Raqobat kurashining shakllari va usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	422.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bobur

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2025

0 Sotish

Raqobat kurashining shakllari va usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
IQTISODIYOT FAKULTETI
IQTISODIYOT VA MENEJMENT KAFEDRASI
IQTISODIYOT NAZARIYASI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: RAQOBAT KURASHINING SHAKLLARI VA USULLARI
BAJARDI: ABDULLAYEV BOBUR
(2-KURS 14A-24S GURUH
TALABASI)
TEKSHIRDI: MAMATQULOVA M. M.
HAY’AT A’ZOLARI: _________________________
___________________________

T OSHKENT 2025
TOPSHIRIQ
1. Kurs ishi mavzusi: Raqobat kurashining shakllari va usullari
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
2. Boshlang‘ich ma’lumotlar ________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Qo‘llanmalar: Iqtisodiyot nazariyasi fanidan kurs ishiga uslubiy qo‘llanma
4. Tushuntirish xatining tuzilishi: Reja (Mundarija), Kirish, Nazariy qism, Asosiy
qism: Mavzuning xususiyatidan kelib chiqib rejalar tuziladi, Xulosa,
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
5. Kurs ishini topshirish davri: Reja ________ 2025 y. Amalda ________ 2025 y.
Bo‘limlar
Himoya
1 2 3 4
Bajaruvchi: ________________________
Rahbar: _________________________
Maslahatchi: _______________________
2

MUNDARIJA
Kirish ................................................................................................................ 4
I BOB. Raqobatning nazariy asoslari ............................................................ 8
1.1. Raqobat tushunchasi, mohiyati va iqtisodiyotdagi o‘rni
1.2. Raqobatning asosiy funksiyalari va iqtisodiy ahamiyati
1.3. Raqobatni tartibga solish va uning ijtimoiy natijalari
II BOB. Raqobat kurashining shakllari va usullari ..................................... 14
2.1. Tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobat
2.2. Sof raqobat, monopoliya, monopolistik raqobat va oligopoliya
2.3. Narxli va narxsiz raqobat usullari (marketing, servis, innovatsiya va b.)
III BOB. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanish
yo‘nalishlari ...................................................................................................... 24
3.1. O‘zbekistonda raqobat siyosatining shakllanish bosqichlari
3.2. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va tartibga solish mexanizmlari
3.3. Raqobatni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari
Xulosa ............................................................................................................... 32
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ............................................................... 36
3

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror
rivojlanishi, eng avvalo, raqobat muhitining shakllanganligiga, uning erkin va
adolatli ishlashiga bog‘liqdir. Raqobat — bu bozor xo‘jaligining eng muhim
belgisi, uni harakatga keltiruvchi asosiy kuch, iqtisodiy o‘sish va samaradorlikning
kafolatidir. Shu sababli, raqobatning shakllari va usullarini chuqur o‘rganish
nafaqat iqtisodiyot nazariyasi, balki amaliy siyosat uchun ham katta ahamiyat kasb
etadi. Raqobat jarayoni bozor iqtisodiyotining tabiiy unsuri bo‘lib, unda
korxonalar, firmalar, tadbirkorlik subyektlari, resurs yetkazib beruvchilar va
iste’molchilar o‘rtasida iqtisodiy manfaatlar to‘qnashuvi yuz beradi. Ushbu
to‘qnashuv natijasida ishlab chiqarish jarayoni takomillashadi, mahsulot sifati
oshadi, narxlar pasayadi va nihoyat, butun iqtisodiyotning samaradorligi ortadi.
Raqobatning shakllari va usullarini chuqur tahlil etish orqali iqtisodiyotda yuz
berayotgan bozor jarayonlarini, resurslarning taqsimlanish mexanizmini, ishlab
chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvozanatni, shuningdek, davlat tomonidan
raqobatni tartibga solishning iqtisodiy zaruratini aniqlash mumkin. Raqobat
kurashi doimo iqtisodiy faoliyatni jadallashtiruvchi omil bo‘lib, ishlab
chiqaruvchilarning yangiliklar joriy etishga, xarajatlarni kamaytirishga va bozorda
o‘z mavqeini mustahkamlashga undaydi. O‘zbekiston Respublikasi bozor
iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida raqobat muhitining shakllanishi alohida bosqichda
amalga oshdi. Mustaqillik yillarida mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirish,
xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, monopoliyaga qarshi
qonunchilikni joriy etish natijasida mamlakatda sog‘lom raqobat muhiti vujudga
keldi. Bugungi kunda raqobatning samarali ishlashi respublika iqtisodiy
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi .
Hozirgi globallashuv sharoitida raqobat nafaqat milliy darajada, balki xalqaro
miqyosda ham keskinlashib bormoqda. Yangi texnologiyalar, innovatsion
yechimlar, marketing strategiyalari orqali firmalar bir-biri bilan kurashmoqda. Shu
sababli, raqobat kurashining shakllari va usullarini nazariy hamda amaliy jihatdan
chuqur o‘rganish iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati uchun dolzarbdir.
4

Kurs ishining maqsadi
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat
kurashining mohiyatini, shakllari va usullarini iqtisodiy nazariya nuqtai nazaridan
o‘rganish hamda O‘zbekistonda raqobatchilik muhitining shakllanishini tahlil
qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari
Belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar qo‘yiladi:
1. Raqobatning iqtisodiy mohiyatini va bozor tizimidagi o‘rnini tahlil qilish;
2. Raqobatning asosiy funksiyalari va vazifalarini aniqlash;
3. Raqobat kurashining shakllarini — tarmoq ichidagi, tarmoqlararo, sof
raqobat, monopoliya va oligopoliya ko‘rinishida o‘rganish;
4. Raqobatning narxli va narxsiz usullarini o‘rganish;
5. O‘zbekistonda raqobat muhitining vujudga kelishi, rivojlanishi va davlat
siyosatidagi o‘rnini tahlil qilish.
Tadqiqot obyekti va predmeti
Ishning obyekti — bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va firmalar o‘rtasidagi
raqobat munosabatlaridir. Predmeti esa — raqobat kurashining shakllari, usullari
va ularning iqtisodiyot rivojiga ta’siri bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlardir.
Tadqiqotning metodologik asosi
Kurs ishini yozishda iqtisodiyot nazariyasi fanining asosiy metodlari — tahlil va
sintez, tarixiy va mantiqiy yondashuv, taqqoslash, statistik ma’lumotlar tahlili va
ilmiy umumlashtirish usullaridan foydalanildi.
Ilmiy asos va tadqiqot bazasi
Ushbu ishda raqobat tushunchasini o‘rganishda klassik va zamonaviy
maktablarning nazariy yondashuvlari integratsiyalangan. Nazariy bazani
shakllantirishda qiymat-mehnat, marjinalizm va yangi institutlar maktabi
kontseptsiyalari hisobga olindi. Shuningdek, raqobatning korporativ va
institutsional aspektlarini tahlil qilish uchun so‘nggi yillarda
iqtisodiyotshunoslikda qonuniy va amaliy o‘zgarishlarni hisobga olgan
yondashuvlar qo‘llanadi.
5

Tadqiqot savollari
Ish davomida quyidagi asosiy savollarga javob izlanadi:
1. Raqobat kurashining qaysi shakllari hozirgi O‘zbekiston sharoitida eng
samarali hisoblanadi?
2. Narxli va narxsiz raqobat usullarining korxona darajasidagi natijadorligini
qanday mezonlar bilan o‘lchash mumkin?
3. Davlat siyosati va qonunchilik raqobat muhitini qanday qilib samarali
qo‘llab-quvvatlay oladi?
4. Raqobatning kuchayishi hududiy (mintaqaviy) iqtisodiy o‘sishga qanday
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi?
Gipotezalar
Tadqiqot quyidagi ish gipotezalarini ilgari suradi:
 H1: O‘zbekistonda raqobatni kuchaytirish korxonalarning innovatsion
faolligini oshiradi.
 H2: Narxsiz raqobat usullariga investitsiya qilish (reklama, servis, brend)
uzun muddatda yuqori barqaror foyda beradi.
 H3: Monopoliyalarning iqtisodiy ta’sirini kamaytirishga yo‘naltirilgan
qonunchilik samaradorligi bozor kirish to‘siqlarining kamayishiga olib
keladi.
Tadqiqot usullari va ma’lumot manbalari
Ishda empirik va nazariy metodlar birgalikda qo‘llanadi. Asosiy metodlar qatoriga
kiradi: taqqoslash va tahlil; struktur-tahliliy yondashuv; iqtisodiy va statistik
ma’lumotlarni qayta ishlash; huquqiy–normativ hujjatlarni tahlil qilish; holat tahlili
(case study) usuli. Ma’lumot manbalari sifatida milliy statistika, O‘zbekiston
Respublikasi qonunlari va farmonlari, ilmiy maqolalar, xalqaro ekspertlarning
tahlillari va korporativ hisobotlar ishlatiladi.
6

