Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 902.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 251000

Sotib olish
Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari Reja: Kirish Asosiy qism 1. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat huquqi 2. O‘zbekistonda chet el fuqarolarining mehnatini tartibga soluvchi qonunchilik 3. Ishga qabul qilish va mehnat shartnomalarining o‘ziga xos jihatlari 4. Mehnat huquqlarini himoya qilish va nizolarni hal etish 5. Xalqaro tajriba va O‘zbekistondagi islohotlar Xulosa va foydalanilgan manbalar Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari Kirish Globalizatsiya jarayonlarining jadallashuvi natijasida xalqaro mehnat migratsiyasi dolzarb masalalardan biriga aylangan. Turli davlatlarda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning huquqiy maqomini aniqlash, ularning mehnat huquqlarini himoya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning mehnat huquqlari, ishga joylashish tartibi va ular uchun qo’llaniladigan mehnat shartlari mahalliy ishchi kuchi uchun belgilangan normalardan farq qilishi mumkin. Shu sababli, ushbu mavzuni huquqiy jihatdan tahlil qilish dolzarbdir. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning mehnat huquqlari Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning mehnat huquqlari xalqaro konvensiyalar va milliy qonunchilik asosida belgilangan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) hamda boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan hujjatlar muhojirlarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Masalan, 1990-yilda qabul qilingan "Barcha mehnat muhojirlarining huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi xalqaro konvensiya"da mehnat muhojirlarining asosiy huquqlari aniq belgilangan. Milliy qonunchilik nuqtayi nazaridan O‘zbekiston Respublikasida chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning mehnat huquqlari Mehnat kodeksi va boshqa tegishli normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Jumladan, chet el fuqarolarining mehnat faoliyatini amalga oshirishi uchun maxsus ruxsatnomalar talab etiladi va ular mehnat munosabatlariga oid huquqiy me'yorlarga rioya qilishlari lozim. O‘zbekistonda chet el fuqarolarining mehnatini tartibga soluvchi qonunchilik O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi chet el fuqarolariga mahalliy ishchilarga teng huquqlarni taqdim etadi. Biroq, chet el fuqarolari mamlakat hududida mehnat faoliyatini olib borishdan oldin tegishli ruxsatnomalar va ish vizalarini olishlari lozim. O‘zbekiston Respublikasida mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet ellik mutaxassislarga quyidagi huquqiy talablar qo’yiladi: 1. Mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya – ish beruvchi tashkilot tegishli davlat organlaridan mehnatga jalb qilish uchun ruxsatnoma olishi lozim. 2. Ish shartnomasi tuzish – chet el fuqarosi bilan tuziladigan mehnat shartnomasi milliy mehnat qonunchiligiga mos bo’lishi kerak. 3. Soliq va ijtimoiy sug’urta majburiyatlari – chet el fuqarolari ham mahalliy xodimlar singari soliq to’lovlari va ijtimoiy sug’urta fondlariga ajratmalar qilishlari shart. Masalan, O‘zbekistonda yirik sanoat korxonalari xorijiy mutaxassislarni jalb qilishi keng tarqalgan. Bu, ayniqsa, energetika, qurilish va axborot texnologiyalari sohalarida kuzatiladi. Xususan, yirik xorijiy kompaniyalar tomonidan olib borilayotgan investitsion loyihalarda chet el ishchilarining ulushi sezilarli darajada yuqori. Mehnat huquqlarini himoya qilish va nizolarni hal etish Mehnat munosabatlari doirasida yuzaga keladigan nizolar mehnat nizolarini hal etish mexanizmlari orqali bartaraf etiladi. O‘zbekiston Respublikasida mehnat huquqlarini himoya qilish quyidagi asosiy vositalar orqali amalga oshiriladi: 1. Mehnat inspeksiyasi – davlat organlari mehnat sharoitlarini nazorat qiladi va huquq buzilishlarining oldini oladi. 