Byudjet soliq siyosatining barqarorligini ta'minlash yo'nalishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	56.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Byudjet soliq siyosatining barqarorligini ta'minlash yo'nalishlari

Sotib olish

BYUDJET SOLIQ SIYOSATINING BARQARORLIGINI TA'MINLASH
YO'NALISHLARI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………..………….……….3
ASOSIY QISM
I BOB BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI IQTISODIY MOHIYATI VA
AHAMIYATI………………………………………………………….…………12
1.1 BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI BARQARORLIGI……………..…………12
1.2 BYUDJET-SOLIQ SIYOSATINING MOHIYATI. BYUDJET
DEFITSITI VA UNI MOLIYALASHTIRISH………………………………18
I BOB SOLIQ SIYOSATI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI …...………25
2.1 IQTISODIYOTNI MODERNIZASIYA QILISH SHAROITIDA
SOLIQ SIYOSATINI ISHLAB CHIQISH VA UNI AMALGA
OSHIRISHDA DAVLATNING ROLI… …………………………………...……25
2.2 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOLIQ SIYOSATINING
XUSUSIYATLARI VA YO‘NALISHLARI ……………………………….…….28
XULOSA……………………………………………………………………...….29
FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR…………………………………...……..30
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Moliyaviy munosabatlarni boshqarishning
barcha tizimi davlatning moliyaviy siyosatiga asoslanadi. Shuning uchun ham
moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruv tizimida eng asosiy element hisoblanadi.
Moliyaviy siyosat davlatning moliyaviy munosabatlar sohasidagi mustaqil
faoliyatidir. Bu faoliyat davlatning u yoki bu iqtisodiy va sotsial rivojlanish
dasturini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan ta`minlashga
qaratilgan. Iqtisodiyotning erkinlashuvi, bozor mexanizmini real holatda
harakatlanishi ko`p jihatdan shu davlatda budjet-soliq siyosatining qay daraja
ekanligiga bog`liq. Bu esa o`z navbatida budjet-soliq mexanizmini
takomillashtirishga qaratilgan davlat siyosatini dolzarb muammolaridan biri
hisoblanadi. Davlatning budjet siyosatini asosiy belgisi budjet mablag`laridan
samarali foydalanish orqali mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish
bo`lsa, soliq siyosatining asosiy belgisi bo`lib soliq yukining iste`molchilar bilan
ishlab chiqaruvchilar o`rtasida optimal nisbatini belgilashdir. Byudjetning
barqarorligi mamlakat iqtisodiyoti va eng avvalo, uning ijtimoiy sohasi holatini
xarakterlaydigan eng muhim ko’rsatkichlardan biridir. Darhaqiqat, mamlakat
milliy xo’jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish, davlat byudjeti daromadlarini
rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga
oshiriladi. Rejalashtirish jarayonining o’zidayoq Davlat byudjeti xarajatlarining
umumiy hajmi gorizontaliga, ya`ni tarmoq, vazirlik va maqsadli kesimlarda va
vertikaliga, ya`ni boshqaruvning turli darajalariga muvofiq ravishda taqsimlanib,
iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarning sodir bo’lishi uchun tegishli sharoit
yaratiladi. Byudjetdan moliyalashtirish jarayonida esa davlat o’zining ixtiyoriga
kelib tushayotgan pul mablag’larini rejalashtirilgan tadbirlar doirasida va undan
tashqarida keng manyovr qilish imkoniga ega bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalashni ta`minlash, iqtisodiyot faolligini oshirish bo`yicha chora-
tadbirlarni izchillik bilan amalga oshirilishi makroiqtisodiy ko`rsatkichlar yuqori
2

sur`atlarda o`sishiga va aholi farovonligi oshishiga erishishda qo`shimcha turtki
bo`ldi.
Kurs ishining vazifalari:
- Mavzuga oid ilmiy, o’quv va badiiy manbalarni o’rganish
- Olingan natijalar tahlilini amalga oshirish va tegishli tavsiyalar berish
- Kurs ishini talab darajasida jihozlash va rasmiylashtirish.
Kurs ishining metodlari : kuzatish, suhbat, adabiyotlar tahlili.
Kurs ishining obyekti: Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni
isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini
diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va
chuqur o`ylangan holda amalga oshirilayotgan davlat moliya siyosati orqali
iqtisodiyotimizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta`siridan himoya qilish
yaxshi natijalar bermoqda.
Kurs ishining predmeti: Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni
barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan
birga byudjet-soliq siyosati orqali ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda
noinflyatsion YAIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to`liq bandlilikni,
to`lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan
davlat xarajatlari va soliqlarini o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar
tushuniladi.
Kurs ishining tuzilishi : kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar, ilovalar va 30 betdan iborat.
3

I BOB Byudjet-soliq siyosati iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
1.3 Byudjet-soliq siyosati barqarorligi
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan birga byudjet-soliq
siyosati orqali ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM
ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to`liq bandlilikni, to`lov balansining
muvozanatini va iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va
soliqlarini o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot
turg`unlik yoki pasayish davrida bo`lgan vaziyatlarda davlat tomonidan
rag`batlantuvchi byudjet-soliq siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya`ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini
oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o`zida olib
borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo`lishi va
soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o`sishiga va natijada, iqtisodiy
salohiyatning ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank
tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat
xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin.
Iqtisodiyotda to`liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi
mumkin bo`lgan vaziyatlarda cheklovchi byudjet-soliq siyosat- fiskal restriktsiya
olib boriladi. Cheklovchi byudjet-soliq siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish
yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo`lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish
orqali iqtisodiyotning davriy o`sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli
davrlarda ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Bunga davlat
xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo`shimcha turtki bo`lishi mumkin. Agar
davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko`paysa muvozanatli ishlab
chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga ko`payadi. Buni
balanslashgan byujet mul tiplikatori deb 6 yuritiladi. Balanslashgan byujet mul
4

tiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bo`ladi. Davlat xarajatlari o`zgarishidan
yuzaga keladigan samara soliqlar pasayishidan olinadigan samaradan kattaroq
bo`ladi. Bu holat davlat xarajatlarining daromadlar va is`temol hajmiga ta`siri
soliqlar o`zgarishi ta`siriga nisbatan kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq
byudjet-soliq siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o`ynaydi. Agar hukumat
davlat sektorini kengaytirmoqchi bo`lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o`z
xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi
maqsadga muvofiq bo`ladi. Aksincha , byudjet-soliq siyosat davlat sektorini
cheklashga qaratilgan bo`lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi,
davriy ko`tarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo`l hisoblanadi.
Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi.
Unda davlatning o ` z funktsiyalarini bajarish maqsadida davlat qo ` lida to ` plangan
pul mablag ` larining harakati o ` z ifodasini topadi . Davlat siyosatini aniqlab
beradigan maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo ` naltirish byudjet
siyosatining ustuvorligini tashkil etadi . Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot
ta ` minlaydigan mablag ` lardan ko ` p mablag ` talab etsa , davlat qo ` shimcha
daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi usullarini qo ` llashga
majbur bo ` ladi : ichki va tashqi kreditlar , milliy boylikni sotish , boylik va
molmulkni ijaraga berish va kontsessiyalar . Byudjetning daromadlar qismini
to ` ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo ` qolishiga olib
kelishi mumkin . Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari
qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi. Hukumat mamlakatning
sharoitlaridan kelib chiqqan holda, byudjet siyosatini olib boradi. Bunday siyosat
mamlakatni pul potentsiali doirasida hukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga
ega bo`lishi, byudjet taqchilligi ustidan nazorat o`rnatilishi va uni qoplash
manbalarini qidirishni, juda katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga
byudjetdan mablag` ajratishni talab etadi . Byudjet taqchilligining kelib chiqish
sabablari quyidagilar bo`lishi mumkin:
5

♦ taqchillik davlatning kredit qo`yilmalarini ko`payishida iqtisodiyotni
rivojlantirish zaruriyati yuzasidan kelib chiqishi mumkin , bunday holat
iqtisodiyotda krizis holatini bildirmaydi, balki davlatni iktisodiy kon yukturasini
tartibga solish, progressiv odimlanishini ta`minlashga qaratilgan harakatidan kelib
chiqadi;
♦ taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin, bunday
holatlarda byudjetdagi zaxiralar yetarli bo`lmaydi va ortiqcha mablag`lar
manbasiga ehtiyoj tug`iladi;
♦ taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi, bunda iktisodiyot parokanda holatda
bo`ladi, moliya-kredit aloqalari samarasiz bo`lib, hukumat mamlakatdagi
moliyaviy holatni o`z nazorati ostiga ololmaydi. Byudjet taqchilligi uzoq davrlar
mobaynida vujudga kelgan va iqtisodiyotimizga katta ta`sir ko`rsatdi. Bular o`z
navbatida davlat byudjeti va pul muomalasida o`z ifodasini topdi. Byudjet
taqchilligi inflyatsiya jarayonining kuchayganligini, savdo shoxobchalarida
aksariyat mahsulotlarning kamayib ketganligini, moddiy boylik ishlab chiqarish va
ijtimoiy-madaniy jabhalarda ta`minot muammolarining kuchayganligini ham
bildiradi. Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo`nalishi)
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha
a`zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi.
Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag`batlantirilishini olib qo`yadi,
ya`ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining
ta`siri bevosita namoyon bo`ladi – yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish
jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste`mol darajasi
pasayadi va bu narsa, o`z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining
o`sish bazalarining pasayishiga olib keladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish va
amalga oshirishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bo`g`inlari bilan
birga sud hokimiyatining bo`g`inlari ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati
tomonidan qonuniy amal qilayotgan 8 soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan
majburiy to`lovlarning o`z vaqtida byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat
6

o`rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar
qo`llanadi. Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar
bevosita qatnashadi, shuningdek uni ishlab chiqishda soliq to`lovchilar qatnashishi
mumkin, ya`ni bunda soliq to`lovchilarning o`zlarida soliqlarni takomillashtirishga
qaratilgan takliflar, soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif
sifatida berilishi mumkin.
2. O’zbekistonda byudjet-soliq siyosati. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar
harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi fraksiyasining
yig‘ilishida 2018-yilgi soliq va byudjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari,
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining va davlat maqsadli
jamg‘armalari byudjetlarining loyihasi atroflicha muhokama qilindi.
2018-yilgi byudjet va soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari
2017-2021-yillarda mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqqan
holda shakllantirilganligi ta’kidlandi. Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Davlat
byudjeti loyihasining 2018-yil uchun asosiy ko‘rsatkichlari e’tibor markazida
bo‘ldi. Xususan, 2018-yilda Davlat byudjeti daromadlari yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 21,4 foizni tashkil etadi. Davlat byudjetiga tushumlar yalpi ichki mahsulot
nominal o‘sishiga mos ravishda 25,9 foiz ortishi kutilayotganligi qayd etildi.
Asosiy moliyaviy hujjatda 2018-yilda yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat’iy
belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish, jismoniy shaxslar daromadidan
olinadigan soliq yuki darajasini fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan
hisobraqamlariga ajratma miqdorini 1 foizdan 2 foizgacha oshirish hisobiga
kamaytirish ko‘zda tutilmoqda. Iqtisodiyot xarajatlarining asosiy qismini tashkil
etayotgan 2 trillion 741,8 milliard so‘m hajmdagi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirligining suv xo‘jaligi obyektlarini saqlash xarajatlari bilan bog‘liq masalaga
fraksiya a’zolari alohida e’tibor qaratdi. Bunda joriy yilga nisbatan 9,4 foiz o‘sish
bilan yoki yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,9 foiz miqdorida belgilash nazarda
tutilmoqda.
7

Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasining
2018-yilgi prognoz ko‘rsatkichlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-
2022-yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash
va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorida
belgilangan maqsadli parametrlar asosida prognoz qilingan. Dastur doirasida
Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasidan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tadbirlari uchun 2018-yilda 553,4 milliard
so‘m mablag‘ ajratish rejalashtirilmoqda. E’tiborga molik jihati , ushbu tadbirlarni
amalga oshirish natijasida 276 ming gektar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ
holati yaxshilanishiga, shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosildorligi
hamda fermer xo‘jaliklarining daromadlari oshishiga erishiladi.
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
2018-yil uchun soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari muhokamasi chog‘ida
xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi daromadlariga soliq yukini yanada
kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish, mahalliy byudjetlar daromadlar
bazasini mustahkamlash, soliq qonunchiligiga soliq nazorati talablarini
ta’minlaydigan qo‘shimcha mexanizm va instrumentlarni kiritish yo‘li bilan soliq
ma’murchiligini yaxshilash va soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish ko‘zda
tutilayotganligiga alohida e’tibor qaratildi. 2018-yilgi Davlat byudjeti loyihasida
madaniyat sohasi uchun xarajatlar 693,7 milliard so‘mni tashkil etayotgani,
jumladan, milliy kino mahsulotlarini ishlab chiqish uchun 30 milliard,
mamlakatimizning me’moriy-tarixiy, ijtimoiy-madaniy va turizm salohiyatini
asrab-avaylash, shuningdek, yanada ommalashtirish va targ‘ib qilish maqsadida ,
madaniy va arxeologiya merosi obyektlarida konservatsiyalash va restavratsiya
qilish ishlarini o‘tkazish bo‘yicha dasturni moliyalashtirish uchun 38,7 milliard
so‘m mablag‘ ajratilayotganligi aytildi. Muhokamalar chog‘ida «O‘zbekistonda
ishlab chiqarilgan» tamg‘asi ostida jahon bozoriga mahsulot chiqarishga hamda
import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ahd qilgan mahalliy
ishlab chiqaruvchilarni har jihatdan qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan chora-
tadbirlarni tizimli davom ettirish zarurligi qayd etildi.
8

