Byudjet nazoratini tashkil etish va uning ta'sirchanligini oshirish masalalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	73.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	06 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Byudjet nazoratini tashkil etish va uning ta'sirchanligini oshirish masalalari

Sotib olish

Byudjet nazoratini tashkil etish va uning
ta’sirchanligini oshirish masalalari
I.Kirish
II.Asosiy qism
1.Byudjet nazoratini tashkil qilishning maqsad vazifasi va subyekt-obyektlari.
2. Byudjet nazoratining shakllari, turlari va usullari hamda nazorat organlarining
vakolatlari
3.Byudjet nazoratini tashkil etishning Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishda
byudjet nazoratining o’rni va axamiyati
4.Budjet ijrosi jarayonida nazoratning tashkil etilishi, maqsadi, vazifalari va
manbalari
5.Byudjet nazoratini tashkil etish masallarini nazariy hamda amaliy jihatlari
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Hozirgi kunda bizning mamlakatda moliyaviy nazorat, mustaqil audit,
buxgalteriya hisobi va iqtisodiy tahlil maxsus iqtisodiy fanning alohida segmentlari
hisoblanadi. Bularning har biri o’z predmeti, izlanish usullari va amaliy qo’llanish
jabhalariga ega. Shu bilan birga ularning bog’liqlik jihatlari va oldidagi
maqsadning umumiy jabhalari mavjud, ya’ni to’g’ri boshqaruv qarorlari qabul
qilish uchun aniq ma’lumotlar berish va iqtisodiy samaradorlikni oshirish yo’llarini
aniqlash shular jumlasidandir.
Nazorat - bu keng tushuncha bo’lib maxsus kuzatish tizimidan iborat boshqaruv
funksiyalarining biridir. Uning asosiy maqsadi malumotni taqqoslash,
o’zgarishlarni aniqlash va baholashdan iborat.
Nazorat sub’ektlari – nazorat funksiyalarini bajaruvchi maxsus tashkilotlardir.
Nazorat ob’ektlari – moliyaviy-xo’jalik-tijorat tashkilotlari, birlashmalaridir.
Nazoratning uch turi mavjud: dastlabki nazorat, joriy nazorat va keyingi nazorat.
Dastlabki nazorat – bunda reja, dastur va smetalarning tuzilishi nazoratdan
o’tkaziladi.
Joriy nazorat – maxsus organlar tomonidan tezkor amalga oshirib turiladi.
Masalan buxgalteriya hisobining asosiy funksiyalaridan biri nazorat bo’lib, ko’p
jihatdan buxgalteriya hisobi tuzilmasini to’g’ri tashkil qilinishiga bog’liq.
Keyingi nazorat – bu o’tgan davrdagi faoliyatni tekshirishdir, masalan xo’jalik
faoliyatini kompleks taftish yoki moliyaviy audit.
Moliyaning qiymat xarakteriga ega bo’lishi moliyaviy nazoratni taqazo etadi. Bu
moliyaning nazorat funksiyasidan kelib chiqadi va doimiy davlat boshqaruvini
talab qiladi. Moliyaviy nazorat davlat boshqaruvining maxsus tizimidir. Uning
usullari, ko’rinishlari va o’tkazish tartibi doimo takomillashib boradi.
Moliyaviy nazorat – bu davlat tomonidan tashkil etilgan kuzatish tizimi bo’lib
unga davlat, mustaqil va jamoa tuzilmalari kiradi. Ular davlat xokimiyati organlari,
korxona va tashkilotlar faoliyati samaradorligini, saloxiyati zaxiralarini,davlat

budjeti xarajatlarini, qonun va me’yoriy xujjatlarga rioya etilishini nazorat
qilishadi.
Moliyaviy nazorat tizimiga: Davlat nazorati, idoraviy nazorat va mustaqil audit
kiradi.
Davlat nazorati - tuzilmasi bir muncha murakkab bo’lib, Davlat nazoratining
sub’ektlari moliyaviy nazorat o’tkazish huquqiga ega Hisob palatasi, Moliya
vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Markaziy bank va boshqalar kiradi. Nazorat
ob’ektlari bo’lib mulk shaklidan qat’iy nazar barcha korxona va tashkilotlar
hisoblanadi.
Idoraviy nazorat – barcha vazirlik va qo’mitalar boshqaruv tuzilmasiga kiruvchi
nazorat va taftish bo’limlari yoki ichki audit boshqarmalari hisoblanadi. Bu nazorat
bo’g’inining ob’ektlariga barcha davlat korxona va tashkilotlari yoki 50 foizdan
ortiq aksiyalari davlatga tegishshli aksiyadorlik jamiyatlari kiradi.
Mustaqil audit – mustaqil auditorlik firmalari va nodavlat sektori korxonalari
hisoblanadi.
Moliyaviy nazoratni turlari, ko’rinishlari, shakllari va o’tkazish usullariga ko’ra
quyidagicha sinflashtirish mumkin.
Moliyaviy nazorat tizimi bloklari –uch turga bo’linadi ya’ni, moliyaviy- budjet
nazorati, ichki moliyaviy–xo’jalik nazorati va mustaqil audit.
1.Moliyaviy-budjet nazorati – davlat budjeti smetalarining daromad va
xarajatlarini tekshiradi. Buni Moliya vazirligining nazorat va taftish bosh
boshqarmasi amalga oshiradi.
2.Moliyaviy-xo’jalik nazorati, ichki nazorat – korxona, tashkilot va
birlashmalarning xo’jalik yuritish faoliyati va moliyaviy hisobotlarining
xaqqoniyligini tekshirish. Buni yuqori tashkilotlarning nazorat va taftish
boshqarmalari yoki bo’limlari yoxud ichki audit tizimi amalga oshiradi.
3.Mustaqil audit – Moliyaviy hisobotlarining xaqqoniyligini aniqlash. Buni
maxsus litsenziyaga ega mustaqil auditorlik firmalari bajaradi.
Moliyaviy nazorat iqtisodiy sub’ektlari bo’yicha ko’rinishlari-
1.Davlat nazorati.