2. Sud tizimi – mehnat nizolarini sud tartibida ko’rib chiqish mumkin. 3. Kasaba uyushmalari – ishchilarning huquqlarini himoya qilish maqsadida kasaba uyushmalari faoliyat yuritadi. Amaliyotda mehnat huquqlari buzilishining oldini olish uchun davlat organlari va nodavlat tashkilotlari tomonidan maxsus monitoring o‘tkaziladi. Masalan, chet el fuqarolarining noqonuniy ishlashi, mehnat shartlarining bajarilmasligi yoki ish haqining o‘z vaqtida to’lanmasligi muammolari yuzaga kelganda, tegishli davlat organlari aralashuvi talab etiladi. Xalqaro tajriba va O‘zbekiston tajribasi Dunyo tajribasida chet el fuqarolarining mehnat munosabatlarini tartibga solish borasida turli yondashuvlar mavjud. Masalan, Germaniya, AQSh va Kanada davlatlarida xorijiy ishchilarni jalb qilish uchun maxsus vizalar va kvotalar tizimi joriy etilgan. Ushbu davlatlarda mehnat huquqlari xalqaro standartlarga mos ravishda himoya qilinadi va muhojirlar uchun ijtimoiy kafolatlar taqdim etiladi. O‘zbekiston ham mehnat migratsiyasini tartibga solish bo‘yicha o‘z tajribasini shakllantirmoqda. Xususan, mamlakatimizda xorijiy mutaxassislarni jalb qilish bo‘yicha qonun hujjatlari yangilanib, ularning huquqlarini himoya qilish mexanizmlari kuchaytirildi. Shuningdek, so‘nggi yillarda xorijiy ishchilar uchun soddalashtirilgan ruxsatnoma berish tizimi joriy qilindi.Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish xalqaro va milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi. Ularning huquqlarini himoya qilishda mehnat qonunchiligi, davlat organlarining nazorati va xalqaro standartlarga mos keluvchi tartib- taomillarning joriy etilishi muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasida xorijiy ishchilar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha islohotlar davom etmoqda. Kelgusida mehnat migratsiyasini yanada samarali tartibga solish uchun xalqaro tajribadan foydalanish va qonunchilikni takomillashtirish zarur. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat huquqi 1. Mehnat huquqining umumiy tushunchasi Mehnat huquqi – bu fuqarolarning mehnat qilish erkinligini ta’minlovchi, ularning huquq va majburiyatlarini belgilovchi, mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquq sohasi hisoblanadi. Mehnat huquqi mehnatga oid huquqiy munosabatlarni tartibga solish, ish beruvchilar va ishchilarning huquq va majburiyatlarini belgilash, ish joylarida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Mehnat huquqi milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar, xalqaro konvensiyalar va shartnomalar asosida shakllanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37- moddasida har bir fuqaro mehnat qilish huquqiga egaligi belgilangan bo‘lib, bu huquq davlat tomonidan kafolatlanadi. Bundan tashqari, Mehnat kodeksi mehnat huquqlarini tartibga solish bo‘yicha asosiy huquqiy hujjat hisoblanadi. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasi hududida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadigan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar maxsus huquqiy maqomga ega bo‘lib, ular uchun milliy mehnat qonunchiligi asosida qo‘shimcha talab va shartlar qo‘yilishi mumkin. Ushbu shaxslarning mehnat faoliyati bo‘yicha huquq va majburiyatlari quyidagi asosiy me’yoriy hujjatlar orqali tartibga solinadi:  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;  O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi;  "Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning huquqiy maqomi to‘g‘risida"gi qonun;  Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) konvensiyalari;  Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining mehnatga oid shartnomalari. O‘zbekistonda mehnat qilish istagida bo‘lgan chet el fuqarolari avvalambor rasmiy mehnat ruxsatnomalarini olishlari lozim. Bu ruxsatnoma tegishli davlat organlari tomonidan beriladi va muayyan muddatga ega bo‘ladi. Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ham chet el fuqarolari bilan bir xil tartibda mehnat qilishlari mumkin, biroq ularning O‘zbekistonda doimiy yashash maqomiga ega bo‘lishi qo‘shimcha huquqlarni ta’minlashi mumkin.O‘zbekiston Respublikasida chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat qilish huquqlari mahalliy ishchi kuchi huquqlari bilan deyarli teng bo‘lsa-da, ularga qo‘yiladigan ruxsatnoma va litsenziya olish talablari farq qiladi. Masalan, 2022-yil ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatda turli sohalarda 10 mingdan ortiq chet el fuqarosi mehnat qilgan bo‘lib, ularning aksariyati sanoat, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalarida band bo‘lgan.O‘zbekistonning xalqaro hamkorligi doirasida Xitoy, Rossiya va Janubiy Koreya kabi mamlakatlardan kelgan ishchilarga nisbatan alohida mehnat shartlari qo‘llanilgan. Bu mamlakatlar bilan ikki tomonlama bitimlar imzolangani sababli ushbu fuqarolar uchun mehnat qilish tartibi soddalashtirilgan. Masalan, Janubiy Koreya bilan imzolangan kelishuv doirasida O‘zbekiston fuqarolari Janubiy Koreyada rasmiy mehnat qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, ushbu mamlakat fuqarolari ham O‘zbekistonda ruxsatnomalar asosida ishlashi mumkin. Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning huquqiy maqomi esa nisbatan murakkabroq. Ular asosan uzoq muddatli yashash ruxsatnomasiga ega bo‘lishi shart va ba’zi hollarda O‘zbekiston fuqarolariga nisbatan cheklovlar mavjud bo‘lishi mumkin. Bunday shaxslar ko‘pincha vaqtinchalik mehnat shartnomalari asosida ishlashadi va ijtimoiy himoya bo‘yicha ayrim cheklovlarga duch kelishadi. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat huquqlari O‘zbekiston Respublikasining milliy qonunchiligi va xalqaro me’yorlar asosida belgilangan. Ularning mehnat qilish erkinligi qonun bilan kafolatlangan bo‘lib, ish beruvchilar va davlat organlari tomonidan nazorat qilinadi. Shu bilan birga, chet el fuqarolarining mehnat faoliyatini tartibga soluvchi maxsus talablar mavjud bo‘lib, bu talablar mahalliy mehnat bozorining muvozanatini saqlash hamda milliy iqtisodiy manfaatlarni himoya qilishga xizmat qiladi.Mamlakatdagi chet ellik ishchilarning soni ortib borayotgani hisobga olinsa, mehnat qonunchiligini takomillashtirish, ularning huquqlarini himoya qilish va ish sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlarni kuchaytirish lozim. Shu sababli, O‘zbekiston Respublikasi xalqaro mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lishi uchun mehnat qonunchiligini doimiy ravishda yangilab borishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi chet el fuqarolarining mamlakat hududida mehnat faoliyatini yuritish jarayonini tartibga soluvchi qator huquqiy hujjatlarga ega. Bu hujjatlar chet ellik ishchilarning huquq va majburiyatlarini, shuningdek, ish beruvchilarning chet el fuqarolarini ishga jalb etishdagi majburiyatlarini belgilaydi. Mamlakatda bu boradagi asosiy huquqiy asos O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi hamda tegishli qonun hujjatlaridan iborat bo‘lib, ular xorijlik ishchilarga nisbatan qo‘llaniladigan talablarni o‘z ichiga oladi. Ushbu maqolada O‘zbekistonda chet el fuqarolarining mehnat faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik, ruxsatnoma va litsenziyalash tizimi, shuningdek, ish beruvchilarning majburiyatlari tahlil qilinadi. Mehnat kodeksi va tegishli qonunlar O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi chet el fuqarolarining mamlakat hududida mehnat qilishi bilan bog‘liq qoidalarni o‘z ichiga oladi. Xususan, Mehnat kodeksining tegishli moddalarida chet ellik fuqarolarni ishga qabul qilish shartlari, ularning mehnat huquqlari va majburiyatlari belgilangan. Shuningdek, quyidagi qonun va normativ- huquqiy hujjatlar ushbu sohaga oid tartibni belgilaydi:  “Xorijiy fuqarolarning huquqiy maqomi to‘g‘risida” Qonun – O‘zbekiston Respublikasida chet el fuqarolarining huquqiy maqomini, jumladan, mehnat faoliyatiga doir normalarni belgilaydi.  “Aholi bandligi to‘g‘risida” Qonun – mazkur hujjat mamlakatda mehnat resurslarini boshqarish va xorijiy ishchi kuchini jalb etish tartibini aniqlaydi.  Vazirlar Mahkamasining qarorlari – chet el fuqarolarining O‘zbekiston hududida ishlashi bilan bog‘liq tartib-qoidalar va ruxsatnomalar berish jarayoni bo‘yicha aniq mezonlarni belgilaydi. Mazkur huquqiy hujjatlar xorijiy ishchilarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga, shuningdek, mamlakat mehnat bozorining barqaror rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Ruxsatnoma va litsenziyalash tizimi O‘zbekiston Respublikasida chet el fuqarolari mehnat faoliyatini yuritishlari uchun tegishli ruxsatnomalar talab etiladi. Ushbu ruxsatnomalar va litsenziyalash tizimi quyidagicha ishlaydi:  Ishga ruxsat olish tartibi Chet el fuqarolarining O‘zbekistonda ishlashi uchun avvalo ish beruvchi tomonidan tegishli organlardan ruxsatnoma olinishi talab etiladi. Bu ruxsatnoma O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan beriladi.  Mehnat vizasi va yashash ruxsati Xorijlik fuqaro O‘zbekiston hududida ishlashi uchun mehnat vizasi va yashash ruxsatiga ega bo‘lishi lozim. Ushbu hujjatlar O‘zbekiston Ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizlik xizmati tomonidan nazorat qilinadi.  Muddat va yangilash Ruxsatnomalar, odatda, 1 yil muddatga beriladi va zarur holatlarda uzaytirilishi mumkin. Yangilash jarayonida ishchi va ish beruvchi ma’lum hujjatlarni taqdim etishi lozim.  Ish beruvchilar uchun kvotalar O‘zbekiston hukumati chet ellik ishchilar uchun kvotalar belgilaydi. Ushbu kvotalar mehnat bozori ehtiyojlariga qarab shakllantiriladi va har yili qayta ko‘rib chiqiladi. Ish beruvchilarning majburiyatlari Chet el fuqarolarini ishga qabul qilgan ish beruvchilar bir qator majburiyatlarni bajarishlari lozim. Ular quyidagilardan iborat:  Huquqiy hujjatlarni rasmiylashtirish Ish beruvchi xorijlik ishchilarni rasmiy ishga qabul qilishda mehnat shartnomasi, sug‘urta, soliq to‘lovlari va boshqa zarur hujjatlarni tayyorlashi shart.  Ijtimoiy himoya va kafolatlar Ish beruvchilar xorijlik ishchilarni ishga olganda ularga mahalliy xodimlar bilan teng mehnat sharoitlarini yaratib berishi shart. Xususan, maosh, mehnat ta’tillari va boshqa ijtimoiy kafolatlar taqdim etilishi lozim.  Davlat organlariga hisobot taqdim etish Chet el ishchilarining mehnat faoliyati bo‘yicha davlat organlariga muntazam hisobot berilishi shart. Hisobotlarda ishchilar soni, ish sharoitlari va to‘lov holati ko‘rsatilishi kerak.  Ishdan bo‘shatish tartibi Agar ish beruvchi chet ellik ishchini ishdan bo‘shatmoqchi bo‘lsa, u holda O‘zbekiston mehnat qonunchiligiga rioya qilishi va xodimga oldindan xabar berishi shart. Shuningdek, mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq kompensatsiya to‘lovlari amalga oshirilishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi chet el fuqarolarining mehnat faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy bazaga ega bo‘lib, bu baza xorijiy ishchilarning huquq va majburiyatlarini aniq belgilaydi. Mehnat kodeksi va tegishli qonunlar chet el fuqarolarining ishga joylashish shartlarini tartibga soladi, ruxsatnoma va litsenziyalash tizimi esa ularning faoliyatini nazorat qilish imkonini beradi. Ish beruvchilarning majburiyatlari esa chet ellik ishchilar uchun munosib mehnat sharoitlarini yaratishga qaratilgan. Mazkur tizim chet el investitsiyalarining jalb etilishiga hamda mehnat bozorining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Ishga qabul qilish tartibi Ishga qabul qilish tartibi mehnat qonunchiligi va korxona ichki mehnat qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga ko‘ra, ishga qabul qilish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. Bo‘sh ish o‘rni e’lon qilinishi – ish beruvchi vakant lavozim haqida e’lon qiladi va nomzodlar arizalarini qabul qiladi. 