Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	564.1KB
Xaridlar	26
Yuklab olingan sana	10 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari.

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTET
“________________________________________________________”
KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ”
fanidan

KURS ISHI
МАVZU:
_____________________________________________________________________
______________________________________________________________
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
RO‘YXATGA
OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga
tavsiya qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3
y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash
yo’nalishlari.
Reja:
Kirish
1. Byudjet-soliq siyosatining o’ziga xos xususiyatlari hamda huquqiy asoslari
2. O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan byudjet-soliq siyosati bo’yicha
o’zgarishlar.
3. Byudjet soliq siyosati jarayonida islohatlarning amalga oshirishda mavjuda
muammolar
4. Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kırısh
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
rivojlanishining ishlab chiqarishning modernizatsiyalashuvi sharoitida soliqlar
vositasida bir tomondan tartibga solish ikkinchi tomondan esa rag’batlantirish hamda
ikkala jarayonni to’g’ri tashkil eta olish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarimiz
faoliyatining bozor munosabatlarining iqtisodiy talablariga moslashishida, ularning
bosqichma-bosqich rivojida muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlaridan
biri davlatning iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisi qilib
belgilanganligidir. Iqtisodiy islohotlar boshlangan to hozirgi davrga qadar
respublikamizda iqtisodiy islohatlar yangi bosqichga ko’tarildi. Bu esa o’z navbatida
iqtisodiy, shu jumladan soliq siyosatida ham bir qancha o’zgarishlarni amalga
oshirishni talab etadi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida Prezidentimiz
Islom Abdug‘anievich Karimovning mamlakatimizni 2022-yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2023-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasida “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga
qaramasdan, hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj
ishlari hajmi salkam 18 foizga oshdi.
Yillik byudjet yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan bajarildi.
Inflyasiya darajasi 5,6 foizni tashkil qildi, ya’ni prognoz ko‘rsatkichlari doirasida
bo‘ldi.
Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi iqtisodiy islohatlar
sharoitida davlat soliq siyosatining barqarorligini ta’minlash va davlat byudjeti
daromadlarini shakllantirishning amaldagi holatini nazariy jihatdan o’rganish,
mavjud muammolarni aniqlash va Respublikamizda iqtisodiy islohatlar va tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirilishida mamlakatimizda mavjud an’analarni

hisobga olgan holda uni takomillashtirish bo’yicha aniq taklif va mulohazalar
berishdan iboratdir.
Yuqoridagi maqsadlarga asoslangan holda Kurs ish oldiga quyidagi vazifalar
qo’yildi.
 davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning iqtisodiy
mohiyati, mazmuni va ob’ektiv zarurligini asosli ravishda o’rganish;
 davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosatining roli va
ahamiyatini yoritish;
 byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini
baholash mexanizmi va undagi muammolarni aniqlash;
 soliq siyosatini tashkil qilishning xorijiy mamlakatlar tajribalarini o’rganish;
 byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini
baholash mexanizmining samaradorligini oshirish bo’yicha takliflar berish.
Kurs ishning ob’ekti sifatida O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida
olib borilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi, shuningdek unga ta’sir
etuvchi omillar.
Kurs ishning asosiy amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari respublikamizda
amalda bo’lgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasini yanada takomillashtirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari bu ilmiy ishimiz hozirgi kunda eng
dolzarb muammolar echimlarini hal etishga bag’ishlangandir.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

1. Byudjet-soliq siyosatining o’ziga xos xususiyatlari hamda
huquqiy asoslari
O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining huquqiy asoslari mustaqillikning
dastlabki kunlaridan boshlab kuchga kirdi. O’zbekiston Respublikasining 1991 yil
31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida»gi
Qonunda «shu kundan e’tiboran O’zbekiston Respublikasi o’zining mustaqil soliq
siyosatini olib boradi» deb ko’rsatilgan. Qolaversa, davlatning soliq siyosati asosi
O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasida ham qayd qilinadi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab soliqlar sohasida o’ndan ortiq
Qonunlar qabul qilingan edi. Shulardan eng asosiysi O’zbekiston Respublikasining
«Korxonalar, tashkilotlar va birlashmalar soliqlari to’g’risida» va «O’zbekiston
Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmaganlarning solig’i
to’g’risida»-gi Qonunlari va ularga kiritilgan o’zgartirishlar, to’ldirishlar bo’ldi.
Ammo soliqlarning huquqiy asosi 1997 yil 24 aprelda O’zbekiston
Respublikasi qabul qilgan hamma soliqlarni mujassamlashtirgan yagona Soliq
Kodeksi bo’ladi. Bu Kodeksning qabul qilinishi soliq siyosatini amalga oshirishdagi
katta huquqiy asos yaratdi. Har qanday tadbir, ish, faoliyati ilgaridan belgilanib,
aniqlanib, rejalashtirilib, ishlab chiqilgan siyosat bilan amalga oshiriladi.
Umuman, siyosat deganda, davlatning ilgaridan rejalashtirib, aniqlab turib
amalga oshirgan chora-tadbirlar yig’indisi tushuniladi. Soliq bo’yicha ishlarni tashkil
qilish ham shu to’g’risidagi siyosat, deb yuritiladi. Soliq siyosati qabul qilinganligi
bois O’zbekiston Respublikasi soliq to’laydigan huquqiy shaxslar soni 1991-1996
yillarda 28 mingdan 171 mingtaga etgan. Shuni aytish kerakki, soliq siyosati davlat
xazina siyosatining eng muhim tarkibiy ajralmas qismidir. Demak soliq siyosati
moliya siyosatining tarkibiy qismi bo’lib, unga bog’liq holda rivojlanadi.

Soliq siyosati nima? Unga qanday ta’rif berish mumkin? Soliq siyosati-
davlatning soliq borasidagi farmon, qonun va qarorlari ijrosini ta’minlash hamda uni
tashkil qilish uchun ishlab chiqilgan chora-tadbirlar, faoliyati yig’indisidir. Shunday
ekan, faqat mustaqil davlatgina o’zining mustaqil soliq siyosatiga ega bo’la oladi.
Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi.
Davlat soliq siyosati respublika iqtisodiyotini barqarorlashtirish va rivojlantirishga,
bozor munosabatlarini boshqarishga har tomonlama faol ta’sir ko’rsatadi.
Soliqlar pul munosabatlarini ifoda etib, iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy
bo’lagi, bozor iqtisodiyotining zaruriy qismidir. Soliq siyosatining muvafaqqiyatli
amalga oshirilishi uchun ilmiy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Buning uchun
soliq munosabatlari chuqur o’rganilib, undan ilmiy xulosalar chiqarishimiz lozim.
Aks holda bunday siyosat katta muvaffaqqiyatga erishishi qiyin. Bu sohada
«Olmoniyaning soliq siyosati borasidagi tajribasi e’tiborga loyiqdir. Bu erda har
bir yangi soliqni joriy etishdan avval uning loyihasini tayyorlash uchun soliq
sohasida ishlovchi 5 nafar olimga 5-6 oy muddat beriladi besh izlanuvchi olimga
ishning natijasidan qat’iy nazar mualliflik haqi oldindan to’lab qo’yiladi.
Tayyorlangan soliq loyihalarini ko’rib chiqib, yagona loyihani tanlash uchun besh
kishidan iborat ekspertlar guruhi ishlab, ma’qul bo’lgan eng yaxshi loyiha parlament
tomonidan tasdiqlanadi" 8
Xulosa shuki, loyihaning ilmiy asoslanganligi va
to’g’riligiga javobgar shaxs bor, kerak bo’lsa, loyiha muallifi hamma joyda shu soliq
bo’yicha maslahatlar hamda tushuntirishlar berib boradi. Jahon soliq siyosati
tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlarga e’tibor beriladi:
1. Har xil mulk shakillariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik
yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga
kirib borishiga har tomonlama yordamlashish.
2. Ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlat kerak
bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlashi.
8
Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. T. 2003 yil.