Ishning amaliy chegaralari va cheklovlari
Ushbu kurs ishida ko‘rib chiqilayotgan masalalar asosan milliy va sektoral
darajadagi raqobat nazariyasi va amaliyotiga yo‘naltirilgan. Ish bir qator
cheklovlarga ega: mavjud statistik ma’lumotlarning chegaralanganligi, ayrim
sektorlardagi ma’lumotlarning maxfiyligi va tadqiqot doirasida chuqur
so‘rovnomalar o‘tkazilmasligi. Shu bilan birga, nazariy xulosalar umumiy
tavsiyalar shaklida beriladi va ulardan murakkab amaliy siyosat qarorlarini qabul
qilishda ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozim.
Tadqiqotning yangiligi va ilmiy ahamiyati
Mazkur ishning yangiligi shundan iboratki, u raqobat kurashining shakllari va
usullarini O‘zbekistonning so‘nggi iqtisodiy islohotlari kontekstida integrativ tahlil
qiladi. Ishda nazariy tamoyillar amaliy misollar va qonunchilik hujjatlari bilan
uyg‘unlashtiriladi, shuningdek, korxona darajasidagi strategiyalar bilan davlat
siyosati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ko‘rsatib o‘tiladi.
Kutilayotgan amaliy natijalar
Tadqiqot natijalari quyidagi amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi:
 davlat va idoralar uchun — raqobat siyosatini samarali amalga oshirish
bo‘yicha choralar;
 korxonalar uchun — narxsiz raqobat (marketing, servis, innovatsiya)
bo‘yicha strategik yo‘nalishlar;
 ta’lim muassasalari uchun — raqobat va antimonopol siyosat bo‘yicha o‘quv
dasturlarni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar.
Ishning tuzilishi (metodologik nuqtai nazardan qisqa bayon)
Kurs ishi uch bobdan iborat bo‘lib, har bir bob nazariy asos, empirik tahlil va
amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi. Mazkur tuzilish ilmiy tahlil va manba
baholashiga asoslanib, xulosalar va tavsiyalarni aniq shakllantirish imkonini
beradi.
7

I BOB. RAQOBATNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi, mohiyati va iqtisodiyotdagi o‘rni
Bozor iqtisodiyoti o‘z tabiatiga ko‘ra raqobatga asoslanadi. Raqobat — bu
ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi iqtisodiy manfaatlar
to‘qnashuvi, ya’ni bozor subyektlarining eng ko‘p foyda yoki eng yuqori naflilikka
erishish uchun olib boradigan kurashidir.
Raqobat tushunchasi iqtisodiyot nazariyasida turlicha talqin qilingan. Klassik
iqtisodchilar (A.Smit, D.Rikardo, J.Styuart Mill) raqobatni “ko‘rinmas qo‘l”
mexanizmi sifatida talqin qilib, uni iqtisodiyotning o‘z-o‘zini tartibga solish
vositasi deb hisoblaganlar. A.Smitning fikricha, har bir inson o‘z manfaatini
ko‘zlab harakat qilsa, natijada butun jamiyat foyda ko‘radi — bu “raqobatning
ko‘rinmas qo‘lidir”.
Keyingi davr iqtisodchilari (A.Marshall, J.K.Gelbreyt, P.Samuelson) raqobatni
iqtisodiy jarayonlarning dinamik kuchi deb e’tirof etganlar. Ularning fikricha,
raqobat resurslardan samarali foydalanishni, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
sohalarida innovatsiyalarni jadallashtiradi. Raqobatning mohiyati shundan iboratki,
u ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz yangilanishga, xarajatlarni kamaytirishga,
mahsulot sifatini oshirishga undaydi. Shu sababli raqobat iqtisodiy taraqqiyotning
bosh harakatlantiruvchi kuchidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat ikki asosiy subyekt o‘rtasida namoyon
bo‘ladi:
 Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida , ya’ni tovarlarni eng qulay sharoitda, eng
past tannarxda ishlab chiqarish va eng yuqori foyda bilan sotish uchun
kurash;
8

 Iste’molchilar o‘rtasida , ya’ni tovar va xizmatlarni eng arzon narxda va
eng yuqori sifatda xarid qilish uchun kurash.
Raqobat bozor iqtisodiyotining bosh mexanizmi sifatida quyidagi asosiy
funksiyalarni bajaradi:
1. Tartibga solish funksiyasi – ishlab chiqarishni talabga moslashtiradi.
2. Taqsimlash funksiyasi – resurslarni eng samarali sohalarga yo‘naltiradi.
3. Rag‘batlantiruvchi funksiyasi – ishlab chiqaruvchilarni innovatsiya va
takomillashtirishga undaydi.
4. Nazorat funksiyasi – monopoliyalarning haddan tashqari ustunlik
o‘rnatishiga to‘sqinlik qiladi.
1.2. Raqobatning asosiy funksiyalari va iqtisodiy ahamiyati
Raqobatning iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash uchun uning funksiyalarini
tahlil qilish zarur. Har bir funksiyaning o‘ziga xos iqtisodiy mazmuni bo‘lib, ular
bozor mexanizmini harakatga keltiruvchi asosiy unsurlardir.
1. Tartibga solish funksiyasi. Bu funksiya orqali raqobat ishlab chiqarish
hajmini, tovarlar assortimenti va narxlarni talabga moslashtiradi. Masalan,
biror mahsulotga talab kamayganda, ishlab chiqaruvchilar uning ishlab
chiqarilishini qisqartiradilar; aksincha, talab oshganda ishlab chiqarish
hajmini kengaytiradilar.
2. Resurslarni taqsimlash funksiyasi. Raqobat kapital, mehnat va tabiiy
resurslarning eng samarali sohalarga oqilona joylashtirilishini ta’minlaydi.
Natijada resurslar ularning eng ko‘p foyda beradigan yo‘nalishlarga
yo‘naltiriladi.
3. Innovatsion funksiyasi. Raqobat korxonalarni yangi texnologiyalarni joriy
etish, ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish, mahsulot sifatini
oshirishga undaydi. Fan-texnika taraqqiyotining jadallashuvi ham
raqobatning tabiiy natijasidir.
4. Moslashtirish funksiyasi. Raqobat korxonalarni tashqi va ichki bozor
o‘zgarishlariga tez moslashishga majbur qiladi. Shu orqali iqtisodiyot
dinamik muvozanatda bo‘lib turadi.
9

5. Nazorat funksiyasi. Raqobat monopoliyalarning paydo bo‘lishiga, ularning
bozorda mutlaq hukmronlik o‘rnatishiga to‘sqinlik qiladi. Shu bilan birga, u
bozor iqtisodiyotida “o‘zini o‘zi tartibga solish” mexanizmini shakllantiradi.
1.3. Raqobatni tartibga solish va uning ijtimoiy natijalari
Har qanday bozor iqtisodiyotida raqobatning erkin rivojlanishi muhim
ahamiyatga ega bo‘lsa-da, uni ma’lum darajada davlat tomonidan tartibga solish
zarur. Chunki erkin raqobatning cheklanmasligi ayrim hollarda monopoliyalarning
vujudga kelishiga, narxlarning asossiz o‘sishiga va ijtimoiy tengsizlikning
kuchayishiga olib keladi.
Davlat raqobatni tartibga solish orqali quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi:
 Monopoliyalar faoliyatini cheklash;
 Bozorga kirish uchun teng sharoit yaratish;
 Tadbirkorlar o‘rtasida halol raqobatni qo‘llab-quvvatlash;
 Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish.
Raqobatni tartibga solishda monopoliyaga qarshi qonunchilik muhim rol
o‘ynaydi. Bu qonunlar orqali davlat raqobatni cheklovchi harakatlarga qarshi chora
ko‘radi. Masalan, O‘zbekistonda 1992-yilda qabul qilingan “Monopol faoliyatni
cheklash to‘g‘risida”gi Qonun iqtisodiyotda sog‘lom raqobatni rivojlantirish uchun
huquqiy asos yaratdi.
Raqobatning ijtimoiy natijalari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1. Tovarlar sifati va xizmat ko‘rsatish darajasi oshadi;
2. Ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, narxlar pasayadi;
3. Iqtisodiy resurslardan foydalanish samaradorligi ortadi;
4. Yangi ish o‘rinlari yaratiladi, aholi daromadlari oshadi;
5. Ijtimoiy barqarorlik mustahkamlanadi.
Demak, raqobat faqat iqtisodiy natijalar emas, balki ijtimoiy foydalarni ham
keltiradi. Shu bois raqobatni qo‘llab-quvvatlash har qanday davlat iqtisodiy
siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi kerak.
R aqobat — bu iqtisodiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, u ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi, resurslarni oqilona taqsimlaydi,
10

innovatsiyalarni rag‘batlantiradi va bozor iqtisodiyotining barqarorligini
ta’minlaydi. Raqobatni to‘g‘ri yo‘naltirish va tartibga solish esa davlat siyosatining
muhim vazifasi hisoblanadi.
Raqobat nazariyasi iqtisodiyot fanida eng qadimiy va rivojlangan
yo‘nalishlardan biridir. Tarixan bu tushuncha klassik iqtisodiy maktab bilan bir
paytda shakllangan bo‘lsa-da, zamonaviy iqtisodiy fikrda u ko‘plab yangi
yondashuvlar orqali boyitildi.
Klassik iqtisodchilar — Adam Smit, David Rikardo, Jon Mill – raqobatni “tabiiy
iqtisodiy tartib”ning asosi deb hisoblagan. Ularning fikricha, bozor erkinligining
o‘zi raqobatni vujudga keltiradi va davlat aralashuvisiz ham iqtisodiy muvozanatni
ta’minlay oladi.
A.Smit “Xalqlar boyligi” asarida raqobatni “ko‘rinmas qo‘l” deb atab, har bir
ishlab chiqaruvchining o‘z foydasini ko‘zlab qilgan harakati jamiyat manfaatiga
xizmat qilishini ta’kidlagan. Bu yondashuv bugungi bozor iqtisodiyoti
tamoyillarining nazariy poydevorini tashkil etadi.
D.Rikardo esa raqobatni “kapitalning tabiiy migratsiyasi” deb atagan. Unga ko‘ra,
kapital o‘z-o‘zidan foyda normasi yuqori bo‘lgan tarmoqqa oqib boradi, bu esa
tarmoqlararo raqobatni yuzaga keltiradi.
Neoklassik maktab vakillari (A.Marshall, L.Valras, V.Pareto) raqobatni
matematik modellar asosida tahlil qilib, “bozor muvozanati” tushunchasini
kiritdilar. Ularning tadqiqotlarida raqobat – narx mexanizmining asosiy elementi
sifatida talqin qilinadi.
XX asrning ikkinchi yarmi da esa raqobat nazariyasi yangi bosqichga ko‘tarildi.
Ayniqsa, J.Shumpeter raqobatni “ijodiy buzilish” (creative destruction) jarayoni
sifatida izohladi. Unga ko‘ra, raqobat nafaqat narxlar orqali, balki texnologik
innovatsiyalar, yangi mahsulot turlari va ishlab chiqarish tizimlarini yaratish orqali
ham amalga oshadi. Bu esa zamonaviy “innovatsion raqobat” nazariyasining
asosini tashkil etadi.
11