2.Idoraviy nazorat.
3.Ichki xo’jalik nazorat.
4.Jamoaviy nazorat.
5.Mustaqil nazorat. Manbaalariga binoan :
1.Hujjatli.
2.Xaqiqiy.
3.Avtomatlashgan.
Xajmiga binoan –
1.To’la yoki qisman
2.Kompleks yoki aniq mavzu bo’yicha.
3.Tanlov asosida yoki barcha jabhalar bo’yicha.
O’tkazish usullariga binoan – Umumuslubiy:
1.Taftish.
2.Audit.
3.Tahlil.
Xujatli tekshirish usullari.
1.Dasturiy baholash.
2.Arifmetik tekshirish.
3.Huquqiy baholash.
4.Mantiqiy nazorat.
6.Qarshi tekshirish.
7.Taqqoslash.
8.Balans bog’liqliklarini tekshirish.
Xaqiqiy tekshirish usullari:
1.Inventarizatsiya.
2.Ekspertiza.
3.Kuzatish.
4.O’lchash.
5. Xranometraj.
6.Laboratoriya tahlili

7 Sud buxgalteriya ekspertizasi.
Zamonaviy axborot tizimi yangi turdagi nazorat usularini yaratishni majbur
etmoqda. Bular avtomatlashgan dasturiy taminotga ega nazorat usullari bo’lib
hozirgi kunda shiddat bilan rivojlanmoqda. Umuman olganda moliyaviy xo’jalik
faoliyatini tekshirish usullari aksariyat audit yoki taftishda bir hil ko’rinishni kasb
etadi.
AQSh, Frantsiya va Germaniya kabi davlatlarda, agar ichki audit sifatini
tekshirish mavjud standartlarga muvofiqamalga oshirilganliginini tasdiqlasa, ichki
auditor hisob xujjatlarida “Ichki audit Xalqaro professional standartlariga muvofiq
bajarilmoqda”, deb qayd qilishi mumkin. Ushbu standartlar va Axloq kodeksi
talablari qisman bajarilmasa va mazkur holat amalga oshirilgan ishlar hajmi yoki
siftiga ta’sir qilsa, bu xaqida axborot ichki audit xizmatiga, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning raxbariyatiga ma’lumot uchun etkazilishi kerak

1.Byudjet nazoratini tashkil qilishning maqsad vazifasi va subyekt-
obyektlari.
Budjet ijrosi jarayonida nazoratning maqsadi – budjet ijrosini amalga oshirish va
natijalarini shakllantirishni xaqqoniyligini aniqlash va tahliliy axborotlarni
shakllantirishdan iborat bo’lib quyidagi vazfilarni o’z ichiga oladi:
1. Budjet daromadlari va xarajatlarining rejalashtirilishi hamda
uning ma’lumotlari xaqqoniyligini aniqlash;
2. Budjet ijrosi jarayonida muomalalarni to’liq va to’g’ri xujjatlashtirilishini
aniqlash;
3. Davlat maqsadli jamg’armalari budjeti daromadlari va
xarajtlarini rejalashtirish hamda uni ma’lumotlarini xaqqoniyligini aniqlash
4. Budjet ijrosi jarayonida buxgalteriya hisob hisobvaraqlarini yuritilish holati
va haraktini to’g’riligini aniqlash;
5. Budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga
oshirilishi va natijalarni shakllantirilishi to’g’riligini tekshirish;
6. Mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati hamda moliyaviy natijalar
to’g’risidagi to’liq hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirilishini tekshirish;
7. Budjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini to’g’ri
umumlashtirilishi va hisobtlarni xaqqoniyligini tekshirish;
8. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va xududiy moliya organlari
yuqoridagi vaziflarni amalga oshirish chog’ida davlat budjetining ijrosini nazorat
qiladi va quyidagilarga e’tibor qaratadi:
1. Budjetlar ijrosi yakunlarini ko’rib chiqadi;
2. Budjetlarga mablag’lar tushumi to’g’risida soliq va bojxona organlaridan,
davlat maqsadli jamg’armalari organlaridan axborotlar oladi;
3. Budjet tashkilotlaridan budjet va budjetdan tashqari mablag’larning tushumi
va sarflanishi to’g’risida ma’lumotlar talab qilib oladi;

4. Qonun xujjatlariga muvofiq banklardan budjet mablag’lari
harakati to’g’risida ma’lumotlar oladi;
5. Budjet mablag’larini oluvchilarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini auditdan
o’tkazadi.
Keltirilgan vazifalarni bajarilishi umumiy maqsad, ya’ni budjet ijrosi jarayoni
ustidan nazoratni ta’minlab beradi. Tekshirish tasdiqlangan dasturga muvofiq
amalga oshiriladi. Tekshirishlarni o’tkazishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur:
- smeta-moliya hujjatlarini, bunda budjet mablag’laridan qonunchilikka va
budjet mablag’larining tejamli yo’naltirilishiga qat’iy rioya etilishiga erishgan
holda, chuqur tahlil qilishni va har tomonlama o’rganishni amalga oshirish;
- O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari,
idoralari, hokimiyatlarning tegishli boshqarmalari va bo’limlarida xarajatlar
smetasini ko’rib chiqish, tasdiqlash va o’z vaqtida tashkilotlarga etkazish bo’yicha
ishlarni to’g’ri tashkillashtirishga erishish;
- daromadlarning to’liq hisobi, pul mablag’larining o’tuvchi qoldiqlari, bu
mablag’lardan tejamli va samarali foydalanishni inobatga olgan holda, budjetdan
tashqari mablag’lar bo’yicha daromadlar va xarajatlar smetasining tuzilishining
qonuniyligi va rejalashtirishning asoslanganligini e’tiborga olish;
- smetani rejalashtirishda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishda tezkor
holda chora-tadbirlarni qo’llash, smeta xarajatlari bo’yicha aniqlangan ortiqcha
ajratilgan mablag’lar summasini bu haqda tashkilot rahbariga xabar bergan holda
o’z vaqtida budjetdan moliyalashtirish miqdorini qisqartirish.
O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari va
idoralari, hokimiyatning boshqarmalari va bo’limlarida smetani rejalashtirish
holatini tekshirish natijalari bo’yicha zarur hollarda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga,
tegishli hokimiyatlarga axborot berilishi, qoida buzilishlarni yo’qotish bo’yicha
takliflar berilishi va aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablag’lar summasini xarajatlar
smetasi bo’yicha tayinlash kamaytirilishi mumkin.

Tashkilotlarning smeta xarajatlarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z
vaqtida etkazilishi bo’yicha tekshirish natijalari O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi va hududiy moliya organlarida muntazam umumlashtiradi va ko’rib
chiqiladi hamda ushbu ishlarni yanada takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar
qabul qilinadi.
Byudjet nazoratining sub’ektlari va ob’ektlari
Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning ob’ektlari moliya organi, davlat
maqsadli jamg’armalari va budjet tashkilotlari hisoblanib, nazorat borasida ular
quyidagilarga bo’linadi:
1. budjet daromadlari va xarajatlari;
2. budjet pul mablag’lari, budjet ssudalari;
3. hisoblashuvlar bo’yicha mablag’lar, aylanma kassa mablag’lari;
4. budjet tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari;
5. moliyaviy va nomoliyaviy aktivlar;
6. majburiyatlar va moliyaviy natijalar.
Yuqorida keltirilgan ob’ektlarning 1-3 moliya organlari va davlat maqsadli
jamg’armalariga taalluqli bo’lib, 4-6 budjet tashkilotlriga taalluqlidir.
Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning sub’ektlari bo’lib:
1. Hisob palatasi;
2. Moliya vazirligi;
3. Davlat Soliq qo’mitasi;
4. Mustaqil auditorlik firmalari (shartnoma asosida).
Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish vakolati O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligiga yuklatilgan bo’lib, nazoratning asosiy sub’ekti hisoblanadi.
Byudjet nazorati faoliyatini rejalashtirish va ularni o’tkazishning hususiyatlari.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati nazorat rejasiga ko’ra
amalga oshiriladi va davlat moliyaviy nazorat organining qarori asosida
o’tkaziladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga
oshiruvchi mansabdor shaxs davlat moliyaviy nazorat organi qarorining ko’chirma
nusxasiga va xizmat guvohnomasiga ega bo’lishi kerak. Yakuniy nazorat tarzidagi

davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda davlat moliyaviy nazorat
organlarining mansabdor shaxslariga qo’yiladigan talablar vakolatli organ
tomonidan belgilanadi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari maxsus kasbiy bilimlarni talab etadigan
masalalarni ko’rib chiqish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda boshqa
tashkilotlarning ekspertlari va mutaxassislarini jalb etishga haqli.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati Byudjet kodeksining 170-
moddasiga muvofiq tasdiqlangan moliyaviy nazorat ob’ektlarini nazorat qilish
rejasiga ko’ra yiliga ko’pi bilan bir marta amalga oshiriladi.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati
o’ttiz kalendar kundan oshmasligi lozim. Zarur hollarda yakuniy nazorat tarzidagi
davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati davlat moliyaviy nazoratini
tayinlagan tegishli davlat moliyaviy nazorat organining rahbari yoki u vakolat
bergan shaxs tomonidan uzaytirilishi mumkin.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratining natijalari davlat
moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxsi tomonidan:
- tekshirish va taftish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — dalolatnoma;
- davlat moliyaviy nazorati natijalarini umumlashtiruvchi hujjat — jamlanma
dalolatnoma;
- o’rganish va nazorat tartibida tekshirish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat
— ma’lumotnoma yoki xulosa;
- O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan davlat
moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — hisobot tarzida
rasmiylashtiriladi.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga
doir hujjatlar quyidagilar ko’rsatilgan holda rasmiylashtiriladi:
- rasmiylashtirilayotgan hujjatning turi;
- tekshirish o’tkazilgan joy, hujjat tuzilgan sana;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos;
- davlat moliyaviy nazoratining turi va uni o’tkazish davri;

- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslarning familiyasi,
ismi va otasining ismi;
- moliyaviy nazorat ob’ektining to’liq nomi, nazorat bilan qamrab olingan
davr uchun mas’ul mansabdor shaxslarning lavozimi, familiyasi, ismi va otasining
ismi ular egallab turgan lavozimlarida ishlagan davr albatta ko’rsatilgan holda;
- moliyaviy nazorat ob’ektining joylashgan eri (pochta manzili), bank
rekvizitlari;
- oldingi taftish (tekshirish) natijalari yuzasidan ko’rilgan chora-tadbirlar
haqidagi ma’lumotlar;
- davlat moliyaviy nazorati bilan qamrab olingan davr hamda uni o’tkazish
uchun moliyaviy nazorat ob’ekti tomonidan taqdim etilgan hujjatlar haqidagi
umumiy ma’lumotlar;
- taftish (tekshirish) jarayonida aniqlangan qoidabuzarliklar faktlari, normalari
buzilgan qonun hujjatlari ko’rsatilgan holda.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga
davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos bo’lib xizmat qilgan hujjatlarning
ko’chirma nusxalari, davlat moliyaviy nazorati doirasida harakatlarni bajarish
to’g’risidagi bayonnomalar, inventarizatsiya dalolatnomalari, jalb etilgan
ekspertlar va mutaxassislarning xulosalari, nazoratni o’tkazish jarayonida davlat
moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning so’roviga ko’ra
olingan materiallar, shuningdek nazorat doirasida bajarilgan harakatlarni
tasdiqlovchi boshqa hujjatlar qo’shib qo’yilishi lozim.
Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga qonun hujjatlari bilan,
hujjatlar bilan yoki moliyaviy nazorat ob’ekti faoliyatining davlat moliyaviy
nazorati jarayonida amalga oshirilgan tartib-taomillar natijalari bilan
tasdiqlanmagan turli xil xulosalarni, taxminlarni va faktlarni, tergov
materiallaridan ma’lumotlarni va moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslari
tergov organlariga bergan ko’rsatuvlarga havolalarni kiritishga yo’l qo’yilmaydi.
Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatda moliyaviy nazorat
ob’ektining mansabdor va moddiy javobgar shaxslari harakatlariga huquqiy baho

berilmasligi, shuningdek ularning qilmishlari, niyatlari va maqsadlari
tavsiflanmasligi lozim.
Byudjet kodeksi 184-moddasining birinchi qismida nazarda tutilgan
ma’lumotlar ma’lumotnoma (xulosa) rasmiylashtirilayotganda majburiy emas.
Davlat moliyaviy nazoratining natijalariga doir hujjatlar davlat moliyaviy
nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslar, shuningdek moliyaviy nazorat
ob’ektining mansabdor va mas’ul shaxslari tomonidan imzolanadi.
Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor va mas’ul shaxslari davlat moliyaviy
nazorati natijalariga rozi bo’lmagan taqdirda, hujjatni o’z e’tirozlari bilan
imzolaydi hamda o’n kunlik muddat ichida e’tirozlarini davlat moliyaviy nazorat
organiga yozma shaklda taqdim etadi.
Moliyaviy nazorat ob’ekti tomonidan e’tirozlar o’n kunlik muddatda yozma
shaklda taqdim etilmagan taqdirda, davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir
hujjat moliyaviy nazorat ob’ekti tomonidan qabul qilingan deb hisoblanadi hamda
davlat moliyaviy nazorat organi tomonidan uni amalga oshirish choralari ko’riladi.
Moliyaviy nazorat ob’ekti sudga murojaat etgan taqdirda, o’zining sudga
murojaat etganligini tasdiqlovchi hujjatni o’n kunlik muddatda davlat moliyaviy
nazorat organiga taqdim etishi shart. Sud tomonidan moliyaviy nazorat ob’ektining
murojaati xususida qaror qabul qilinguniga qadar davlat moliyaviy nazorat organi
davlat moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha rasmiylashtirilgan hujjatning nizoli
bandlarga tegishli qismi bo’yicha amalga oshirilishini to’xtatib turadi.
Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatlarda bayon etilgan
ma’lumotlarning ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi davlat moliyaviy nazorat
organlarining mansabdor shaxslari tomonidan ta’minlanadi.
Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor shaxslari:
- davlat moliyaviy nazorati amalga oshirilishining maqsadi, boshlanish sanasi
va davomiyligini bilishga;
- davlat moliyaviy nazorat organlarining tekshiruvchi mansabdor shaxslaridan
mazkur organ rahbarining qarorini va yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy

nazoratini amalga oshirish huquqini beruvchi bir martalik guvohnomani,
shuningdek shaxsiy guvohnomani talab qilishga;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asosga ega bo’lmagan
shaxslarni davlat moliyaviy nazoratiga qo’ymaslikka;
- davlat moliyaviy nazorati natijalari yuzasidan shikoyat qilishga haqlidir.
Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor shaxslari:
- davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxslari davlat moliyaviy
nazoratini o’tkazishi uchun zarur sharoitlar yaratishi;
- davlat moliyaviy nazorat organi va uning mansabdor shaxslarining qonuniy
talablarini bajarishi, shuningdek davlat moliyaviy nazorat organi mansabdor
shaxslarining qonuniy faoliyatiga monelik qilmasligi;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish vaqtida davlat moliyaviy nazorat
organining mansabdor shaxslariga mazkur nazoratni amalga oshirish uchun zarur
bo’lgan hujjatlar va ma’lumotlarni taqdim etishi hamda ularning ishonchliligi,
xolisligi va to’liqligi uchun shaxsan javobgar bo’lishi;
- byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan holda foydalanilgan
mablag’larning o’rni qoplanishini, shuningdek tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
etkazib beruvchilar tomonidan shartnoma majburiyatlari bajarilishini ta’minlashi
shart.
Moliyaviy nazorat ob’ektining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq
boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi va ularning zimmasida boshqa majburiyatlar
ham bo’lishi mumkin.
Davlat moliyaviy nazoratini:
- moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxsining yaqin qarindoshi, erining
(xotinining) qarindoshi bo’lgan;
- moliyaviy nazorat ob’ektida shaxsiy mulkiy manfaatlari bo’lgan;
- tekshiruv bilan qamrab olingan davrda moliyaviy nazorat ob’ektida ishlagan
davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan o’tkazish
taqiqlanadi.

Byudjet kodeksi 186-moddasining birinchi qismida ko’rsatilgan holatlar yuzaga
kelgan taqdirda davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari bu
haqda davlat moliyaviy nazoratini tayinlagan organning rahbarini yozma shaklda
xabardor qilishi kerak.

2. Byudjet nazoratining shakllari, turlari va usullari hamda nazorat
organlarining vakolatlari
Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi
qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi
hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish
shaklida amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi:
- dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar
g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
- joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik
bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga
oshiriladigan;
- yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng Byudjet
Kodeksining 171-moddasida ko’rsatilgan davlat moliyaviy nazorat organlari
tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir.
Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir:
1. hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab:
- yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya,
moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish;
- tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya,
statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish;
2. nazoratning maqsadga yo’naltirilganligi va predmetiga qarab:
- kompleks nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun
moliyaviy-xo’jalik faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish;
- mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun
ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat qilish;
- muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq bo’lgan va
turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o’z ichiga
olgan tekshirish.

O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan amalga oshiriladigan davlat
moliyaviy nazorati. Hisob palatasi quyidagilarni amalga oshiradi:
- makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni, byudjet-soliq va pul-kredit parametrlarini
shakllantirish jarayonlarini, ularning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga
rioya etilishini tizimli o’rganish;
- byudjet tizimi byudjetlarining daromadlarini shakllantirish va mablag’lari
sarflanishini umumiy, moddalar bo’yicha, tarmoqlar hamda hududlar kesimida
nazorat qilish va tekshirish;
- davlat maqsadli dasturlari amalga oshirilishining to’liqligi va
samaradorligini baholash;
- O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlaridagi mablag’larining
qonuniy shakllantirilganligini, maqsadli hamda samarali sarflanganligini nazorat
qilish va tekshirish;
- O’zbekiston Respublikasining respublika byudjeti va Qoraqalpog’iston
Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari o’rtasida
maqbul nisbatga erishishga doir takliflarni tahlil qilish hamda baholash;
- davlat aktivlari shakllantirilishini, ulardan samarali va maqsadli
foydalanilishini tekshirish;
- daromad keltiruvchi tarmoqlar korxonalari faoliyatini byudjet tizimi
byudjetlariga qo’shimcha tushumlar zaxiralarini aniqlashga yo’naltirilgan tarzda
tahlil va nazorat qilish;
- O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi,
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat ehtiyojlari uchun
xarid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblar jamg’armasi,
Qishloqlarni qishloq xo’jalik texnikasi bilan ta’minlashni davlat tomonidan
rag’batlantirish jamg’armasi va belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqa
jamg’armalarning mablag’lari tushumi va daromadlarining shakllantirilishi,
ularning mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi yuzasidan tahlil va
nazorat qilish;

- valyuta, eksport va import operatsiyalari o’tkazishning qonuniyligini,
shuningdek byudjet tizimi byudjetlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti va
importidan majburiy to’lovlar bo’yicha mablag’lar tushumini nazorat qilish;
- mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining o’rni qayta to’ldirilishi va ular bilan
amalga oshiriladigan operatsiyalar ustidan nazorat qilish;
- ichki va tashqi aktivlarni boshqarish bo’yicha hisobotlar va balans hisob-
kitoblarini tahlil qilish, mablag’lar va oltin-valyuta zaxiralarini chet el banklariga
va boshqa banklarga joylashtirish hamda qayta joylashtirishning asosli va samarali
ekanligini nazorat qilish;
- davlat qarzini boshqarish samaradorligini tahlil qilish, unga o’z vaqtida
xizmat ko’rsatilishi ustidan nazorat qilish, O’zbekiston Respublikasi nomidan yoki
uning kafolati ostida jalb qilingan chet el kreditlari mablag’laridan samarali
foydalanish masalalari bo’yicha predmetli tekshiruvlar tashkil etish;
- davlat mulki realizatsiya qilinishi bilan bog’liq masalalarni tahlil qilish va
ular bo’yicha nazoratni ta’minlash;
- byudjet tizimi byudjetlari mablag’laridan maqsadli va samarali
foydalanilishi ustidan nazorat qilishga doir vazifalar moliya organlari, shu
jumladan g’aznachilik bo’linmalari tomonidan bajarilishi samaradorligini tahlil
qilish;
- davlat mulki ulushi bo’lgan korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatini
dividendlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishi yuzasidan tekshirish.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, moliya boshqarmalari va moliya
bo’limlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi,
viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalari, tumanlar va
shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlari o’z vakolatlari doirasida:
- quyi turuvchi moliya organlari tomonidan byudjet to’g’risidagi qonun
hujjatlari ijrosining ta’minlanishi ustidan;

