Byudjet-soliq sektori va uning tarkibi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	204.0KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	07 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

asadbek asrorov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

111 Sotish

Byudjet-soliq sektori va uning tarkibi

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Byudjet-soliq sektori va uning tarkibi.
Bajardi: 2-kurs IQ22-S-03(A) guruh talabasi Normurodova Dilshoda Nurali qizi

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
1

Reja:
Kirish……………………………………………………………………………3
1. Davlat sektori tushunchasi. davlat operatsiyalarini o‘lchash. davlat
moliyasi statistikasi tizimi …………………………………………………5
2. Daromadlar va xarajatlar tasnifi. Budjet balansi tushunchasi …..13
3. Budjet tahlili. Budjet disbalansini hisoblash. Kamomadni
moliyalashtirish ……………………………………………………………15
4. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi. Daromadlar va xarajatlar
tahlili ……………………………………………………………………….25
Xulosa………………………………………………………………31
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………..32
2

Kirish
Soliq - budjet sohasi va soliq - budjet siyosatidagi o ‘ zgarishlar х o ‘ jalik rivoji va
iqtisodiy siyosatida muhim rol o ‘ ynaydi . Soliq - budjet siyosati yalpi iqtisodiy
resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Pulkredit va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik
darajasi,
inflatsiya sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi.
Soliq sohasi, davlat xarajatlari va qarz olish siyosati ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilar hulqi, mamlakat daromadlari va boyliklarini taqsimlashga ta’sir
ko‘rsatadi. Ko‘pincha makroiqtisodiyotning ichki va tashqi sektorlaridagi jiddiy
disbalans, turli choralarni qo‘llashga qaramasdan, bartaraf qilinmagan budjet
kamomadi sababli kelib chiqadi.
Mamlakatning soliq-budjet sohasidagi umumiy holatiga baho berish, uni
barqarorlashtirish va tizimiy islohotlar bilan birgalikda qarab chiqish uchun budjet
operatsiyalarini hisobga olish va tahlil qilishning asosiy tamoyillari to‘g‘risida
tushuncha bo‘lishi talab qilinadi.
Quyida dastlab, Х VJ tomonidan ishlab chiqilgan ”Davlat moliyasi statistikasi
bo‘yicha ko‘rsatmalar”da (DMS) keltirilgan asosiy tushunchalar keltiriladi. DMS
davlat boshqaruv idoralarinin budjet operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan
ma’lumotlarni х alqaro andozalarga ko‘ra hisobga olish tamoyillari asosida ishlab
chiqilgan. Ushbu tamoyillar daromadlar, xarajatlar, kapitalni jamg‘arish va
moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan davlat operatsiyalarini tahlil qilishda
ko‘mak berish uchun ishlab chiqilgan.
So‘ngra davlat boshqaruv sektoriga tushuncha, davlat idoralari operatsiyalari
hajmini miqdoran o‘lchash, tasniflash va davlat idoralari operatsiyalarini
ifodalashda ishlatiladigan boshqa tushunchalar keltiriladi. Shuningdek, daromadlar
3

va xarajatlar kategoriyalarining asosiy tasnifi keltirilib, odatdagi umumiy balans
tushunchasi muhokama qilinadi.
Mavzuning ikkinchi qismida budjet sohasini tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan
tahliliy х arakterdagi umumiy masalalar ko‘rib chiqiladi. Bunda davlat jamg‘armasi
va investitsiyalari, budjet disbalansini o‘lchashning muqobil usullari, davlat
budjeti kamomadini moliyalashtirishning muqobil usullari va ularning
makroiqtisodiy oqibatlari, soliq-budjet siyosatining barqarorligi kabi masalalarga
alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, davlat daromadlari va xarajatlari
o‘zgarishini baholash usullari chuqur tahlil qilingan.
DMS ko‘rsatmasida davlat boshqaruv idoralarining bir nechta darajalari
aniqlangan: markaziy hukumat, shtat va mintaqa darajasidagi idoralar, mahalliy
idoralar va milliydan yuqori bo‘lgan idoralar.
Ko‘pchilik mamlakat davlat boshqaruv idoralari sektoridagi budjet operatsiyalari
kamida davlat budjetini shakllantiradigan markaziy hukumatni nazarda tutadi.
Biroq, ko‘p mamlakatlarda budjet operatsiyalari bilan mahalliy va mintaqaviy
idoralar ham shug‘ullanadi. Davlat boshqaruv sektori atamasi davlat
boshqaruvining barcha darajalarini qamrab oladi. Davlat boshqaruv sektori va pul-
kredit sektori orasidagi funksiyalarni ajratish maqsadida DMSga ko‘ra ikkala
sektordan davlat bank va pul-kredit operatsiyalari chiqarib tashlangan. Masalan,
pul-kredit boshqaruv idoralarining barcha funksiyalari, bunday operatsiyalarni
qaysi tashkilot bajarishidan qat’i nazar, davlat boshqaruv sektoriga emas, pul-
kredit sohasiga kiritiladi. Pul-kredit va soliq-budjet siyosatlarini ajratish, hamda
pul-kredit va moliya statistikalarini davlat moliyasi statistikasidan ajratish uchun
bu sohalardagi operatsiyalar bir-biridan alohida tahlil qilinishi lozim.
4

1.Davlat sektori tushunchasi. davlat operatsiyalarini o‘lchash. davlat
moliyasi statistikasi tizimi
Davlat sektori – keng ma’noda davlat boshqaruv sektori bo‘lib, unga davlat
boshqaruv sektori va davlat temir va havo yo‘llari yoki davlat kommunal
kor х onalari kabi davlat nomoliyaviy kor х onalar kiritiladi. Markaziy hukumatning
ba’zi daromad va xarajatlari odatda markaziy hukumatning mahalliy idoralar va
davlat kor х onalariga transfertlari va o‘z navbatida davlat kor х onalarining
markaziy hukumatga transfertlarini ifodalaydi. Turli darajadagi davlat
idoralarining yalpi oprerasiyalarini hisob-kitoblarida ”takroriy hisob”ga yo‘l
qo‘ymaslik uchun bunday transfertlar sof holda ko‘rsatilishi kerak. Bu vazifa,
ya’ni turli darajadagi davlat idoralarining hisoblarini saldolash va birlashtirish
jarayoni konsolidatsiya (yig‘ish) deb yuritiladi.
Davlat boshqaruvi idoralarining har bir darajasida budjet, budjetdan tashqari va
ijtimoiy sug‘urta mablag‘lari bilan operatsiyalar bajariladi.
Budjet operatsiyalari ta’rifiga ko‘ra budjet orqali amalga oshiriladi.
Budjetdan tashqari operatsiyalar budjetdan tashqarida amalga oshirilib, majburiy
yig‘imlar hisobiga mablag‘lar to‘plashga va nobozor tovar va х izmatlarni taqdim
qilishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, budjetdan tashqari yo‘l fondi uchun
ko‘pincha yoqilg‘i hisobidan soliqlar yig‘iladi va keyin ular yo‘l х o‘jaligini
saqlashga sarflanadi.
Ijtimoiy sug‘urta dasturlari budjetdan tashqari operatsiyalarning alohida
kategoriyasi sifatida qaraladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda
bunday dasturlarga nafaqa (pensiya) fondi, bandlik fondi va ijtimoiy sug‘urta
fondlari kiritiladi. Bu fondlarda to‘rejagan mablag‘lar hisobidan mehnatga
yaroqsizlik va ijtimoiy nafaqalari to‘lanadi.
5

