliyaviy natijalar to’g’risidagi to’liq hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirilishini tekshirish; 7. Budjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini to’g’ri umumlashtirilishi va hisobtlarni xaqqoniyligini tekshirish; 8. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va xududiy moliya organlari yuqoridagi vaziflarni amalga oshirish chog’ida davlat budjetining ijrosini nazorat qiladi va quyidagilarga e’tibor qaratadi: 1. Budjetlar ijrosi yakunlarini ko’rib chiqadi; 2. Budjetlarga mablag’lar tushumi to’g’risida soliq va bojxona organlaridan, davlat maqsadli jamg’armalari organlaridan axborotlar oladi; 3. Budjet tashkilotlaridan budjet va budjetdan tashqari mablag’larning tushumi va sarflanishi to’g’risida ma’lumotlar talab qilib oladi; 4. Qonun xujjatlariga muvofiq banklardan budjet mablag’lari harakati to’g’risida ma’lumotlar oladi; 5. Budjet mablag’larini oluvchilarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini auditdan o’tkazadi. Keltirilgan vazifalarni bajarilishi umumiy maqsad, ya’ni budjet ijrosi jarayoni ustidan nazoratni ta’minlab beradi. Tekshirish tasdiqlangan dasturga muvofiq amalga oshiriladi. Tekshirishlarni o’tkazishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur: - smeta-moliya hujjatlarini, bunda budjet mablag’laridan qonunchilikka va budjet mablag’larining tejamli yo’naltirilishiga qat’iy rioya etilishiga erishgan holda, chuqur tahlil qilishni va har tomonlama o’rganishni amalga oshirish; - O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari, idoralari, hokimiyatlarning tegishli boshqarmalari va bo’limlarida xarajatlar smetasini ko’rib chiqish, tasdiqlash va o’z vaqtida tashkilotlarga etkazish bo’yicha ishlarni to’g’ri tashkillashtirishga erishish; - daromadlarning to’liq hisobi, pul mablag’larining o’tuvchi qoldiqlari, bu mablag’lardan tejamli va samarali foydalanishni inobatga olgan holda, budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha daromadlar va xarajatlar smetasining tuzilishining qonuniyligi va rejalashtirishning asoslanganligini e’tiborga olish; - smetani rejalashtirishda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishda tezkor holda chora-tadbirlarni qo’llash, smeta xarajatlari bo’yicha aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablag’lar summasini bu haqda tashkilot rahbariga xabar bergan holda o’z vaqtida budjetdan moliyalashtirish miqdorini qisqartirish. O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari va idoralari, hokimiyatning boshqarmalari va bo’limlarida smetani rejalashtirish holatini tekshirish natijalari bo’yicha zarur hollarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, tegishli hokimiyatlarga axborot berilishi, qoida buzilishlarni yo’qotish bo’yicha takliflar berilishi va aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablag’lar summasini xarajatlar smetasi bo’yicha tayinlash kamaytirilishi mumkin. Tashkilotlarning smeta xarajatlarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z vaqtida etkazilishi bo’yicha tekshirish natijalari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va hududiy moliya organlarida muntazam umumlashtiradi va ko’rib chiqiladi hamda ushbu ishlarni yanada takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar qabul qilinadi. Byudjet nazoratining sub’ektlari va ob’ektlari Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning ob’ektlari moliya organi, davlat maqsadli jamg’armalari va budjet tashkilotlari hisoblanib, nazorat borasida ular quyidagilarga bo’linadi: 1. budjet daromadlari va xarajatlari; 2. budjet pul mablag’lari, budjet ssudalari; 3. hisoblashuvlar bo’yicha mablag’lar, aylanma kassa mablag’lari; 4. budjet tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari; 5. moliyaviy va nomoliyaviy aktivlar; 6. majburiyatlar va moliyaviy natijalar. Yuqorida keltirilgan ob’ektlarning 1-3 moliya organlari va davlat maqsadli jamg’armalariga taalluqli bo’lib, 4-6 budjet tashkilotlriga taalluqlidir. Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning sub’ektlari bo’lib: 1. Hisob palatasi; 2. Moliya vazirligi; 3. Davlat Soliq qo’mitasi; 4. Mustaqil auditorlik firmalari (shartnoma asosida). Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish vakolati O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuklatilgan bo’lib, nazoratning asosiy sub’ekti hisoblanadi. Byudjet nazorati faoliyatini rejalashtirish va ularni o’tkazishning hususiyatlari. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati nazorat rejasiga ko’ra amalga oshiriladi va davlat moliyaviy nazorat organining qarori asosida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxs davlat moliyaviy nazorat organi qarorining ko’chirma nusxasiga va xizmat guvohnomasiga ega bo’lishi kerak. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslariga qo’yiladigan talablar vakolatli organ tomonidan belgilanadi. Davlat moliyaviy nazorat organlari maxsus kasbiy bilimlarni talab etadigan masalalarni ko’rib chiqish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda boshqa tashkilotlarning ekspertlari va mutaxassislarini jalb etishga haqli. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati Byudjet kodeksining 170- moddasiga muvofiq tasdiqlangan moliyaviy nazorat ob’ektlarini nazorat qilish rejasiga ko’ra yiliga ko’pi bilan bir marta amalga oshiriladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati o’ttiz kalendar kundan oshmasligi lozim. Zarur hollarda yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati davlat moliyaviy nazoratini tayinlagan tegishli davlat moliyaviy nazorat organining rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan uzaytirilishi mumkin. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratining natijalari davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxsi tomonidan: - tekshirish va taftish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — dalolatnoma; - davlat moliyaviy nazorati natijalarini umumlashtiruvchi hujjat — jamlanma dalolatnoma; - o’rganish va nazorat tartibida tekshirish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — ma’lumotnoma yoki xulosa; - O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan davlat moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — hisobot tarzida rasmiylashtiriladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatlar quyidagilar ko’rsatilgan holda rasmiylashtiriladi: - rasmiylashtirilayotgan hujjatning turi; - tekshirish o’tkazilgan joy, hujjat tuzilgan sana; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos; - davlat moliyaviy nazoratining turi va uni o’tkazish davri; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslarning familiyasi, ismi va otasining ismi; - moliyaviy nazorat ob’ektining to’liq nomi, nazorat bilan qamrab olingan davr uchun mas’ul mansabdor shaxslarning lavozimi, familiyasi, ismi va otasining ismi ular egallab turgan lavozimlarida ishlagan davr albatta ko’rsatilgan holda; - moliyaviy nazorat ob’ektining joylashgan eri (pochta manzili), bank rekvizitlari; - oldingi taftish (tekshirish) natijalari yuzasidan ko’rilgan chora-tadbirlar haqidagi ma’lumotlar; - davlat moliyaviy nazorati bilan qamrab olingan davr hamda uni o’tkazish uchun moliyaviy nazorat ob’ekti tomonidan taqdim etilgan hujjatlar haqidagi umumiy ma’lumotlar; - taftish (tekshirish) jarayonida aniqlangan qoidabuzarliklar faktlari, normalari buzilgan qonun hujjatlari ko’rsatilgan holda. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos bo’lib xizmat qilgan hujjatlarning ko’chirma nusxalari, davlat moliyaviy nazorati doirasida harakatlarni bajarish to’g’risidagi bayonnomalar, inventarizatsiya dalolatnomalari, jalb etilgan ekspertlar va mutaxassislarning xulosalari, nazoratni o’tkazish jarayonida davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning so’roviga ko’ra olingan materiallar, shuningdek nazorat doirasida bajarilgan harakatlarni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar qo’shib qo’yilishi lozim. Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga qonun hujjatlari bilan, hujjatlar bilan yoki moliyaviy nazorat ob’ekti faoliyatining davlat moliyaviy nazorati jarayonida amalga oshirilgan tartib-taomillar natijalari bilan tasdiqlanmagan turli xil xulosalarni, taxminlarni va faktlarni, tergov materiallaridan ma’lumotlarni va moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslari tergov organlariga bergan ko’rsatuvlarga havolalarni kiritishga yo’l qo’yilmaydi. Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatda moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor va moddiy javobgar shaxslari harakatlariga huquqiy baho berilmasligi, shuningdek ularning qilmishlari, niyatlari va maqsadlari tavsiflanmasligi lozim. Byudjet kodeksi 184-moddasining birinchi qismida nazarda tutilgan ma’lumotlar ma’lumotnoma (xulosa) rasmiylashtirilayotganda majburiy emas. Davlat moliyaviy nazoratining natijalariga doir hujjatlar davlat moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslar, shuningdek moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor va mas’ul shaxslari tomonidan imzolanadi. Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor va mas’ul shaxslari davlat moliyaviy nazorati natijalariga rozi bo’lmagan taqdirda, hujjatni o’z e’tirozlari bilan imzolaydi hamda o’n kunlik muddat ichida e’tirozlarini davlat moliyaviy nazorat organiga yozma shaklda taqdim etadi. Moliyaviy nazorat ob’ekti tomonidan e’tirozlar o’n kunlik muddatda yozma shaklda taqdim etilmagan taqdirda, davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjat moliyaviy nazorat ob’ekti tomonidan qabul qilingan deb hisoblanadi hamda davlat moliyaviy nazorat organi tomonidan uni amalga oshirish choralari ko’riladi. Moliyaviy nazorat ob’ekti sudga murojaat etgan taqdirda, o’zining sudga murojaat etganligini tasdiqlovchi hujjatni o’n kunlik muddatda davlat moliyaviy nazorat organiga taqdim etishi shart. Sud tomonidan moliyaviy nazorat ob’ektining murojaati xususida qaror qabul qilinguniga qadar davlat moliyaviy nazorat organi davlat moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha rasmiylashtirilgan hujjatning nizoli bandlarga tegishli qismi bo’yicha amalga oshirilishini to’xtatib turadi. Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatlarda bayon etilgan ma’lumotlarning ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan ta’minlanadi. Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor shaxslari: - davlat moliyaviy nazorati amalga oshirilishining maqsadi, boshlanish sanasi va davomiyligini bilishga; - davlat moliyaviy nazorat organlarining tekshiruvchi mansabdor shaxslaridan mazkur organ rahbarining qarorini va yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish huquqini beruvchi bir martalik guvohnomani, shuningdek shaxsiy guvohnomani talab qilishga; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asosga ega bo’lmagan shaxslarni davlat moliyaviy nazoratiga qo’ymaslikka; - davlat moliyaviy nazorati natijalari yuzasidan shikoyat qilishga haqlidir. Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor shaxslari: - davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxslari davlat moliyaviy nazoratini o’tkazishi uchun zarur sharoitlar yaratishi; - davlat moliyaviy nazorat organi va uning mansabdor shaxslarining qonuniy talablarini bajarishi, shuningdek davlat moliyaviy nazorat organi mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga monelik qilmasligi; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish vaqtida davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxslariga mazkur nazoratni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan hujjatlar va ma’lumotlarni taqdim etishi hamda ularning ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi uchun shaxsan javobgar bo’lishi; - byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan holda foydalanilgan mablag’larning o’rni qoplanishini, shuningdek tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilar tomonidan shartnoma majburiyatlari bajarilishini ta’minlashi shart. Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi va ularning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin. Davlat moliyaviy nazoratini: - moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxsining yaqin qarindoshi, erining (xotinining) qarindoshi bo’lgan; - moliyaviy nazorat ob’ektida shaxsiy mulkiy manfaatlari bo’lgan; - tekshiruv bilan qamrab olingan davrda moliyaviy nazorat ob’ektida ishlagan davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan o’tkazish taqiqlanadi. Byudjet kodeksi 186-moddasining birinchi qismida ko’rsatilgan holatlar yuzaga kelgan taqdirda davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari bu haqda davlat moliyaviy nazoratini tayinlagan organning rahbarini yozma shaklda xabardor qilishi kerak. 2. Byudjet nazoratining shakllari, turlari va usullari hamda nazorat organlarining vakolatlari Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi: - dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan; - joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan; - yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng Byudjet Kodeksining 171-moddasida ko’rsatilgan davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir. Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir: 1. hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab: - yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish; - tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish; 2. nazoratning maqsadga yo’naltirilganligi va predmetiga qarab: - kompleks nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun moliyaviy-xo’jalik faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish; - mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat qilish; - muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq bo’lgan va turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o’z ichiga olgan tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Hisob palatasi quyidagilarni amalga oshiradi: - makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni, byudjet-soliq va pul-kredit parametrlarini shakllantirish jarayonlarini, ularning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga rioya etilishini tizimli o’rganish; - byudjet tizimi byudjetlarining daromadlarini shakllantirish va mablag’lari sarflanishini umumiy, moddalar bo’yicha, tarmoqlar hamda hududlar kesimida nazorat qilish va tekshirish; - davlat maqsadli dasturlari amalga oshirilishining to’liqligi va samaradorligini baholash; - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlaridagi mablag’larining qonuniy shakllantirilganligini, maqsadli hamda samarali sarflanganligini nazorat qilish va tekshirish; - O’zbekiston Respublikasining respublika byudjeti va Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari o’rtasida maqbul nisbatga erishishga doir takliflarni tahlil qilish hamda baholash; - davlat aktivlari shakllantirilishini, ulardan samarali va maqsadli foydalanilishini tekshirish; - daromad keltiruvchi tarmoqlar korxonalari faoliyatini byudjet tizimi byudjetlariga qo’shimcha tushumlar zaxiralarini aniqlashga yo’naltirilgan tarzda tahlil va nazorat qilish; - O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblar jamg’armasi, Qishloqlarni qishloq xo’jalik texnikasi bilan ta’minlashni davlat tomonidan rag’batlantirish jamg’armasi va belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqa jamg’armalarning mablag’lari tushumi va daromadlarining shakllantirilishi, ularning mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi yuzasidan tahlil va nazorat qilish; - valyuta, eksport va import operatsiyalari o’tkazishning qonuniyligini, shuningdek byudjet tizimi byudjetlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti va importidan majburiy to’lovlar bo’yicha mablag’lar tushumini nazorat qilish; - mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining o’rni qayta to’ldirilishi va ular bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar ustidan nazorat qilish; - ichki va tashqi aktivlarni boshqarish bo’yicha hisobotlar va balans hisob- kitoblarini tahlil qilish, mablag’lar va oltin-valyuta zaxiralarini chet el banklariga va boshqa banklarga joylashtirish hamda qayta joylashtirishning asosli va samarali ekanligini nazorat qilish; - davlat qarzini boshqarish samaradorligini tahlil qilish, unga o’z vaqtida xizmat ko’rsatilishi ustidan nazorat qilish, O’zbekiston Respublikasi nomidan yoki uning kafolati ostida jalb qilingan chet el kreditlari mablag’laridan samarali foydalanish masalalari bo’yicha predmetli