Maykl Porter ning “Raqobat afzalliklari” nazariyasi esa firmalar darajasida
raqobat strategiyalarini ishlab chiqishda inqilobiy o‘zgarishlar keltirdi. Porterning
fikricha, kompaniya raqobatda ustunlikka ega bo‘lish uchun:
 xarajatlar bo‘yicha yetakchilikni qo‘lga kiritishi,
 mahsulotni differensiallashtirishi,
 yoki muayyan segmentda ixtisoslashishi kerak.
Bu yondashuv bugungi global iqtisodiyotda amaliy jihatdan eng ko‘p
qo‘llaniladigan strategik model hisoblanadi.
Raqobatni tahlil qilishda iqtisodchilar uni ikki darajada o‘rganadilar —
mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy .
Mikro darajada raqobat korxonalar va firmalar o‘rtasidagi kurash sifatida
namoyon bo‘ladi. Bu darajada e’tibor narx, ishlab chiqarish hajmi, foyda normasi,
xarajatlar tuzilmasi kabi ko‘rsatkichlarga qaratiladi.
Misol uchun, ikki korxona o‘z mahsulotini bir bozorda sotayotgan bo‘lsa, ularning
narx siyosati, reklama strategiyasi va servis xizmati raqobat ustunligini belgilaydi.
Bunday holatda har bir firma o‘zining mikrostrategiyasini ishlab chiqadi: kimdir
narxni pasaytiradi, boshqasi esa sifatni oshiradi.
Makro darajada esa raqobat butun iqtisodiyotning strukturasi va samaradorligiga
ta’sir ko‘rsatadi. Bu bosqichda raqobat:
 investitsiya oqimlarini tarmoqlar o‘rtasida qayta taqsimlaydi;
 innovatsion faoliyatni rag‘batlantiradi;
 iqtisodiyotda resurslardan foydalanish samaradorligini oshiradi.
Makro darajadagi raqobat siyosati odatda davlat tomonidan amalga oshiriladi. Bu
siyosat — monopoliyalashuvga qarshi chora-tadbirlar, soliq imtiyozlari, eksport
rag‘batlari va erkin bozor tamoyillarini o‘z ichiga oladi.
Raqobatning asosiy iqtisodiy natijasi – bu samaradorlik dir. Iqtisodiyot
nazariyasida samaradorlikning uch turi ajratiladi: ishlab chiqarish samaradorligi ,
taqsimot samaradorligi va dinamik samaradorlik .
12

1. Ishlab chiqarish samaradorligi — bu resurslardan eng past xarajat bilan
eng ko‘p mahsulot olish. Raqobat firmalarni xarajatlarni kamaytirishga,
texnologiyani yangilashga majbur qiladi.
2. Taqsimot samaradorligi — bu resurslarning eng foydali sohalarga oqilona
taqsimlanishi. Tarmoqlararo raqobat aynan shu natijani ta’minlaydi.
3. Dinamik samaradorlik — bu iqtisodiyotning yangiliklarni joriy etish,
texnologiyani takomillashtirish, innovatsiyalarni ishlab chiqish qobiliyatidir.
Masalan, Janubiy Koreya, Yaponiya, Germaniya kabi mamlakatlarda raqobat
siyosati samaradorlikni oshirish orqali milliy eksportni kuchaytirgan. Ular
raqobatni faqat narxlar orqali emas, balki sifat, texnologiya, servis va ilmiy
tadqiqotlar orqali rag‘batlantirganlar. Shuningdek, raqobatning kuchayishi mehnat
unumdorligini oshiradi. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining 2023-yilgi hisobotiga
ko‘ra, raqobat muhitining 10 foizga yaxshilanishi o‘rtacha mehnat unumdorligini
3–4 foizga oshiradi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida raqobatning nazariy ko‘rinishlari
O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobatning nazariy modellarini amaliyot bilan
bog‘lash mumkin. Hozirgi paytda mamlakatda sof raqobat mavjud bo‘lmasa-da,
ayrim tarmoqlarda monopolistik raqobat va oligopolik model shakllangan.
Masalan:
 Telekommunikatsiya sohasida (UZMOBILE, Beeline, Ucell, Humans) —
oligopoliya mavjud;
 Oziq-ovqat va iste’mol tovarlari bozorida — monopolistik raqobat, ya’ni
ko‘plab ishlab chiqaruvchilar va turli brendlar faoliyat yuritadi;
 Energetika va transportda esa — tabiiy monopoliya shakllari saqlanib
qolgan.
Bu sharoitda davlatning roli raqobatni cheklash emas, balki uni sog‘lomlashtirish
va barqarorlashtirish dan iborat. Shu maqsadda Raqobat qo‘mitasi tomonidan
13

“Monopol tahlil” tizimi joriy etilgan bo‘lib, u har bir yirik korxonaning bozordagi
ulushini muntazam nazorat qiladi.
Raqobatning nazariy asoslarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki:
 raqobat iqtisodiy o‘sishning zaruriy sharti;
 u resurslarning eng samarali taqsimlanishiga olib keladi;
 texnologik yangilanish va innovatsiyalarni rag‘batlantiradi;
 raqobat yo‘qligi esa turg‘unlik, monopol narxlar va resurs isrofiga olib
keladi.
II BOB. RAQOBAT KURASHINING SHAKLLARI VA USULLARI
2.1. Tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobat
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat o‘zining ko‘p shaklli tabiati bilan ajralib
turadi. Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatning shakllari ko‘pincha tarmoq ichidagi va
tarmoqlararo raqobat tarzida tasniflanadi.
Tarmoq ichidagi raqobat — bu bir tarmoqda faoliyat yurituvchi korxonalar
o‘rtasida foyda olish, xarajatlarni kamaytirish va bozor ulushini kengaytirish uchun
olib boriladigan iqtisodiy kurashdir. Bunday raqobat shakli odatda bir xil turdagi
mahsulot ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida yuzaga keladi.
Masalan, non mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar o‘zaro raqobatlashib,
iste’molchi uchun eng sifatli va arzon mahsulot taklif etishga harakat qiladilar.
Natijada bozorda mahsulot sifati oshadi, narxlar barqarorlashadi va ishlab
chiqarish samaradorligi ortadi.
Tarmoq ichidagi raqobatning asosiy iqtisodiy xususiyati shundan iboratki, u
tovarlarning ijtimoiy qiymatini aniqlaydi. Ya’ni, tarmoqdagi barcha korxonalar
o‘rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan tovar narxiga mos narxni shakllantiradi.
14

Texnik darajasi yuqori va mehnat unumdorligi yaxshi bo‘lgan korxonalar esa
o‘rtachadan yuqori foyda oladi, boshqalari esa zarar ko‘rishi mumkin.
Tarmoqlararo raqobat esa turli tarmoqlarda faoliyat yurituvchi korxonalar
o‘rtasida olib boriladi. Uning mohiyati — kapitalni eng yuqori foyda keltiradigan
sohalarga yo‘naltirishdir.
Masalan, agar kimyo sanoatida foyda normasi to‘qimachilikka nisbatan yuqori
bo‘lsa, kapital egalarining yangi investitsiyalari aynan kimyo tarmog‘iga
yo‘naltiriladi. Natijada bu sohada ishlab chiqarish hajmi ortadi, taklif ko‘payadi va
foyda normasi muvozanat holatiga keladi.
Tarmoqlararo raqobat iqtisodiyotda kapitalning muvozanatli taqsimlanish
mexanizmini shakllantiradi. Bu jarayon “teng kapital uchun teng foyda”
qonuniyatiga asoslanadi. Ya’ni, kapital qaerga sarflanishidan qat’i nazar, u bir xil
o‘rtacha foyda normasini olishga intiladi.
2.2. Sof raqobat, monopoliya, monopolistik raqobat va oligopoliya
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan sari raqobat shakllari murakkablashib boradi.
Iqtisodiyot nazariyasida to‘rt asosiy raqobat modeli mavjud: sof raqobat , sof
monopoliya , monopolistik raqobat va oligopoliya .
15