1- jadval
2018-2022 yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarini
shakllantirishda soliqlarning tutgan o’rni ( % da) 9
Ko’rsatkichlar 2018 2019 2020 2021 2022
I. daromadlar (maqsadli
jamg’armalarsiz) - jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
1. Bevosita soliqlar 26,4 25,4 24,2 23,4 24,1
2. Bilvosita soliqlar 48,2 49,0 51,1 53,1 52,6
3. Resurs to’lovlari va mulk
solig’i 15,4 15,6 14,8 13,6 13,2
4. Boshqa daromadlar 10,0 10,0 9,8 7,8 10,1
Jadval ma’lumotlaridan shuni ko’rishimiz mumkinki, davlat byudjetida
soliqlar salmog’ini tahlil etar ekanmiz bevosita soliqlar 2018 yili davlat byudjetida
26,4 foizni tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2022 yilga kelib 24, 1 foizni tashkil
qiliyotganligini, bilvosita soliqlar esa ushbu yillarda 48,2 foizdan 52,6 foizni tashkil
etayotganligini ko’rishimiz mumkin . Soliqlarning ushbu yilda ortishi yoki davlat
byudjetidagi o’rni va ahamiyatini yuksalishi davlatimiz
Agarda mamlakatimizda davlat byudjetida bevosita soliqlarning kelib tushish
holatiga nazar tashlaydigan bo’lsak (2 jadval) jadval ma’lumotlaridan yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig’i 2018 yili bevosita soliqlar tarkibida 19,2 foizni
tashkil qilgan bo’lsa 2022 yilga kelib, bu ko’rsatkich 13,4 foizni tashkil
9
Jadval O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan

2- jadval
2018-2022 yillarda davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda bevosita
soliqlarning tutgan o’rni ( % da) 10
№№
Ko’rsatkichlar Yillar
2018 2019 2020 2021 2022
1. Bevosita soliqlar 100 100 100 100 100
1,1 Yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig’i 19,2 18,5 16,3 15,1 13,4
1,2 Savdo va umumiy
ovqatlanish korxonalari
uchun yagona soliq
to’lovidan Davlat byudjetiga
ajratmalar 12,5 11,9 13,1 12,8 13,7
1,3 Yagona soliq to’lovidan
Davlat byudjetiga ajratmalar,
shu jumladan mikrofirmalar
va kichik korxonalardan
ajratmalar 10,7 10,9 11,9 13,0 13,5
1,4 Jismoniy shaxslar
daromadiga soliq 42,7 42,5 42,8 43,9 43,2
1,5 Tadbirkorlik faoliyatining
ayrim turlari bo’yicha qat’iy
belgilangan soliq 5,0 5,9 6,5 7,4 7,7
1,6 Obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish
solig’i 10,0 10,3 9,4 7,7 8,4
qilmoqda. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan
Davlat byudjetiga ajratmalar bo’yicha ushbu yillarda 12,5 % ni tashkil etgan
bo’lsa,2022 yili 13,7 foiz, yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar, shu
jumladan mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalar 10,7 % dan 13,5 foizga
jismoniy shaxslar daromadiga soliq 42,7 % dan 43,2 foizni, tadbirkorlik
faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq 5,0 % ni tashkil qilgan
bo’lsa, 2022 yili 7,7 foizni bevosita soliqlar tarkibida o’z shrniga ega bo’lmoqda.
Albatta bu ko’rsatkichlar mamdakatimizda to’g’ri soliq siysati olib
10
Jadval O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan

borilayotganligidan dalolat bermoqda. Jumladan, yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig’ining salmoqg’ining pasayishi mazkur soliq bo’yicha soliq stavkasining
pasayishi, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan
Davlat byudjetiga ajratmalar bo’yichaesa mazkur soliqni to’lovchilar sonining
ortishi bilan izohlashimiz yoki mamlakatimizda ushbu soha bilan shug’ullanuvchilar
soni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yuritishga mamlakatimizda
yaratilayotgan keng imkoniyatlar bilan izohlashimiz mumkin.
Soliqlardan kompleks foydalanish xalq xo’jaligi tarmoqlarini qayta qurishga,
ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratishga, xo’jaliklar va aholining tovar sotib olish
qobiliyatini boshqarib turishga va pulning qadirsizlanish jarayonini jilovlab turishga
imkon beradi. Pulning qadirsizlanishiga qarshi choralar ko’rish-kam mehnat sarflab
topilgan daromadlarga soliq progressiyasini ko’tarish bilan ham amalga oshiriladi.
Soliqlar davlatning moliyaviy manbai bo’lganligidan soliq siyosati
strategiyasini ishlab chiqish ham davlatning muhim vazifasi bo’lib hisoblanadi. Bu
siyosatni ishlab chiqishning tashkilotchisi va ijodkori ham davlatdir. Buning uchun
davlat o’z qo’lidagi butun kuchni, idoralarni jalb qilib, uni ishlab chiqadi. Avvalo,
bunday tashkilotlarga Moliya vazirligi, davlat soliq qo’mitasi va boshqa ilmiy-
uslubiy tashkilotlar kiradi. Soliq siyosati strategiyasining izchil va muvoffaqiyatli
ishlab ketishi uchun davlat ilmiy-izlanish tashkilotlari tuzib, uning ish yakunlaridan
keng foydalanadi. Ana shunday tashkilot Moliya vazirligi qoshidagi ilmiy tekshirish
institutidir.
Davlat soliq siyosati strategiyasini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni
yoki yangi kiritilishi mo’ljallangan soliqlarning mohiyati, ahamiyati, kelib chiqish va
rivojlanish tarixi chuqur o’rganilishi lozim. Ayniqsa, yangi soliqlar
chiqarilayotganda ular ilmiy asoslangan bo’lishi, yirik amaliyotchi mutuxassislari va
jamoatchilik o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelishi zarur. Bu erda
hech qachon bir soha mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak,
chunki soha mutahassislari ham o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat
manfaatlarini ular ko’ra olmasliklari yoki bila olmasliklari mumkin.