- ijtimoiy nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam
tayinlanishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan;
- byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar tomonidan smeta-
shtat intizomiga rioya etilishining ta’minlanishi ustidan;
- aktsiz solig’i to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi ustidan;
- aktsiz to’lanadigan ayrim turdagi tovarlarning aktsiz markalari bilan to’liq
tamg’alanishi va olingan aktsiz markalari sonining ishlab chiqarilayotgan mahsulot
hajmiga muvofiqligi ustidan;
- byudjet tashkilotlari tomonidan byudjet hisobini yuritish va moliyaviy
hisobotni tuzishning, shuningdek quyi turuvchi hududiy moliya organlari
tomonidan byudjet hisobotini tuzishning to’g’riligi ustidan davlat moliyaviy
nazoratini amalga oshiradi.
G’aznachilik bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy
nazorati. G’aznachilik bo’linmalari davlat moliyaviy nazoratini:
- byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni
etkazib beruvchilar (ishlarni bajaruvchilar, xizmatlar ko’rsatuvchilar) bilan Davlat
byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari mablag’lari hisobiga
tuzilgan shartnomalarini xarajatlar smetalarida ko’rsatilgan summalar doirasida
hamda belgilangan maqsadlarga muvofiq tuzilganligi ustidan nazorat qilish asosida
majburiy ro’yxatdan o’tkazish;
- xarajatlar smetalarida va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarda nazarda
tutilgan summalar doirasida byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar
nomidan hamda ularning topshirig’i bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
etkazib beruvchilarning hisobvaraqlariga to’lovlarni bevosita amalga oshirish
orqali to’lov intizomiga rioya etilishini ta’minlash yo’li bilan amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh
boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat
moliyaviy nazorati. Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy
bo’linmalari:
- byudjet va smeta-shtat intizomiga rioya qilinishi;

- byudjet tizimi byudjetlarining xarajatlari ijrosi;
- byudjet tizimi byudjetlarining mablag’lari hisobidan to’lovlarni amalga
oshirishning navbatliligi, muddatlariga rioya etilishi va to’liqligi;
- davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish uchun markazlashtirilgan
manbalardan ajratiladigan mablag’lardan maqsadli foydalanilishi;
- O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik muassasalari
tomonidan chet el valyutasidagi mablag’lardan to’g’ri va maqsadli foydalanilishi;
- pensiyalar va nafaqalar to’g’ri tayinlanishi, hisoblanishi va o’z vaqtida
to’lanishi;
- tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarining faoliyati;
- byudjet ssudalari va kredit liniyalaridan maqsadli foydalanilishi;
- O’zbekiston Respublikasi tomonidan yoki uning kafolati ostida jalb qilingan
kreditlardan (qarzlardan) maqsadli foydalanilishi;
- insonparvarlik yordami va texnik ko’maklashish mablag’laridan maqsadli
foydalanilishi;
- davlat xaridlari bo’yicha tender (tanlov) savdolarining to’g’ri o’tkazilishi
ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi.
Davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy
nazorati. Davlat soliq xizmati organlari davlat moliyaviy nazoratini soliq
to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi.
Davlat moliyaviy nazorat organlarining o’zaro hamkorligi. Byudjet
tashkilotlarini nazorat qilish rejalari davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan
tasdiqlanadi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor
shaxslarining harakatlarida jinoyat alomatlari bo’lgan huquqbuzarliklar aniqlangan
taqdirda nazorat materiallarini huquqni muhofaza qiluvchi organlarga topshiradi.
Moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslariga nisbatan ma’muriy
huquqbuzarliklarga doir materiallar sudlarga yoki tegishli vakolatli davlat
organlariga topshiriladi.

3. Byudjet nazoratini tashkil etishning Davlat byudjeti ijrosini amalga
oshirishda byudjet nazoratining o’rni va axamiyati
Davlat moliyaviy nazorati byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy
nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga
yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga
oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazorati:
respublika darajasida — O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining,
davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining va respublika byudjetidan
moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining
shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan;
mahalliy darajada — Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va
Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi
byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan
moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining
shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat moliyaviy
nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan nazorat qilish
yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi.
Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishga:
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining;
Davlat moliyaviy nazorat organiga byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari
buzilganligi faktlari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat
moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo’l qo’yiladi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari: O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi,
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar
davlat moliyaviy nazorat organlaridir.

Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining
daromadlari qismi bo’yicha davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar doirasida
davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazorati printsiplari. Davlat moliyaviy nazoratini
o’tkazishning qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek davlat moliyaviy nazorati
natijalarining ishonchliligi va xolisligi davlat moliyaviy nazoratining
printsiplaridir.
Budjet ijrosi jarayoni xaqida axborotlar budjet hisobini tashkil qilish va yuritish
orqali shakllantiriladi. Bunda, belgilangan budjet tasnifi bo’yicha budjet
daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar amalga oshiriladi. Budjet hisobini alohida
xususiyatlaridan biri – budjet ijrosini to’g’ri tashkil etish, moliya budjet intizomiga
rioya qilish va nazorat funksiyasini amalga oshirilishidir.
Nazorat funksiyasi orqali budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish, mulklarni
saqlanishi va tayinlanishi bo’yicha sarflanishi tizimi yo’lga qo’yiladi.
Budjet hisobida ham yuqorida qayd etilganidek, nazoratning uch turi
qo’llaniladi:
- dastlabki nazorat;
- joriy nazorat;
- keyingi nazorat.
Dastlabki nazorat – smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida amalga oshiriladi.
Unda budjet intizomiga rioya qilinishi, shuningdek, qonunchilik talablari buzilishi
oldi olinadi.
Joriy nazorat – budjet ijrosi jarayonida amalga oshirilib, sodir bo’lgan
muomalalarni qonuniyligi, pul mablag’larini oqilona sarflanishi, mulkiy
qiymatliklar bo’yicha hisob ma’lumotlarini xaqiqiy holatga mosligi, hisoblashuvlar
holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi.
Keyingi nazorat – umumlashtirish bosqichi uchun zarur bo’lib, hisob va hisobot
axborotlarini qonuniyligini aniqlash uchun amalga oshiriladi.

4.Budjet ijrosi jarayonida nazoratning tashkil etilishi, maqsadi, vazifalari
va manbalari
Budjet ijrosi jarayoni xaqida axborotlar budjet hisobini tashkil qilish va yuritish
orqali shakllantiriladi. Bunda, belgilangan budjet tasnifi bo’yicha budjet
daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar amalga oshiriladi. Budjet hisobini alohida
xususiyatlaridan biri – budjet ijrosini to’g’ri tashkil etish, moliya budjet intizomiga
rioya qilish va nazorat funksiyasini amalga oshirilishidir.
Nazorat funksiyasi orqali budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish, mulklarni
saqlanishi va tayinlanishi bo’yicha sarflanishi tizimi yo’lga qo’yiladi.
Budjet hisobida ham yuqorida qayd etilganidek, nazoratning uch turi
qo’llaniladi:
• dastlabki nazorat;
• joriy nazorat;
• keyingi nazorat.
Dastlabki nazorat – smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida amalga oshiriladi.
Unda budjet intizomiga rioya qilinishi, shuningdek, qonunchilik talablari buzilishi
oldi olinadi.
Joriy nazorat – budjet ijrosi jarayonida amalga oshirilib, sodir bo’lgan
muomalalarni qonuniyligi, pul mablag’larini oqilona sarflanishi, mulkiy
qiymatliklar bo’yicha hisob ma’lumotlarini xaqiqiy holatga mosligi, hisoblashuvlar
holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi.
Keyingi nazorat – umumlashtirish bosqichi uchun zarur bo’lib, hisob va hisobot
axborotlarini qonuniyligini aniqlash uchun amalga oshiriladi.
Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning ob’ektlari moliya organi, davlat
maqsadli jamg’armalari va budjet tashkilotlari hisoblanib, nazorat borasida ular
quyidagilarga bo’linadi:
7. budjet daromadlari va xarajatlari;
8. budjet pul mablag’lari, budjet ssudalari;

9. hisoblashuvlar bo’yicha mablag’lar, aylanma kassa mablag’lari; 10.budjet
tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari; 11.moliyaviy va nomoliyaviy aktivlar;
12.majburiyatlar va moliyaviy natijalar.