Sof raqobat
Sof raqobat sharoitida bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud
bo‘ladi. Ularning hech biri narxga mustaqil ta’sir o‘tkazolmaydi, chunki har bir
korxonaning ishlab chiqarish hajmi bozor hajmiga nisbatan juda kichikdir.
Sof raqobatning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
 Bozorga kirish va undan chiqish to‘liq erkindir;
 Mahsulotlar bir xil (gomogen) bo‘ladi;
 Sotuvchi va xaridorlar bozor haqidagi ma’lumotlarga to‘liq ega;
 Narxlar talab va taklif asosida erkin belgilanadi.
Sof raqobatli bozorlarda narx “bozor narxi” deb ataladi va u muvozanat holatini
ifodalaydi. Bunday sharoitda korxonalar faqat ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish va texnologiyani yangilash orqali raqobat ustunligiga erisha oladilar.
Sof monopoliya
Sof monopoliya sharoitida bozorni bitta korxona nazorat qiladi. U ishlab
chiqarishni, narxni va taklif hajmini mustaqil belgilaydi. Monopolistlar bozorda
raqobatchilar yo‘qligidan foydalanib, o‘z foydasini maksimal darajada oshirishga
intiladilar.
Monopoliyaning paydo bo‘lish sabablari quyidagilardir:
 tabiiy monopoliya (energetika, transport, aloqa tarmoqlari);
 huquqiy monopoliya (patent, litsenziya);
 iqtisodiy yoki sun’iy monopoliya (birlashmalar, kartellar, tröstlar orqali).
Sof monopoliya iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi, chunki raqobatning yo‘qligi
ishlab chiqaruvchini takomillashishga undamaydi. Shu bois aksariyat davlatlarda
monopoliyalar faoliyati maxsus qonunlar bilan cheklanadi.
Monopolistik raqobat
Monopolistik raqobat — bu ko‘plab sotuvchilar faoliyat yuritadigan, lekin ularning
mahsulotlari bir-biridan sifat, dizayn, servis yoki brend jihatidan farq qiladigan
bozor shaklidir.
16

Masalan, kiyim-kechak, mobil telefonlar yoki oziq-ovqat brendlari bozori
monopolistik raqobat sharoitiga misol bo‘ladi. Har bir ishlab chiqaruvchi o‘z
mahsulotining noyob jihatlari orqali xaridorlarni jalb etadi.
Bu turdagi raqobatda reklama, brend imidji va servis xizmatlari katta rol o‘ynaydi.
Natijada narx bilan emas, balki mahsulotning sifati va innovatsiyasi bilan kurash
kuchayadi.
Oligopoliya
Oligopoliya sharoitida bozorda bir nechta yirik korxona hukmronlik qiladi.
Masalan, avtomobil sanoati, mobil aloqa yoki aviatsiya tarmog‘ida bir nechta yirik
kompaniyalar raqobatlashadi.
Oligopoliyada korxonalar o‘zaro kelishuvga borish yoki “narxlar jangi” orqali
raqiblarini siqib chiqarishga harakat qilishlari mumkin. Shuning uchun davlat bu
turdagi bozorlarda ham raqobatni tartibga soladi.
Umuman olganda, bu to‘rtta model bozor iqtisodiyotining turli bosqichlarini
ifodalaydi. Raqobatning sof shakllaridan monopolistik shakllariga o‘tish jarayoni
iqtisodiyotning murakkablashuvi va kapitalning markazlashuvi bilan bevosita
bog‘liqdir.
2.3. Narxli va narxsiz raqobat usullari
Raqobat kurashida korxonalar turli usullardan foydalanadilar. Umuman
olganda, ularni narxli raqobat va narxsiz raqobat turlariga ajratish mumkin.
17

Narxli raqobat
Narxli raqobatda kurashning asosiy vositasi — mahsulot narxini pasaytirishdir.
Ishlab chiqaruvchilar raqiblariga nisbatan pastroq narx belgilash orqali ko‘proq
xaridor jalb etadilar.
Buning eng keng tarqalgan shakli — **narxlar jangi**dir. Unda firmalar o‘z
mahsulotlari narxini vaqtincha pasaytirib, raqiblarini bozordan siqib chiqarishga
intiladilar. Biroq uzoq muddatda bunday usul foyda darajasining pasayishiga olib
keladi, shuning uchun uni faqat texnologik ustunlikka ega firmalar qo‘llay oladi.
Narxli raqobatning yana bir ko‘rinishi — demping siyosati dir. Bu usulda
korxonalar o‘z tovarlarini xorijiy bozorlarda ichki narxdan ham past narxda
sotadilar. Maqsad — yangi bozorga kirish, raqiblarni siqib chiqarish va bozorda
mustahkam o‘rin egallashdir.
Narx yordamida raqobatlashishning boshqa shakllariga chegirmalar, imtiyozli
narxlar, bonusli sotuvlar va tovarlarni muddatli to‘lovga berish tizimlari kiradi.
Narxsiz raqobat
Narxsiz raqobatda asosiy e’tibor narxdan ko‘ra mahsulotning sifati, dizayni, texnik
yangiliklari, servis xizmati, reklama va marketing strategiyalariga qaratiladi.
Narxsiz raqobatning quyidagi usullari keng tarqalgan:
18

1. Mahsulot sifatini oshirish – ishlab chiqaruvchilar yangi texnologiyalarni
joriy etish orqali tovarni yanada sifatli va ishonchli qiladi.
2. Servis xizmatlarini kengaytirish – sotilgan mahsulotga kafolat, bepul
texnik xizmat yoki qayta yetkazib berish imkoniyatini yaratish.
3. Brendlash va reklama – mahsulot imidjini shakllantirish, iste’molchida
ishonch uyg‘otish.
4. Marketing strategiyalari – bozor segmentatsiyasi, talabni o‘rganish,
iste’molchilar xohishlariga mos taklif yaratish.
5. Innovatsion yangiliklar – yangi turdagi mahsulot ishlab chiqish, dizayn va
funksiyalarni yangilash.
Hozirgi zamonaviy iqtisodiyotda narxsiz raqobat narxli raqobatdan ustun ahamiyat
kasb etmoqda. Chunki global bozor sharoitida narxni pasaytirishdan ko‘ra,
iste’molchining ishonchini qozonish va brend qadriyatini yaratish ko‘proq natija
beradi.
Narxsiz raqobatning muhim ustunliklari:
 foyda darajasini pasaytirmasdan raqobatlashish imkonini beradi;
 mahsulotga barqaror talab yaratadi;
 korxona imijini oshiradi va uzoq muddatli rivojlanish kafolatini ta’minlaydi.
Narxsiz raqobatni muvaffaqiyatli olib borish uchun korxona marketing
tadqiqotlariga, innovatsion texnologiyalarga va iste’molchi ehtiyojlarini
o‘rganishga katta e’tibor qaratishi lozim.
R aqobat kurashining shakllari va usullari iqtisodiy jarayonlarning muhim qismi
bo‘lib, ular bozor mexanizmining harakatini belgilaydi. Raqobatning tarmoq
ichidagi va tarmoqlararo shakllari kapitalning oqilona taqsimlanishini ta’minlasa,
narxli va narxsiz raqobat usullari korxonalarning bozor strategiyasini belgilaydi.
Shu bois har bir tadbirkor, ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi subyekt
raqobat usullarini to‘g‘ri tanlash orqali bozor iqtisodiyotida muvaffaqiyatga
erishadi.
Raqobat kurashining shakllari va usullarini chuqur tahlil qilish
19

Raqobat jarayoni har qanday bozor iqtisodiyotining markaziy elementi sifatida
ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va davlat o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning eng
muhim shaklini ifodalaydi. U iqtisodiy faoliyatning barcha bosqichlarida — ishlab
chiqarishdan tortib, taqsimot va iste’mol jarayonlarigacha bo‘lgan tizimda
namoyon bo‘ladi. Raqobatning shakllari va usullarini tahlil qilish uning
iqtisodiyotdagi roli va ijtimoiy natijalarini to‘liq tushunish imkonini beradi.
Raqobatning tarixiy shakllari ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishi bilan
doimiy o‘zgarib borgan. Dastlabki bosqichda — XIX asrda, sof raqobat shakli
ustun bo‘lgan, chunki bozorda ko‘plab mayda ishlab chiqaruvchilar faoliyat
yuritgan, mahsulotlar bir xil va texnologiyalar oddiy edi.
XX asrning o‘rtalariga kelib, sanoatning rivojlanishi natijasida kapital
konsentratsiyasi kuchaydi, yirik korporatsiyalar paydo bo‘ldi. Shu bilan birga,
raqobatning yangi ko‘rinishlari — oligopoliya va monopolistik raqobat
shakllandi. Bu jarayon iqtisodiy tarixda “bozorning institutsional
transformatsiyasi” deb ataladi.
Zamonaviy davrda raqobat nafaqat ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi narxlar
kurashi bilan, balki texnologiya, servis, brend qadriyati va innovatsiya orqali
ham amalga oshmoqda. Bu holat raqobatning “narxsiz” bosqichga o‘tganini
anglatadi.
Raqobatning evolyutsiyasi asosan to‘rt bosqichda kechadi:
1. An’anaviy bosqich — tovar ishlab chiqarishning boshlanish davri (XIX asr
o‘rtalari).
2. Sanoat bosqichi — kapital konsentratsiyasi, kartellar, tröstlar davri.
3. Postindustrial bosqich — xizmat ko‘rsatish, reklama va brendlash
kuchaygan davr (XX asr oxiri).
4. Innovatsion bosqich — raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt asosidagi
raqobat (XXI asr).
Masalan, hozirda dunyoda eng keskin raqobat texnologiya va ma’lumotlar
iqtisodiyotida kechmoqda. Apple, Google, Samsung, Huawei kabi kompaniyalar
20