Ikkinchidan, butun respublika soliq idoralarini yuuqori darajali kompyuterlar bilan
ta’minladi. Soliq siyosatini faollashtirish maqsadida quyidagilarni e’tiborni ko’proq
qaratish lozim:
1. Soliq sohasida davlatlar yo’l qo’ygan ba’zi xatolarning takrorlanmasligi
uchun soliq tarixini puxta o’rganish lozim.
Soliqqa tortish va uni undirish ishlarining arzonga tushishiga erishish. 3.Soliq
ob’ekti aniq, ixcham, to’lovchilarga va soliq idoralari xodimlariga
soliqni xisoblash uchun oson va qulay bo’lishi zarur.
4.Soliqlarning byudjetga to’liq va o’z vaqtida tushishiga qiziqtirish maqsadida
byudjetga ko’p, salmoqli soliq to’lovchilarga soliqdan ma’lum qismini qoldirish ham
maqsadga muvofiqdir.
Agarda 1991-1994 yillarda soliq siyosati soliq idoralarida ishlab chiqarishning
pasayishi, soliq bazasini qisqartirish sharoitida o’zlarining asosiy e’tiborlarini
soliqlarning xazina funktsiyasini bajarishga, ya’ni byudjetni kerakli mablag’lar bilan
ta’minlashga, respublika davlat byudjeti muvozanatini saqlashga qaratdilar. Bu
davrda soliq tizimi soliqlarning ko’p turliligi va soliq stavkalarining yuqoriligi
natijasida korxonalar daromadlarining 45 foizgacha byudjetga olib qo’yish bilan
ifodalansa. Hozirgi kunga kelib oqilona soliq siyosatini yuritish asosida
mamlakatimizda maxsulot ishlab chiqarish, tadbirkorlik yuritish uchun
yaratilayotgan barcha sharoitlarni keltirishimiz mumkin
Soliqlar korxonalarni kengaytirish va texnika bilan qayta qurollantirishni
cheklab, bu sohada soliqlar bo’yicha belgilangan ko’plab imtiyozlar ham ish
bermadi. Shu davrda korxonalarda soliq yukini kamaytirish, ularni qiziqtirish rolini
oshirish talab etildi.
2. O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan byudjet-soliq
siyosati bo’yicha o’zgarishlar.
O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirishga doir izchil
soliq siyosati strategiyasi olib borish natijasida har yili soliq yukini kamaytirish
choralari amalga oshirilmoqda. Eng avvalo, ular ishlab chiqarishga,

tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga, aholining real daromadlarini va iste’mol
talablarini oshirishga qaratilgan. Shu bilan birga, soliqlar va to’lovlarni
birxillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu esa soliqqa tortish mexanizmlarining
oshkoraligiga, soliqlarni hisoblash va to’lashga oid korxonalar faoliyatini
soddalashtirishga, shuningdek soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat
qilishga yordam beradi. Ayni paytda bu hol respublikamizda qo’llaniladigan soliq
tizimini xalqaro me’yorlar va andozalarga muvofiqlashtirish zarurati bilan
izohlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi
«O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori bilan
Soliq qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartirishlar.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 8-
ilovasiga muvofiq tasdiqlandi.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining bazaviy stavkasi 2022
darajasida – 7,5 foiz miqdorida saqlanib qolindi.
Tijorat banklari uchun soliq stavkasi ham 2022 yil darajasida – 15 foiz
miqdorida saqlanib qolindi.
2023 yilning 1 yanvaridan boshlab mobil aloqa xizmatlarini ko‘rsatuvchi
yuridik shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) uchun rentabellik darajasidan kelib
chiqib foyda solig‘i bo‘yicha soliq stavkalari quyidagicha belgilandi:
rentabellik darajasi 20 foizgacha - 7,5 foiz miqdorida;
rentabellik darajasi 20 foizdan yuqori bo‘lgan foyda summasiga - 50 foiz
miqdorida.
Rentabellik foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda summasining sotilgan
mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga nisbati
sifatida aniqlanadi.

1 rasm. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha o’zgarishlar 11
Eksport qiluvchi korxonalar uchun o‘zi ishlab chiqargan tovarlar, ishlar,
xizmatlar eksportining (ishlarni bajarish, xizmatlarni ko‘rsatish joyidan qat’i nazar)
erkin almashtiriladigan valyutadagi ulushiga bog‘liq holda foyda solig‘i stavkasini
pasaytirish tartibi saqlanib qolindi, bundan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
1997 yil 10 oktabrdagi PF-1871-son Farmoni bilan tasdiqlangan ro‘yxatda
keltirilgan xom ashyo mahsulotlari mustasno.
Eksport ulushi:
– sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha bo‘lganda, belgilangan
stavka 30 foizga pasaytiriladi;
– sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko‘p bo‘lganda, belgilangan
stavka 50 foizga pasaytiriladi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalarida soliq solinadigan
daromadning ikkinchi shkalasi 1 foizli punktga kamaytirilib, qolgan stavkalar 2022
yil darajasida saqlanib qolindi.
11
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi

12
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildiJismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 9-
ilovasiga muvofiq quyidagi miqdorlarda tasdiqlandi:
2 rasm. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha
o’zgarishlar 12
Bunda, soliq solinadigan daromadlar guruhlari bo‘yicha soliq solish shkalasi yil
boshiga – 2023 yil 1 yanvarga belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan (130 240
so‘m) kelib chiqib aniqlanadi va yil davomida eng kam ish haqi miqdori o‘zgargan
taqdirda ham qayta ko‘rib chiqilmaydi.
Yagona soliq to‘lovining stavkalari mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun
(savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan tashqari) O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 10-1-ilovasiga
muvofiq, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, shu jumladan, mikrofirmalar va
kichik korxonalar uchun 10-2-ilovasiga muvofiq hamda ayrim toifadagi korxonalar
uchun 10-3-ilovasiga muvofiq tasdiqlandi.

13
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi2023 yil 1 yanvardan boshlab iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi mikrofirma
va kichik korxonalar (bundan 10-1-ilovaning 2-7-bandlarida nazarda tutilganlar
mustasno) uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 5 foiz miqdorida belgilandi.
2. Bojxona rasmiylashtiruvi bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar
(bojxona brokerlari) uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 2022 yildagi soliq
stavkasiga nisbatan 1 foizli punktga pasaytirilib, 2023 yil 1 yanvardan boshlab 5 foiz
qilib belgilandi.
3 rasm. Mikrofirma va kichik korxonalar bo’yicha yagona soliq stavkasi. 13
Umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi soliq
solinadigan bazaga nisbatan 10 foiz, umumta’lim maktablari, maktab-internatlar,
o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy o‘quv yurtlariga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan
umumiy ovqatlanish korxonalari uchun esa – soliq solinadigan bazaga nisbatan 8
foiz miqdorida saqlanib qolindi.