Yuqorida keltirilgan ob’ektlarning 1-3 moliya organlari va davlat maqsadli
jamg’armalariga taalluqli bo’lib, 4-6 budjet tashkilotlriga taalluqlidir.
Budjet ijrosi jarayonida nazorat va taftishning sub’ektlari bo’lib:
5. Hisob palatasi;
6. Moliya vazirligi;
7. Davlat Soliq qo’mitasi;
8. Mustaqil auditorlik firmalari (shartnoma asosida).
Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish vakolati O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligiga yuklatilgan bo’lib, nazoratning asosiy sub’ekti hisoblanadi.
Budjet ijrosi jarayonida nazoratning maqsadi – budjet ijrosini amalga oshirish va
natijalarini shakllantirishni xaqqoniyligini aniqlash va tahliliy axborotlarni
shakllantirishdan iborat bo’lib quyidagi vazfilarni o’z ichiga oladi:
9. Budjet daromadlari va xarajatlarining rejalashtirilishi hamda
uning ma’lumotlari xaqqoniyligini aniqlash;
10. Budjet ijrosi jarayonida muomalalarni to’liq va to’g’ri
xujjatlashtirilishini aniqlash;
11. Davlat maqsadli jamg’armalari budjeti daromadlari va xarajtlarini
rejalashtirish hamda uni ma’lumotlarini xaqqoniyligini aniqlash
12. Budjet ijrosi jarayonida buxgalteriya hisob hisobvaraqlarini yuritilish holati
va haraktini to’g’riligini aniqlash;
13. Budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga
oshirilishi va natijalarni shakllantirilishi to’g’riligini tekshirish;
14. Mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati hamda moliyaviy natijalar
to’g’risidagi to’liq hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirilishini tekshirish;
15. Budjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini to’g’ri
umumlashtirilishi va hisobtlarni xaqqoniyligini tekshirish;

16. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va xududiy moliya organlari
yuqoridagi vaziflarni amalga oshirish chog’ida davlat budjetining ijrosini nazorat
qiladi va quyidagilarga e’tibor qaratadi:
6. Budjetlar ijrosi yakunlarini ko’rib chiqadi;
7. Budjetlarga mablag’lar tushumi to’g’risida soliq va bojxona organlaridan,
davlat maqsadli jamg’armalari organlaridan axborotlar oladi;
8. Budjet tashkilotlaridan budjet va budjetdan tashqari mablag’larning tushumi
va sarflanishi to’g’risida ma’lumotlar talab qilib oladi;
9. Qonun xujjatlariga muvofiq banklardan budjet mablag’lari harakati
to’g’risida ma’lumotlar oladi;
10. Budjet mablag’larini oluvchilarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini auditdan
o’tkazadi.
Keltirilgan vazifalarni bajarilishi umumiy maqsad, ya’ni budjet ijrosi jarayoni
ustidan nazoratni ta’minlab beradi. Tekshirish tasdiqlangan dasturga muvofiq
amalga oshiriladi. Tekshirishlarni o’tkazishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur:
• smeta-moliya hujjatlarini, bunda budjet mablag’laridan qonunchilikka va
budjet mablag’larining tejamli yo’naltirilishiga qat’iy rioya etilishiga erishgan
holda, chuqur tahlil qilishni va har tomonlama o’rganishni amalga oshirish;
• O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari,
idoralari, hokimiyatlarning tegishli boshqarmalari va bo’limlarida xarajatlar
smetasini ko’rib chiqish, tasdiqlash va o’z vaqtida tashkilotlarga etkazish bo’yicha
ishlarni to’g’ri tashkillashtirishga erishish;
• daromadlarning to’liq hisobi, pul mablag’larining o’tuvchi qoldiqlari, bu
mablag’lardan tejamli va samarali foydalanishni inobatga olgan holda, budjetdan
tashqari mablag’lar bo’yicha daromadlar va xarajatlar smetasining tuzilishining
qonuniyligi va rejalashtirishning asoslanganligini e’tiborga olish;
• smetani rejalashtirishda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishda tezkor
holda chora-tadbirlarni qo’llash, smeta xarajatlari bo’yicha aniqlangan ortiqcha

ajratilgan mablag’lar summasini bu haqda tashkilot rahbariga xabar bergan holda
o’z vaqtida budjetdan moliyalashtirish miqdorini qisqartirish.
O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari va
idoralari, hokimiyatning boshqarmalari va bo’limlarida smetani rejalashtirish
holatini tekshirish natijalari bo’yicha zarur hollarda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga,
tegishli hokimiyatlarga axborot berilishi, qoida buzilishlarni yo’qotish bo’yicha
takliflar berilishi va aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablag’lar summasini xarajatlar
smetasi bo’yicha tayinlash kamaytirilishi mumkin.
Tashkilotlarning smeta xarajatlarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z
vaqtida etkazilishi bo’yicha tekshirish natijalari O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi va hududiy moliya organlarida muntazam umumlashtiradi va ko’rib
chiqiladi hamda ushbu ishlarni yanada takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar
qabul qilinadi.

5.Byudjet nazoratini tashkil etish masallarini nazariy hamda amaliy
jihatlari
Mamlakatimizda davlat moliyasini boshqarish hamda nazoratini
takomillashtirish bo’yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, byudjet jarayonining shaffofligini yanada oshirish va uning ustidan
jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, byudjetdan moliyalashtirish, hisob va hisobot
mexanizmini takomillashtirish, vazirlik va idoralarning bo’ysunuvidagi
muassasalarda byudjet intizomini mustahkamlash borasidagi mas’uliyatini
oshirish, shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalari va xalqaro e’tirof etilgan
davlat moliyaviy nazorat standartlarini joriy qilish yo’li bilan byudjet
qonunchiligini buzish holatlarining oldini olish va profilaktikasiga qaratilgan
davlat moliyaviy nazoratining rolini tubdan qayta ko’rib chiqish belgilandi. “XXI
asr: fan va ta’lim masalalari” ilmiy elektron jurnali. №1, 2019 yil
www.sharqjurnali.uz 2 Islohotlarning xuquqiy bazasini yangilash hamda
rivojlantirish amaliyotini takomillashtirish, byudjet hisobini tartibga solishning
yaxlitligi va tizimliligini ta’minlash bo’yicha jamiyatni demokratlashtirish va islox
qilish hamda modernizatsiyalash, maqsad va vazifalarni hisobga olgan holda
normativ huquqiy-hujjatlarning amalga oshirilishi ustidan monitoring qilish,
huquqiy hujjatlarni tizimlashtirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida kuchli moliyaviy nazoratni shakllantirish davr talabi
hisoblanib, davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish doimo diqqat-e’tibor
markazida. Bu xususida, Prezidentimiz Sh.Mirziyoev quyidagilarni ta’kidlaydi:
“Albatta, Davlat byudjeti o’lchovsiz emas, mablag’larni qattiq tejash, belgilangan
maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va
rad etib bo’lmaydigan haqiqatdir.[1] Darhaqiqat, islohotlar izchilligini ta’minlash
va davlat byudjeti xarajatlaridan oqilona foydalanish jarayonida davlat moliyaviy
nazoratining ilg’or usullarini qo’llash, mablag’lardan foydalanish samaradorligini
oshirish hamda xarajatlarni tejashda moliyaviy nazorat organlarining profilaktik