narx bilan emas, balki innovatsion yechimlar, dizayn va servis sifati orqali
ustunlikka erishmoqda.
Raqobat har bir tarmoqda o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Uni
quyidagicha tasniflash mumkin:
1. Ishlab chiqarish tarmoqlarida — ishlab chiqaruvchilar texnologiya, ishlab
chiqarish xarajatlari, xom ashyo sifati, mehnat unumdorligi orqali
raqobatlashadilar.
2. Xizmat ko‘rsatish sohasida — raqobatning asosiy omillari servis sifati,
qulaylik, mijoz bilan aloqa, kafolat tizimi hisoblanadi.
3. Moliyaviy sektorda — raqobat kredit stavkalari, xizmat tezligi, ishonchlilik
darajasi va onlayn xizmat sifati bilan belgilanadi.
4. Raqamli iqtisodiyotda — asosiy raqobat ma’lumot bazalari, dasturiy
mahsulotlar, foydalanuvchi ishonchi va texnologik innovatsiyalar bilan
bog‘liq.
Masalan, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bank sektori da raqobat kuchaydi.
Hozirda 30 dan ortiq tijorat banklari aholiga xizmat ko‘rsatmoqda, ularning har biri
mobil ilovalar, cashback tizimlari va onlayn kredit xizmatlari orqali farqlanishga
harakat qilmoqda. Shu orqali narxsiz raqobatning amaliy shakli shakllanmoqda.
Raqobat usullari orasida narxli raqobat bozor muvozanatini shakllantiruvchi
asosiy vosita sifatida tarixan shakllangan. Ammo zamonaviy iqtisodiyotda narxli
raqobat o‘z o‘rnini narxsiz raqobatga bo‘shatmoqda.
Narxli raqobat mexanizmi
Narxli raqobatda firmalar narxni pasaytirish orqali bozor ulushini oshirishga
harakat qiladi. Biroq bu strategiya qisqa muddatli natija beradi, chunki uzoq
muddatda foyda kamayadi. Shu bois narxli raqobat ko‘pincha demping siyosati ,
chegirmalar yoki mavsumiy narx o‘zgarishlari orqali amalga oshiriladi.
Narxli raqobatning iqtisodiy samarasi faqat ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish bilan birga bo‘lgandagina ijobiy natija beradi. Masalan, ishlab
chiqarish texnologiyasini avtomatlashtirish orqali tannarxni pasaytirish narxni
tushirish imkonini beradi, lekin foydani saqlab qoladi.
21

Narxsiz raqobat mexanizmi
Narxsiz raqobatning asosiy ustunligi — u korxonaning foyda darajasini
kamaytirmasdan, iste’molchi ishonchini oshirish imkonini beradi. Bu usul quyidagi
mexanizmlar orqali amalga oshiriladi:
 Brend strategiyasi — korxona o‘z imidjini yaratadi (masalan, “Artel”,
“Pepsi”, “Samsung” brendlari).
 Servis tizimi — kafolatli xizmat, bepul yetkazib berish, qulay to‘lov tizimi.
 Innovatsiya — yangi mahsulot dizayni, funksional yaxshilanishlar.
 Marketing va reklama — iste’molchining ongida mahsulotga nisbatan
ijobiy imij shakllantirish.
Narxsiz raqobat ko‘proq monopolistik raqobat sharoitida kuchayadi, chunki
mahsulotlar o‘xshash bo‘lsa-da, ularning sifati va brend imidji farqlanadi.
Zamonaviy korporatsiyalar raqobatda muvaffaqiyat qozonish uchun turli
strategiyalardan foydalanadilar. Eng mashhurlari quyidagilardir:
1. Xarajatlar bo‘yicha yetakchilik strategiyasi — ishlab chiqarish
xarajatlarini minimumga tushirib, bozorda past narx orqali ustunlikka
erishish. Masalan, “Walmart” kompaniyasi bu strategiya orqali dunyoda eng
yirik chakana savdo tarmog‘iga aylandi.
2. Mahsulot differensiallashuvi strategiyasi — mahsulotni noyob qilish,
raqibnikidan farqini kuchaytirish. “Apple” kompaniyasi bu strategiyaning
eng muvaffaqiyatli namunasi hisoblanadi.
3. Fokus strategiyasi — muayyan segmentda ixtisoslashish, kichik lekin
barqaror bozorni egallash. Masalan, “Tesla” dastlab faqat yuqori daromadli
mijozlarga mo‘ljallangan premium elektromobillar ishlab chiqardi.
Bu strategiyalar O‘zbekiston korxonalari uchun ham dolzarb. Ayniqsa, eksportga
yo‘naltirilgan sanoat tarmoqlarida (to‘qimachilik, oziq-ovqat, qurilish materiallari)
raqobat strategiyasini to‘g‘ri tanlash korxonaning barqaror rivojlanishiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Raqobat faqat iqtisodiy jarayon emas, balki ijtimoiy-psixologik hodisadir. U
jamiyatda mehnat madaniyatini, tashabbuskorlikni, yangilikka intilish ruhini
22

shakllantiradi. Raqobat mavjud bo‘lmagan joyda turg‘unlik, loqaydlik va iqtisodiy
passivlik yuzaga keladi.
Ijtimoiy jihatdan raqobat quyidagi natijalarga olib keladi:
 ishchi kuchining malakasi va mehnat unumdorligi ortadi;
 yangi ish o‘rinlari yaratiladi;
 iste’molchilar tanlov imkoniyatiga ega bo‘ladi;
 innovatsion faoliyat kuchayadi.
Psixologik jihatdan esa raqobat insonni ijodkorlikka, tashabbuskorlikka, maqsadga
intilish va o‘z ustida ishlashga undaydi. Shu sababli, rivojlangan mamlakatlarda
raqobat “sog‘lom ijtimoiy qadriyat” sifatida targ‘ib qilinadi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston bozorida raqobatning yangi usullari keng
qo‘llanilmoqda. Misol uchun:
 Raqamli marketing orqali reklama va savdo samaradorligi oshirilmoqda;
 Servis raqobati — elektron to‘lov, onlayn buyurtma va tezkor yetkazib
berish tizimlari jadal rivojlanmoqda;
 Brendlash — “UzAuto Motors”, “Artel”, “Makro”, “Korzinka” kabi
kompaniyalar o‘z brendlarini xalqaro darajada tanitmoqda;
 Innovatsion xizmatlar — “Payme”, “Click”, “Apelsin” kabi to‘lov tizimlari
narxsiz raqobatning eng samarali misolidir.
Bu holatlar shuni ko‘rsatadiki, mamlakatda narxli raqobat asta-sekin ikkinchi
o‘ringa o‘tayapti, asosiy ustunlik — servis, texnologiya va ishonchda.
Raqobat iqtisodiy xavfsizlik bilan chambarchas bog‘liqdir. Sog‘lom raqobat
bo‘lmagan joyda monopoliyalar paydo bo‘ladi, bu esa narxlarning o‘sishi,
resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishi va iqtisodiy barqarorlikning buzilishiga olib
keladi. Shu bois har bir mamlakatda raqobat siyosati — iqtisodiy xavfsizlikning
tarkibiy qismidir.
O‘zbekiston sharoitida bu jarayon 2019-yildan boshlab yangi bosqichga chiqdi.
Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi tashkil etildi, monopol narxlar monitoringi
joriy qilindi, davlat xaridlari tizimi ochiq elektron tenderlarga o‘tkazildi. Natijada
23

iqtisodiy xavfsizlik kuchaydi, korrupsiya xavfi kamaydi va biznes muhiti
yaxshilandi.
Bugungi global iqtisodiyotda raqobat nafaqat milliy darajada, balki xalqaro
maydonda ham kechadi. Jahon savdo tashkiloti (JST)ning asosiy tamoyillaridan
biri — adolatli raqobatni ta’minlash dir.
O‘zbekiston JSTga a’zolik jarayonida milliy bozorni erkinlashtirish, bojxona
to‘siqlarini kamaytirish va import-eksport siyosatini soddalashtirish orqali raqobat
muhitini kuchaytirmoqda. Bu jarayon ishlab chiqaruvchilarni sifatni oshirishga,
mahsulotni xalqaro standartlarga moslashtirishga majbur qilmoqda.
Misol uchun, to‘qimachilik sohasida “O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasi 2023-
yilda eksport hajmini 3 mlrd dollardan oshirdi. Bu natijaga narxsiz raqobat —
dizayn, ekologik tozalik va sifat sertifikatlari orqali erishildi.
Raqobat kurashining shakllari va usullari iqtisodiyotning rivojlanish
bosqichiga qarab o‘zgaradi. Zamonaviy sharoitda:
 tarmoq ichidagi raqobat — mahsulot qiymatini aniqlaydi;
 tarmoqlararo raqobat — kapitalning oqimini belgilaydi;
 narxli raqobat — qisqa muddatli ustunlikni beradi;
 narxsiz raqobat — uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlaydi.
Har bir iqtisodiyot uchun muhim vazifa — raqobatning barcha shakllarini
uyg‘unlashtirish, sog‘lom biznes muhitini shakllantirish va monopoliyalarning
ta’sirini kamaytirishdir.
III BOB. O‘ZBEKISTONDA RAQOBAT MUHITINING SHAKLLANISHI
VA RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI
3.1. O‘zbekistonda raqobat siyosatining shakllanish bosqichlari
24

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, markazlashgan reja
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni boshlangan bo‘lib, bu
jarayonning ajralmas tarkibiy qismi — raqobatchilik muhitini shakllantirishdir.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida barcha ishlab chiqarish resurslari va
narxlar davlat tomonidan qat’iy tartibga solingan, natijada iqtisodiy subyektlar
o‘rtasida haqiqiy raqobat mavjud emas edi. Mustaqillikdan so‘ng iqtisodiy
islohotlarning birinchi bosqichida asosiy e’tibor xususiy mulkchilikni
rivojlantirish, erkin tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yish va raqobat uchun zarur
huquqiy asoslarni yaratishga qaratildi.
Raqobat siyosatining shakllanish jarayoni shartli ravishda quyidagi bosqichlarga
bo‘linadi:
1. 1991–2000-yillar — Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning boshlang‘ich
bosqichi.
Bu davrda davlat iqtisodiyotdagi ishtirokini kamaytirish, davlat mulkini
xususiylashtirish va mustaqil tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga
kirishdi. 1992-yilda qabul qilingan “Monopol faoliyatni cheklash
to‘g‘risida”gi qonun raqobatni huquqiy jihatdan kafolatlovchi birinchi hujjat
bo‘ldi.
2. 2001–2016-yillar — Raqobatchilik muhitini kengaytirish bosqichi.
Bu davrda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash,
litsenziyalash va ruxsat berish tartiblarini soddalashtirish, soliq yukini
kamaytirish orqali raqobat uchun qulay shart-sharoit yaratildi. 2012-yilda
esa “Raqobat to‘g‘risida”gi yangi qonun qabul qilinib, u raqobat siyosatining
zamonaviy mexanizmlarini belgilab berdi.
3. 2017-yildan hozirgacha — Raqobat siyosatini modernizatsiya qilish
davri.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev rahbarligida iqtisodiyotni liberallashtirish,
davlat korxonalari sonini kamaytirish, raqobatbardosh muhitni kuchaytirish
bo‘yicha tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2019-yilda
25

Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
qo‘mitasi tashkil etildi.
Raqobat siyosatining bu bosqichlari O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining
mustahkam poydevorini yaratdi, tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida sog‘lom
raqobatni shakllantirishga xizmat qildi.
3.2. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va tartibga solish mexanizmlari
Bozor iqtisodiyoti barqaror ishlashi uchun monopoliyalar ustidan davlat
nazorati muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasida bu yo‘nalishda
bir qator huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, ular raqobatni himoya
qilishning asosiy tayanchi hisoblanadi.
Asosiy normativ-huquqiy hujjatlar:
 “Monopol faoliyatni cheklash to‘g‘risida”gi qonun (1992-yil 27-avgust)
— bu hujjat respublikada monopol faoliyatni cheklash, raqobatchilikni
rivojlantirish va iste’molchilar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan
dastlabki qonun bo‘ldi.
 “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun (2012-yil 6-yanvar, yangi tahrirda) —
unda tovar va moliya bozorlarida raqobatni himoya qilishning asosiy
mexanizmlari, monopollarning bozor ustunligini suiiste’mol qilishiga qarshi
choralar belgilangan.
 Prezident farmonlari va hukumat qarorlari — raqobatni rivojlantirish,
davlat ishtirokidagi korxonalarni optimallashtirish, davlat-xususiy sheriklik
mexanizmlarini kengaytirish, shaffof litsenziyalash tizimini joriy etishga
qaratilgan hujjatlar.
Raqobatni tartibga solishning amaliy mexanizmlari quyidagilardan iborat:
1. Monopol narxlarning oldini olish – mahsulot va xizmatlar narxini sun’iy
ravishda oshirish yoki kamaytirish holatlarini aniqlash;
2. Bozorga kirish imkonini ta’minlash – yangi korxonalarning paydo
bo‘lishiga to‘sqinlik qiluvchi cheklovlarni bartaraf etish;
3. Konsentratsiyani nazorat qilish – yirik korporatsiyalar birlashmalarini,
aksiyalarni qo‘shib olishni davlat nazoratiga olish;
26

4. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish – sifatsiz mahsulot, yolg‘on
reklama, g‘irrom savdo amaliyotlariga qarshi chora ko‘rish.
O‘zbekiston hukumati raqobatni faqat nazorat qilish emas, balki uni
rag‘batlantirishga ham katta e’tibor qaratmoqda. Raqobatbardosh muhitni
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardir:
 davlat korxonalari ustunligini kamaytirish;
 xususiy sektorni iqtisodiyotning tayanch kuchiga aylantirish;
 shaffof tender va xarid tizimini joriy etish;
 korrupsiya va g‘irrom raqobatga qarshi qat’iy kurash olib borish.
Natijada, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy raqobatning sifati sezilarli
darajada oshdi, eksportga yo‘naltirilgan va innovatsion korxonalar soni ko‘paydi.
3.3. Raqobatni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari
Raqobatni yanada rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining eng muhim
ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Chunki raqobatning kuchayishi ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi, eksport salohiyatini kengaytiradi va aholi farovonligini
ta’minlaydi.
Kelgusi yillarda raqobat siyosatini rivojlantirish quyidagi yo‘nalishlarda davom
ettirilishi ko‘zda tutilmoqda:
1. Monopoliyalarning qisqarishi va davlat ishtirokini kamaytirish.
Davlat korxonalari sonini optimallashtirish, ularni aksiyadorlik jamiyatlariga
aylantirish, raqobat muhitida faoliyat yurituvchi xususiy subyektlarga
imkoniyat yaratish.
2. Sog‘lom raqobat uchun institutsional sharoitni takomillashtirish.
Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining vakolatlarini kengaytirish, davlat
xaridlarida raqobat mexanizmlarini kuchaytirish, raqamli monitoring
tizimlarini joriy etish.
3. Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash va tadbirkorlik madaniyatini
oshirish.
Oliy o‘quv yurtlarida “raqobat iqtisodiyoti” va “antimonopol siyosat”
27

fanlarini chuqur o‘qitish, yoshlar orasida innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-
quvvatlash.
4. Innovatsion va raqamli iqtisodiyotda raqobatni kuchaytirish.
Elektron tijorat, IT-xizmatlar, startap loyihalar sohasida erkin raqobat
muhitini yaratish; raqamli texnologiyalar orqali bozor shaffofligini
ta’minlash.
5. Xalqaro integratsiya va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlash.
O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish jarayoni
doirasida xalqaro raqobat standartlariga mos siyosat yuritish, eksportchilarga
teng sharoit yaratish.
Shuningdek, 2022-yilda qabul qilingan “Yangi O‘zbekistonni taraqqiyot
strategiyasi – 2022–2026” hujjatida raqobatni kuchaytirish, xususiy sektor ulushini
oshirish, narxlarni erkinlashtirish va monopoliyalashuvni kamaytirish bo‘yicha
aniq maqsadlar belgilangan.
Raqobatning kuchayishi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlikka ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Chunki u mehnat unumdorligini oshiradi, ish o‘rinlarini
ko‘paytiradi, yangi texnologiyalarni joriy etish orqali aholi hayot sifatini
yaxshilaydi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilik
tubdan isloh qilinmoqda. Qonunchilikning takomillashuvi nafaqat yuridik
normalarni yangilash, balki raqobatni himoya qiluvchi amaliy mexanizmlarni joriy
etish orqali ham namoyon bo‘lmoqda.
2020–2024-yillar oralig‘ida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri —
“Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida”gi Prezident farmoni (PF–5635, 2019-yil
21-yanvar). Ushbu qo‘mita monopol narxlarni aniqlash, bozor konsentratsiyasini
tahlil qilish, soxta tenderlar va g‘irrom raqobat holatlarini tekshirish vakolatiga ega
bo‘ldi.
28

Qo‘mita faoliyati natijasida 2023-yilda 400 dan ortiq bozor tahlillari o‘tkazildi, 70
dan ortiq korxonalarga nisbatan monopollik faoliyat uchun chora ko‘rildi, 50 mlrd
so‘mdan ortiq noqonuniy daromadlar davlat byudjetiga undirilgan.
Shuningdek, 2022-yilda “ Monopoliyaga qarshi siyosatni takomillashtirish
konsepsiyasi ” ishlab chiqildi. Unda quyidagi yo‘nalishlar belgilangan:
 davlat ishtirokidagi korxonalarning bozor ulushini kamaytirish;
 erkin narx shakllanishini ta’minlash;
 monopol tahlil metodologiyasini xalqaro standartlarga moslashtirish;
 “soxta raqobat” holatlarining oldini olish uchun raqamli monitoring tizimini
joriy etish.
Bu islohotlar O‘zbekistonda raqobatni nafaqat nazariy, balki amaliy siyosat
darajasida mustahkamladi.
Davlat raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi asosiy institutlardan biridir. U sog‘lom
raqobatni ta’minlash uchun huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy sharoit yaratadi.
Raqobatni rivojlantirish davlat siyosatining ajralmas tarkibi sifatida quyidagi
yo‘nalishlarda amalga oshirilmoqda:
1. Huquqiy muhitni yaratish. Monopoliyaga qarshi qonunlar, litsenziyalash
va tender tartiblarini soddalashtirish, korrupsiyani kamaytirish orqali
tadbirkorlik faoliyati uchun barqaror huquqiy asos yaratilmoqda.
2. Institutsional tizimni mustahkamlash. Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi,
Savdo-sanoat palatasi, Iqtisodiyot vazirligi, Soliq qo‘mitasi va Markaziy
bank o‘rtasida ma’lumot almashish tizimi joriy qilinib, raqobat monitoringi
kuchaytirildi.
3. Davlat korxonalari faoliyatini qisqartirish. 2017–2023-yillar davomida
500 dan ortiq yirik davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi. Bu
bozor iqtisodiyotida raqobat subyektlari sonining ortishiga va resurslarning
samarali taqsimlanishiga olib keldi.
4. Narxlarni erkinlashtirish siyosati. Energetika, yoqilg‘i, transport va
kommunal xizmatlar sohalarida narxlarni bosqichma-bosqich bozor
mexanizmlariga o‘tkazish raqobatni rag‘batlantirdi.
29