Quyidagi joylarda joylashgan chakana savdo korxonalari uchun (bundan
ulgurji, shuningdek ulgurji-chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi korxonalar hamda
ulgurji va chakana dorixona tashkilotlari mustasno):
aholi soni 100 ming va undan ko‘p kishidan iborat shaharlarda – yagona soliq
to‘lovi stavkasi 4 foiz miqdorida;
boshqa aholi punktlarida – yagona soliq to‘lovi stavkasi 2 foiz miqdorida;
borish qiyin bo‘lgan va tog‘li tumanlarda – yagona soliq to‘lovi stavkasi 1
foiz miqdorida saqlanib qolindi.
Ulgurji, shuningdek ulgurji-chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi korxonalar
uchun (bundan dorixona tashkilotlari mustasno) yagona soliq to‘lovi stavkasi 2022
yil darajasida 5 foiz miqdorida saqlanib qolindi.
2023 yilning 1 yanvaridan boshlab faoliyatni yuritish joyidan qat’iy nazar
benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz, shuningdek alkogolli va tamaki
mahsulotlarini sotuvchi chakana savdo korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi
stavkasi unifikatsiya qilinib, tovar oborotiga nisbatan 4% miqdorida belgilandi.
4 rasm. Yagona soliq stavkasi. 14
14
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi

5- rasm. Aktsiz solig’i stavkasi. 15
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 19-
ilovasiga muvofiq, mol-mulklarning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan 1,5 foiz
(2022 yil 1,3 foiz) miqdorida belgilandi.
6-
rasm. Jismoniy shaxslarning mol mulk solig’i stavkalari. 16
15
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi 16
PQ-2455-sonli qarori
asosida tuzildi

Yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22
dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 20-ilovasiga muvofiq tasdiqlandi.
7 rasm. Jismoniy shaxslarning mol mulk solig’i. 17
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi
«O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarorining
36-ilovasiga asosan 2023 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining va Hukumatining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar
kiritildi.
2018 yil 1 yanvarga qadar quyidagi:
– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 yanvardagi «Mahalliy
nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarish kengaytirilishini rag‘batlantirish
borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-1050-sonli qarorining 3-
bandida belgilangan nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan korxonalar uchun foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i va mikrofirmalar va
kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi hamda Respublika yo‘l jamg‘armasiga
majburiy ajratmalar to‘lashdan ozod etish tarzidagi imtiyozlar;
17
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi

– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 21 noyabrdagi PQ-733-
sonli qarorining 3-bandida belgilangan to‘qimachilik sanoati korxonalari uchun mol-
mulk solig‘i to‘lashdan ozod etish bo‘yicha imtiyozlar;
– O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 25 martdagi
141-sonli qarorining 5-bandiga asosan «O‘zbekengilsanoat» davlat-aksiyadorlik
kompaniyasi korxonalariga kontrakt tuzish paytida vujudga kelgan jahon narxlaridan
past bo‘lmagan narxlar bo‘yicha erkin muomaladagi valyutaga (qo‘shilgan qiymat
solig‘ini nol stavka bo‘yicha hisoblagan holda) ichki bozorda yarim tayyor
to‘qimachilik mahsulotlarini (kalava, gazmol, trikotaj polotno va paxtani yigirish
chiqindilarini) xarid qilishiga istisno tariqasida ruxsat berish tarzidagi imtiyozlarning
muddati uzaytirildi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-
sonli qarorining 36-ilovasiga asosan, 2023 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Jumladan:
– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 29 avgustdagi PQ-456-
sonli qarori bilan tasdiqlangan «Paxta tolasini sotish va tashqi savdo
kompaniyalarining «Paxtasanoat» hududiy aksiyadorlik birlashmalari bilan hisob-
kitob qilish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomning 8-bandi quyidagi mazmundagi xatboshi
bilan to‘ldirildi:
«Bunda respublika korxonalari uchun paxta tolasini sotishda, qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisobga olgan holda, paxta tolasiga tasdiqlangan preyskurant narxlaridan
past bo‘lgan jahon narxlari amal qilgan davrlarda paxta tozalash zavodlari
qo‘shilgan qiymat solig‘ini: chegirmani hisobga olgan holda jahon narxi x 20/120
formulasi bo‘yicha 15% miqdordagi chegirmani hisobga olib, xomashyo yetkazib
berilgan kuni amalda tarkib topgan jahon narxlariga asoslanib hisoblab
chiqarishadi.»;
– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 6 noyabrdagi «Islom
taraqqiyot banki ishtirokida «Xorazm viloyati Toshsoqa tizimining magistral
sug‘orish kanallarini tiklash» loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida»gi PQ-1849-sonli qarorining 9-bandiga qo‘shimcha kiritilib, unga ko‘ra
«Xorazm viloyati Toshsoqa tizimining magistral sug‘orish kanallarini tiklash»
loyihasini amalga oshirish davrida loyihani amalga oshirish doirasida O‘zbekiston
Respublikasi davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan olib kelinayotgan va xarid
qilinayotgan tovar (ish va xizmat)lar, uskunalar va transport vositalari qo‘shilgan
qiymat solig‘ini to‘lashdan ozod etildi
3. Byudjet soliq siyosati jarayonida islohatlarning amalga
oshirishda mavjuda muammolar
Soliq siyosati amalga oshirish borasida rivojlangan davlatlarda ijobiy tajribalar
to’plangan. Ulardagi bu siyosatning izchil amalga oshirilishi davlat byudjeti
daromadlarini bir me’yorda barqaror o’sishini, harajatlarning oqilona sarflanishiga
olib kelmoqda. Har bir davlatning soliq siyosatining o’ziga xos tomonlari mavjud.
Misol uchun, AQSh ning byudjet tizimi o’ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi.
Chunonchi, AQShda milliy daromadning 40 foizi davlat byudjeti orqali
taqsimlanadi. Shuningdek, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi 20-25 foizni tashkil
qiladi.
AQSh byudjet tizimining o’ziga xos xususiyati shundaki, ijtimoiy
harajatlarning asosiy qismi mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. Keyingi
yillarda jami harajatlarning 30-35 foizi ijtimoiy sohaga yo’naltirilmoqda.
Bu davlatning soliq tizimini ko’rib chiqadigan bo’lsak, u ba’zi bir belgilari
bilan boshqa bir soliq tizimlaridan ajralib turadi. Jumladan:
- mamlakat soliq tizimida juda katta boshqaruv apparatining mavjudligi;
- soliq organlari umumiy tuzilishining mamlakat miqyosida qat’iy
markazlashtirishning yo’qligi, mamlakat soliq idoralarining uch darajali: federal,
shtat va shahar (ba’zan ayrim grafliklar darajasidagi tumanlar) va ularning har
birining to’liq mustaqilligidir.