2. Nomzodlarni saralash – ish beruvchi yoki kadrlar bo‘limi talabnomalar bo‘yicha nomzodlarning ma’lumotlarini tahlil qiladi. 3. Suhbat va sinov muddati – aksariyat holatlarda nomzod bilan ish suhbati o‘tkazilib, zarur hollarda sinov muddati belgilanishi mumkin. 4. Hujjatlarni rasmiylashtirish – ishga qabul qilinayotgan shaxsdan quyidagi hujjatlar talab qilinadi: o Pasport yoki shaxsni tasdiqlovchi hujjat; o Mehnat daftarchasi (agar ilgari ishlagan bo‘lsa); o Ta’lim va malaka to‘g‘risidagi hujjatlar; o Sog‘liqni tekshirish natijalari va tibbiy ma’lumotnoma; o Harbiy xizmatga aloqadorlik hujjati (zarur hollarda). Ushbu jarayon natijasida nomzod ishga qabul qilinganligi haqida buyruq chiqariladi va unga tegishli lavozim bo‘yicha mehnat shartnomasi rasmiylashtiriladi. Mehnat shartnomasining tuzilishi va shartlari Mehnat shartnomasi – ish beruvchi va xodim o‘rtasida tuziladigan hujjat bo‘lib, unda tomonlarning huquq va majburiyatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi miqdori va boshqa muhim jihatlar belgilab beriladi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga binoan, har qanday mehnat shartnomasida quyidagi ma’lumotlar aks ettirilishi kerak:  Tomonlarning to‘liq ma’lumotlari (ish beruvchi va xodimning shaxsiy ma’lumotlari);  Ish joyi va lavozimi ;  Ish sharoitlari (ish vaqti, mehnat muhofazasi, xavfsizlik talablari);  Mehnatga haq to‘lash tartibi ;  Ishga qabul qilish sanasi va ish muddati ;  Dam olish va ta’til shartlari ;  Tomonlarning huquq va majburiyatlari ;  Shartnomani bekor qilish tartibi . Shartnoma tomonlar tomonidan imzolanganidan so‘ng, ish beruvchi tomonidan qonuniy rasmiylashtiriladi va tegishli mehnat daftarchasiga yozib qo‘yiladi. Muddatli va muddatsiz shartnomalar Mehnat shartnomalari ikki asosiy turga bo‘linadi: muddatli va muddatsiz shartnomalar. 1. Muddatli shartnoma – muayyan vaqt oralig‘ida amal qiladi va aniq belgilangan muddat tugaganidan keyin bekor qilinadi. Bu turdagi shartnomalar odatda quyidagi holatlarda tuziladi: o Vaqtinchalik ishlar uchun (mavsumiy ishlar, ma’lum loyiha muddati uchun); o Belgilangan xizmat muddati bilan bog‘liq lavozimlar ; o Ish beruvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda (masalan, asosiy ishchining ta’tilga chiqishi yoki o‘rinbosar sifatida ishlash). 2. Muddatsiz shartnoma – xodimni doimiy ishga qabul qilish uchun tuziladi va belgilangan tartibda ishga qabul qilish buyruq chiqarish bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu shartnoma mehnat qonunchiligi asosida belgilangan tartibda bekor qilinishi mumkin. Odatda muddatsiz shartnomalar quyidagi afzalliklarga ega: o Barqaror ish joyi ; o Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi uzoq muddatli hamkorlik ; o Xodimning huquqlari yaxshiroq himoya qilinishi . Ishga qabul qilishda uchraydigan muammolar va yechimlar Ishga qabul qilish jarayonida turli muammolar yuzaga kelishi mumkin. Quyida keng tarqalgan muammolar va ularning yechimlari keltirilgan: 1. Ish o‘rinlarining yetishmovchiligi – ayrim sohalarda bo‘sh ish o‘rinlari yetishmaydi. Bu muammoni hal qilish uchun bandlik xizmatlari va kadrlar tayyorlash tizimini yaxshilash lozim. 2. Noqonuniy ishga qabul qilish holatlari – ayrim ish beruvchilar xodimlar bilan rasman shartnoma tuzmaydilar, bu esa ularning mehnat huquqlarini poymol qiladi. Bunday holatlarning oldini olish uchun davlat nazorati kuchaytirilishi zarur. 