tekshiruvlar tashkil etish; - davlat mulki realizatsiya qilinishi bilan bog’liq masalalarni tahlil qilish va ular bo’yicha nazoratni ta’minlash; - byudjet tizimi byudjetlari mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi ustidan nazorat qilishga doir vazifalar moliya organlari, shu jumladan g’aznachilik bo’linmalari tomonidan bajarilishi samaradorligini tahlil qilish; - davlat mulki ulushi bo’lgan korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatini dividendlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishi yuzasidan tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, moliya boshqarmalari va moliya bo’limlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalari, tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlari o’z vakolatlari doirasida: - quyi turuvchi moliya organlari tomonidan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosining ta’minlanishi ustidan; - ijtimoiy nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlanishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan; - byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar tomonidan smeta- shtat intizomiga rioya etilishining ta’minlanishi ustidan; - aktsiz solig’i to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi ustidan; - aktsiz to’lanadigan ayrim turdagi tovarlarning aktsiz markalari bilan to’liq tamg’alanishi va olingan aktsiz markalari sonining ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga muvofiqligi ustidan; - byudjet tashkilotlari tomonidan byudjet hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishning, shuningdek quyi turuvchi hududiy moliya organlari tomonidan byudjet hisobotini tuzishning to’g’riligi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi. G’aznachilik bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. G’aznachilik bo’linmalari davlat moliyaviy nazoratini: - byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni etkazib beruvchilar (ishlarni bajaruvchilar, xizmatlar ko’rsatuvchilar) bilan Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari mablag’lari hisobiga tuzilgan shartnomalarini xarajatlar smetalarida ko’rsatilgan summalar doirasida hamda belgilangan maqsadlarga muvofiq tuzilganligi ustidan nazorat qilish asosida majburiy ro’yxatdan o’tkazish; - xarajatlar smetalarida va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarda nazarda tutilgan summalar doirasida byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar nomidan hamda ularning topshirig’i bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilarning hisobvaraqlariga to’lovlarni bevosita amalga oshirish orqali to’lov intizomiga rioya etilishini ta’minlash yo’li bilan amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari: - byudjet va smeta-shtat intizomiga rioya qilinishi; - byudjet tizimi byudjetlarining xarajatlari ijrosi; - byudjet tizimi byudjetlarining mablag’lari hisobidan to’lovlarni amalga oshirishning navbatliligi, muddatlariga rioya etilishi va to’liqligi; - davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish uchun markazlashtirilgan manbalardan ajratiladigan mablag’lardan maqsadli foydalanilishi; - O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik muassasalari tomonidan chet el valyutasidagi mablag’lardan to’g’ri va maqsadli foydalanilishi; - pensiyalar va nafaqalar to’g’ri tayinlanishi, hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi; - tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarining faoliyati; - byudjet ssudalari va kredit liniyalaridan maqsadli foydalanilishi; - O’zbekiston Respublikasi tomonidan yoki uning kafolati ostida jalb qilingan kreditlardan (qarzlardan) maqsadli foydalanilishi; - insonparvarlik yordami va texnik ko’maklashish mablag’laridan maqsadli foydalanilishi; - davlat xaridlari bo’yicha tender (tanlov) savdolarining to’g’ri o’tkazilishi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi. Davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Davlat soliq xizmati organlari davlat moliyaviy nazoratini soliq to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi. Davlat moliyaviy nazorat organlarining o’zaro hamkorligi. Byudjet tashkilotlarini nazorat qilish rejalari davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Davlat moliyaviy nazorat organlari moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslarining harakatlarida jinoyat alomatlari bo’lgan huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda nazorat materiallarini huquqni muhofaza qiluvchi organlarga topshiradi. Moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslariga nisbatan ma’muriy huquqbuzarliklarga doir materiallar sudlarga yoki tegishli vakolatli davlat organlariga topshiriladi. 3. Byudjet nazoratini tashkil etishning Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishda byudjet nazoratining o’rni va axamiyati Davlat moliyaviy nazorati byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati: respublika darajasida — O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining va respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan; mahalliy darajada — Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat moliyaviy nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan nazorat qilish yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi. Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishga: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining; Davlat moliyaviy nazorat organiga byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilganligi faktlari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo’l qo’yiladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari: O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar davlat moliyaviy nazorat organlaridir. Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining daromadlari qismi bo’yicha davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar doirasida davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati printsiplari. Davlat moliyaviy nazoratini o’tkazishning qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek davlat moliyaviy nazorati natijalarining ishonchliligi va xolisligi davlat moliyaviy nazoratining printsiplaridir. Budjet ijrosi jarayoni xaqida axborotlar budjet hisobini tashkil qilish va yuritish orqali shakllantiriladi. Bunda, belgilangan budjet tasnifi bo’yicha budjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar amalga oshiriladi. Budjet hisobini alohida xususiyatlaridan biri – budjet ijrosini to’g’ri tashkil etish, moliya budjet intizomiga rioya qilish va nazorat funksiyasini amalga oshirilishidir. Nazorat funksiyasi orqali budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish, mulklarni saqlanishi va tayinlanishi bo’yicha sarflanishi tizimi yo’lga qo’yiladi. Budjet hisobida ham yuqorida qayd etilganidek, nazoratning uch turi qo’llaniladi: - dastlabki nazorat; - joriy nazorat; - keyingi nazorat. Dastlabki nazorat – smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida amalga oshiriladi. Unda budjet intizomiga rioya qilinishi, shuningdek, qonunchilik talablari buzilishi oldi olinadi. Joriy nazorat – budjet ijrosi jarayonida amalga oshirilib, sodir bo’lgan muomalalarni qonuniyligi, pul mablag’larini oqilona sarflanishi, mulkiy qiymatliklar bo’yicha hisob ma’lumotlarini xaqiqiy holatga mosligi, hisoblashuvlar holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi. Keyingi nazorat – umumlashtirish bosqichi uchun zarur bo’lib, hisob va hisobot axborotlarini qonuniyligini aniqlash uchun amalga oshiriladi. 4.Budjet ijrosi jarayonida nazoratning tashkil etilishi, maqsadi, vazifalari va manbalari Budjet ijrosi jarayoni xaqida axborotlar budjet hisobini tashkil qilish va yuritish orqali shakllantiriladi. Bunda, belgilangan budjet tasnifi bo’yicha budjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar amalga oshiriladi. Budjet hisobini alohida xususiyatlaridan biri – budjet ijrosini to’g’ri tashkil etish, moliya budjet intizomiga rioya qilish va nazorat funksiyasini amalga oshirilishidir. Nazorat funksiyasi orqali budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish, mulklarni saqlanishi va tayinlanishi bo’yicha sarflanishi tizimi yo’lga qo’yiladi. Budjet hisobida ham yuqorida qayd etilganidek, nazoratning uch turi qo’llaniladi: • dastlabki nazorat; • joriy nazorat; • keyingi nazorat. Dastlabki nazorat – smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida amalga oshiriladi. Unda budjet intizomiga rioya qilinishi, shuningdek, qonunchilik talablari buzilishi oldi olinadi. Joriy nazorat – budjet ijrosi jarayonida amalga oshirilib, sodir bo’lgan muomalalarni qonuniyligi, pul mablag’larini oqilona sarflanishi, mulkiy qiymatliklar bo’yicha hisob ma’lumotlarini xaqiqiy holatga mosligi, hisoblashuvlar holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi. Keyingi nazorat – umumlashtirish bosqichi uchun zarur bo’lib, hisob va hisobot axborotlarini qonuniyligini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning ob’ektlari moliya organi, davlat maqsadli jamg’armalari va budjet tashkilotlari hisoblanib, nazorat borasida ular quyidagilarga bo’linadi: 7. budjet daromadlari va xarajatlari; 8. budjet pul mablag’lari, budjet ssudalari; 9. hisoblashuvlar bo’yicha mablag’lar, aylanma kassa mablag’lari; 10.budjet tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari; 11.moliyaviy va nomoliyaviy aktivlar; 12.majburiyatlar va moliyaviy natijalar. Yuqorida keltirilgan ob’ektlarning 1-3 moliya organlari va davlat maqsadli jamg’armalariga taalluqli bo’lib, 4-6 budjet tashkilotlriga taalluqlidir. Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning sub’ektlari bo’lib: 5. Hisob palatasi; 6. Moliya vazirligi; 7. Davlat Soliq qo’mitasi; 8. Mustaqil auditorlik firmalari (shartnoma asosida). Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish vakolati O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuklatilgan bo’lib, nazoratning asosiy sub’ekti hisoblanadi. Budjet ijrosi jarayonida nazoratning maqsadi – budjet ijrosini amalga oshirish va natijalarini shakllantirishni xaqqoniyligini aniqlash va tahliliy axborotlarni shakllantirishdan iborat bo’lib quyidagi vazfilarni o’z ichiga oladi: 9. Budjet daromadlari va xarajatlarining rejalashtirilishi hamda uning ma’lumotlari xaqqoniyligini aniqlash; 10. Budjet ijrosi jarayonida muomalalarni to’liq va to’g’ri xujjatlashtirilishini aniqlash; 11. Davlat maqsadli jamg’armalari budjeti daromadlari va xarajtlarini rejalashtirish hamda uni ma’lumotlarini xaqqoniyligini aniqlash 12. Budjet ijrosi jarayonida buxgalteriya hisob hisobvaraqlarini yuritilish holati va haraktini to’g’riligini aniqlash; 13. Budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga oshirilishi va natijalarni shakllantirilishi to’g’riligini tekshirish; 14. Mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati hamda moliyaviy natijalar to’g’risidagi to’liq hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirilishini tekshirish; 15. Budjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini to’g’ri umumlashtirilishi va hisobtlarni xaqqoniyligini tekshirish; 16. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va xududiy moliya organlari yuqoridagi vaziflarni amalga oshirish chog’ida davlat budjetining ijrosini nazorat qiladi va quyidagilarga e’tibor qaratadi: 6. Budjetlar ijrosi yakunlarini ko’rib chiqadi; 7. Budjetlarga mablag’lar tushumi to’g’risida soliq va bojxona organlaridan, davlat maqsadli jamg’armalari organlaridan axborotlar oladi; 8. Budjet tashkilotlaridan budjet va budjetdan tashqari mablag’larning tushumi va sarflanishi to’g’risida ma’lumotlar talab qilib oladi; 9. Qonun xujjatlariga muvofiq banklardan budjet mablag’lari harakati to’g’risida ma’lumotlar oladi; 10. Budjet mablag’larini oluvchilarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini auditdan o’tkazadi. Keltirilgan vazifalarni bajarilishi umumiy maqsad, ya’ni budjet ijrosi jarayoni ustidan nazoratni ta’minlab beradi. Tekshirish tasdiqlangan dasturga muvofiq amalga oshiriladi. Tekshirishlarni o’tkazishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur: • smeta-moliya hujjatlarini, bunda budjet mablag’laridan qonunchilikka va budjet mablag’larining tejamli yo’naltirilishiga qat’iy rioya etilishiga erishgan holda, chuqur tahlil qilishni va har tomonlama o’rganishni amalga oshirish; • O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari, idoralari, hokimiyatlarning tegishli boshqarmalari va bo’limlarida xarajatlar smetasini ko’rib chiqish, tasdiqlash va o’z vaqtida tashkilotlarga etkazish bo’yicha ishlarni to’g’ri tashkillashtirishga erishish; • daromadlarning to’liq hisobi, pul mablag’larining o’tuvchi qoldiqlari, bu mablag’lardan tejamli va samarali foydalanishni inobatga olgan holda, budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha daromadlar va xarajatlar smetasining tuzilishining qonuniyligi va rejalashtirishning asoslanganligini e’tiborga olish; • smetani rejalashtirishda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishda tezkor holda chora-tadbirlarni qo’llash, smeta xarajatlari bo’yicha aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablag’lar summasini bu haqda tashkilot rahbariga xabar bergan holda o’z vaqtida budjetdan moliyalashtirish miqdorini qisqartirish. O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari va idoralari, hokimiyatning boshqarmalari va bo’limlarida smetani rejalashtirish holatini tekshirish natijalari bo’yicha zarur hollarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, tegishli hokimiyatlarga axborot berilishi, qoida buzilishlarni yo’qotish bo’yicha takliflar berilishi va aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablag’lar summasini xarajatlar smetasi bo’yicha tayinlash kamaytirilishi mumkin. Tashkilotlarning smeta xarajatlarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z vaqtida etkazilishi bo’yicha tekshirish natijalari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va hududiy moliya organlarida muntazam umumlashtiradi va ko’rib chiqiladi hamda ushbu ishlarni yanada takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar qabul qilinadi. 5.Byudjet nazoratini tashkil etish masallarini nazariy hamda amaliy jihatlari Mamlakatimizda davlat moliyasini boshqarish hamda nazoratini takomillashtirish bo’yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, byudjet jarayonining shaffofligini yanada oshirish va uning ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, byudjetdan moliyalashtirish, hisob va hisobot mexanizmini takomillashtirish, vazirlik va idoralarning bo’ysunuvidagi muassasalarda byudjet intizomini mustahkamlash borasidagi mas’uliyatini oshirish, shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalari va xalqaro e’tirof etilgan davlat moliyaviy nazorat standartlarini joriy qilish yo’li bilan byudjet qonunchiligini buzish holatlarining oldini olish va profilaktikasiga qaratilgan davlat moliyaviy nazoratining rolini tubdan qayta ko’rib chiqish belgilandi. “XXI asr: fan va ta’lim masalalari” ilmiy elektron jurnali. №1, 2019 yil www.sharqjurnali.uz 2 Islohotlarning xuquqiy bazasini yangilash hamda rivojlantirish amaliyotini takomillashtirish, byudjet hisobini tartibga solishning yaxlitligi va tizimliligini ta’minlash bo’yicha jamiyatni demokratlashtirish va islox qilish hamda modernizatsiyalash, maqsad va vazifalarni hisobga olgan holda normativ huquqiy-hujjatlarning amalga oshirilishi ustidan monitoring qilish, huquqiy hujjatlarni tizimlashtirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kuchli moliyaviy nazoratni shakllantirish davr talabi hisoblanib, davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish doimo diqqat-e’tibor markazida. Bu xususida, Prezidentimiz Sh.Mirziyoev quyidagilarni ta’kidlaydi: “Albatta, Davlat byudjeti o’lchovsiz emas, mablag’larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va rad etib bo’lmaydigan haqiqatdir.[1] Darhaqiqat, islohotlar izchilligini ta’minlash va davlat byudjeti xarajatlaridan oqilona foydalanish jarayonida davlat moliyaviy nazoratining ilg’or usullarini qo’llash, mablag’lardan foydalanish samaradorligini oshirish hamda xarajatlarni tejashda moliyaviy nazorat organlarining profilaktik tadbirlarni o’tkazishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, byudjet nazoratini tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlari bo’yicha ilmiy tadqiqot olib borish dolzarb sanaladi. Mavzuga oid adabiyotlar tahlili Byudjet nazorati byudjet tizimi byudjetlari ijrosining amalga oshirilishiga xizmat qiladi. U ham davlatning, ham boshqa barcha iqtisodiyot sub’ektlarining manfaatlari va huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Bizningcha, byudjet nazorat tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: byudjet nazorati; kontragentlar bilan moliyaviy hisob-kitob munosabatlari jarayonidagi nazorat; nodavlat moliyaviy nazorati. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat o’zaro ta’sirchan va mustaqil bo’lgan ikki sohaga bo’linadi: davlat moliyaviy nazorati; nodavlat moliyaviy nazorati.[6] Shu jihatdan ham byudjet nazoratini o’tkazishning qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek byudjet nazorati natijalarining ishonchliligini va xolisligini nazorat qilish zarur. Byudjet nazoratining davlat va nodavlat sohalari nazoratini amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan tubdan farq qiladi. Byudjet nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslar tushirishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish bo’lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat moliyaviy nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir guruh mamlakatimiz iqtisodchi olimlari, jumladan Z.X.Srojiddinova va S.U.Mexmonov moliyaviy nazoratni 3 ta turga ajratishgan: davlat moliyaviy nazorati; idoralararo moliyaviy nazorat; auditorlik nazorati. Z.X.Srojiddinova byudjet nazoratining mazmuni, ahamiyati, elementlari va printsiplari ijtimoiy- iqtisodiy o’zgarishlar, ijtimoiysiyosiy tangliklar va moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar sharoitida byudjet nazoratining ahamiyati o’sib boradi va yangicha mazmun kasb etadi, deb qarashlarini keltirgan.[3] S.U.Mexmonov moliyaviy-iqtisodiy nazoratning tarkibiy qismi sifatida mamlakatning barcha darajalarini qonuniy, maqsadli va samarali shakillantirish, taqsimlash va foydalanish, byudjet daromatlari tushumini ko’paytirishning qo’shimcha manbalarini aniqlash, byudjet- soliq intizomini yaxshilashni tekshirish bo’yicha davlat organlari tomonidan olib boriladigan nazoratlar yig’indisidir, degan g’oyani fikrlarni ta’kidlagan.[5] Rossiyalik iqtisodchi olim E.Gracheva davlat moliyasini boshqarishda karruptsiyaga qarshi nazoratni kuchaytirish zarurligiga urg’u bergan va moliyaviy nazoratning quyidagi 4 ta turini sanab o’tgan: davlat moliyaviy nazorati; idoralararo moliyaviy nazorat; ichki xo’jalik nazorati; auditorlik nazorati.[6] E.Gracheva moliyaviy nazorat muhitining axvoli ish uslubi hodimlarining dunyo qarashi, va o’z vaqtida ish olib borishini ta’minlashga urg’u bergan. Ayni paytda, moliyaviy nazorat tushunchasiga juda katta ahamiyat berilmoqda, ba’zi bir olimlarning fikriga ko’ra, moliyaviy nazorat bu moliyaning nazorat funktsiyasini amalga oshiradigan shakli, boshqa olimlar esa, tashkiliy boshqaruv nuqtai nazaridan yondashib, maxsus tashkil qilingan nazorat organlari faoliyati, deb ta’riflashadi. Ko’plab olimlar moliyaviy nazoratni boshqaruvning funktsiyasi sifatida ko’rishadi. Lim deklaratsiyasiga ko’ra nazoratning boshqaruv tamoyillarida shunday deyilgan: “Nazoratni tashkil qilish bu moliyaviy mablag’larni boshqarishning majburiy elementi bo’lib hisoblanadi, bunday boshqaruv jamoat oldida javobgarlikni keltirib chiqaradi. Nazorat - birdan bir maqsad emas, balki tartibga solish tizimining ajralmas qismidir.[7] Uslubiyot va talil Byudjet nazorati iqtisodiyotni rivojlantirish, barqarorlikni ta’minlash va sifatli boshqarish jarayonini tubdan o’zgartirishning asosiy muvaffaqqiyatlaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Shuni ta’kidlash joizki, byudjet nazorati davlat nazorati yagona mexanizmining tarkibiy qismi hisoblanadi. Byudjet nazoratisiz davlatning iqtisodiyoti va moliyaviy tizimi normal faoliyat ko’rsatishi mumkin emas. Byudjet nazorati moliyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida amalga oshiriladi, ya’ni pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash (qayta taqsimlash) va ishlatish jarayonida yuzaga keladi. O’zbekistonda byudjet nazorati tizimining rivojlanishi uzluksiz jarayon hisoblanib, u o’zining rivojlanishida ma’lum bosqichlardan o’tgan va hozirda ham davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish strategiyasi doirasida isloh qilinmoqda. Shuning uchun hozirgi kunda byudjet nazorati sohasiga yangi istiqbolli tizimlar va usullarni joriy qilish dolzarb masala hisoblanadi. Byudjet nazorati moliya sohasida intizomni ushlab turish, byudjet va davlat maqsadli jamg’armalari oldidagi majburiyatlarini bajarish, hisob va hisobot qoidalariga amal qilish samaradorligini oshirish, byudjet tizimi barcha bo’g’inlari daromadlari va xarajatlarining qonuniyligi, davlat resurslaridan to’liq va o’z vaqtida foydalanilishini ta’minlash, moliyaviy qonunchilikni bajarilishi va amal qilinishini tekshirishga qaratilgan. Byudjet nazoratining ta’sirchan tizimini yaratish, mablag’larni shakllantirish va ishlatish bo’yicha davlat funktsiyalarini muvaffaqqiyatli amalga oshirishni ta’minlashi kerak va davlatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini tezlashtirishga qaratilgan bo’lishi hamda milliy iqtisodiyot va moliya tizimini mustahkamlashning omili sifatida qaralishi lozim. Byudjet nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Byudjet nazoratini amalga oshirish davomida byudjet intizomi holati, qonunbuzarliklar aniqlanadi va davlat byudjetining kelajakdagi faoliyatini takomillashtirish uchun asos yaratiladi. “XXI asr: fan va ta’lim masalalari” ilmiy elektron jurnali. №1, 2019 yil www.sharqjurnali.uz 5 Byudjet nazoratining yaxlit tizimini yaratishga qaratilgan quyidagi