Hozirgi kunda AQSh soliq tizimi takomillashgan bo’lib, bunda soliqlar
faqatgina byudjetni to’ldirish, ya’ni fiskal funktsiyani bajaribgina qolmay, balki
iqtisodiy rivojlanishning asosiy tayanch elementlariga aylanadi.
1986 yilda AQSh Prezidenti Ronald Reygan boshchiligida soliq islohoti
o’tkazildi va bir nechta o’zgarishlar ro’y berdi. Ushbu islohotda hukumat quyidagi
masalalarni ko’rib chiqdi:
4. Daromad (foyda) solig’i stavkalari va imtiyozlarini kamaytirish;
5. Defitsitni yo’qotish uchun davlat harajatlarini kamaytirish;
6. Soliq qonunchiligini qayta ko’rib chiqish;
7. Pul-kredit siyosatini olib borish.
Soliq siyosati sohasida o’tkazilgan ushbu islohot ijobiy natijaga erishdi, ya’ni
unga ko’ra ba’zi soliq stavkalari pasaytirildi, imtiyozlar qisqartirildi hamda
ba’zi yangi soliqlar joriy etildi.
AQSh moliya tizimining asosiy bo’g’ini federal byudjet mexanizmi
hisoblanadi. Yirik va doimiy tushumga ega bo’lgan soliqlar federal byudjetga
yo’naltiriladi. Federal harajatlar umumdavlat harajatlarining taxminan 60 foizini
tashkil etadi. 40 foizi esa shtatlar va mahalliy hokimiyat idoralarining byudjetlariga
tugri keladi.
Federal byudjet tarkibida yuridik va jismoniy shaxslarda olinadigan daromad
solig’i 54,3 foiz (yuridik shaxslardan 9,3 foiz, jismoniy shaxslardan 45 foiz),
aktsizlar 6,3 foizni, sovg’alar va merosdan olinadigan soliq 1 foizni, ish beruvchilar
bilan oqimlar tomonidan baravar to’lanadigan ijtimoiy ta’minotga ajratmalar 27,6
foizni, bepul tibbiy yordamga ajratmalar 7 foizni, ish beruvchilar tomonidan
to’lanadigan ishsizlik nafaqalariga ajratmalar 2 foizni tashkil qiladi. Federal
byudjetning harajatlar qismi 20 ta asosiy byudjet toifalariga, shu jumladan, milliy
mudofaa, xalqaro ishlar, qishloq xo’jaligi, transport, energetikani rivojlantirish,
soglikni saklash, ijtimoiy sug’urta harajatlariga, davlat qarzi bo’yicha foizlar
to’lashga va hokazolarga bo’linadi.
Shtatlarning byudjetlariga soliq tushumlarining umumiy hajmida jismoniy va
yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig’i 39 foizni, mahsulot sotishdan

olinadigan soliq 49 foizni, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan mulk solig’i
2 foizni, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun tabiiy resurslarning
mulkdorlari tomonidan to’lanadigan soliq 2 foizni, litsenziyalanadigan faoliyat bilan
shug’ullanish huquqini berganlik uchun olinadigan litsenziya yig’imlari 6 foizni
tashkil qiladi.
Munitsipial ma’murlar jismoniy shaxslarga daromad soliqlari, aktsizlar,
kompaniyalardan litsenziya yig’imlari, kasb uchun soliq, foydali qazilmalarni qazib
chiqarganlik uchun soliq, jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq
solishlari mumkin. Bu soliqlar ba’zi mahalliy byudjetlarda 75 foizga etadi.
AQSh Davlat byudjetining daromadlariga nazar tashlaydigan bo’lsak,
hukumat uch bosqichdan iboratligi uchun soliqlarni uch darajaga bo’linishini
kuzatish mumkin.
AQSh soliq tizimiga xos bo’lgan rag’batlantiruvchi yondashuv boshqa har
qanday tizimga nisbatan kuchliroqdir. Bunday yondashuv faqat iqtisodiyotdagina
emas, balki jamiyat hayotida ham ko’zga tashlangan ijobiy tamoyillar va
jarayonlarning samarali rivojlanishini ta’minlaydi. Ma’lum davrlarda iqtisodiy
o’sishni jadallashtirish uchun ayrim soliq turlarining stavkalari kamaytiriladi.
Ma’lumki, AQShda har qanday aktivlar, aktsiyalar, uylar, er uchastkalaridan
olinadigan sarmoya daromadlariga soliq solinadi. Uning stavkasi ishlab topilgan
daromaddan (maosh, ish haqi, hunarmandlarning daromadlari va shu kabilardan)
olinadigan soliqlardan taxminan ikki barobar kamdir. Bu esa ijtimoiy jamg’arilishni
rag’batlantiradi. Chunki, ular sarmoyadan daromad olish huquqini beradigan
qimmatli qog’ozlarni sotib olish foydali bo’ladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, AQSh federal byudjeti daromadlarining asosiy
qismini bevosita (to’g’ri) soliqlar tashkil etadi. Shtat va mahalliy hukumat
byudjetlariga esa bevosita (egri) soliqlar ko’proq tushadi
AQSh federal byudjetiga tushadigan daromad solig’i asosiy o’rinni egallaydi.
Ushbu soliqni hisoblash o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bunda oilaviy sharoitning
ta’siri alohida e’tiborga olinadi.

Federal byudjetda jismoniy shaxslar daromad solig’idan keyin ikkinchi
o’rinda (byudjetdagi salmog’i bo’yicha) ijtimoiy sug’urta ajratmalari turadi. Bu
ajratmalar ish beruvchi va ishchi o’rtasida teng ikkiga bo’linadi. Yig’im stavkasi har
yilgi byudjet tizimiga qarab o’zgaradi.
3-diagramma.
AQSh federal byudjeti daromadlari tarkibi 18
8% 4%
3%
10% 41%
34%
AQSh federal byudjet soliqlari tarkibida, asosan, bevosita (to’g’ri) soliqlar
hissasi ko’proqdir. O’zbekiston va AQShning byudjet-soliq siyosati o’rtasidagi
o’xshashlik jihati har ikkala byudjetga ham muhim ahamiyatga molik bo’lgan
soliqlar yo’naltiriladi. Farqli jihati esa O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida
hozirgi kunda bevosita (egri) soliqlar hissasi ko’proq, shu sababli bevosita (egri)
soliqlar ham umumdavlat soliqlarida muhim ahamiyatga ega, AQSh federal
byudjetida esa bevosita (egri) soliqlar deyarli yo’q, chunki mamlakat byudjetida bevosita
(egri) soliqlarning hissasi kam.
AQShda korporatsiya soliqlari federal byudjetdan tashqari shtat soliqlari
tarkibiga ham kiritiladi. Hozir bu soliqning stavkasi – 34%, respublikamizda esa –
12% . Жисмоний шахсларнинг
даромад солиғи
Ижтимоий суғурта солиғи
Корпорация фойдасига солиқ
Акциз йиғимлари
Қарз маблағлар

3-jadval
Germaniya qo’shma soliqlarning taqsimlanishi 19
Soliqlar nomi Soliqlarning umumiy soliqlar summasidagi ulushi (% da)
Federatsiyalarga Erlarga Jamoalarga
QQS 67,5 32,5 -
Daromad solig’i 42,5 42,5 15
Deklaratsiyalan-
magan daromad 50 50 -
Korporatsiya solig’i 50 50 -
Hunarmandchilik 9 9 82
Soliq stavkasi 25% qilib belgilangan. Bu ko’rsatkich Buyuk Britaniyada – 25%,
Yaponiyada – 20%, Italiyada – 30%, Frantsiyada – 25%, Shvetsiya – 35%, Ispaniya
– 20%, Respublikamizda – 10%ni tashkil etadi.
Germaniyada amal qilayotgan byudjet-soliq siyosatini O’zbekiston byudjet-soliq
siyosati bilan solishtiradigan bo’lsak, bir qancha o’xshashlik va farqli tomonlari
mavjud. O’zbekistonda soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linsa,
Germaniyada federal, erlar va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Germaniyada qo’shma
soliqlar, ya’ni bir vaqtning o’zida bir necha byudjetga tushadigan soliqlar mavjud.
O’zbekistonda esa bunday holat mavjud emas, har bir soliq turi to’lig’icha bitta
byudjetga tushadi.
Germaniyada QQSning pasaytirilgan stavkasi mavjud. O’zbekistonda esa QQS
yagona stavkada qo’llaniladi.
Frantsiyada byudjet daromadlari tarkibining asosiy bo’g’ini bo’lib QQS
hisoblanadi. Soliqning asosiy stavkasi 18,6% bo’lib, eng yuqori stavka 22%ni tashkil
etadi. Ushbu yuqori stavka avtomobillar, kinolar, fotomahsulotlar, atir-upalar,
mo’ynalar, qimmatbaho terilarga nisbatan qo’llaniladi. Kamaytirilgan soliq stavkasi