3. Ish haqi va mehnat sharoitlari bo‘yicha kelishmovchiliklar – xodim va ish beruvchi o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Buni oldini olish uchun mehnat shartnomasini batafsil tuzish va barcha shartlarni aniq belgilash lozim. Ishga qabul qilish va mehnat shartnomalarining tuzilishi O‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligi asosida amalga oshiriladi. Ishga qabul qilish jarayoni huquqiy jihatdan rasmiylashtirilishi zarur bo‘lib, xodim va ish beruvchining manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Shuningdek, mehnat shartnomasining to‘g‘ri tuzilishi xodimlarning mehnat huquqlari va ish sharoitlarining kafolatlanishini ta’minlaydi. Shu sababli, har bir mehnat shartnomasi huquqiy asosda puxta tayyorlanishi va barcha talablarni o‘z ichiga olishi lozim. Mehnat huquqlarini himoya qilish va nizolarni hal etish zamonaviy jamiyatning muhim masalalaridan biridir. Mehnat munosabatlari doirasida ishchilarning huquqlari ta'minlanishi, ularning ijtimoiy himoyasi kafolatlanishi va mehnat nizolari samarali hal qilinishi barqaror iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biridir. Ushbu maqolada mehnat huquqlarining buzilishiga qarshi himoya mexanizmlari, sud va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlarning roli hamda ishchi muhojirlarning ijtimoiy himoyasi tahlil qilinadi. Mehnat huquqlarining buzilishiga qarshi himoya mexanizmlari Mehnat huquqlarini himoya qilish davlat, jamoat tashkilotlari va nodavlat sektor tomonidan amalga oshiriladi. Huquqiy normalarning to‘g‘ri bajarilishini ta’minlash maqsadida quyidagi mexanizmlar mavjud: Mehnat qonunchiligi va uning ahamiyati Mehnat huquqlarining asosiy himoyasi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa tegishli normativ-huquqiy hujjatlar orqali ta’minlanadi. Ushbu hujjatlar ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish bilan birga, xodimlarning huquqlarini buzish holatlarining oldini olishga qaratilgan. Mehnat inspeksiyalari va nazorat organlari Mehnat huquqlarini himoya qilishda Davlat mehnat inspeksiyasi muhim rol o‘ynaydi. Ushbu organ mehnat qonunchiligi buzilgan taqdirda ish beruvchilarga nisbatan tegishli choralar ko‘rish vakolatiga ega. Masalan, 2023-yilda mehnat inspeksiyasi tomonidan 500 dan ortiq huquqbuzarlik holatlari aniqlangan va ushbu ish beruvchilarga jarima qo‘llangan. Kasaba uyushmalarining o‘rni Kasaba uyushmalari xodimlarning manfaatlarini himoya qiluvchi muhim institutlardan biri hisoblanadi. Ushbu tashkilotlar orqali xodimlar o‘z huquqlarini talab qilishlari va mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha muzokaralar olib borishlari mumkin. Sud va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlarning roli Mehnat nizolarini hal etishda sud va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlar muhim rol o‘ynaydi. Ishchilar mehnat huquqlarining buzilganligini aniqlaganda, quyidagi vositalardan foydalanishlari mumkin: Mehnat nizolarini sud orqali hal etish O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga ko‘ra, ishchilar mehnat nizolarini hal etish uchun fuqarolik sudlariga murojaat qilish huquqiga ega. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda sudlarga tushgan mehnat nizolarining 70% ishchilar foydasiga hal etilgan. Bu sudlarning mehnat huquqlarini himoya qilishdagi rolini namoyon etadi. 2. Prokuratura va boshqa nazorat organlari Agar mehnat huquqlari jiddiy buzilgan bo‘lsa, masalan, ish haqining muntazam ravishda to‘lanmasligi yoki noqonuniy ishdan bo‘shatish holatlari kuzatilsa, prokuratura organlari ushbu ishlarni o‘rganib chiqadi va tegishli chora-tadbirlarni qo‘llaydi. Masalan, 2021-yilda prokuratura tomonidan noqonuniy ishdan bo‘shatilgan 200 ga yaqin xodim o‘z ish joyiga qayta tiklangan. Ombudsman va inson huquqlari bo‘yicha idoralar Ombudsman instituti ham mehnat huquqlarining buzilishiga qarshi kurashishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tashkilot ishchilarning shikoyatlarini qabul qilib, ularni qonuniy himoya qilish yo‘nalishida