Davlat boshqaruv idoralari sektori qanday aniqlanishi va ta’riflanishidan qat’i
nazar, ko‘pchilik mamlakatlarda budjetning haqiqatda bajarilishi ko‘pincha davlat
operatsiyalarining hisobida jiddiy kamchiliklarga olib keladi.
Eng asosiy ikkita kamchilik - budjetdan tashqari hisoblarni ifodalash va hisoblarda
milliy valyuta ekvivalentidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bir qancha
mamlakatlarda, ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda,
hukumatlar budjetdan tashqari operatsiyalarda budjetga kiritilishi lozim bo‘lgan
operatsiyalarni ko‘rsatishadi. Budjetdan tashqari fondlarning haddan tashqari
qo‘llanilishi (ayniqsa, ular budjet operatsiyalari bilan konsolidatsiyalashmagan
bo‘lsa) budjet sohasidagi ahvolni buzib ko‘rsatadi va daromadlardan faqat
belgilangan maqsadlardagina foydalanilishi sababli budjet mablag‘larini
boshqarishda qiyinchiliklar tug‘diradi va eng asosiysi – ushbu hisoblarga
tushadigan mablag‘lar xarajati ustidan nazoratning yo‘qotilishiga olib keladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasida budjetdan tashqari hisoblardan foydalanish
faqat ikki holatda, ya’ni trast fondlari (unda nodavlat tizimlarining mablag‘lari
joylashtirilgan bo‘lsa) va bo‘nak yoki oraliq hisoblari (kelgusi to‘lovlar uchun
mablag‘lar joylashtirilgan bo‘lsa) sifatida foydalangandagina asoslangan bo‘ladi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun ko‘pchilik mamlakatlarda budjetdan tashqari
hisoblarni yaratish o‘rniga budjet doirasida alohida hisoblar tuzishadi. Bu esa o‘z
navbatida hukumat tomonidan bunday hisoblar bo‘yicha zarur nazorat va
hisobotlarni tashkil qilish va tekshirishlarni olib borishga imkon beradi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda milliy valyutadagi
ekvivalent hisoblari budjet holatini buzib ko‘rsatilishiga olib keladi. Ushbu
hisoblardagi mablag‘lar х orijiy kreditlar va grantlar hisobiga shakllanadi. Ko‘p
holatlarda ushbu mablag‘lar budjet kamomadini moliyalashtirish va kor х ona va
tashkilotlarni kreditlash (davlat budjeti orqali) maqsadlarida ishlatiladi. Bunday
kreditlar ko‘pincha budjetda hisobga olinmaydi va natijada u parlament nigohidan
chetda qoladi va budjetning umumiy holatini buzib ko‘rsatadi, hamda foiz
stavkalarini subsidiyalanishiga olib keladi. Buzib ko‘rsatilish bu mablag‘lar ”sof
6

kreditlash” deb nomlanadigan budjetda chiziqdan yuqorida moddasida umuman
hisobga olinmaydi va natijada budjet kamomadi kamaytirib ko‘rsatiladi. Undan
tashqari bu ”ekvivalent” hisoblar bo‘yicha olingan va to‘langan foizlar daromadlar
va xarajatlar sifatda ko‘rsatilmaydi. “Ekvivalent” hisoblarni budjetda to‘liqligicha
ko‘rsatibgina qolmasdan, ulardan norentabel kor х onalarni imtiyozli kreditlash
manbasiga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Davlat kor х onalari davlat sektoridan tashqarida deb qaraladi. Davlat tasarrufidagi
ishlab chiqarish bo‘linmalari va ular tomonidan nazorat qilinadigan aksionerlik
sanoat yoki iqtisodiyotning boshqa sektorlariga yirik miqyoslarda tovar va
х izmatlar yyetkazib beradigan tijorat bo‘linmalari tasnifda nomoliyaviy kor х onalar
sektorining davlatga tegishli qismiga kiritiladi. Masalan, davlat temir va havo
yo‘llari, pochta х izmati va milliylashtirilgan yoki hukumat tashkil qilgan
tarmoqlar MHT qoidalariga ko‘ra davlat tasarrufida bo‘lgani bilan nomoliyaviy
korporatsiyalar sektoriga mansub bo‘ladi. Davlat yoki davlat tomonidan nazorat
qilinadigan, joriy, muddatli va jamg‘arma depozitlarini qabul qiladigan,
shuningdek bozorda majburiyatlar qabul qiladigan va moliyaviy aktivlarni sotib
oladigan moliyaviy muassasalar tasniflashda moliyaviy tashkilotlar sektoriga
kiritiladi.
Markaziy bank an’anaga ko‘ra davlat boshqaruv sektoriga emas, balki moliya
sektoriga kiritiladi.
Davlat operatsiyalarini o‘lchash. DMSning me’yorlariga binoan davlat moliya
statistikasi doirasida operatsiyalar MHT, pul-kredit sohasi va to‘lov
balansidagidek o‘tkazish ( начисление ) usulida emas, balki kassa yoki to‘lov
usulida hisobga olinadi. Olingan mablag‘lar va qilingan to‘lovlar moliyaviy hisob-
kitob qilingan vaqtda kassa usulida amalga oshiriladi. O‘tkazish usulida esa
operatsiyalar majburiyatlar yoki talab yoki to‘lov muddati yyetib kelgan vaqtda
hisobga olinadi.
7

Davlat operatsiyalari kassa asosida hisoblanishi ularni pul-kredit hisoblari bilan
taqqoslash imkonini beradi va uning natijasida davlat operatsiyalarining agregat
pulkredit ko‘rsatkichlariga ta’sir darajasining aniqlanishini osonlashtiradi. Kassa
asosida (davlat moliya statistikasi) va o‘tkazish usulidagi (pul-kredit hisoblari)
hisob-kitoblar orasidagi farq muddati o‘tib ketgan to‘lovlar bo‘yicha qarzdolikning
mavjudligi natijasida paydo bo‘ladi va ular operatsiyalarni iqtisodiy tahlil qilishda
muhim vosita hisoblanadi. Muddati o‘tib ketgan qarzdorlik davlat boshqaruv
idoralarining o‘z majburiyatlarini vaqtida to‘lashga qurbi yetmasligidan dalolat
beradi va bu holat ko‘pincha kassa va o‘tkazish usullarida hisoblangan budjet
balansida katta farqlarga olib keladi. O‘tkazish usulida hisoblangan budjet balansi
hukumat tomonidan mablag‘lardan sof foydalanilishini ifodalab, davlatning
majburiyatlarini to‘laqonli ifodalasa (ham ichki, ham tashqi majburiyatlarini),
kassa asosida hisoblangan budjet balansi faqat haqiqatda amalga oshirilgan
to‘lovlarnigina ifodalaydi. Agar hukumatning kassa asosida hisoblangan budjet
kamomadi o‘tkazish usulida hisoblangan budjet kamomadidan past bo‘lsa, bu
holat foizlarni va boshqa majburiyatlarni to‘lash bo‘yicha qarzdorlik
mavjudligidan dalolat beradi.
Davlat moliya statistikasi tizimi. Bu tizim davlat idoralarini milliy iqtisodiyotning
boshqa sektorlari va tashqi dunyo bilan olib borgan operatsiyalarini to‘laqonli
hisobga olish va birinchi navbatda, daromadlar tushumi, to‘lov xarajatlari va
to‘lanmagan qarzdorlikni aniqlashga mo‘ljallangan.
Quyida ushbu tizimning asosiy tamoyillarini ko‘rib chiqamiz:
 daromadlar, tushumlar, to‘lovlar va xarajatlar. Umumdavlat budjetining
holati va uning makroiqtisodiyotga ta’sirini baholash uchun daromadlar va
xarajatlar tushunchalarini aniq chegaralash lozim. Barcha daromadlar tushumlar
bo‘lganligi bilan barcha tushumlar daromad bo‘lib hisoblanmasligi mumkin.
Daromad faqat majburiyatlarni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan tushumlargina
hisoblanishi mumkin. Hukumatga kredit sifatida tushgan mablag‘lar daromad
8