tadbirlarni o’tkazishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, byudjet
nazoratini tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlari bo’yicha ilmiy tadqiqot olib
borish dolzarb sanaladi. Mavzuga oid adabiyotlar tahlili Byudjet nazorati byudjet
tizimi byudjetlari ijrosining amalga oshirilishiga xizmat qiladi. U ham davlatning,
ham boshqa barcha iqtisodiyot sub’ektlarining manfaatlari va huquqlarini
ta’minlashga qaratilgan. Bizningcha, byudjet nazorat tizimi quyidagilarni o’z
ichiga oladi: byudjet nazorati; kontragentlar bilan moliyaviy hisob-kitob
munosabatlari jarayonidagi nazorat; nodavlat moliyaviy nazorati. Iqtisodiy jihatdan
taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat o’zaro ta’sirchan va mustaqil
bo’lgan ikki sohaga bo’linadi: davlat moliyaviy nazorati; nodavlat moliyaviy
nazorati.[6] Shu jihatdan ham byudjet nazoratini o’tkazishning qonuniyligi va
mustaqilligi, shuningdek byudjet nazorati natijalarining ishonchliligini va
xolisligini nazorat qilish zarur. Byudjet nazoratining davlat va nodavlat sohalari
nazoratini amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining
pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan tubdan farq qiladi. Byudjet nazoratining
bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslar tushirishni maksimallashtirish va
davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish bo’lsa, bunga qarama-qarshi
ravishda nodavlat moliyaviy nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi moliyaviy
nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish
maqsadida davlat foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan
iborat. Bir guruh mamlakatimiz iqtisodchi olimlari, jumladan Z.X.Srojiddinova va
S.U.Mexmonov moliyaviy nazoratni 3 ta turga ajratishgan: davlat moliyaviy
nazorati; idoralararo moliyaviy nazorat; auditorlik nazorati. Z.X.Srojiddinova
byudjet nazoratining mazmuni, ahamiyati, elementlari va printsiplari ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar, ijtimoiysiyosiy tangliklar va moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar
sharoitida byudjet nazoratining ahamiyati o’sib boradi va yangicha mazmun kasb
etadi, deb qarashlarini keltirgan.[3] S.U.Mexmonov moliyaviy-iqtisodiy
nazoratning tarkibiy qismi sifatida mamlakatning barcha darajalarini qonuniy,
maqsadli va samarali shakillantirish, taqsimlash va foydalanish, byudjet
daromatlari tushumini ko’paytirishning qo’shimcha manbalarini aniqlash, byudjet-

soliq intizomini yaxshilashni tekshirish bo’yicha davlat organlari tomonidan olib
boriladigan nazoratlar yig’indisidir, degan g’oyani fikrlarni ta’kidlagan.[5]
Rossiyalik iqtisodchi olim E.Gracheva davlat moliyasini boshqarishda
karruptsiyaga qarshi nazoratni kuchaytirish zarurligiga urg’u bergan va moliyaviy
nazoratning quyidagi 4 ta turini sanab o’tgan: davlat moliyaviy nazorati;
idoralararo moliyaviy nazorat; ichki xo’jalik nazorati; auditorlik nazorati.[6]
E.Gracheva moliyaviy nazorat muhitining axvoli ish uslubi hodimlarining dunyo
qarashi, va o’z vaqtida ish olib borishini ta’minlashga urg’u bergan. Ayni paytda,
moliyaviy nazorat tushunchasiga juda katta ahamiyat berilmoqda, ba’zi bir
olimlarning fikriga ko’ra, moliyaviy nazorat bu moliyaning nazorat funktsiyasini
amalga oshiradigan shakli, boshqa olimlar esa, tashkiliy boshqaruv nuqtai
nazaridan yondashib, maxsus tashkil qilingan nazorat organlari faoliyati, deb
ta’riflashadi. Ko’plab olimlar moliyaviy nazoratni boshqaruvning funktsiyasi
sifatida ko’rishadi. Lim deklaratsiyasiga
ko’ra nazoratning boshqaruv tamoyillarida shunday deyilgan: “Nazoratni tashkil
qilish bu moliyaviy mablag’larni boshqarishning majburiy elementi bo’lib
hisoblanadi, bunday boshqaruv jamoat oldida javobgarlikni keltirib chiqaradi.
Nazorat - birdan bir maqsad emas, balki tartibga solish tizimining ajralmas
qismidir.[7] Uslubiyot va talil Byudjet nazorati iqtisodiyotni rivojlantirish,
barqarorlikni ta’minlash va sifatli boshqarish jarayonini tubdan o’zgartirishning
asosiy muvaffaqqiyatlaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Shuni ta’kidlash joizki,
byudjet nazorati davlat nazorati yagona mexanizmining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Byudjet nazoratisiz davlatning iqtisodiyoti va moliyaviy tizimi normal faoliyat
ko’rsatishi mumkin emas. Byudjet nazorati moliyaviy faoliyatning barcha
bosqichlarida amalga oshiriladi, ya’ni pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash
(qayta taqsimlash) va ishlatish jarayonida yuzaga keladi. O’zbekistonda byudjet
nazorati tizimining rivojlanishi uzluksiz jarayon hisoblanib, u o’zining
rivojlanishida ma’lum bosqichlardan o’tgan va hozirda ham davlat moliyasini
boshqarishni isloh qilish strategiyasi doirasida isloh qilinmoqda. Shuning uchun
hozirgi kunda byudjet nazorati sohasiga yangi istiqbolli tizimlar va usullarni joriy