5,5% bo’lib, u asosan oziq-ovqat mahsulotlari, qishloq xo’jalik mahsulotlari, kitoblar va
tibbiy vositalarga nisbatan qo’llaniladi.
Frantsiyada QQS bilan bir qatorda aktsiz solig’i ham undiriladi. Aktsiz
solig’ining ba’zilari davlat byudjetiga, ayrimlari esa mahalliy byudjetga kelib tushadi.
4- diagramma
Frantsiya davlat byudjeti daromadlari tarkibi 207%
42%
7
Frantsiya byudjetiga mol-mulk solig’i ham katta daromad keltiradi. Mol-mulkka
solinadigan soliq ob’ekti bo’lib mol-mulk, mulkiy huquq va qimmatli qog’ozlar
hisoblanadi.
Frantsiyada markaziy hukumat byudjeti daromadlarining asosiy qismini –
93%ini soliq to’lovlari tashkil qiladi. Byudjet daromadlarining qolgan qismini maxsus
daromadlar tashkil qiladi. Maxsus daromadlarni, asosan, ijtimoiy fondlarga to’lovlar
tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasida markaziy hukumat byudjet daromadlarining asosiy
qismini 70-73%ini soliq to’lovlari tashkil qiladi. Qolgan qismi davlat maqsadli
fondlariga to’lovlar tashkil qiladi.
Frantsiyada byudjet daromadlarining 8,5% ini bevosita (egri) soliqlar tarkibiga
kiruvchi neft mahsulotlariga soliq va aktsiz solig’i egallaydi va byudjet
daromadlarining 20-21 %ini tashkil etadi. Bevosita (to’g’ri) soliqlar ichida ikkinchi15%
%
11% Қўшилган қи
Жисмоний ша
даромадидан с
Корхоналарда
солиқ
Нефть махсул
пошлиналар
Бошқа солиқл

o’rinni kompaniyalar daromadiga soliq egallaydi. U byudjet daromadlarining 8-10%ni
tashkil etadi.
O’zbekistonda umumiy byudjet daromadlari 2002 yilda 29,8%ini aktsiz solig’i
egallagan. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 12%ni tashkil qilgan.
Yuridik shaxslardan undiriladigan daromad solig’i esa byudjetning 9,2%ini egallagan.
Ilmiy izlanishlar shundan guvohlik beradiki, g’arbiy Evropada mahalliy soliqlar
tizimida bevosita (to’g’ri) soliqlar katta ulushini tashkil etadi: jami soliq tushumlarining
70-75 % daromad, foyda va mulk hisobidan olinadigan soliqlar ulushiga bevosita
(to’g’ri) keladi. Iste’moldan olinadigan soliqlar 3-4 % ni, boshqa soliqlar 20% ni tashkil
etadi. Yaponiyada bevosita soliqlar 85 % ni, bilvosita soliqlar esa 15 % ulushni
egallaydi.
Bevosita (to’g’ri) soliqlar ichida foyda, daromad hamda turli mulk soliqlari
tarkibi ancha farq qiladi: Skandinaviya mamlakatlarida barcha soliq tushumlarining 80-
90 %i daromad va foyda solig’i hissasiga to’g’ri keladi; Belgiya, Germaniya,
Avstriyada bu ko’rsatkich 50 %dan oshmaydi. Boshqa mamlakatlarda esa hududiy
organlar byudjetlaridagi soliq tushumlarining asosiy qismi turli shakldagi mulklardan
olinadigan soliqlar hisobidan shakllanadi. Jumladan, Irlandiyada yagona mahalliy soliq
hisoblanadi; Niderlandiyada jami soliq daromadlarining 2/3 qismini shu soliqlar tashkil
etadi; Yaponiyada 48 %soliq daromadlarini turar-joy binolari uchun soliqlar va 21 % ni
ko’chmas mulk uchun soliqlar tashkil etadi.
Buyuk Britaniya va Ispaniyada har bir ma’muriy-hududiy birliklardagi jon
boshiga to’g’ri keladigan daromadlardan kelib chiqqan holda, markaziy hokimiyatlar
byudjetdagi soliq tushumlari sohasi bo’yicha hududiy organlar byudjetlarini
korrektirovka qilishda ham ishtirok etadi. Jon boshiga o’rtacha daromadi yuqori
bo’lgan hududiy organlar byudjetlaridagi soliq tushumlarining bir qismi markaziy
hokimiyat organlari tomonidan olinib, daromad darajasi past bo’lgan mahalliyga
yo’naltirilishi mumkin.
Hududiy byudjet daromadlari mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqdan tashqari
to’lovlar yuqori byudjetdan ajratmalar hisobidan shakllanadi. Ushbu daromadlar
manbalari o’rtasidagi mutanosiblik hududiy boshqaruv organlariga yuklatilgan

vazifalar, ular tomonidan mahalliy soliqlarni yig’ish imkoniyati, shuningdek markaziy
hokimiyat organlari tomonidan mahalliyga moliyaviy yordam ko’rsatish imkoniyatiga
bog’liq bo’ladi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy jihatdan rivojlangan
mamlakatlarda hududiy byudjetlar ulushi davlatning umumiy resurslari hajmida yuqori
ulushni tashkil etadi. Masalan, Portugaliyada bu ko’rsatkich YaIMga nisbatan 3 %,
Norvegiyada - 15 %, Shvetsiyada esa - 31 % ni tashkil etadi.
Yaponiyada byudjet-soliq siyosati o’ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo, ushbu
mamlakatda bevosita (to’g’ri) va bevosita (egri) soliqlar mavjud bo’lib, bevosita
(to’g’ri) soliqlar tarkibiga korporatsiya daromadiga soliq, vorislikka soliq va er solig’i
kiradi.
Bevosita (egri) soliqlar tarkibiga iste’mol soliqlari, spirtli ichimliklar, tamaki
mahsulotlari, shakar, benzin, neft, aviatsiya yoqilg’isi, chet el valyutasi va qimmatli
qog’ozlar bo’yicha operatsiyalar, yo’lovchilarni tashish, avtomobil vositalariga bojxona
bojlari kiradi.
Soliqlarning byudjetga kelib tushishi bo’yicha respublikamizda soliqlar ikkita
byudjetga kelib tushadi, ya’ni respublika byudjeti va mahalliy byudjet;
Yaponiyada ham ikki byudjet mavjud bo’lib, ularning nomlanishi: davlat
byudjeti va mahalliy byudjetlardir.
Byudjetlar daromadlarining shakllanishida soliqlar va soliqsiz to’lovlarning
hissasi bo’yicha Respublikamizda davlat byudjeti shakllanishida soliqlar va majburiy
ajratmalar hissasi 93% ni tashkil etsa, soliqsiz to’lovlar hissasi 7%dir.
Yaponiyada davlat va mahalliy byudjetlarning daromad qismi quyidagicha:
soliqlar hisobiga 64%, soliqsiz to’lovlar hissasi hisobiga 36%, mahalliy byudjetlarda
esa 25% foizgacha soliqsiz to’lovlar hisobiga byudjet daromadlari qoplanadi.
Yaponiya davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliqlarning ulushi boshqa rivojlangan
davlatlarnikiga nisbatan birmuncha pastroq ko’rsatkichga ega. Soliqsiz to’lovlar va
boshqa daromad manbalari 15 % atrofida ulushni egallaydi. Ayniqsa, mahalliy
byudjetlar hududiy imkoniyatlaridan kelib chiqib soliqsiz to’lovlar hajmini 25 %gacha
ko’rsatkichni ta’minlaganligini ijobiy holat, deb baholash mumkin. Bizning

3. Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari
Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va mahalliy soliq
salohiyatini baholashda barcha soliq turlari joylardagi korxonalar faoliyati ulardan
kelib tushadigan soliq salmog’i tuman davlat byudjetidagi tutgan o’rni alohida
ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birgalikda xukumat faoliyati, makroiqtisodiy
barqarorlashtirishdan tashqari, barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mukin
bo’lgan boshqa maqsadlarni ham ko’zlaydi. Soliq yukining kamayishi, davlat
harajatlarining ko’payishi odatda turli xil saylovoldi tadbirlari boshlanishi bilan
muvofiq kelishi avvaldan ko’zga tashlanib keladi. Bundan tashqari, byudjet siyosati
doimo hammaning ko’z o’ngida: saylovchilar madadiga tayanmoqchi bo’lgan
siyosatchilar, hatto buni iqtisodiy zarurat talab qilgan taqdirda ham, soliqlarni
ko’paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun harajatlarni kamaytirishga jur’at eta
olishmaydi.
Joylarda imkoniyatlarning tengligi ulardan hammaning ham foydalana olishi
mumkinligidan dalolat bermaydi. Yagona iqtisodiy manfaatlar mavjut bo’lmaganligi
uchun hozirgi jamiyat nohoyatda rang-barangdir. Hozirgacha mamlakatlarda, hatto
yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda ham tengsizlik mavjuddir. Soliq siyosati
tashqi tomondan qanchalik demokratik bo’lishiga qaramasdan jamiyatning ijtimoiy
ehtiyojlari o’rtasida farq bo’lganligi uchun hammani bir hil tarzda qanoatlantira
olmaydi. siyosat, eng avvalo, kapital egalariga, ko’proq ta’minlangan go’ruhlarga
qulayliklar to’g’diradi va ular qo’shimcha afzalliklarga ega bo’ladi.
Iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etishdagi ziddiyatlar. Soliq siyosati yordamida
tartibga solishdan foydalangan holda davlat umummilliy maqsadlarni hisobga olib
ayrim tarmoqlarda, iqtisodiyotning sohalarida va mamlakatning ayrim mintaqalarida
kapitalning jamg’arilishini rag’batlantiradi. Bir vaqtning o’zida u xo’jalikdagi
vujudga kelishi mumkin bo’lgan nomutanosiblikni susaytirishga

harakat qiladi. Tadbirkorlarning bir guruhi uchun qulay soliq muhitini yaratib berib,
ularning ikkinchi bir guruhiga zarar etkazadi va ularning noroziligia sabab bo’ladi.
Xuddi ana shunday holat AQShda butun sanoat uchun soliqqa tortishni tenglashtirish
maqsadida sanoatning qazib chiqaruvchi tarmoqlari uchun qazilma boyliklariga
nisbatan ustamaning keskin qisqartirilishi notijasida sodir bo’ldi. Tadbirkorlarning
umumiy manfaatlariga javob beradigan bu tadbir oldin xuddi shu imtiyozdan
foydalanib kelganlarning, ayniqsa, neft kompaniyalarining noroziliklariga sabab
bo’ldi.
Tartibga solish maqsadlarining ziddiyatliliga. Davlat soliq tadbirlarini amalga
oshira borib, turli, ayrim hollarda bir-biri bilan mutlaqo to’g’ri kelmaydigan
maqsadlarni ko’zlaydi. Masalan, AQSh ma’muriyati 1981-1986 yillar davomida
soliq islohotining amalga oshirish yordamida federal byudjet kamomadiga barham
berish va inflyatsiya jarayonlarini susaytirishni ko’zda tutgan edi. Islohot inflyatsion
jarayonlarga ijobiy ta’sir ko’rsatib, byudjet taqchilligini qisqartirish tomon bir oz
qadam tashlangan bo’lishiga qaramasdan barbir byudjetning balansligini
ta’minlashning iloji bo’lmadi.
Soliq tadbirlarining e’lon qilinadigan demokratik tamoyillar va ularning real
namoyon bo’lishlari o’rtasidagi nomutonosiblik. Soliq qonunlari yaratilayotgan
payitda bu qonunlarning odatda tenglik, oddiylik va ommaviylik kabi maqsadlarning
ko’zlash rasmiy ravishda e’lon qilinadi. Biroq amaliyotda ijroya hokimiyat, kasaba
uyushmalari kabi siyosiy kuchga ega bo’lgan jamoatchilik tashkilotlariga, birlashgan
guruhlarga tayanadi. Shuning uchun ham aholining bu qatlami ko’proq soliq
afzalliklariga ega bo’lgan bir payitda, jamoatchilik tashkilotlariga birlashmagan
aholi qatlami o’zlarining tegishli muammolarini echish imkoniga ega bo’lmaydilar.
Makroiqtisodiy prognozlash muammosi mavjud. Soliq siyosatining
muvaffaqiyatli ulkan darajada bo’lg’usi vaziyatni oldindan bashorat qilish
mumkinligiga bog’liqdir. Turg’unlashayotgan iqtisodiyot ni bugungi kunda
rag’batlantirish o’z samarasini yarim yildan so’ng beradi. Lekin yarim yildan ekyin
iqtisodiyot tushkunlik holatda bo’ladimi yoki bizning siyosatimiz inflyatsiya