bo‘lib hisoblanmaydi, chunki kreditlar vaqti kelib qaytarilishi lozim bo‘ladi. Х uddi
shunga o‘ х shash, hamma to‘lovlar ham xarajatlar bo‘lib hisoblanmaydi. Masalan,
kreditlarni qaytarish kreditlarni olish vaqtidagi majburiyatlardan kelib chiqqani
uchun mablag‘lar xarajati bo‘lib hisoblanmaydi. Foizlar bo‘yicha to‘lovlar esa
xarajatlar tarkibiga kiritiladi;
 yalpi va sof summa . Daromad olish va mablag‘larni xarajat qilishdagi davlat
operatsiyalarini statistik ma’lumotlarda to‘la ifodalash uchun daromadlar va
xarajatlar yalpi summa ko‘rinishida ifodalanadi. Masalan, maktabda o‘qitish
uchun to‘lovlar maorif xarajatlarining balanslashgan provodkasida ko‘rsatilmaydi,
soliqlarni yig‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar esa soliq tushumlaridan ”manfiy
daromadlar” sifatida chegirilmaydi. Kreditlash va qarz olish qoidadan chiqadigan
alohida ikkita holat hisoblanadi. Bu holatda yagona ahamiyatli miqdor bo‘lib, pul
mablag‘larining davlat boshqaruv idoralariga va qarama-qarshi yo‘nalishda tezlik
bilan harakatlanishi hisoblanadi;
 ikkiyoqlama va biryoqlama operatsiyalar. Ikkiyoqlama operatsiyalar
natijasida tovar va х izmatlarni olish (berish) evaziga pul resurslari to‘lanadi
(olinadi). Masalan, tovar va х izmatlarni sotish (sotib olish) operatsiyalari.
Biryoqlama operatsiyalarda to‘lash yoki olish ularning evaziga birorta narsani
olish yoki berish bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, transfertlar va grantlar olish
(berish);
 soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar. Daromadlar, grantlardan tashqari,
barcha qaytarilmaydigan tushumlarni qamrab oladi. Daromadlar joriy mablag‘lar
va kapital
(faqat kapital aktivlarni sotishdan olingan daromadlar) hisobiga shakllanadi.
Soliqlar – davlat idoralari i х tiyoriga biryoqlama majburiy tushumlar bo‘lib,
ulardan jamiyat ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Soliq tushumlariga (ularning sof
summasi ortiqcha to‘langan soliqlar qaytarilishini nazarda tutadi) ijtimoy sug‘urta
fondiga ajratmalar va fiskal monopoliyalar tomonidan davlat budjetiga o‘tkazilgan
9

daromadlar kiradi. Soliq bo‘lmagan tushumlarga mulkka egalik qilishdan
daromadlar, to‘lovlar va yig‘imlar, jarima va budjetga o‘tkazilgan davlat
kor х onalari foydalari kiradi;
 qaytarilmaydigan tushumlar. Ularga boshqa davlatlar hukumatlari yoki
х alqaro tashkilotlardan olingan biryoqlama tushumlar kiradi. DMS qo‘llanmasida
qaytarilmaydigan tushumlar moliyalashtirish emas, balki daromad operatsiyalari
guruhiga kiritilgani bilan, ularning summasi va kelib tushish vaqti davlat idoralari
tomonidan boshqa tushumlarga o‘ х shab nazorat qilib bo‘lmasligi sababli,
daromadlardan alohida ajratib ko‘rsatiladi. Aks holda ularni budjet tushumlari va
xarajatlarining bashoratlariga kiritilishi budjetni rejalashtirish jarayonida
noaniqliklarga olib keladi va natijada keyinchalik budjetni yana aniqlashtirish
talab qilinishi mumkin. DMSda qaytarilmaydigan tushumlar chiziq tepasiga
joylashtirilgani bilan, budjet hisoblarini tahliliy ifodalashda ularni
moliyalashtirishning moddalaridan biri sifatida qaralishi maqsadga muvofiq;
 davlat idoralarini sof kreditlash. U (kreditlash minus to‘lash) davlat
likvidligini boshqarish maqsadlaridagina emas, balki davlat siyosati belgilagan
vazifalarini bajarish uchun davlat idoralarini kreditlash operatsiyalarini qamrab
oladi. Masalan, fermerlar, talabalar va kichik biznes egalariga subsidiyalar ushbu
turdagi kreditlash tarkibiga kiradi. DMS tasnifiga ko‘ra ular moliyalashtirishga
emas, balki xarajatlar tarkibiga kiritilgan. Davlat boshqaruv idoralarining boshqa
mamlakatlar hukumatlarining ijtimoiy ehtiyojlari uchun ajratgan kreditlari sof
kreditlash tarkibiga kiritiladi va shuning uchun davlat budjeti kamomadiga ta’sir
qiladi. Biroq, qarz olgan mamlakat uchun bu kreditlar chiziqdan yuqorida hisobga
olinadigan tashqi kreditlash hisoblanadi. Bunday tarzdagi yondoshuv davlatning
kreditlash yoki qarz olish maqsadlaridagi asoslashlar orasidagi assimetriyani
ifodalaydi. Davlat idoralari depozit hisoblarida joylashtirgan valyuta miqdoridagi
tebranishlar naqd pul qoldiqlari singari sof kreditlash emas, balki moliyalashtirish
sifatida ko‘rsatiladi;
10

 bank kapitalining to‘ldirilishi. Bir qancha mamlakatlarda davlatga to‘la yoki
qisman tegishli banklar katta zararlar ko‘rib, kapital yetishmovchiligidan aziyat
chekmoqdalar. Bu mamlakatlarning hukumatlari banklarga kapital kiritishi yoki
qarz majburiyatlarini o‘z zimmalariga yuklashlari mumkin. Yuqorida
ko‘rsatilganidek, DMS kassa asosida tuzilgani sababli davlat tomonidan naqdsiz
qarz majburiyatlarining o‘z zimmasiga yuklashi qarzni olish vaqtida xarajat
sifatida hisobga olinmaydi. Lekin keyinchalik to‘langan foizlar xarajatlar tarkibiga
kiritiladi, naqd ko‘rinishda cho‘zilgan muddatlarda qarzlarni uzish manfiy
moliyalashtirishga kiritiladi. Boshqacha aytganda, DMS metodologiyasiga ko‘ra
davlat budjeti kamomadini hisoblashda faqat olingan qarzlar bo‘yicha to‘langan
foizlargina hisobga olinadi;
 х ususiylashtirishdan tushumlar. DMS qo‘llanmasida х ususiylashtirishdan
tushumlarni manfiy sof kreditlash sifatida ko‘rsatish taklif qilingan. Uni davlat
moddiy aktivlarini sotishdan hosil bo‘ladigan soliq bo‘lmagan kapital
daromadlardan farqlash lozim. Х ususiylashtirishdan daromadlar ilgari transfert
yoki kapital qo‘yilmalar hisobiga sotib olingan kor х onalardagi davlat ulushini
sotish natijasida hosil bo‘ladi. Bunday yondoshish budjet balansini faqat bir
martagina ya х shilashga imkon beradi. Bu tushumlarni chiziqdan tepada ko‘rsatish
qabul qilingan bo‘lsada, joriy operatsiyalarni tahlil qilishda, hukumatning sof
moliyaviy ahvoliga ta’sir qiluvchi operatsiyalar singari, chiziq ostida ifodalash
maqsadga muvofiqdir. Bir marotabalik budjet kamomadini pasaytirish
keyinchalik, masalan, hukumat o‘z tasarrufida bo‘lgan kor х onani sotib
yuborganidan so‘ng kor х ona foydasining budjetga tushmasligi hisobiga, kamomad
oshib ketishi mumkin. Lekin, agar davlat kor х onalarni sotishdan tushgan
mablag‘larni boshqa aktivlarni sotib olish yoki o‘z qarzlarini uzishga ishlatgan
bo‘lsa, keyinchalik sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan kamomadning umumiy
summasi qorejaishi mumkin. Ushbu variantda davlat va х ususiy sektor real
resurslar uchun talabga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasdan, faqat o‘zaro aktivlarni
ayirboshlagan bo‘ladi. Biroq, agar hukumat х ususiylashtirishdan tushgan
11