qilish dolzarb masala hisoblanadi. Byudjet nazorati moliya sohasida intizomni
ushlab turish, byudjet va davlat maqsadli jamg’armalari oldidagi majburiyatlarini
bajarish, hisob va hisobot qoidalariga amal qilish samaradorligini oshirish, byudjet
tizimi barcha bo’g’inlari daromadlari va xarajatlarining qonuniyligi, davlat
resurslaridan to’liq va o’z vaqtida foydalanilishini ta’minlash, moliyaviy
qonunchilikni bajarilishi va amal qilinishini tekshirishga qaratilgan. Byudjet
nazoratining ta’sirchan tizimini yaratish, mablag’larni shakllantirish va ishlatish
bo’yicha davlat funktsiyalarini muvaffaqqiyatli amalga oshirishni ta’minlashi
kerak va davlatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini tezlashtirishga qaratilgan
bo’lishi hamda milliy iqtisodiyot va moliya tizimini mustahkamlashning omili
sifatida qaralishi lozim. Byudjet nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet
to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan
buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va
o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Byudjet nazoratini amalga oshirish davomida
byudjet intizomi holati, qonunbuzarliklar aniqlanadi va davlat byudjetining
kelajakdagi faoliyatini takomillashtirish uchun asos yaratiladi. “XXI asr: fan va
ta’lim masalalari” ilmiy elektron jurnali. №1, 2019 yil www.sharqjurnali.uz 5
Byudjet nazoratining yaxlit tizimini yaratishga qaratilgan quyidagi asosiy
vazifalarni keltirishimiz mumkin: byudjet nazoratining ob’ekti sifatida davlat
mablag’larini ishlatish va shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik tashkilotlari
sub’ektlarining faoliyati jarayonida vujudga keladigan barcha pulli munosabatlari
tushuniladi; byudjet nazorati milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, jamiyat va xususiy
ishlab chiqarishga ta’sir ko’rsatish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish
sur’atlarini oshirish, ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan
maxsulotlarning hamda bajarilayotgan ishlar va ko’rsatilayotgan xizmatlarning
sifati va hajmini oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Byudjet nazorati byudjet
to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi
hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat
moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Byudjet nazorati taftish,
tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi

taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan
nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Moliyaviy
nazoratni amalga oshirish davomida moliyaviy intizom holati, qonunbuzarliklar
aniqlanadi va davlat moliyasining kelajakdagi faoliyatini takomillashtirish uchun
asos yaratiladi. Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
Respublika Kengashi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 8
avgustdagi “Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat qiluvchi organlar faoliyatini
muvofiqlashtirishni takomillashtirish to’g’risida”gi PF-1503-sonli Farmoni bilan
tashkil etilgan. Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
Respublika kengashi tarkibi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5
oktyabrdagi “Tadbirkorlik sub’ektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning
tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3665- sonli Farmoni
bilan tasdiqlandi. Davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi asosiy organ sanalib amalga oshirilgan nazorat
tadbirlarini keltirib o’tamiz (1-jadval)

Xulosa
Kurs ishimning xulosasida Byudjet tasnifi asosida nazoratni amalga oshirish
haqida tushuncha berib o’tmoqchiman.
Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi davlat boshqaruvi
organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek boshqa byudjet
tashkilotlari tomonidan ijro etiladigan asosiy vazifalar bo’yicha xarajatlarni
guruhlashdan iborat bo’ladi. Ya’ni xarajatlarning vazifa jihatidan tasnifi yordamida
Davlat byudjetidan amalga oshirilayotgan xarajatlar Davlatning aynan qaysi
vazifasini bajarish uchun amalga oshirilayotganligini aniq belgilab olishimiz
mumkin. Davlat byudjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi byudjetdan ajratiladigan
mablag’lar ularni bevosita oluvchilar o’rtasida taqsimlanishini aks ettiruvchi
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va tadbirlar turlari bo’yicha xarajatlarni
guruhlashdan iborat bo’ladi. Xarajatlarni iqtisodiy tasnifi O’zbekiston Respublikasi
barcha darajadagi byudjetlari xarajatlarini xo’jalik belgilariga, ishlab chiqarish
elementlariga ko’ra farqlashni nazarda tutadi, davlat boshqaruvida amalga
oshirilayotgan xarajatlarning iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib byudjet xarajatlari
yo’nalishlarini belgilab beradi. Davlat byudjetining iqtisodiy xarajatlar tasnifining
tuzilmasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Toifa Modda va kichik modda Element xx
xx xxx Iqtisodiy xarajatlar tasnifi toifalar, moddalar va kichik moddalar kodlarini
o’z ichiga olgan 7 raqamdan iborat. toifa – 2 ta raqam; modda – 1 ta raqam; kichik
modda – 1 ta raqam; element – 3 ta raqam. Buxgalteriya xodimlari G’azna dasturiy
majmuada tomonidan g’aznachilikka xizmat ko’rsatuvchi bank tomonidan taqdim
etilgan ko’chirmalarga asosan tegishli byudjet, jamg’arma byudjeti, byudjetdan
mablag’ oluvchilarning byudjetdan tashqari mablag’lari, bojxona organlari g’azna
depozit schyoti mablag’lari bo’yicha tegishli kassa xarajatlari kitobi, 274-son
shakldagi Memorial order rasmiylashtiriladi. G’aznachilik organi bosh buxgalteri
muomala sodir bo’lgan kuni keyingi kundan kechiktirmay dasturiy majmuada
kassa xarajatlari bo’yicha Memorial orderdaga kiritilgan yozuvlarni tekshirib
tasdiqlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1) O’zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” 26 dekabr 2013 yil. O’RQ-
360-son.
2) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 avgustdagi “Ta’lim va
tibbiyot muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini hamda davlat moliyaviy
nazorati tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida” PQ3231-son Qarori. 2
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari.
3) Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi: Darslik. –
Toshkent, Nashriyot 2010. – 500 b.
4) Vaxobov A.V., Malikov T.S. Moliya. Darslik. - Toshkent: “Noshir”, 2011.
712—b.
5) Mexmonov S.U. Byudjet hisobi. O’quv qo’llanma.- Toshkent: “Fan va
texnologiya” 2012, 352 b.
6) Gracheva E. Finansovoe pravo. Uchebnik. –M.: Prospekt, 2014. 580 str.
7) To’laxodjaeva M.M. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat tizimi. -
Toshkent: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 1998. 176 b.
8) Byudjet nazorati: O’quv qo’llanma. B.K.Hamdamov, A.A.Ostonokulov; -
Toshkent: “IQTISOD-MOLIYa”, 2018.-320 b.
9) www.mf.uz O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb sayti.
10)R.Dodj Kratkoe rukovodstvo po standartam i normam audita: Per. s angl.,
predislovie S.A.Stukova. (Audit: teoriya i praktika). – M.: Finansi i statistika;
YuNITI, 2009.
11)Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi. – T.:
InfoCOM.UZ”2010.
12)Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamkulov A.X. Byudjet tizimi. O’quv
qo’llanma. T.: “VORIS NASHRIYOT”., 2012 y.
13)Ostanaqulov M. Davlat sektori va buxgalteriya hisobi. - T.:
"IQTISODMOLIYa", 2009. 132-b

Byudjet nazoratini tashkil etish va uning ta'sirchanligini oshirish masalalari

Sotib olish