asosiy vazifalarni keltirishimiz mumkin: byudjet nazoratining ob’ekti sifatida davlat mablag’larini ishlatish va shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik tashkilotlari sub’ektlarining faoliyati jarayonida vujudga keladigan barcha pulli munosabatlari tushuniladi; byudjet nazorati milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, jamiyat va xususiy ishlab chiqarishga ta’sir ko’rsatish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish sur’atlarini oshirish, ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning hamda bajarilayotgan ishlar va ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifati va hajmini oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Byudjet nazorati byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Byudjet nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish davomida moliyaviy intizom holati, qonunbuzarliklar aniqlanadi va davlat moliyasining kelajakdagi faoliyatini takomillashtirish uchun asos yaratiladi. Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika Kengashi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 8 avgustdagi “Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirishni takomillashtirish to’g’risida”gi PF-1503-sonli Farmoni bilan tashkil etilgan. Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashi tarkibi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5 oktyabrdagi “Tadbirkorlik sub’ektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3665- sonli Farmoni bilan tasdiqlandi. Davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi asosiy organ sanalib amalga oshirilgan nazorat tadbirlarini keltirib o’tamiz (1-jadval) Xulosa Kurs ishimning xulosasida Byudjet tasnifi asosida nazoratni amalga oshirish haqida tushuncha berib o’tmoqchiman. Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek boshqa byudjet tashkilotlari tomonidan ijro etiladigan asosiy vazifalar bo’yicha xarajatlarni guruhlashdan iborat bo’ladi. Ya’ni xarajatlarning vazifa jihatidan tasnifi yordamida Davlat byudjetidan amalga oshirilayotgan xarajatlar Davlatning aynan qaysi vazifasini bajarish uchun amalga oshirilayotganligini aniq belgilab olishimiz mumkin. Davlat byudjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi byudjetdan ajratiladigan mablag’lar ularni bevosita oluvchilar o’rtasida taqsimlanishini aks ettiruvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va tadbirlar turlari bo’yicha xarajatlarni guruhlashdan iborat bo’ladi. Xarajatlarni iqtisodiy tasnifi O’zbekiston Respublikasi barcha darajadagi byudjetlari xarajatlarini xo’jalik belgilariga, ishlab chiqarish elementlariga ko’ra farqlashni nazarda tutadi, davlat boshqaruvida amalga oshirilayotgan xarajatlarning iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib byudjet xarajatlari yo’nalishlarini belgilab beradi. Davlat byudjetining iqtisodiy xarajatlar tasnifining tuzilmasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Toifa Modda va kichik modda Element xx xx xxx Iqtisodiy xarajatlar tasnifi toifalar, moddalar va kichik moddalar kodlarini o’z ichiga olgan 7 raqamdan iborat. toifa – 2 ta raqam; modda – 1 ta raqam; kichik modda – 1 ta raqam; element – 3 ta raqam. Buxgalteriya xodimlari G’azna dasturiy majmuada tomonidan g’aznachilikka xizmat ko’rsatuvchi bank tomonidan taqdim etilgan ko’chirmalarga asosan tegishli byudjet, jamg’arma byudjeti, byudjetdan mablag’ oluvchilarning byudjetdan tashqari mablag’lari, bojxona organlari g’azna depozit schyoti mablag’lari bo’yicha tegishli kassa xarajatlari kitobi, 274-son shakldagi Memorial order rasmiylashtiriladi. G’aznachilik organi bosh buxgalteri muomala sodir bo’lgan kuni keyingi kundan kechiktirmay dasturiy majmuada kassa xarajatlari bo’yicha Memorial orderdaga kiritilgan yozuvlarni tekshirib tasdiqlaydi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O’zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” 26 dekabr 2013 yil. O’RQ- 360-son. 2) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 avgustdagi “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini hamda davlat moliyaviy nazorati tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida” PQ3231-son Qarori. 2 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari. 3) Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi: Darslik. – Toshkent, Nashriyot 2010. – 500 b. 4) Vaxobov A.V., Malikov T.S. Moliya. Darslik. - Toshkent: “Noshir”, 2011. 712—b. 5) Mexmonov S.U. Byudjet hisobi. O’quv qo’llanma.- Toshkent: “Fan va texnologiya” 2012, 352 b. 6) Gracheva E. Finansovoe pravo. Uchebnik. –M.: Prospekt, 2014. 580 str. 7) To’laxodjaeva M.M. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat tizimi. - Toshkent: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 1998. 176 b. 8) Byudjet nazorati: O’quv qo’llanma. B.K.Hamdamov, A.A.Ostonokulov; - Toshkent: “IQTISOD-MOLIYa”, 2018.-320 b. 9) www.mf.uz O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb sayti. 10)R.Dodj Kratkoe rukovodstvo po standartam i normam audita: Per. s angl., predislovie S.A.Stukova. (Audit: teoriya i praktika). – M.: Finansi i statistika; YuNITI, 2009. 11)Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi. – T.: InfoCOM.UZ”2010. 12)Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamkulov A.X. Byudjet tizimi. O’quv qo’llanma. T.: “VORIS NASHRIYOT”., 2012 y. 13)Ostanaqulov M. Davlat sektori va buxgalteriya hisobi. - T.: "IQTISODMOLIYa", 2009. 132-b

Byudjet nazoratini tashkil etish va uning ta'sirchanligini oshirish masalalari

Sotib olish