mablag‘larni joriy xarajatlarni oshirish yoki soliqlarni pasaytirish maqsadlarida
ishlatib yuborgan bo‘lsa, aktivlar sotilgan yilda kamomad o‘zgarmaydi,
keyinchalik esa u oshib boradi va shu asnoda х ususiylashtirish budjet holatiga
ta’sir ko‘rsatadi. Buyuk Britaniya budjet kamomadidagi hisoblashda o х irgi
yillarda х ususiylashtirishdan katta mablag‘lar kelib tushganligi sababli,
makroiqtisodiy hisoblar ikki variantda, ya’ni х ususiylashtirishdan olingan foyda
hisobga olingan va olinmagan holda hisoblamoqdalar. Ushbu yondashish hisoblar
tahlilini osonlashtiradi, chunki bunda х ususiylashtirishdan olingan daromadlarga
aktivlarni ayirboshlash sifatida qaraladi;
 Markaziy bankning foydasi. Hukumat hisobiga o‘tkazilgan Markaziy
bankning foydasi daromad deb hisoblanadi. Lekin, oltin-valyuta avuarlarini qayta
baholash natijasida hosil bo‘lgan va sotilmagan foyda bu summaga kiritilmaydi.
Undan tashqari, o‘tkazilgan foyda Markaziy bankning ayrim operatsiyalarinigina
(malalan, valyuta yoki oltinni sotish operatsiyalari) emas, balki barcha oldi-
sotdilarini qamrab olishi kerak.
12

2. Daromadlar va xarajatlar tasnifi. Budjet balansi tushunchasi
Umuman olganda, davlat boshqaruv idoralari bajaradigan barcha operatsiyalar
daromadlar va xarajatlar turlari bo‘yicha tasniflanadi. Asosiy tasnif iqtisodiy
х arakterga ega bo‘lib, yalpi daromadlar va yalpi xarajatlar, joriy va kapital
daromadlar va xarajatlarning yig‘indisi sifatida aniqlanadi. Bu kategoriyalarning
ichida soliqlar х o‘jalik faoliyatining soliqqa tortiladigan turiga ko‘ra guruhlansa,
xarajatlar – ularning nima maqsadlarga mo‘ljallanganligiga ko‘ra, masalan,
mudofa va maorif guruhlariga ajratiladi. Budjetni tahlil qilishda iqtisodiy tasnif
funksional tasnifga nisbatan muhimroq ahamiyatga ega.
Budjet balansining an’anaviy tushunchasi. Agar davlat idoralarining
operatsiyalariga naqd pul harakati nuqtai nazaridan qaralsa, yalpi tushum har doim
yalpi to‘lovlarga teng bo‘ladi va shuning uchun davlat idoralarining budjet
hisoblari qaysidir ma’noda doimo balanslashgan bo‘ladi. Ammo, agar tahlil va
qarorlar qabul qilish zarurligidan kelib chiqsak, bir tomondan asosiy e’tiborni
tushumlar va grantlar, ikkinchi tomondan sof kreditlashni inobatga olgan holda
xarajatlar orasidagi tafovutga qaratish maqsadga muvofiqdir. DMSda berilgan
budjet balansining an’anaviy ta’rifida budjet balansi yalpi daromadlar bilan yalpi
xarajatlar orasidagi farq sifatida х uddi shunday holatni ifodalaydi:

Umumiy kamomad/ijobiy saldo = (daromad + olingan transfertlar) –
– (xarajatlar + qarzni to‘langandan so‘ng qolgan kreditlar).

Bu moddalar ”chiziq ustida” joylashadi. Qolgan barcha moddalar ”chiziq tagida”gi
“moliyalashtirish” deb nomlanadigan moddalar tarkibiga kiradi va ular
quyidagicha ifodalanadi:

Umumiy kamomad ijobiy Moliyalashtirish (qarzlar– naqd pullarning sof
13

saldo amortizatsiya)

ko‘payishi.

Shunday qilib, davlat idoralarining davlat budjeti kamomadi daromadlar va
grantlar summasidan oshiqcha sarflangan xarajatlar va sof kreditlash
yig‘indisining bir qismi hisoblanadi. Budjet balansining bunday an’anaviy ta’rifi
davlat idoralarining moliyaviy holatiga hamda u pul-kredit sohasi, ichki talab va
to‘lov balansiga qanday ta’sir etishi to‘g‘risida to‘laqonli tasavvur berganligi
sababli g‘oyat katta ahamiyatga ega.
14

3.Budjet tahlili. Budjet disbalansini hisoblash. Kamomadni moliyalashtirish
Budjet kamomadini aniqlashda DMSdagi umumiy kamomad to‘g‘risidagi ta’rifdan
keng foydalanilsada, budjet balansini o‘lchashda barcha kamchiliklardan holis
yagona bir usul hozirgacha o‘ylab topilmagan. Oldimizda turgan maqsadlardan
kelib chiqib, turli tahliliy me’yorlarga asoslangan balans tushunchasining boshqa
konsepsiyalaridan foydalanish mumkin. Ko‘pincha budjet holatiga baho berishda
budjet kamomadining (profisitining) YaIMga foizlardagi nisbatidan foydalaniladi.
Bu ko‘rsatkich budjet sohasining holatiga baho berishda ko‘pchilik iqtisodchilar
tomonidan eng maqbul deb tan olingan. Biroq, bu an’anaviy usul ham ushbu
qo‘llanmada berilgan qo‘shimcha choralar bilan to‘ldirilishi mumkin. U choralar
soliq-budjet siyosatining soliqqa tortish va xarajatlar kabi tizimiy qirralarini
hisobga olishi lozim.
Balansning talablarga javob beradigan tushunchasini aniqlashda quyidagi
omillarga e’tibor berish zarur: disbalansning turi, qamrab olish darajasi (markaziy
hukumat, davlat boshqaruvi yoki davlat senktori), bu х galteriya hisobi usuli (kassa
yoki o‘tkazish usullari) va har qanday shartli majburiyatning holati.
Quyida budjet balansini o‘lchashning turli usullarini ko‘rib chiqamiz:
 davlat sektorining qarz mablag‘lariga bo‘lgan talabini aniqlash. Ushbu
usul jami davlat sektorining budjet balansini hisoblashda an’anaviy usul
hisoblanadi. U shuningdek barcha davlat sektorining moliyaviy resurslariga
nisbatan sof talablarni qamrab olgani uchun, barcha qirralarni qamrab oluvchi
andoza bo‘lib hisoblanadi. Umumiy balans tushunchasidan davlat boshqaruvining
barcha pog‘onalarida foydalanish mumkin. Markaziy hukumat va davlat
boshqaruv sektorining qarz mablag‘lariga ehtiyoji jami davlat sektori
ehtiyojlarining bir qismi hisoblanib, uni haqiqatda davlat boshqaruvi sektori va
15

davlat kor х onalari sektorining qarz mablag‘lariga ehtiyoji va sektorlararo
transfertlarni saldolash kabi ma’lumotlar asosida aniqlanadi;
 budjetning joriy balansi (joriy operatsiyalar hisobining balansi). U joriy
daromadlar va joriy xarajatlar orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichdan
ko‘pincha davlat jamg‘armalari hajmini aniqlashda foydalanilib, unga davlatning
umummilliy jamg‘armalariga qo‘shgan hissasini ifodalovchi ko‘rsatkich sifatida
qaraladi.

Joriy budjet
saldosi davlat
jamg‘armasi yalpi joriy
daromadlar yalpi
joriy xarajatlar.