O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi yig‘ilishida loyiha
xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi ta’kidlandi. Xususan, arzon uy-joylar
barpo etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoiti
yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish, aholini ijtimoiy
himoyalashning manzilliligini va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini
kuchaytirishga alohida e’tibor qaratildi.
2018-yilda ta’lim xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan 22,9 foiz o‘sishi rejalashtirilgan.
Xususan, mazkur mablag‘lar 260 maktabgacha ta’lim muassasasini yangidan
qurish va rekonstruksiya qilish, 157 muassasani mukammal ta’mirlash va
jihozlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini joriy saqlash hamda oliy ta’lim
muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Bu esa
ta’lim sifatiga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatishi shubhasiz. Prognoz yilda
sog‘liqni saqlash xarajatlari 9,6 trillion so‘mni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan
30,9 foiz o‘sgan. Bu esa mazkur tizimni isloh qilish va aholiga sifatli tibbiy xizmat
ko‘rsatish yuzasidan qabul qilingan dasturlar doirasida barcha tadbirlarning
moliyalashtirilishini va aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish imkonini beradi.
Kelgusi yilda tibbiyot muassasalari, birinchi navbatda, oilaviy poliklinikalarni dori
vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlashni yaxshilash uchun shoshilinch va
tez tibbiy yordam muassasalariga 915,4 milliard so‘m mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda
tutilgan.
O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
kelgusi yilda ilm-fan sohasini rivojlantirishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar
miqdorini sezilarli darajada oshirish ko‘zda tutilganligi qayd etildi. Jumladan,
2018-yilgi byudjetnoma loyihasida davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari doirasida
ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga
oshirish uchun Davlat byudjetidan 380,2 milliard so‘m mablag‘ yoki 2017-yilga
nisbatan 34,5 foiz oshirish belgilangan.
Shuningdek, bosh moliyaviy hujjat loyihasida sog‘liqni saqlash tizimiga ham
katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, ushbu soha xarajatlari uchun 9,6 trillion so‘m
9

mablag‘ ajratish ko‘zda tutilgan. Xususan, birinchi tibbiy yordam xizmati, tez va
shoshilinch tibbiy yordam , oila sog‘lig‘ini mustahkamlash, ona va bola himoyasi,
tibbiyot muassasalarida ijtimoiy ahamiyatga ega dori-darmonlarning mavjudligi
bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlarni amalga oshirish sifatini kuchaytirishga
birlamchi ahamiyat qaratiladi.
Ekoharakat deputatlar guruhining yig‘ilishida ta’kidlanganidek, 2018-yilgi Davlat
byudjeti loyihasida atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari uchun
yo‘naltirilayotgan mablag‘lar miqdori 307,1 milliard so‘mni tashkil etmoqda. Shu
jumladan, yangi tashkil etilgan “Toza hudud” davlat unitar korxonasi orqali 2017-
2021-yillarda qattiq maishiy chiqindilarni to‘plash, saqlash, yo‘q qilish va qayta
ishlash tizimini takomillashtirish Dasturi ijrosi uchun kelgusi yilda 163,2 milliard
so‘m yo‘naltirish taklif etilmoqda. Aholi punktlarini obodonlashtirish, ichimlik
suvi bilan ta’minlashni yanada yaxshilash uchun xarajatlar yo‘naltirish
rejalashtirilmoqda.
Byudjet siyosatining asosiy maqsadi davlat xarajatlarini samarali
rejalashtirgan holda bu xarajatlarni moliyalashtirish manbalarini izlab topish
hisoblansa, soliq siyosati byudjet siyosatidan kelib chiqqan holda, ya`ni byudjet
daromadlarining asosini tashkil qiluvchi soliqlarni byudjetga yetarli miqdorda va
o`z vaqtida kelib tushishini ta`minlash, byudjet daromadlari ijrosini ta`minlash
maqsadida olib boriladi. Soliq siyosatining asosiy maqsadi soliq yukini soliqlar
o`rtasida oqilona, iqtisodiy rivojlanishga zarar yetkazmagan holda taqsimlashdir.
Soliq siyosatini ishlab chiqishda soliqlarning fiskal funktsiyasi bilan bir
qatorda, rag`batlantirish funktsiyasini ahamiyatini oshirish samarali hisoblanadi.
Soliqlar orqali rag`batlantirish ishlab chiqarishni rivojlanishiga, moddiy xom
ashyo, moliyaviy va mehnat resurslaridan , to`plangan mol-mulkdan samarali
foydalanishga faol yordam beradi, ya`ni soliq yukini yengillashtirish, ishlab
chikarishni rag`batlantirishga, moliyaviy holatni yaxshilashga va investitsion
faoliyatni jonlantirishga olib keladi. Soliq stavkalarining soliq to`lovchilarga
qiyinchilik tug`dirmasligi albatta ularning soliqdan qochish holatlarini kamaytiradi.
10