to’lqinini yanada kuchaytirib boradimi? Afsuski, ilm-fanning hozirgi holati
makraiqtisodiy siyosat uchun aniqlik bilan uzoq muddatli va hrta muddatli
prognozlar qilish imkonini bermaydi. Odatta qisqa muddatli (2-3 oyga)
prognozlargina muvaffaqiyatli bo’ladi.
Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba’zi muxoliflar o’z dalil-isbotlarida
«Lukas tanqidi» (ratsional kutishlar nazariy maktabining asoschisi R. Lukas nomi
bilan atalgan) degan kontseptsiyadan foydalanadilar.
«Lukas tanqidi» shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullari
uning iqtisodiy sub’ektlari umumidlarini shakillantirishga ta’sirini hisobga olmaydi.
Vaholanki mazkur umidlar ulkan rol o’ynab, makroiqtisodiy siyosatni ko’pincha
ma’nosiz qilib qo’yadi. Chunonchi, xukumat tomonidan rag’batlantiruvchi siyosat
o’tkazilganda iqtisodiyot sub’ektlari muayyan vaqt o’tganidan so’ng inflyatsiya
sakrashi yuz beraishin tushunadilar. Shuning uchun ular o’z rejalarini yangi
vaziyatni hisobga olib ko’ra boshlaydilar. Soliqlar kamaytirilishi yoki davlat
rejalarini o’stirish to’g’risida axborot olinishi bilanoq resurslarni sotuvchilar
inflyatsiyani kutib, ishlab chiqarish omillari narxini oldindan oshiradilar. Tovar va
resurslarning bir vaqtda o’sishi esa iqtisodiyotni jonlantirishga olib kelmaydi.
Byudjetni to’ldirishni ta’minlashning iqtisodiyotga ham, jamiyatga ham zarar
keltirmaydigan vositalari faoliyatini samarali ishlashini ta’minlash zarur. Soliq tizimi
barcha jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan bir xildagi munosabatga moslashishi,
bunda iqtisodiyot sub’ektlari daromad (foyda) to’g’risidagi tasavvurlaridan kelib
chiqib, qaror qabul qilishga majbur bo’lgan holatlar yoki soliq tizimi tomonidan
majbur qilinadigan jarima, jazo kabi mexanizm ta’sirida soliq to’lovchilar adolatsiz
deb hisoblab, ularning soliq qonunlariga rioya etmasliklarini yuzaga kelishiga omil
bo’lmasligi kerak.
XX asrning so’nggi o’n yilliklarida bozor iqtisodiyotiga asoslangan qator
mamlakatlarda soliq tizimlari islox etildi. Bunda, mazkur mamlakatlardagi soliq
isloxotlari asosan uch yo’nalish ya’ni :

 jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan daromad soliqlari tarkibi, soliqqa
tortish stavkalarini tenglashtirish, shuningdek, imtiyozlar hamda alohida shart-
sharoitlarni tugatish hisobiga soliq bazasini kengaytirish;
 qo’shilgan qiymat solig’iga tortishda qator tovarlar va xizmatlar is’temolini
qamrab oluvchi soliqqa tortish bazasini kengaytirish;
 aktsizlar stavkasini oshirish kabilarga yo’naltirilganligini ta’kidlash lozim.
Bunday soliqqa tortish isloxotlarini amalga oshirishda quyidagi maqsadlar
bajarilishini ta’minlash nazarda tutilgan:
 iqtisodiy rivojlanishga soliqlarning salbiy ta’sirini kamaytirish;
 iqtisodiyot sub’ektlari uchun faoliyat yuritish shart-sharoitlarini tenglashtirish;
 soliqqa tortishni soddalashtirish.
Keyingi yillarda mazkur yo’nalishlarga asoslangan soliq isloxotlari qator
rivojlanayotgan mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Soliq isloxotlarining
strategiyasini to’g’ri tanlash bozor munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarda
birmuncha qiyinroqdir. Shuning uchun ularning quyidagi:
 soliq islohotlari - bu uzoq davom etuvchi jarayon bo’lib, bir laxzada amalga
oshadigan voqeylik emasligi;
 soliq tizimining byudjet sarf-harajatlarini qoplash uchun daromadlarning
belgilangan xajmi kelib tushishining samarali vositasiga aylanishini ta’minlash;
 soliq tizimi gorizontal adolatni ta’minlashi;
 yuqori, o’rta va quyi daromadga ega sub’ektlarni soliqqa tortish jarayonida
jamiyatda daromadlarning adolatli taqsimlanishi ta’minlashda tassavurlarning
o’zaro mos kelishi kabi tamoyillarga asoslanganligi maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari, yana bir muhim vazifalardan biri soliq tizimining
barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Masalan, xorijiy investorlar o’z kapitallarini
yangi ishlab chiqarish yaratilishi, mavjud ishlab chiqarish bazalarini kengaytirish,
ayniqsa to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar shaklida kapital qo’yishlariga qulay shart-
sharoit yaratish lozim.

Xulosa
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq-byudjet siyosati mamlakat moliya
tizimining asosini tashkil etadi. Mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish,
ularni to’g’ri yo’naltirish samaradorligini oshirish va ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini
ta’minlashda soliq siyosati strategiyasi va taktikasi munosabatlarining qanday asosga
tayanayotganligi juda muhimdir. Soliq siyosati strategiyasi va taktikasining
yaxlitligiga erishish mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga,
samarali byudjet siyosatini yuritishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga xizmat
qiladi.
Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri korxonalar
zimmasidagi soliq yukini kamaytirish emas, balki soliqqa tortishning maqbul
tizimini shakllantirish deb hisoblaymiz.Belgilangan yo’nalishlardagi muammoldar
ijobiy hal qilinsa, korxonalar boqimandaligini kamayishiga, soliqlarni byudjetga o’z
vaqtida to’liq undirishga, takror ishlab chiqarishni tezlashtirishga va boshqa
muammolarning hal qilinishiga, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning va soliq
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri, mamlakatda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida
erkin raqobatni yuzaga keltirish orqali ichki bozorni to’yintirish hisoblanadi. Soliq
siyosatining imtiyozli yo’nalishlari bu maqsadni ba’zan inkor eishini kuzatamiz,
ya’ni bir tarmoqdagi ikki xo’jalik yurituvchi sub’ektning biriga imtiyoz berish
orqali, ikkinchisining imkoniyatlarini kamaytirib qo’yish mumkin. Imtiyozlarni
belgilashda asosiy omil qilib tarmoq xususiyatini e’tiborga olish maqsadga muvofiq.
Bu esa, bir tarmoq ichida erkin raqobatni va narxlar tengligini ta’minlaydi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, soliqlar umumiqtisodiy tizimning bir
bo’g’ini hisoblanib, amalga oshirilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi
mamlakatning makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy ko’rsatkichlariga sezilarli tarzda
ta’sir etadi. Shunday ekan, soliq siyosatining strategiyasini va taktikasini uzviyligini
ta’minlashning asoslarini o’rganish ham muhimdir.Chunki soliq

siyosati strategiyasini chuqur o’rganib, ilmiy asoslash orqali soliq taktikasini
samaradarligini oshirish va bozor iqtisodiyotida davlatimiz va yurboshimiz
mamlakatimiz ravnaqi uchun belgilagan strategiyasiga, ko’zlagan maqsadiga
erishish oson kechadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli
farmoni
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-
5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy
rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620
sonli farmoni. 2018 yil 23 mart.

Internet saytlari
10. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
11. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
rasmiy vev sayti).
12. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
13. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev
sayti).
14. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.

Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari.

Sotib olish