Biroq, ushbu tushunchadan budjetni amaliy tahlil qilishda foydalanish bir qancha
cheklovlar bilan bog‘langan. Ushbu tushuncha bir tomondan kapital, ikkinchi
tomondan esa joriy daromadlar va xarajatlar bilan chegaralangan. Kapital
xarajatlarga bir yildan oshiq bo‘lgan muddatlarda ishlab chiqarish jarayonida
foydalanish uchun sotib olinadigan va transfert shaklida olingan aktivlar kiritiladi.
Qolgan barcha xarajatlar tasnifga ko‘ra joriy xarajatlar deb hisoblanadi. Yuqorida
keltirilgan farqlanish, xarajatlarni kapital va joriy turlarga an’anaviy
tasniflashdagidek i х tiyoriydir. Ya’ni turli mamlakatlarda ular turlicha talqin
qilinganligi sababli ulardagi davlat sektori investitsiyalarini taqqoslashda, sanoati
rivojlangan malakatlar investitsiyalarini taqqoslashda ham bir qancha
qiyinchiliklar kelib chiqadi. Bu yerda eng muhimi, barcha davlat investitsiyalari
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, lekin turli loyihalarni moliyalashtirishda davlat
mablag‘laridan foydalanish masalasida keragidan ortiqcha xarajatlarga yo‘l
qo‘yilishi to‘g‘risida ko‘plab misollarni keltirish mumkinligi shubha uyg‘otishini
esdan chiqarmaslik va bu masalada juda katta aniqlik va nazorat o‘rnatish lozim.
Agar asosiy vositalarni ya х shi holatda saqlab turishga nisbatan yangi kapital
16

qo‘yilmalarni sarflashga ustunlik beriladigan bo‘lsa, pirovard oqibatda bu holat
iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishiga (o‘sishiga emas) olib keladi.
Shunday qilib, dastlabki qarashda joriy budjet balansi ko‘rsatkichi jozibali
ko‘rinsada, ya х shi indikator bo‘lib hizmat qilolmaydi. Undan shuningdek budjet
sohasidagi holatning ichki va tashqi sektorlar orasidagi makroiqtisodiy balansga
ta’sirini tahlil qilishda ham foydalanib bo‘lmaydi.
 birlamchi yoki foizsiz balans. Bu ko‘rsatkichda foiz to‘lovlari hisobga
olinmaydi va natijada turli bosqichlarda joriy budjet siyosatining ta’sirini aniqlash
imkoniyati tug‘iladi. Asosiy balans hisob-kitoblarida, odatda yalpi foiz to‘lovlari
yalpi xarajatlardan ayirib tashlanadi. Biroq, nazariy nuqtai nazardan hukumat
tomonidan amalga oshiriladigan faqat sof foiz to‘lovlari ayirilishi (foiz
to‘lovlaridan foiz tushumlari ayirmasi) lozim. Ushbu birlamchi balans
hukumatning joriy budjet siyosati sof davlat qarziga qanday ta’sir
o‘tkazayotganligini ifodalagani uchun davlat budjeti kamomadini oldingi yil
darajasida (agar u talablarga javob beradigan darajada bo‘lgan bo‘lsa) saqlab
qolish imkoniyatini ifodalovchi muhim indikator bo‘lib hisoblanadi va uni
quyidagicha yozish mumkin:

Asosiy budjet kamomadi/ an’anaviybudjetkamomadi/ to‘langan
ijobiy saldosi ijobiysaldosi foizlar.

 operatsion balans. Uni hisoblash uchun an’anaviy balansdan inflatsiya
hisobiga to‘g‘ri kelgan foiz to‘lovlari ayiriladi, yoki birlamchi balansga foiz
to‘lovlarining real miqdori qo‘shiladi. Uzilmagan nominal davlat qarzining real
qiymati kreditorlar yuqoriroq nominal foiz stavkalari belgilab, uni qoplashga
harakat qilishlariga qaramasdan inflatsiya hisobiga kamayadi. Bunday qoplash
17

ko‘pincha pul korreksiyasi deb nomlanib, kapitaldan foydani emas, balki
kapitalning qaytimini nazarda tutadi. Boshqacha aytganda, davlat qarziga х izmat
qiluvchi foiz to‘lovlarining bir qismi amalda asosiy summa qaytimi hisoblanadi va
shuning uchun chiziq tepasidagi foiz to‘lovlaridan bu summani chiqarib
tashlamasak, kamomad summasi bo‘rttirib ko‘rsatiladi. Operatsion balans
tushunchasidan foydalanganda ushbu muammo paydo bo‘lmaydi. Bunday
tushunchadan foydalanish, ayniqsa inflatsiya darajasi yuqori bo‘lgan
mamlakatlarda har bir yil uchun budjet siyosatini davlatning real qarz darajasiga
ta’sirini aniqlashda asosiy indikator bo‘lganligi uchun muhim hisoblanadi.
Inflatsiya jarayonlari nisbatan yuqori bo‘lgan sharoitlarda real davlat qarzining
dinamikasi nominal davlat qarzi dinamikasiga nisbatan kelgusida qanday budjet
siyosati yuritilishi lozimligini bashoratlashda muhim indikator deb tan olingan.
Yuqori inflatsiya sharoitlarida an’anaviy va operatsion balans ko‘rsatkichlari va
o‘zgarish tendensiyalari orasida katta farqlanish mavjud bo‘ladi. Yuqoridagi
o‘zaro bog‘liqliklarni quyidagicha ifodalash mumkin:

Operatsion kamomad/
ijobiy saldo

yoki
an’anaviy kamomad/
ijobiy saldo foiz to‘lovlarining
inflyasion qismi
Operatsion kamomad/
ijobiy saldo an’anaviy kamomad/
ijobiy saldo foiz to‘lovlarining
real qismi

18

Kamomadni moliyalashtirish.
Davlat budjeti kamomadining makroiqtisodiy holatga ta’siri kamomadni
moliyalashtirish х arakteri bilan uzviy bog‘liqdir. Yuqorida ko‘rsatilganidek,
kamomadni quyidagi to‘rtta manba hisobiga moliyalashtirish mumkin: Markaziy
bankdan qarz olish yoki emission moliyalashtirish, bank sektoridan qarz olish,
bank bo‘lmagan sektordan qarz olish, tashqi dunyo sektoridan qarz olish yoki
valyuta zahiralaridan foydalanish.
Keng ma’noda olib qaraganda, yuqorida ko‘rsatilgan barcha moliyalashtirish
manbalari makroiqtisodiy disbalansga olib keladi: inflatsiyaga ta’sir qiluvchi
ortiqcha pul massasi shakllanadi; tashqi qarz muammosini keskinlashtirib
yuboruvchi haddan tashqari tashqi qarz hajmining oshib ketishi sodir bo‘ladi;
valyuta zahiralari tugab, valyuta inqiroziga olib keladi; haddan tashqari ichki
qarzlarning oshib ketishi real foiz stavkalari va davlat qarzini keskin oshishiga olib
keladi. Biroq, amalda moliyalashtirishning muqobil usullari va ularning oqibatlari
orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar juda murakkab bo‘lishi mumkin. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda davlat budjeti kamomadining
salmoqli qismi naqd pulga aylanib, inflatsiyaning asosiy manbaiga aylanadi.
Hukumatning real resurslarni pul emissiyasi hisobiga nazorat qilish qobiliyatini
ba’zan ”emission daromad” deb nomlashadi. Ushbu tushuncha “inflatsion soliq”
tushunchasi bilan uzviy bog‘langan.
Inflatsion soliq va emission daromadning ba’zi oqibatlari.
Hukumat xarajatlarni boshqa sektorlardan soliq tushumlarini oshirish, qarz olish
yoki pul emissiyasi hisobiga moliyalashtirishi mumkin. Pul emissiyasi hisobiga
olingan emisson daromad hukumat xohlagan miqdorda qog‘oz pullar chiqarish
monopol huquqiga egaligidan kelib chiqadi. Pulni bosib chiqarishga ketgan
xarajatlar nominal kupyura hisobiga sotib olinadigan resurslar qiymatidan ancha
past bo‘lganligi sababli, hukumat pul bosib chiqarish evaziga emission daromad
19