Respublikamizda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirishga alohida e`tibor qaratilib
kelinmoqda. Yuqoridagi gapimizni isboti sifatida shuni qayd etish lozimki, yuridik
shaxslar uchun soliq stavkasi 2000 yildagi 31 foizdan 2014 yilga kelib 23 foizga
kamaygan va 8 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2015 yilda 7,5 foizni tashkil etmoqda.
Yuridik shaxslarning mol mulkidan undiriladigan soliq stavkasi haqida esa
quyiagilarni aytish mumkin, ya`ni 2000 yilda 4 foizli soliq stavkasi amal qilgan
bo`lsa, 2014 yilga qadar bu stavka 3,5 foizni tashkil etgan va 2014 ildan boshlab
yana 4 foiz qilib belgilangan. Tabirkorlik sub`ektlarini qo`llab quvvatlash
maqsadida ularga nisbatan o`rnatilgan soliq stavkalari pasayiib bormoqda, ya`ni
mikrofirma va kichik biznes korxonalari uchun soliq stavkasi 2000 yilda 15 foizni
tashkil etgan bo`lsa, bugungi kunga kelib 5 foizni tashkil etmoqda. Jismoniy
shaxslarning mol-mulk solig’i soliq tizimidagi soliqlar ichida soliq stavkasi ortib
borayotgan yagona soliq hisoblanadi, ya’ni bu soliq stavkasi 2010 yilga qadar
0,5foiz stavkada undirilgan bo’lsa, keyingi 4 yil davomida mol mulkning hajmini
ortib borishiga muvofiq ravishda tabaqalashtirilgan holda stavkalar o’rnatilmoqda:
shahar joylarda 200 kv.m gacha bo’lgan mol mulk qiymatidan 2011 yilda 0,75
foiz, 200 kv.m dan 500 kv.m gacha bo’lgan mol mulk qiymatidan 0,9 foiz va 500
kv.m dan ortgan mol mulk qiymatidan 1,13foiz miqdorida soliq undirilgan bo’lsa,
bu holat 2012 yilda 0,9 foiz, 1,1 foiz, 1,35 foizni; 2013 yilda 1,04 foiz, 1,25 foiz,
1,55 foizni , 2014 yilda 1,2 foiz, 1,4 foiz, 1,8 foizni va 2015 yilda 1,3 foiz, 1,6 foiz
va 2,2 foizni tashkil etmoqda. Shuningdek, imtiyoz tariqasida alohida kategoriya
shaxslar uchun soliqqa tortilmaydigan maydon belgilangan bo’lib, u 60kv.km ni
tashkil etadi. Agarda ma’sul organlar omonidan mol mulkning qiymati
aniqlanmagan
bo’lsa, qishloq joylarida belgilangan summa 8833, 0 ming so’m, shahar
markazlarida 20328,0 ming so’m qilib belgilangan.5
Ushbu soliq turi bo`yicha ham stavkalarni pasayishini ko`rish mumkin. Shuni
alohida qayd etish lozimki, 2000 yilda ham 4 pog`onali soliq savkasi amal qilib,
11

quyi stavkasi 15 foizni (ikkinchi pog`onasi 25, uchinchi pog`onasi 36 foiz) va
yuqori stavkasi 40 foizni tashkil etgan.
Shu o`rinda jismoniy shaxslarning daromad solig`i stavkalariga ham to`xtalib
o`tish lozim.
Soliqlarning davlat byudjeti daromadlar qismini shakllantirishdagi ,
shuningdek, mamlakatda yaratilgan YAIM tarkibidagi ulushni aniklash orqali
iqtisodiy taraqqiyotga baho berish mumkin. YAIM tarkibida soliqlar ulushining
ortishi byudjet daromadlarini ko`paytirishga olib kelsada, kelgusida jadal iqtisodiy
rivojlanish uchun to`siq bo`lishi mumkin. Shuning uchun umumiy soliq
tushumlarining YAIMga bo`lgan nisbatni kamaytirish tomonga qarab soliq tizimini
optimal takomillashtirish yo`llarini izlash zarur.
Natijada ishlab chiqarish hajmi o`sdi va mos ravishda soliqqa tortiladigan baza
kengaytirildi, bu esa, soliq ma`muriyatchiligini yaxshilash bo`yicha chora-tadbirlar
bilan bir qatorda Davlat byudjeti kamomadining past bo`lishi va daromadlarning
o`sishini ta`minladi.
12

1.2 Byudjet-soliq siyosatining mohiyati. Byudjet defitsiti va uni
moliyalashtirish
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal
siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati
deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq
bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga
qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora
tadbirlar tushuniladi.
Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat
tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi.
Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib
chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal restriktsiya
olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarnni (G) kamaytirish yoki
soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali
iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat.
Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o’ynaydi. Agar
hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo’lsa, davriy pasayishni tugatish uchun
o’z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo’lsa, davriy
pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko’tarilish paytida esa davlat
xarajatlarini oshirish maqbul yo’l hisoblanadi.
Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va
to’lov balansi holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi
natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli
o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda
13

iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini
oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga
keltiriladi. O’z navbatida davriy ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga
keltiriladi.
Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol
o’ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari
bilan bog’liq.
Nodiskretsion fiskal siyosat — davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti
qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat
o’rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rnatilgan
barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy
tebranishlarni yumshatish uchun huqumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog’liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi)
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko’payishi va davlat
xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo’ladi.
Davlat xarajatlari o’zgarmas bo’lgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi mavjud bo’lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari
soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» bog’liq. Soliq funktsiyasi T
ning egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bog’liq. t qancha
yuqori bo’lsa, T chizig’i shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham
shuncha tik bo’ladi. Bu esa iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasini
oshiradi. Ammo iqtisodiy o’sishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini
yotiqroq bo’lishini taqozo etadi. O’rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli
14

YaIM hajmini, uning potentsial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to’liq
tugatmaydi va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo’lishi mumkin.
To’liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat
byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to’liq bandlik sharoitida
byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o’rtasidagi farq
yuzaga keladi. Davriy taqchillik ko’pincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi
va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi.
Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog’lom (normal) faoliyat
ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daromadlar va xarajatlarning tengligini taqozo
eadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun
byudjet shu miqdordagi daromadlarga ea bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni
amalga oshirishning iloji bo’lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining
tengligi byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi. Amaliyotda byudjet
daromadlari va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi.
Ayrim hollarda byudjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko’p bo’lishi
mumkin. Bunday byudjet profitsitli byudjet deyiladi. jadval
O’zbekistonda 2013 yilda fiskal siyosat ko’rsatkichlari
Yil Davlat byudjeti
xarajatlari, mlrd.
so’m Davlat byudjeti
daromadlari,
mlrd. so’m Davlat byudjeti
kamomadi, YaIM
ga nisbatan %
2013 25833,7 26223,1 +0,3

Aksincha, ba’zi hollarda esa byudjetning xarajatlari uning daromadlaridan
ko’proq bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda byudjet xarajatlarining byudjet
daromadlaridan boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, byudjet defitsiti vujudga
kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
• iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilmalarini amalga
oshirishning zarurligi;
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalarini ikki guruhga
bo’lish qabul qilingan:
15

1) ichki manbalar;
2) tashqi manbalar.
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning ichki manbalari sifatida quyidagilarni
ko’rsatish mumkin:
• mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy valyutasida kredit
tashkilotlaridan olingan kreditlar;
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga
oshirilayotgan davlat zayomlari;
• davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingan tushumlar;
• davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromadlaming xarajatlardan o’sgan qismi
summasi;
• byudjet mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraqlaridagi mablag’lar qoldig’ining
o’zgarishi;
• va boshqalar.
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning tashqi manbalari qatoriga quyidagilar
kiradi:
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali xorijiy
valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari;
• xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati tomonidan jalb qilingan
xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari.
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro
huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni
qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat
qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlat mulki
bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak.
Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarziy
majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining
daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:
16

• qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy
davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va
shartnomalari;
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga
oshirilgan davlat zayomlari;
• mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish
to’g’risidagi shartnomalar;
• o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiya qilish va
muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mamlakat hukumati nomidan tuzilgan (shu
jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar;
• va boshqalar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli
(bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli
(besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq
ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining
miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak.
Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin:
• hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy nominal
summasi;
• hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi;
• mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar hajmi;
• va boshqalar.
O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari:
• xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy
tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari
bo’yicha majburiyatlar hajmi;
• xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy
tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat
bo’ladi.
17

Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati
sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish, jon
boshiga moliyalashtirish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik
tizimini joriy qilish kabi chora-tadbirlarning ahamiyati kattadir.
Respublikamizda chuqur tarkibiy islohotlar, ishlab chiqarishni modernizatsiya
qilish va yangilash, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish bilan bog’liq
keng ko’lamli islhotlar olib borilishiga qarmasdan, davlat tashqi qarzlarining
YaIMga nisbatan xajmi 13 foizdan ortmaydi. Bu ham amalga oshirilayotgan
oqilona qarz siyosatining natijasidir.
Moliyaviy munosadatlarni boshqarishning barcha tizimi davlatning
moliyaviy siyosatiga asoslanadi. Shuning uchun ham moliyaviy siyosat moliyaviy
boshqaruv tizimida eng asosiy element hisoblanadi. Moliyaviy siyosat davlatning
moliyaviy munosabatlar sohasidagi mustaqil faoliyatidir. Bu faoliyat davlatning u
yoki bu iqtisodiy va sotsial rivojlanish dasturini amalga oshirish uchun tegishli
moliyaviy resurslar bilan ta`minlashga qaratilgan.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi , bozor mexanizmini real holatda harakatlanishi
ko`p jihatdan shu davlatda budjet-soliq siyosatining qay daraja ekanligiga bog`liq.
Bu esa o`z navbatida budjet-soliq mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan
davlat siyosatini dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Davlatning budjet
siyosatini asosiy belgisi budjet mablag`laridan samarali foydalanish orqali
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish bo`lsa, soliq siyosatining
asosiy belgisi bo`lib soliq yukining iste`molchilar bilan ishlab chiqaruvchilar
o`rtasida optimal nisbatini belgilashdir. Byudjetning barqarorligi mamlakat
iqtisodiyoti va eng avvalo, uning ijtimoiy sohasi holatini xarakterlaydigan eng
muhim ko’rsatkichlardan biridir.
18

I BOB Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari
2.1 Iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida soliq siyosatini ishlab
chiqish va uni amalga oshirishda davlatning roli.
Iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir
tomondan uning ichki mexanizmiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan
boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga, muvozanatga bog‘liq bo‘ladi.
Oddiy qilib aytganda ustqurmaga ham bevosita bog‘liqdir. Mazkur jarayonda
ijtimoiy siyosat alohida rol o‘ynaydi. Ijtimoiy siyosat o‘z navbatida ichki va tashqi
madaniy-ma’rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga bo‘linadi. Iqtisodiy siyosat
ham o‘z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq siyosati kabi turlarda amal
qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va
sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas qismiga aylanadi. Shu o‘rinda
soliq siyosatining mazmuniga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, yuqorida qayd
etilganidek, soliq siyosati - bu iqtisodiy siyosatning ajralmas bir bo‘lagi bo‘lib,
davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq sohasidagi
faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza yaratish,
joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to‘lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini
shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli
organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig‘indisidir.
Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo‘nalishlari, qanday soliqlarning joriy
etilishi, ular o‘rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab
beradi.
Soliq siyosatining huquqiy asoslari sifatida mustaqillikning dastlabki yillarida
O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O‘zbekiston
Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida» gi Qonuni, O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar,
tashkilotlar, birlashmalardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida» gi (1991 yil 15
fevral), «O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi
19

bo‘lmaganlarning daromad solig‘i to‘g‘risida» gi (1991 yil 15 fevral), «Mahalliy
soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida» gi (1993 yil 7 may) Qonunlari, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Kengashi va Vazirlar Mahkamasining Qarorlari kabi me’yoriy hujjatlardan iborat
bo‘lgan bo‘lsa, 1997 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Soliq
Kodeksi va O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida» gi
Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o‘z kuchini yo‘qotishiga olib kelgan
bo‘lsa, ayrimlarining huquqiy bazasini kengayishiga, kuchayishiga xizmat qilib
kelmoqda. «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida» gi
Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran O‘zbekiston Respublikasi o‘zining
mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to‘lash majburiyati ham
kiritilgan: «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va yig‘imlarni to‘lashga
majburdirlar» [1] . Shuningdek, respublikamiz hududida yagona soliq tizimi amal
qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan: «O‘zbekiston
Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat
Oliy Majlis haqlidir». [2]
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy
asoslari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston
Respublikasining Soliq Kodeksi, «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida» gi Qonuni,
hukumatning boshqa soliqqa oid qonun, qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa
me’yoriy hujjatlar bilan izohlanadi.
Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz
tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o‘z aksini
topayotgan iqtisodiy rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu
tamoyillar asosida tashkil etilgan bo‘lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo‘nalishlarini aniq ilmiy
asoslangan holda amalga oshirish g‘oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda
soliq kontseptsiyasi Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy asosda
20

ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish kontseptsiyasiga asoslanadi. Agar soliq
kontseptsiyasi qanchalik chuqur ilmiy asosga ega bo‘lsa, soliq siyosatining
barqarorligi shunchalik mustahkam ta’minlanadi. O‘z navbatida soliq
kontseptsiyasi esa, soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy tadqiqot ishlari hamda soliq
amaliyotida orttirilgan boy tajribalarni o‘zaro uyg‘unligiga asoslangan
g‘oyalarning samaradorligiga bog‘liq bo‘ladi.
Shuningdek, soliq siyosati barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va
taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tadbirlar
xususiyati va muddatini e’tiborga olib soliq siyosati: soliq siyosati strategiyasi va
soliq siyosati taktikasiga bo‘linadi.
Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo‘ljallangan
soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo‘nalishlari va chora-tadbirlari
ifodalanadi. Bu esa o‘z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan
bevosita bog‘liqdir. Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy
strategiyasi qilib erkin, ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga
asoslangan huquqiy, demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi
ustuvor strategik vazifa esa davlat byudjeti va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni
soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarida muayyan uyg‘unlikni ta’minlovchi soliq
tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir
yoki boshqacha qilib aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq
muddatli yo‘nalishi bo‘lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan
masshtabli vazifalarni kelajakda bajarilishini ta’minlash ko‘zda tutilgan moliyaviy
tadbirlar yig‘indisidir.
Soliq siyosati taktikasi esa, belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini
ta’minlovchi, tez-tez o‘zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni qisqa
muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan
yo‘nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.
21