5. Davlat-xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlarining kengayishi.
So‘nggi besh yilda 200 dan ortiq DXSh loyihalari amalga oshirildi. Bu
jarayon davlat monopoliyasini kamaytirish va xususiy sektorga kirish
imkonini yaratish orqali sog‘lom raqobatni kuchaytirmoqda.
Davlatning raqobatni qo‘llab-quvvatlashdagi roli o‘zining samarali natijalarini
berayotgani xalqaro baholarda ham tasdiqlanmoqda. Masalan, Jahon bankining
“ Doing Business ” reytingida O‘zbekiston 2022-yilda “Biznesni boshlash”
ko‘rsatkichi bo‘yicha 69-o‘ringa ko‘tarildi.
Raqobat siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirishda xalqaro tajriba katta
ahamiyatga ega. O‘zbekiston bir qator rivojlangan mamlakatlar modeli asosida o‘z
qonunchilik tizimini takomillashtirmoqda.
AQSh tajribasi
AQShda raqobatni himoya qiluvchi asosiy qonun — Sherman Act (1890) bo‘lib,
u monopoliyalarni va narx kelishuvlarini qat’iyan man etadi. Bu qonun asosida
“Standard Oil” va “AT&T” kabi yirik kompaniyalar bo‘linib, sog‘lom raqobat
tiklangan. O‘zbekiston ham so‘nggi yillarda shunga o‘xshash — yirik davlat
korxonalarini restrukturizatsiya qilish siyosatini yuritmoqda.
Yevropa Ittifoqi tajribasi
Yevropa Ittifoqida raqobat siyosati umumiy bozor tamoyillariga asoslangan.
Yevrokomissiya monopoliyalashuv, subsidiya, kartel kelishuvlarini qat’iy nazorat
qiladi. 2023-yilda Yevropa Komissiyasi 20 dan ortiq yirik korporatsiyani (shu
jumladan, “Google” va “Amazon”) raqobatni buzganlik uchun jarimaga tortdi.
O‘zbekiston Raqobat qo‘mitasi ham aynan Yevropa modeliga asoslangan jarima
tizimini joriy etish ustida ishlamoqda.
Janubiy Koreya tajribasi
Janubiy Koreyada raqobat siyosati “KFTC — Fair Trade Commission” tomonidan
amalga oshiriladi. U nafaqat monopoliyaga qarshi kurashadi, balki narxlar
shaffofligini, reklama halolligini, iste’molchilar manfaatini himoya qiladi.
O‘zbekiston hozirda ana shu yo‘nalishda — raqobatni iste’molchi huquqlari bilan
integratsiyalashgan tizimda olib borishni boshladi.
30

O‘zbekiston iqtisodiy siyosatida raqobatni yanada kuchaytirish 2022–2026-
yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”da alohida
yo‘nalish sifatida belgilangan. Ushbu yo‘nalishlar quyidagicha guruhlanadi:
1. Davlat ishtirokidagi korxonalar ulushini kamaytirish. Strategiyaga ko‘ra,
2026-yilgacha iqtisodiyotdagi davlat ulushi 40 foizdan 25 foizgacha
qisqartiriladi. Bu xususiy sektor uchun bozorga kirish imkoniyatlarini
kengaytiradi.
2. Monopol tarmoqlarda raqamli monitoring tizimlarini joriy etish.
Energetika, gaz ta’minoti, transport va telekommunikatsiya sohalarida narx
shakllanishi, ishlab chiqarish hajmi va iste’mol tahlili onlayn platformalarda
kuzatiladi.
3. Tadbirkorlikni rivojlantirish orqali raqobatni kengaytirish. “Har bir oila
— tadbirkor” dasturi, “Yoshlar – kelajagimiz” loyihasi va “Ayollar daftari”
kabi dasturlar minglab yangi tadbirkorlarni bozorga olib chiqmoqda.
4. Eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash.
Raqobatning xalqaro bosqichiga chiqish uchun eksportchi korxonalarga
soliq va bojxona imtiyozlari berilmoqda. 2024-yilda eksport hajmi 25 mlrd
AQSh dollaridan oshdi.
5. Raqamli iqtisodiyot va innovatsion raqobat. “Digital Uzbekistan – 2030”
strategiyasi doirasida IT-startaplar, onlayn to‘lov tizimlari va elektron savdo
platformalari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash raqobatning yangi shaklini —
raqamli raqobatni shakllantirmoqda.
6. Hududiy raqobat siyosatini kuchaytirish. Har bir viloyatning o‘z iqtisodiy
resurslari, klasterlari va sanoat zonalari asosida raqobat siyosati ishlab
chiqilmoqda. Masalan, Farg‘ona vodiysida to‘qimachilik klasterlari,
Navoiyda kimyo va metallurgiya zonalari, Buxoroda turizm industriyasi
rivojlanmoqda.
Raqobat faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy natijalarni ham yuzaga keltiradi. U
quyidagi sohalarda sezilarli o‘zgarishlarni ta’minlaydi:
31

 Ish o‘rinlari : yangi korxonalar paydo bo‘lishi bilan bandlik darajasi oshadi.
2024-yilda O‘zbekistonda 500 mingdan ortiq yangi ish o‘rni yaratilgan.
 Daromadlar : raqobat mehnat unumdorligini oshiradi, bu esa o‘rtacha ish
haqi o‘sishiga olib keladi (so‘nggi 5 yilda 1,8 barobar oshgan).
 Mahsulot sifati : iste’molchi talabi ortib, ishlab chiqaruvchilar sifatsiz
mahsulotni bozorda ushlab turolmaydi.
 Innovatsion faollik : sog‘lom raqobat natijasida 2023-yilda 1200 dan ortiq
yangi patentlar ro‘yxatdan o‘tkazilgan.
Bu jarayonlar iqtisodiy o‘sish bilan bir qatorda ijtimoiy barqarorlikni ham
mustahkamlab, aholi farovonligini oshirmoqda.
O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobatni to‘liq erkinlashtirish yo‘lida bir qator
tizimli muammolar mavjud:
 ayrim tarmoqlarda davlat ishtiroki hanuz yuqori (energetika, transport);
 ayrim hududlarda kichik biznes uchun infratuzilma yetishmaydi;
 “soxta raqobat” (kelishilgan narx siyosati) holatlari mavjud;
 innovatsion tadqiqotlarga investitsiyalar yetarli emas;
 reklama va iste’molchi madaniyati past darajada.
Bu muammolarni hal etish uchun davlat tomonidan raqobatni kuchaytiruvchi
institutlar faoliyatini yanada oshirish, sud-huquq tizimini mustahkamlash va
tadbirkorlikni himoya qilish mexanizmlarini soddalashtirish talab etiladi.
Jahon iqtisodiy forumi (WEF) tomonidan tuzilgan Global Competitiveness
Index – 2023 reytingida O‘zbekiston 140 mamlakat ichida 73-o‘rinni egalladi. Bu
2018-yilga nisbatan 15 pog‘ona yuqoriga ko‘tarilganini anglatadi.
Eng katta o‘sish quyidagi yo‘nalishlarda qayd etilgan:
 bozorning ochiqligi;
 moliya tizimining barqarorligi;
 biznesni boshlash qulayligi;
 davlat tartibga solishining shaffofligi.
Bu natijalar raqobat siyosatining ijobiy ta’sirini xalqaro miqyosda ham tasdiqlaydi.
32

O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobat muhitining shakllanishi uzoq tarixiy va
murakkab jarayon bo‘lib, u bosqichma-bosqich amalga oshirildi. So‘nggi yillarda
bu sohada sezilarli yutuqlarga erishildi:
 xususiy sektor ulushi 80 foizdan oshdi;
 davlat monopoliyalari qisqardi;
 yangi tadbirkorlik tashabbuslari uchun keng imkoniyatlar yaratildi;
 raqamli iqtisodiyotda yangi raqobat shakllari paydo bo‘ldi.
Kelajakda O‘zbekiston uchun asosiy vazifa — raqobatni chuqurlashtirish, narxli va
narxsiz usullarni uyg‘unlashtirish, innovatsiyalarni iqtisodiyotning har bir sohasiga
singdirishdan iborat.
XULOSA
Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida iqtisodiy
rivojlanishning poydevorini tashkil etadi. U korxonalar o‘rtasida samarali kurashni
ta’minlaydi, mahsulot sifati va ishlab chiqarish unumdorligini oshiradi,
resurslardan oqilona foydalanishni rag‘batlantiradi.
O‘rganilgan materiallar shuni ko‘rsatadiki:
 Raqobatning tarmoq ichidagi va tarmoqlararo shakllari kapitalning oqilona
taqsimlanishini ta’minlaydi;
 Sof raqobat, monopoliya, monopolistik raqobat va oligopoliya modellarining
o‘zaro farqlari iqtisodiyotning turli bosqichlarida namoyon bo‘ladi;
 Narxli va narxsiz raqobat usullari korxona strategiyasini belgilovchi eng
muhim omillardir;
 O‘zbekiston Respublikasida raqobatni rivojlantirish siyosati bosqichma-
bosqich amalga oshirilib, hozirda u iqtisodiy siyosatning ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
Kelajakda O‘zbekistonda sog‘lom raqobatni yanada rivojlantirish uchun iqtisodiy
erkinlikni kengaytirish, monopoliyalarning ta’sirini kamaytirish, innovatsiyalarni
qo‘llab-quvvatlash va xalqaro standartlarga mos qonunchilikni yanada
takomillashtirish zarurdir.
33