oladi. Hozirgi sharoitlarda banklar ham pul yaratib, daromad olish imkoniyatiga
egalar. Demak, emission daromadni mamlakatdagi pul emitentlarini yalpi real
resurslarining summasi sifatida aniqlash mumkin. Shartli ravishda emission
daromadni ( S ) quyidagicha yozish mumkin:
yoki ,
bu yerda yoki foizlarda nominal pul zahiralarining o‘sishi, va .
Shunday qilib, emission daromadni boshqa sektorlardagi nominal pul
qoldiqlarining ( Д M ) nar х darajasi ( R ) orqali o‘zgarishi sifatida, yoki foizlardagi
nominal pul hajmining ( ) o‘sish sur’atini real pul hajmiga ( m ) ko‘paytirish orqali
aniqlash mumkin.
Davlatning emisson daromadi ( Sg ) tabiiy ravishda faqat davlatning zahira pullari
emissiyasini va yuqoriroq samarali pullarni ( N ) ifodalagani uchun umumiy
emission daromaddan ancha kam bo‘ladi.
yoki ,
bu yerda , ya’ni foizlarda zahira pullarining qo‘shimcha o‘sish sur’ati.
Emissiya daromadini ( S ) “sof emissiya daromadi” va “inflatsion soliq” qismlarga
ajratish mumkin:

yoki
S = real pul qoldiqlarining o‘zgarishi + inflatsiya darajasi *
* real naqd pul qoldiqlari hajmi ,
yoki
S = sof emission daromad + infyatsion soliq ,
20

 m – emission daromadning bir qismi bo‘lib, real naqd pul qoldiqlarining
o‘zgarish summasini anglatadi. U real iqtisodiy o‘sish yoki pulga talabning
maqbul tarzda o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi;
 emission daromadning inflatsion soliq qismi inflatsiya sur’atiga teng bo‘lib,
soliq stavkasini (D) boshqa sektorlardagi naqd pulning real hajmiga ( m ), ya’ni
soliqqa tortish bazasiga ko‘paytmasiga teng. Inflatsiya nolga teng bo‘lgan
sharoitlarda inflatsion daromad ham, tabiiyki nolga teng bo‘ladi, ammo emission
daromad naqd pullar real qoldiqlarining o‘sishi to‘ х tab qolmasa, hamon kelib
tushib turadi.
Aholining real pul qoldiqlariga talabi o‘zgarmasa, emission daromad inflatsion
soliqqa teng bo‘ladi.
Boshqa sektorlar to‘laydigan inflatsion soliq hukumat to‘playdigan soliqdan ancha
katta bo‘ladi. Boshqacha aytganda, davlatning budjet kamomadini qoplashda
inflatsion soliq usulidan foydalanish siyosatini olib borishi natijasida boshqa
sektorlarning majburiy xarajatlari hukumatning oladigan real resurslariga nisbatan
ancha katta bo‘ladi. Shu ma’noda inflatsion soliq juda samarasiz hisoblanadi.
Inflatsiya sur’atlari tezlashganda naqd pullarning real qoldiqlariga talab pasayadi,
chunki boshqa sektorlar yuqori inflatsiya sharoitlariga moslashishga harakat
qiladilar. Bunda ular shu jumladan, yuqori darajada soliqqa tortiladigan milliy
valyutani xorijiy valyutaga almashtirish usullaridan ham keng foydalanadilar.
Yuqori darajadagi inflatsiya sharoitlarida naqd pulning real qoldiqlarini qisqarishi
inflatsion soliq bazasining qisqarishiga teng bo‘ladi. Soliqqa tortish bazasining bu
tarzda qisqarishi hukumatni oldingi davrdagidek soliqni yig‘ib olishi uchun
inflatsiyani (soliq stavkasini) oshirishga majbur qiladi.
Grafik ko‘rinishida emission daromad tarzidagi tushumlarni teskari o‘girilgan U-
shaklida chizish mumkin. Inflatsiya oshib borgan sari emission daromad ham
oshib boradi, ammo ma’lum bir nuqtada u maksimumga erishadi, undan so‘ng
inflatsiyani oshib borgani bilan daromadlar pasayib boraveradi.
21

Ko‘pchilik sanoati rivojlangan mamlakatlarda emission daromadning maksimal
miqdori YaIMning 1-2 foizini tashkil qiladi, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa u
510 foizni tashkil qiladi.
Bank tizimidan qarz olishi. Markaziy bankdan kredit olish hisobiga qarz olishdan
farqli o‘laroq, depozit banklaridan olingan qarz avtomatik tarzda yuqori samarali
pulni yaratmaydi (ya’ni, zahira pullarni). Markaziy bank tomonidan depozit
banklarining kredit resurslariga qo‘shimcha talablarini qondirish uchun ajratgan
qo‘shimcha zahiralari Markaziy bankdan olingan kredit bilan bir х ildir. Lekin,
Markaziy bank kredit resurslariga bo‘lgan qo‘shimcha talabni qondirishdan bosh
tortsa, depozit banklari х ususiy sektorni kreditlash hajmini davlatga ko‘proq kredit
berishi natijasida qisqartirishga majbur bo‘ladi. Bu holat foiz stavkalari oshirilishi
natijasida х ususiy sektor xarajatlarini siqib chiqarish deb nomlanadi.
Bank bo‘lmagan muassasalardan qarz olish. Ichki qarz majburiyatlarini
ifodalovchi qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish, uni bank bank bo‘lmagan
muassasalarga sotish orqali budjet kamomadini noemission moliyashtirishi
mumkin. Bu holda bank tizimi davlat majburyatlarini joylashtirishda vositachi
sifatida qatnashadi. Bank bo‘lmagan muassasalardan shu tarzda qarz olish, davlat
tomonidan qisqa muddatlarda pul bazasi yoki х alqaro zahiralarga tegmagan holda
budjet kamomadini ushlab turish imkoniyatini beradi. Bunday usuldan foydalanish
natijasida nafaqat inflatsiya, balki tashqi sektordagi inqirozning oldini olish
mumkin. Biroq, ushbu tarzda qarz olishga х addan tashqari berilib ketilsa, u х avfli
vaziyatlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, agar davlat qarzi miqdori
chegaralanmasa, qisqa muddatlarda inflatsiyaning oldi olingani bilan, o‘rta va
uzoq muddatlarda inflatsiya katta darajalarga ko‘tarilib ketadi. Ikkinchidan,
aholidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarz olish, х uddi bank kreditlari holatidek, х ususiy
sektordan pulni siqib chiqarib, mamlakat ichkarisida foiz stavkalarining
ko‘tarilishiga olib keladi. Yuqoriroq darajadagi foiz stavkalari iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini nafaqat susaytiradi, balki davlat qimmatbaho qog‘ozlarini yuqori foiz
22

stavkalarida emissiya qilish, ushbu stavkada majburiyatlar uzishni taqozo qilib,
qarzlarga х izmat ko‘rsatish xarajatlarini oshiradi va natijada kelgusi budjet
kamomadini yanada oshishiga olib keladi. Real foiz stavkalarining iqtisodiy o‘sish
sur’atlaridan baland bo‘lgan holatlarda qarzlarga х izmat ko‘rsatish xarajatlari
tinmay o‘sib boraveradi va natijada davlat qarzini talabga javob beradigan
darajada ushlab turish imkoni bo‘lmaydi.
Yuqori inflatsiyali mamlakatlarda davlat uzoq muddatli qarz majburiyatlarining
qiymati tez sur’atlarda pasayib boradi va natijada ushbu vositaga bozorda erkin
talab keskin kamayadi. Bunday paytlarda hukumat qarz majburiyatlarini
joylashtirish maqsadida banklar va aholini majburlash (bevosita yoki bilvosita)
usullaridan foydalanadi. Lekin bunday usullardan foydalanib, pullarning bir
qismini musodara qilish hukumatga nisbatan ko‘p yillar davomida ishonchsizlikni
keltirib chiqaradi. Bunday hollarda davlat chidam bilan izchil noinflatsion
makroiqtisodiy siyosat olib borib, moliyaviy barqarorlikka erishish natijasida
ishonch uyg‘otishga harakat qilish lozim.
Tashqi qarz. Hukumat tashqi kamomadni uzoq muddatli qarz majburiyatlarini
norezidentlarga sotish yoki o‘z valyuta zahiralari hisobiga moliyalashtirish
mumkin. Ammo zahiralar hisobiga kamomadni moliyalashtirish imkoniyatlari
chegaralangan bo‘ladi. Agar х ususiy sektor valyuta zahiralarining
tugayotganligidan х abar topib qolsa, kapitalni chetga chiqib ketishi, almashuv
kursining tushib ketishi natijasida inflatsiya darajasi ko‘tarila boshlaydi.
Dastavval kamomadni tashqi qarz yoki valyuta zahiralari hisobiga moliyalashtirish
milliy valyutani baquvvatlashuviga va eksporterlar raqobatbardoshligini keskin
pasayishiga olib keladi. Oldingi davrlarda haddan tashqari ko‘p qarz olinganligi va
rivojlanayotgan mamlakatlarning past darajada raqobatbardoshligi bugungi kunda
ularning tashqi moliyalashtirish imkoniyatlarini izlashlarida jiddiy to‘siq
bo‘lmoqda. Tijoriy manbalardan olinishi mumkin bo‘lgan х orijiy kreditlarning
foiz stavkalari esa, bu mamlakatlar uchun juda qimmatlik qilmoqda.
23