Soliq siyosati kontseptsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq
siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya’ni kam
o‘zgaruvchan bo‘lib, ularning barchasi bir-biriga bog‘liq holda, bir-birini to‘ldirib
turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi.
Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
- mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to‘lovlarni qonuniy
joriy etish;
- amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta’minlovchi mexanizm
shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me’yoriy
hujjatlarni takomillashtirib borish;
- soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish
va ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash;
- soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni
amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish.
Yuqorida qayd qilinganidek, soliq siyosati davlat, ya’ni uning vakolatli
organlari tomonidan olib boriladi. Agar ushbu vakolatli organlar hokimiyat turi
nuqtai-nazaridan olib qaraladigan bo‘lsa, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va
sud hokimiyatlariga bo‘linadi. Ayrim hollarda davlatning soliq siyosati Davlat
soliq qo‘mitasi tomonidan olib boriladi, degan fikrlar uchraydi. Amalda esa soliq
siyosati davlat hokimiyatining barcha bo‘g‘inlari: Qonun chiqaruvchi, Ijro etuvchi
va sud hokimiyatlari faoliyatlarining ajralmas qismi sifatida kompleks tarzda
amalga oshiriladi.
Bu hokimiyatlar tomonidan soliq siyosati quyidagi tartibda ishlab chiqiladi va
uning ijrosi ta’minlanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat hisoblangan Oliy Majlis
tomonidan soliqqa oid va unga bevosita tegishli bo‘lgan qonunlar qabul qilinadi,
o‘zgartirish va va qo‘shimchalar kiritiladi yoki ayrimlari bekor qilinadi. Demak,
soliq siyosatining huquqiy negizlari mazkur hokimiyat faoliyati bilan bog‘liqdir.
22

Ijro hokimiyati bo‘lgan Vazirlar Mahkamasi va uning bo‘linmalari, Davlat Soliq
Qo‘mitasi, Moliya Vazirligi, Adliya Vazirligi, Iqtisodiyot Vazirligi, mahalliy
hokimiyatlar va boshqa tegishli organlar tomonidan Oliy Majlis tomonidan qonun
yo‘li bilan joriy etilgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy
to‘lovlarning ishlash mexanizmini ta’minlashga xizmat qiluvchi huquqiy me’yoriy
hujjatlar orqali ularning ijrosi ta’minlanadi. Bunda albatta ijro hokimiyatining bir
bo‘g‘ini hisoblangan Davlat soliq qo‘mitasining soliq siyosati ijrosini
ta’minlashdagi alohida o‘ringa ega ekanligini qayd etish lozim. Bundan tashqari,
har yilning oxirida kelgusi yil uchun amal qiladigan soliqlar va soliqlarga
tenglashtirilgan majburiy to‘lovlar bo‘yicha soliq stavkalarini tasdiqlash,
o‘zgartirishlar kiritish vakolati Vazirlar Mahkamasiga berilgan. Soliq siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar
bo‘g‘inlari bilan birga sud hokimiyatining bo‘g‘inlari ham alohida ahamiyatga ega.
Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal qilayotgan soliqlar va soliqlarga
tenglashtirilgan majburiy to‘lovlarning o‘z vaqtida byudjetga kelib tushishi ustidan
nazorat o‘rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini oldini olishga qaratilgan chora-
tadbirlar qo‘llanadi.
Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita
qatnashadi, shuningdek, uni ishlab chiqishda soliq xizmati bilan
shug‘ullanmaydigan sub’ektlar, aniqrog‘i soliq to‘lovchilar qatnashishi mumkin,
ya’ni bunda soliq to‘lovchilarni o‘zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan
takliflar, soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida
berilishi mumkin.
Soliq solish sohasidagi davlat boshqaruvining samaradorligi ko‘p jihatdan
davlat apparatining turli bo‘g‘inlari faoliyatidagi moslashuvchanlikka bog‘liq.
Vakolat har bir organning spetsifik rolini belgilaydi va bir vaqtning o‘zida uning
boshqa organlar faoliyati bilan moslashuvini ta’minlaydi. Davlatning asosiy
vazifalaridan birini hal etilishi - byudjetni to‘ldirish, soliq to‘lovchilarning
iqtisodiy va yuridik hatti-harakatlariga ta’sir etishning u yoki bu dastagiga ega
23

bo‘lgan barcha davlat hokimiyati organlar faoliyatining muvofiqlashtiruvisiz
mumkin emas. Ko‘pgina adabiyotlarda ta’kidlanganidek, kontseptual soliq
tamoyillaridan biri davlat organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga
oshirishda birgalikdagi ishtiroki hisoblanadi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, asosiy iqtisodiy huquqlar va soliq
to‘lovchilarning erkinligini ta’minlash qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatning doimiy nazorati ostida turadi. Prezident tomonidan ularning
faoliyatiga nisbatan bildiriladigan asosiy talablar bevosita soliq sohasidagi
ishlarning umumiy ahvoli, uni boshqarish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va boshqalar bilan belgilanadi. Davlat soliq
qo‘mitasi va boshqa soliqlar bo‘yicha bevosita va bilvosita vakolatga ega bo‘lgan
organlar ishini muvofiqlashtirgan holda hokimiyatning ushbu sohalari soliq solish
bilan bog‘liq shaxs huquqlarini ta’minlash uchun yuqori darajali javobgarlikni o‘z
zimmasiga oladi hamda ularning manfaatlari yo‘lida muammoli vaziyatlarni oldini
olish maqsadida o‘zaro hamkorlikning barcha jihatlarini mukammal tartibga
soladi.
Qonun chiqaruvchi organ (Oliy Majlis) Konstitutsiyaning 78-moddasi 8-bandi
va «O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi to‘g‘risida» gi qonunning 4-
moddasiga muvofiq hukumatning taqdimiga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlarni belgilaydi. Davlat soliq qo‘mitasining vakolatiga kiruvchi masalalar
bo‘yicha qonunchilikni qo‘llash amaliyotini umumlashtirish asosida soliq
qonunchiligini takomillashtirishga doir takliflarni ishlab chiqish va ularni
hukumatga kiritish huquqi uning Oliy Majlis bilan o‘zaro
munosabatlari hukumatning ishtiroki bilan qurilishiga yaqqol misol bo‘la oladi.
Ma’lumki, Vazirlar Mahkamasi Davlat Soliq Qo‘mitasiga nisbatan vakolatlari
bo‘yicha rahbar organ hisoblanadi. Soliq qonunchiligini qo‘llash amaliyotini
doimiy ravishda umumlashtirish, davlat hokimiyati va boshqaruvining yuqori
organlarini mazkur sohaning xususiyatli jarayonlari haqida muntazam xabardor
qilib borishi lozim.
24