Shu yo‘l bilan mamlakat iqtisodiyoti barqaror, raqobatbardosh va zamonaviy
yo‘nalishda rivojlanib boradi.
Bugungi globallashuv davrida raqobat har bir mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining
bosh omiliga aylanib bormoqda. Raqobat — bu shunchaki korxonalar o‘rtasidagi
iqtisodiy kurash emas, balki butun iqtisodiy tizimning harakatlantiruvchi kuchidir.
Ayniqsa, O‘zbekiston singari bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda
raqobat siyosatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi milliy rivojlanish strategiyasining
muvaffaqiyatini belgilab beradi.
O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida aniqlanishicha, O‘zbekistonda raqobat
muhitining shakllanishi bosqichma-bosqich, ammo barqaror tarzda kechmoqda.
Mamlakatda so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlar, xususiylashtirish, davlat
korxonalarining restrukturizatsiyasi va bozor mexanizmlarining joriy etilishi
natijasida raqobatning sifat jihatdan yangi shakllari yuzaga keldi.
Eng muhim yutuqlardan biri — monopoliyaga qarshi siyosatning
kuchaytirilgani va Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi faoliyatining
samaradorligidir. Bu institut raqobatni himoya qiluvchi mustaqil organ sifatida
nafaqat nazorat, balki tahlil va profilaktika vazifasini ham bajarmoqda. Shu orqali
iqtisodiyotda adolatli o‘yin qoidalari shakllanmoqda.
Raqobatning kuchayishi natijasida bozor mexanizmlarining ta’siri kengaymoqda.
Korxonalar narx siyosatini erkin belgilay boshladi, iste’molchilar esa mahsulot va
xizmatlarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu esa, o‘z navbatida, sifatni
oshirish, innovatsiyalarni joriy etish va xizmat madaniyatini rivojlantirish
jarayonlarini tezlashtirdi.
Biroq, raqobatning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan bir qator strukturaviy va
institutsional muammolar ham mavjud. Ularning eng asosiysi — ayrim
tarmoqlarda davlat ishtirokining yuqoriligi, resurslar taqsimotida tenglikning
yetarli emasligi, hamda ayrim joylarda “soxta raqobat” holatlarining mavjudligidir.
Bu holatlar ba’zi korxonalar o‘rtasida narx kelishuvlari, tender manipulyatsiyalari
yoki raqamli bozorlarda ma’lumot asimmetriyasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
34

Kelajakda bu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi yo‘nalishlarda chora-
tadbirlar zarur:
1. Institutsional islohotlarni chuqurlashtirish
Raqobat siyosatini amalga oshiruvchi barcha davlat organlari o‘rtasida
muvofiqlashtirilgan faoliyatni yo‘lga qo‘yish zarur. Raqobatni rivojlantirish
qo‘mitasi, Markaziy bank, Soliq qo‘mitasi, Iqtisodiyot va moliya vazirliklari
o‘rtasida yagona “raqamli ma’lumot almashish platformasi” tashkil etilishi
samarali bo‘ladi. Bu tizim korxonalarning bozor ulushini aniqlash, narx
dinamikasini kuzatish va monopol holatlarni erta aniqlash imkonini beradi.
2. Davlat ishtirokidagi korxonalarni transformatsiya qilish
Monopol tarmoqlarda raqobatni kuchaytirish uchun davlat korxonalarini
korporativ boshqaruv tamoyillari asosida qayta tashkil etish muhim. Energetika,
transport, kommunal xizmatlar kabi sohalarda davlat-xususiy sheriklik
mexanizmini kengaytirish raqobatni tabiiy shaklda rivojlantiradi.
3. Innovatsion raqobatni rag‘batlantirish
Zamonaviy iqtisodiyotda innovatsiya — raqobatning asosiy manbai. Shu
sababli ilmiy tadqiqotlarga investitsiyalarni oshirish, startaplar uchun soliq
yengilliklari, grant va venchur fondlarini tashkil etish zarur. Raqamli iqtisodiyot,
sun’iy intellekt, elektron savdo va texnologik xizmatlar bozorida sog‘lom raqobat
yaratilsa, O‘zbekiston iqtisodiyoti sifat jihatidan yangi bosqichga chiqadi.
4. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish tizimini kuchaytirish
Raqobatning eng muhim omillaridan biri — iste’molchi manfaatlaridir. Adolatli
raqobat iste’molchiga sifatli va arzon mahsulotni tanlash imkonini beradi. Shu bois
reklama halolligi, brend ishonchliligi, shikoyatlarni tezkor ko‘rib chiqish tizimi
(masalan, “Consumer.uz” portali) yanada rivojlantirilishi lozim.
5. Hududiy raqobat siyosatini joriy etish
Har bir viloyatning o‘z iqtisodiy salohiyatiga mos raqobat siyosatini ishlab
chiqish kerak. Masalan, Farg‘ona vodiysida to‘qimachilik klasterlari, Toshkent
viloyatida logistika markazlari, Qashqadaryoda kimyo sanoati, Buxoro va
35

Xorazmda turizm klasterlari uchun raqobat muhitini mustahkamlovchi alohida
dasturlar zarur.
6. Raqobat madaniyatini shakllantirish
Raqobatning eng muhim, ammo ko‘p hollarda e’tibordan chetda qoladigan
omili — bu inson omilidir. Tadbirkorlar, menejerlar va mutaxassislar orasida halol
raqobat tamoyillarini singdirish, biznes etikasi va korporativ mas’uliyat
madaniyatini rivojlantirish zarur. Bunda ta’lim tizimi va ommaviy axborot
vositalari muhim rol o‘ynaydi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, raqobat siyosati faqat iqtisodiy o‘sishni emas, balki
ijtimoiy adolatni ham ta’minlaydi. Sog‘lom raqobat mavjud bo‘lgan joyda
monopoliya, korrupsiya va iqtisodiy kamsitishlar kamayadi. Raqobat fuqarolarning
imkoniyatlarini kengaytiradi, iste’molchilar uchun tanlov yaratiladi va tadbirkorlik
ruhini mustahkamlaydi.
Kelajakda O‘zbekiston iqtisodiy siyosati quyidagi strategik maqsadlar ni amalga
oshirishi zarur:
 Bozor iqtisodiyotida davlatning nazorat rolidan ko‘ra, tartibga soluvchi va
kuzatuvchi rolini kuchaytirish;
 Xususiy sektorning ulushini 80–85 foizgacha yetkazish;
 Raqamli transformatsiya orqali narx shaffofligini ta’minlash;
 Monopol tarmoqlarda mustaqil regulyator organlar faoliyatini kengaytirish;
 “Adolatli raqobat indeksi”ni milliy miqyosda joriy etish.
Ushbu yo‘nalishlar amalga oshirilsa, O‘zbekistonning iqtisodiy raqobatbardoshligi
sezilarli darajada ortadi. Shu bilan birga, xalqaro reytinglarda mamlakatning o‘rni
yanada mustahkamlanadi, xorijiy investitsiyalar oqimi oshadi va milliy
iqtisodiyotning barqaror o‘sish sur’atlari ta’minlanadi.
Raqobat — iqtisodiyotning yuragi, taraqqiyotning dvigateli, farovonlikning
kafolati.
O‘zbekiston bu haqiqatni anglab, so‘nggi yillarda raqobat siyosatini strategik
ustuvor yo‘nalish sifatida belgiladi. Natijada:
 yangi iqtisodiy institutlar shakllandi;
36

 tadbirkorlik muhiti erkinlashdi;
 eksport salohiyati ortdi;
 aholi turmush darajasi yaxshilandi.
Ammo jarayon hali yakuniga yetgani yo‘q. Raqobatning to‘liq samarasi u doimiy
islohotlar , ilmiy tahlillar va fuqarolik mas’uliyati bilan uyg‘unlashgan
taqdirdagina yuzaga chiqadi.
Demak, O‘zbekiston uchun eng muhim vazifa — raqobatni shunchaki iqtisodiy
mexanizm emas, balki milliy taraqqiyot falsafasi sifatida shakllantirishdir.
Shundagina mamlakat jahon bozorida munosib o‘rin egallaydi va barqaror
iqtisodiy yuksalish sari dadil qadam tashlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent,
2019-yil 6-yanvar.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Monopol faoliyatni cheklash to‘g‘risida”gi
Qonuni. – Toshkent, 1992-yil 3-iyul.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent, 2019-yil 11-sentabr.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqobatni rivojlantirish va
iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasini tashkil etish
to‘g‘risida”gi PF–5635-son Farmoni. – 2019-yil 21-yanvar.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bozor iqtisodiyotini yanada
chuqurlashtirish va davlat ishtirokini qisqartirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ–6011-son Qarori. – 2020-yil 27-iyul.
37

7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot
strategiyasi – 2022–2026-yillar” Farmoni. – 2022-yil 28-yanvar.
8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Raqobatni rivojlantirish
konsepsiyasi”ni tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qarori. – 2022-yil 12-mart.
II. Darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar
9. Xo‘jayev S.X. Iqtisodiyot nazariyasi . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.
10. Mamarasulov B.M., Omonov O.O. Bozor iqtisodiyoti asoslari . –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
11. G‘ulomov S., Abdullaeva M. Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: TDIU
nashriyoti, 2022.
12. Islomov A., Sultonov S. Makroiqtisodiyot . – Toshkent: Akademnashr,
2021.
13. Yuldashev F. Raqobat siyosati va antimonopol tartibga solish . –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
14. Bekmurodov A. Davlatning iqtisodiyotdagi roli va raqobat siyosati . –
Toshkent: TDIU, 2020.
15. Karimov A. Tadbirkorlik faoliyati va raqobat muhitini shakllantirish . –
Toshkent: Universitet, 2018.
III. Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar
16. Rahimov D. “O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobat muhitini takomillashtirish
yo‘llari.” // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar jurnali, 2023-yil, №2.
17. Abdullayev Sh. “Raqobat siyosatining zamonaviy tendensiyalari.” // Bozor,
moliya va iqtisodiyot , 2022-yil, №4.
18. Xamidova N. “Narxsiz raqobat va uning O‘zbekiston korxonalari
rivojlanishiga ta’siri.” // TDIU ilmiy axborotnomasi , 2023-yil, №1.
19. O‘rinboyeva L. “Raqobat va innovatsiyalar: integratsion yondashuv.” //
Milliy iqtisodiyot jurnali , 2021-yil, №3.
20. Bozorov J. “Monopoliyaga qarshi qonunchilikning rivojlanish
bosqichlari.” // Huquq va iqtisodiyot , 2020-yil, №5.
38

Raqobat kurashining shakllari va usullari

Sotib olish