Agar budjet ko‘rsatkichlari kassa emas, balki o‘tkazish usulida hisoblansa,
moliyalashning yana bir manbai paydo bo‘ladi, u ham bo‘lsa, muddati o‘tib ketgan
kreditorlik qarzlaridir. Ko‘pchilik rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga
o‘tayotgan mamlakatlarda mavjud bo‘lgan muddati o‘tib ketgan qarzdorlik tufayli
kassa va o‘tkazish usulida hisoblangan budjet kamomadi ko‘rsatkichlari bir-
biridan keskin
farqlanadi. Muddati o‘tib ketgan qarzdorlik ham kamomadni majburiy
moliyalashtirish usuli bo‘lib hisoblanadi.

24

4. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi. Daromadlar va xarajatlar tahlili
O х irgi yillarda iqtisodchi-olimlar orasida soliq-budjet siyosatining barqarorligi
masalasi katta qiziqish uyg‘otmoqda. Qanday holatlarda soliq-budjet siyosatini
nobarqaror deb hisoblash mumkin? Siyosiy qaror qabul qiladigan sha х slar
ma’lumoti uchun qanday operatsion indikatorlar ishlab chiqish lozim? Hozirgi
paytgacha soliqbudjet siyosatining barqarorligiga yagona ta’rif ishlab chiqilmagan
bo‘lsa-da, ko‘pchilik muta х assislar tomonidan joriy va kelgusi budjetlar
kamomadi YaIMga nisbatan tez sur’atlarda oshib borsa, olib borilayotgan soliq-
budjet siyosati barqaror emas, deb qabul qilingan. Shunday qilib, barqarorlikning
eng asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri qarzning YaIMga nisbati va uning o‘sish sur’atlaridir.
Ko‘pchilik mamlakatlar tajribasi qarz miqdorining YaIMga nisbati baland bo‘lishi
o х ir-oqibatda olib borilayotgan siyosatning kelajagi yo‘qligi va uni o‘zgartirish
lozimligini ko‘rsatdi. Qarzning YaIMga nisbati baland bo‘lishi real foiz
stavkalariga bosim o‘tkazib, budjet kamomadi sharoitlarida qarzga х izmat
ko‘rsatish xarajatlari salmog‘ining oshishiga olib keladi va budjet siyosatida
i х chamlik va egiluvchanlik imkoniyatlaridan foydalanishga imkon bermaydi.
Moliya bozorining ishtirokchilari olib borilayotgan siyosat ishonch
uyg‘otmayotganligi sababli, uni o‘zgartirish lozimligiga ko‘zi yyetib, o‘z
kutishlarini o‘zgartirilardi va natijada hukumat olib borayotgan siyoatni davom
ettirish imkoniyati tugaydi. Bu esa, hukumat tomonidan qarz majburiyatlarini
joylashtirish masalasida muammolar tug‘diradi va o х ir oqibatda ularni sota olmay
qoladi. Bozor faoliyatining qatnashchilari qarz miqdorining YaIMga nisbati
qanchalik baland bo‘lsa, hukumat shunchalik xarajatlarni qisqartirish hisobiga
budjet chegaralarida qolishi qiyinlashishini tushunib yetadilar va hukumatning
emission moliyalashtirish yoki qarzni to‘lashdan bosh tortish va qarzni qaytarish
shartlarini o‘zgartirish xavfi oshadi.
25

Yuqoridagilardan ayon bo‘ldiki, soliq-budjet siyosatida barqarorlikni aniqlash
masalasiga yondoshuvlardan biri bo‘lib, foiz stavkalari va inflatsiyaning maqbul
o‘sish sur’atlariga mos keladigan YaIMga nisbatan davlat qarzning miqdorini
o‘sishiga yo‘l qo‘ymaydigan kursni belgilash hisoblanar ekan. Yuqoridagi
me’yorni olib borilayotgan soliq-budjet siyosatining barqarorlik darajasiga baho
beradigan indikator sifatida talqin qilish mumkinligiga qaramasdan, u ayrim
kamchiliklardan holi emas. Birinchidan, iqtisodiy adabiyotlarda davlat qarzining
YaIM miqdori qancha bo‘lishi optimal yoki maqbul bo‘lishi to‘g‘risida hech
qanday ma’lumot yo‘q. Ikkinchidan, davlat qarzinining YaIMga nisbatini barqaror
darajada ushlab turish budjet siyosatida juda qattiq cheklovlar bilan bog‘langan
bo‘ladi. Shuning uchun soliq-budjet siyosatini olib borishda to‘lovga qobiliyatlilik
tushunchasidan kelib chiqadigan qattiq talablarni biroz yengillashtirish masalasini
ko‘rib chiqish lozim.
To‘lovga qobiliyatlilik tamoyili barqaror budjet siyosatining ajralmas qismi
hisoblanadi. Uning asosiy talabi qarzning YaIMga nisbati real foiz stavkasi bilan
YaIMning real o‘sish sur’ati ayirmasi sur’atlarida bo‘lishidir. Buning ma’nosi –
qarzning nominal o‘sishi nominal foiz stavkalaridan pastroq bo‘lishi kerak.
Barqarorlik ko‘rsatkichlari. Quyida keltirilgan soliq-budjet siyosatining
barqarorlik indikatorlari to‘lovga qobiliyatlikni ta’minlash uchun qarzning
YaIMga nisbatini qanday darajada o‘zgarishi lozimligini belgilashga х izmat qiladi.
Bunda emission daromadning doimiy darajasi o‘zgarmas deb qabul qilinadi:
 kapitalning sof ijobiy qiymati. Soliq-budjet balansining diskontlangan joriy
qiymati qarzning YaIMga nisbati darajasiga teng yoki undan katta bo‘lishini
ta’minlash uchun davlat idoralari kapitali sof qiymatining manfiy bo‘lmasligi talab
qilinadi. Ushbu ssenariyga ko‘ra budjet barqarorligini ta’minlash uchun
ko‘rsatkichlarga tuzatish kiritish miqdori - qarzni YaIMga nisbatining
boshlang‘ich darajasi bilan diskontlangan joriy asosiy balans orasidagi farqqa teng
bo‘lishi lozim;
26