Davlat soliq qo‘mitasini boshqa hokimiyat organlari, tashkilotlar bilan turli
yo‘nalishlarda amalga oshiriladigan o‘zaro hamkorligini tahlil qilish muhim
ahamiyatga ega. Ushbu o‘zaro hamkorlik o‘zining yuridik tabiatiga ko‘ra huquqiy
bo‘lgani holda, munosabatlar predmetining o‘ziga xosligi bilan tavsiflanadi.
Mahalliy hokimiyat organlari va davlat soliq organlarining o‘zaro hamkorligini
tartibga soluvchi me’yorlar turli yuridik kuchga ega bo‘lgan qator me’yoriy
hujjatlarga tayanadi. Umumiy xususiyatlarga ko‘ra o‘zaro hamkorlik Konstitutsiya
me’yorlarida, boshqa qonunchilik hujjatlarida aks ettirilgan, o‘zaro hamkorlikning
yanada aniq yuzaga kelishi ko‘pincha soliq sohasidagi huquqiy munosabatlarni
tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlarda o‘z aksini topgan. Mazkur davlat
tuzilmalarining o‘zaro munosabatlari xususiyatiga ta’sir etuvchi ob’ektiv omil
mahalliy vakillik va ijro hokimiyati organlarining hududning iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy rivojlanishi, mahalliy byudjetlarni shakllantirish va ijro etish, mahalliy
soliqlarni belgilash, byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish masalalarini hal
etish uchun konstitutsiyaviy belgilanishi hisoblanadi. Bu bilan davlat hokimiyatini
tashkil etishning tegishli darajalarida hal etiladigan boshqaruvning barcha
masalalarida, shu jumladan, moliyaviy sohada ham yuridik vakolatlilik
mustahkamlanadi.
Soliq organlari va mahalliy hokimiyat organlari o‘rtasida yuzaga keladigan
munosabatlarga nisbatan o‘zaro hamkorlik respublikada olib boriladigan yagona
soliq siyosatini olib borishda, soliqlar va boshqa soliqlarga tenglashtirilgan
majburiy to‘lovlarning hudud byudjetiga kelib tushishini ta’minlash bo‘yicha
vazifalarning bajarilishi natijalarini tahlil qilishda ishtirok etish orqali namoyon
bo‘ladi.
25

2.2 O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va
yo‘nalishlari
Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o‘zining mustaqil soliq tizimini
shakllantirishni ham taqazo etardi. Shundan kelib chiqib, mustaqillikning dastlabki
yillaridan e’tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar
izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o‘laroq
hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o‘ziga xos bo‘lgan soliq tizimi
shakllantirildi. O‘ziga xos bo‘lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq
siyosatining samarasi sifatida e’tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik
shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini
shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar
daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig‘imlar
amal qiladi. Soliqlarning byudjetlar o‘rtasida taqsimlanishi O‘zbekiston
Respublikasi Soliq Kodeksi bilan mustahkamlangan bo‘lib, unga muvofiq
respublikamiz soliq tizimida amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga
tushishi qat’iy belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining qaroriga
muvofiq ayrim umumdavlat soliqlari mahalliy byudjetlarga to‘liqligicha
biriktirilishi yoki ulardan tushumlar respublika va mahalliy byudjetlar o‘rtasida
taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar
kamomadini bartaraf etish maqsadida amaliyotda samarali qo‘llanilib kelinmoqda.
Shu o‘rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida
to‘xtalib o‘tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa
tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar
o‘rniga birgina soliqni to‘lashni ko‘zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida
tartiblari ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko‘zda tutilgan:
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari;
- soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik
tadbirkorlik sub’ektlari;
26

- qishloq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari;
- lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni
o‘tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar;
- tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug‘ullanuvchi yuridik
shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o‘yin
avtomatlari).
Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o‘ziga xoslikni mamlakatimiz
soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e’tirof etish lozim. Chunki
respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz
iqtisodiyotida muhim bo‘lgan sohalar alohida tartib bo‘yicha soliqqa tortilib
kelinmoqda.
Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari sifatida soliq
to‘lovchilarga nisbatan ko‘zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish mumkin.
Jumladan eksport faoliyatini rag‘batlantirishga, xorijiy investitsiyalar kirib
kelishini rag‘batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini hisobga
olgan holdagi imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o‘tish mumkin.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari sifatida ikki
yo‘nalish: korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli
ijtimoiy guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo‘nalishlarga bo‘lib o‘rganiladi. [3]
Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq siyosatining
asosiy yo‘nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan qator ilmiy
asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini tubdan
qaytadan tashkil etishdan iborat bo‘ldi. Soliq siyosatining keyingi yo‘nalishi esa
joriy etilgan soliqlarni samarali amal qilishini ta’minlash maqsadida soliq
munosabatlarini amalga oshiruvchi tegishli muassasalarning tashkil etishga
qaratildi. Xususan, dastlab Vazirlar Mahkamasi qoshida Soliq bosh boshqarmasi
tashkil etilgan bo‘lsa, 1994 yilga kelib bu boshqarma Davlat Soliq Qo‘mitasiga
27

aylantirildi va uning hududiy bo‘linmalari tashkil etildi. Bundan ko‘rinadiki, bozor
iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy
jihatlarga e’tibor qaratildi, ya’ni soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita
amalga oshiruvchi tegishli muassasalar shakllantirildi.
Bu davrdagi soliq siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning
ko‘proq fiskal ahamiyat kasb etishida, ya’ni ko‘proq e’tibor davlat byudjeti
daromadlarini shakllantirishga qaratildi.
Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo‘nalishlariga
katta e’tibor beriladi:
1) har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo‘jalik
yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga
kirib borishiga har tomonlama yordamlashish;
2) ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak
bo‘lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlash;
3) bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil
qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam
berish;
4) aholi turmush darajasini zaruriy me’yorda saqlab turish imkonini izlash va
ta’minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib
borish. Bunda «iste’mol savatchasi» ma’lumotlarini e’tiborga olish. [4]
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining muhim yo‘nalishlari sifatida
yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish,
bilvosita soliqqa tortish samaradorligini ta’minlash, resurs soliqlariga ko‘proq
e’tibor qaratish, soliq tizimining soddaligiga erishish, davlat xarajatlarini
optimallashtirish kabilarni qayd etish mumkin.
28

Xulosa
2019 yil uchun huddularni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga qarailgan soliq-
byudjet siyosatining asosiy yo`nalishlari va byudjet loyihasi mamlakatni yangilash
va modernizatsiya qilishga, makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlashga, barqaror
yuqori iqtisodiy o`sish sur`atlariga erishiga, iqtisodiyot va jamitya ijtimoiy hayotini
muvozanatli rivojlantirishga, aholining farovonligi va turmush darajasini
oshirishga yo`naltirilgan mamlakatda yuritilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat
doiraisda ishlab chiqilgan.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Soliqlar bo`yicha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo`lib,
ularning har biri o`z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan
foydalanadi. Bunda vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari,
jumladan, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat
ko`rsatadi va unda Davlat soliq qo`mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda
muhim ahamiyatga ega bo`lgan vazifalarni bajaradi. Byudjet daromadlarini
shakllantirishda yana bir muammo soliqlarni to’g’ri hisoblanmasligidir. Bu
muammolarni hal etishda soliq nazorati va xorij tajribasidan foydalangan holda
amaliyotga tatbiq etilayotgan soliq maslahatining ahamiyatini kuchaytirish lozim.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat byudjeti nafaqat xarajatlari
orqali , balki daromadlarini shakllantirish jaryonida ham iqtisodiyotni boshqaradi
va tartibga soladi. Bunday holat birinchidan, soliq yukini kamaytirish orqali
yuridik va jismoniy shaxslarga iqtisodiyotni rivojlantirishga o`z hissalarini
qo`shishlariga imkoniyatlar berishdan iborat bo`lsa, ikkinchidan soliq stavkalarini
kamaytirish orqali soliq to`lovchilar va soliq ob`ektlarini ko`paytirishni yuzaga
keltiradi, uchinichdan esa soliqdan imtiyozlar berish orqali iqtisodiyotga
investitsiyalarni jalb etish, davlat ahamiyatiga ega bo`lgan sohalarni
rivojlantirishga sabab bo`ladi. Shu o‘rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning
muhim tartiblariga alohida to‘xtalib o‘tish zarur. Respublikamiz soliq
29

qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir
qatorda, amaldagi barcha soliqlar o‘rniga birgina soliqni to‘lashni ko‘zda tutuvchi
soliqqa tortishning alohida tartiblari ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun
ko‘zda tutilgan:
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari;
- soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik
tadbirkorlik sub’ektlari;
- qishloq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari;
- lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni
o‘tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar;
- tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug‘ullanuvchi yuridik
shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o‘yin
avtomatlari).
Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o‘ziga xoslikni mamlakatimiz
soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e’tirof etish lozim. Chunki
respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz
iqtisodiyotida muhim bo‘lgan sohalar alohida tartib bo‘yicha soliqqa tortilib
kelinmoqda.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikаsi Prezidenti аsаrlаri vа ма’ruzаlаri
1. Мirziyoyev Sh.М. Buyuk kelаjаgiмizni маrd vа olijаnob хаlqiмiz bilаn
birgа qurамiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NМIU, 2017. – 488 b.
2. Мirziyoyev Sh.М. Tаnqidiy tаhlil, qаt’iy tаrtib-intizoм vа shахsiy
jаvobgаrlik – hаr bir rаhbаr fаoliyatining kundаlik qoidаsi bo’lishi kerаk. –
Toshkent: “O’zbekiston” NМIU, 2017. – 104 b.
3. Мirziyoyev Sh.М. Erkin vа fаrovon, deмokrаtik O’zbekiston dаvlаtini
birgаlikdа bаrpo etамiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NМIU, 2017. – 56 b.
4.Мirziyoyev Sh.М. Qonun ustuvorligi vа inson маnfааtlаrini tа’мinlаsh –
yurt tаrаqqiyati vа хаlq fаrovonligining gаrovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NМIU,
2017. – 48 b.
2. Darslik va o’quv adabiyotlari
5. David Bland Insurance: Principles and Practice , The Chartered“ ”
Insurance Institute, UK, 2003.
6. Harriett E. Jones Principles of Insurance Life, Health, and Annuities ,
“ ”
Loma (Life OfficeManagement Association), USA, 2005.
7. Shennaev X.M. Sug urta agentlari uchun qo llanma. T. infoCOM.UZ
’ ’
MChJ.-2010 y.
8. Shennaev X.M., Kenjaev I.G . Chet mamlakatlar sug urtasi, O quv
‘ ‘ ‘
qo llanma, - Toshkent «Yangi nashr»,-2012
‘
9. Shennaev X.M. O zbekiston sug urta bozori, O quv qo llanma, -Toshkent,
’ ’ ’ ’
Iqtisod-Moliya ,-2013.
“ ”
10. Shennaev X.M., Ochilov I.K., Shirinov S.E., Kenjaev I.G . Sug urta ishi,
‘ ‘
O quv qo llanma,-Toshkent «Iqtisod-Moliya»,-2014.
‘ ‘
11. Shennaev X.M., Xaliqulova G.T., Abduraxmonov I.X. Tashqi iqtisodiy
faoliyat sug urtasi,Darslik,-Toshkent-2014.
‘
31

12. G ozibekov D.G . «Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari» /T.:‘ ‘
« Moliya » nashriyoti . 2003 y .
13. Адамчук Н.Г. Международная практика страхования жизни.
Учебное пособие.-М.: АНКИЛ, 2009 г.
14. Адамчук Н.Г. Мировой страховой рынок на пути к
глобализации. – М.: Российская политическая энциклопедия, 2004. 420 – бет.
15. АхвелидианиЮ.Т. Страхование: учебник для студентов вузов. – 2-е изд.,
перераб и доп. –М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2014. – С. 567.
16. Ермасов С.В., Ермасова Н.Б. Страхование: учебное пособие для
вузов. –М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2014.- 462 с.
17. Кузнетсова И.А. Страхование жизни и имушчества граждан.
Практическое пособие. -М.: Дашков и К., 2009.
18. Михайлов Д.. Тенденции развития мирового страхового рынка //
Страховое дело. М.: 2005.-№2.-35с.
19. Миронов А.А., Таранов А.М., Чейда А.А. Медицинское
страхование. –М.: Наука, 2014. – С. 312.
20. РубинЮ.Б. Страховой портфель. – М.: Соминтек, 2014.
3.Internet saytlari
26. https://www.mf.uz - (O zbekiston RespublikasiMoliya Vazirligi)
’
27. https://www.press-service.uz - (O zbekiston Respublikasi Prezidentining
’
matbuot xizmati)
28. htpps://www.sciencedirect.com - (Ilmiy elektron ma lumotlar bazasi)
’
29. https://www.worldbank.org - (Jahon banki rasmiy sayti)
32

Byudjet soliq siyosatining barqarorligini ta'minlash yo'nalishlari

Sotib olish