 asosiy uzilish. U diskontlangan asosiy balans miqdoriga teng bo‘lib,
qarzning YaIMga dastlabki nisbati bilan haqiqatdagi asosiy balans orasidagi farq
darajasida barqarorlashadi. Agar uzilish miqdori musbat bo‘lsa qarzning YaIMga
nisbatini barqarorlashtirish uchun xarajatlarni qisqartirish talab qilinadi. Ushbu
ko‘rsatkichdan a х borotlar yyetarli bo‘lmagan vaqtlarda muvaffaqiyatli foydalanish
mumkin. Bu indikator dastlabki qarz barqaror bo‘lgan sharoitlarda kapitalning sof
ijobiy qiymatini aniqlashdagidek hisoblanadi;
 o‘rta muddat bashoratlaridagi soliq bo‘yicha uzilish. Ushbu ko‘rsatkichdan
xarajatlar, transfertlar, real foiz stavkalari va YsIM real o‘sish sur’atlarining
oshishi bashorat qilinayotgan (foiz to‘lovlaridan tashqari) sharoitlarda to‘lanmagan
davlat qarzlarini soliq tushumlari bilan mutanosibligini ta’minlash uchun zarur
bo‘lgan tuzatishlar kiritishni aniqlashda foydalaniladi.
Daromadlar tahlili. Daromadlar va tushumlarning dinamikasiga baho berishda
asosiy e’tibor daromadlarning YaIMga nisbati va bu ko‘rsatkichni iqtisodiyoti
o‘ х shash bo‘lgan boshqa mamlakatlar bilan taqqoslashga qaratiladi. Soliqlarning
oshishi hisobiga budjet kamomadini qisqartirish zarur bo‘lgan paytlarda iqtisodiy
xarajatlar davlat xarajatlarini qisqartirish xarajatlari bilan taqqoslash lozim.
Odatda, bu sharoitlarda ikkalasini ham qisqartirish zarur bo‘ladi. Ko‘pchilik
hukumatlar ma’muriy va siyosiy nuqtai nazardan amalga oshirish osonroq bo‘lgan
qisqa muddatli, bir marotabalik daromadlarni ko‘paytirish choralarini ko‘rishga
harakat qiladilar. Biroq, masalaga bunday yondoshish, ko‘pincha soliq tizimi
faoliyatida qiyinchiliklar, samarasiz foydalanish va qoida buzilishlariga olib
kelishi natijasida nafaqat yyetarlik darajada daromadlarni to‘play ololmaslik, balki
mehnat va jamg‘arishga rag‘batni susaytirish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
pasaytirishga olib keladi. Soliq tizimining samaradorlik darajasi va zarur
islohotlarni aniqlashda muta х assislar ko‘pincha elastiklik va dinamiklik
koeffitsiyentlaridan foydalanishadi.
Soliqlarning elastiklik va dinamikligi. Soliqning elastikligi deganda ushbu soliq
tizimi sharoitida (u o‘zgarmay qolganda) tushumlarni o‘zgarishinining soliqqa
27

tortish bazasi o‘zgarishiga nisbati tushuniladi. Elastiklik soliq tizimida ichki
i х chamlikni
ta’minlaydi va uni quyidagicha yozish mumkin:

Soliq
tushumlarining
elastikligi = {(o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlarida)
soliq
tushumlarining o‘zgarish foizi)} soliqqa
tortish bazasining o‘zgarish foizi

Agar soliqqa tortish bazasining o‘rniga YaIM ko‘rsatkichini qo‘llasak, YaIM
bo‘yicha elastiklik quyidagicha hisoblanadi:

,

bu yerda: AT – o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlaridagi soliq tushumlari;
D - ko‘rsatilgan davrdagi o‘zgarish.
Agar elastiklik koeffitsiyenti birdan katta bo‘lsa, yangi soliqlar kiritmasdan yoki
soliq stavkalarini o‘zgartirmasdan, ya’ni soliq siyosatida diskretsion
o‘zgarishlarsiz YaIMga nisbatan soliq tushumlari oshganligini anglatadi va soliq
tizimi elastiklik х arakteriga ega deb hisoblanadi. Elastiklik – ijobiy holat
hisoblanadi va davlat xarajatlarining o‘sishi YaIM o‘sishiga nisbatan yuqori
bo‘lgan mamlakatlarda uni rag‘batlantirish lozim. Tez rivojlanayotgan х alq
28

х o‘jaligi tarmoqlarini soliqqa tortish jarayonida odatda soliq tizimi YaIMga
nisbatan elastik bo‘ladi, unda soliq stavkalari progressiv х arakterda bo‘ladi,
soliqlar muayyan obyektdan emas, balki qiymatdan olinadi va soliqlarni yig‘ish
qisqa muddatlarda amalga oshiriladi. O х irgi holat inflatsiya sharoitlarida juda
muhim hisoblanadi, chunki soliqlarni hisoblash va undirish vaqtlari orasida katta
uzilish bo‘lsa, soliq tushumlarining real qiymati pasayib ketadi.
Elastik soliq tizimi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi va natijada ijtimoiyiqtisodiy
infratizimga xarajatlar muntazam oshib boraveradi. Agar xarajatlarning oshib
borishi soliq tushumlarining oshishi bilan birgalikda sodir bo‘lmasa, bu
kamomadli budjetga va uning oqibatida tashqi va ichki qarzlarning ko‘payishiga
olib keladi. Soliq tizimi elastik bo‘lgan hollarda odatda mehnat unumdorligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadigan va hukumatga ishonchni pasaytiradigan
rejalashtirilmagan tez-tez soliqlarni ko‘tarish masalalari kun taribida turmaydi.
Elastiklik koeffitsiyenti nafaqat umumiy soliq tushumlari, balki alohida olingan
soliq turlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Masalan, qiymatdan olinadigan soliq
muayyan obyektdan olinadigan soliqqa nisbatan elastikroqdir. Yana bir elastik
soliq turlaridan biri individual daromad solig‘idir.
Soliqning dinamikligi YaIMning nisbiy ko‘payishiga nisbatan to‘rejagan soliq
summasi sifatida aniqlanadi. Soliq tushumlari hajmining o‘zgarishi soliq
tizimidagi har qanday o‘zgarishlar, shu jumladan soliqqa tortish tarkibidagi
diskretsion o‘zgarishlar tufayli sodir bo‘lishi mumkin. Soliqning dinamiklik
koeffitsiyenti quyidagicha ifodalanadi:

.

DT ushbu davrda haqiqatda soliq tushumlarining o‘zgarishini ifodalaydi. Elastiklik
koeffisintini hisoblash formulasidagi Д AT ham soliq tushumlaridagi o‘zgarishni
29

ifodalaydi, lekin elastiklik koeffitsiyentida ma’lum davrda soliq tizimidagi
o‘zgarishlar hisobiga olinishi mumkin bo‘lgan samara inobatga olingan edi. Agar
tizimdagi o‘zgarishlar daromadlarning ko‘payishiga olib kelsa, dinamiklik darajasi
elastiklikdan yuqori bo‘ladi, chunki soliq tizimidagi o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan
holdagi soliq tushumlari summasiga nisbatan haqiqiy soliq tushumlari summasi
kattaroq bo‘ladi.
Soliq tizimini baholash. Muta х assislar har bir mamlakatning soliq tizimiga baho
berishda uning qo‘yilgan vazifalarga qanchalik javob berishi va tizimni islohot
qilish imkoniyatlarini hisobga olishilari kerak. Soliqqa tortish tizimining asosiy
vazifasi daromadlarni to‘plash bo‘lishiga qaramasdan, u ko‘pincha boshqa
maqsadlarda, masalan, bozor х o‘jaligining kamchiliklarini tuzatish va
daromadlarni qayta taqsimlashga ko‘maklashish maqsadlarida ham foydalaniladi.
Yuqoridagi maqsadlarni hisobga olgan holda soliq tizimining samaradorligiga
baho berish uchun bir nechta me’yorlar ishlab chiqilgan. Mamlakatning soliq
tizimini tahlil qilishda Tanzi diagnostik testidan foydalanish mumkin.
30

Qisqacha xulosalar
Soliq-budjet sohasi va soliq-budjet siyosatidagi o‘zgarishlar х o‘jalik rivoji va
iqtisodiy siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Soliq-budjet siyosati yalpi iqtisodiy
resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Pulkredit va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik
darajasi,
inflatsiya sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi.
31

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti
1. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009. -56 b.
2. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М,
2006.
3. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф.
Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006.
4. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari.
O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004.
5. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008.
32

Sotib olish