chora-tadbirlar ko‘radi. Ishchi muhojirlarning ijtimoiy himoyasi Ishchi muhojirlarning huquqlarini himoya qilish global muammo bo‘lib, ko‘plab davlatlar bu borada turli strategiyalarni ishlab chiqmoqda. O‘zbekistonlik muhojirlarning aksariyati Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarda mehnat faoliyatini olib boradi. Mehnat migratsiyasi va huquqiy asoslar O‘zbekiston Respublikasi mehnat migratsiyasini tartibga solish uchun "Tashqi mehnat migratsiyasi to‘g‘risida" gi qonunni qabul qilgan. Ushbu qonun muhojirlarning huquqlarini himoya qilish va ularga huquqiy yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi. Ishchi muhojirlarning huquqlarini himoya qilishda diplomatik vakolatxonalar roli Xorijdagi elchixonalar va konsulliklar o‘z fuqarolarining mehnat huquqlarini himoya qilish uchun faoliyat yuritadi. Masalan, 2022-yilda O‘zbekistonning Rossiyadagi elchixonasi tomonidan 300 dan ortiq muhojirga huquqiy yordam ko‘rsatildi. 3. Ish haqi va ijtimoiy himoya masalalari Ko‘pgina muhojirlar noqonuniy ish sharoitida faoliyat yuritgani sababli ularga o‘z vaqtida ish haqi to‘lanmaydi yoki boshqa huquqlari buziladi. Bunday holatlarning oldini olish maqsadida xalqaro hamkorlik doirasida ikki tomonlama kelishuvlar imzolangan. Masalan, O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi mehnat shartnomalariga ko‘ra, muhojirlar ijtimoiy sug‘urta tizimidan foydalana olishlari mumkin.Mehnat huquqlarining himoyasi zamonaviy jamiyat uchun dolzarb masala bo‘lib, u qonunchilik, sud tizimi va ijtimoiy institutlar orqali amalga oshiriladi. Mehnat nizolarini hal etishda sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning roli muhim bo‘lib, bu tizim mehnat qonunchiligi buzilishining oldini olishga qaratilgan. Shuningdek, ishchi muhojirlarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro hamkorlik va milliy dasturlar samarali natija berishi lozim. Shunday ekan, mehnat huquqlarining ta’minlanishi nafaqat xodimlar, balki butun jamiyatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.Hozirgi globallashuv davrida har bir davlat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash, barqaror rivojlanishni qo‘llab- quvvatlash va xalq farovonligini oshirish maqsadida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda. Shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi ham so‘nggi yillarda iqtisodiy, siyosiy va huquqiy sohalarda tizimli islohotlarni olib bormoqda. Ushbu islohotlarni samarali amalga oshirishda xalqaro tajribani o‘rganish va uni milliy sharoitga moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.Xorijiy tajribaga nazar tashlasak, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar islohotlarni amalga oshirishda turli model va strategiyalardan foydalanganligini ko‘rish mumkin. Quyida ba’zi muhim misollar keltiriladi: 1. Germaniya tajribasi Germaniya iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida huquqiy bazani mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Ayniqsa, mehnat bozorini tartibga solish va ijtimoiy ta’minot tizimini modernizatsiya qilish bo‘yicha «Hartz islohotlari» amalga oshirilgan bo‘lib, natijada ishsizlik darajasi pasaytirildi va iqtisodiy faollik oshdi. 2. Janubiy Koreya modeli Janubiy Koreya so‘nggi o‘n yilliklarda ta’lim va texnologik rivojlanishga katta e’tibor qaratgan davlatlardan biri hisoblanadi. Hukumat tomonidan ishlab chiqilgan «Chaebol» tizimi iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirishda muhim rol o‘ynadi. 3. Singapur tajribasi Singapur davlat boshqaruvi va iqtisodiy islohotlar bo‘yicha dunyodagi eng ilg‘or mamlakatlardan biridir. Bu yerda korrupsiyaga qarshi qat’iy choralar, soliq tizimini optimallashtirish va biznes yuritish sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha muhim qadamlar tashlangan. 4. Qozog‘iston tajribasi Qozog‘iston Markaziy Osiyo davlatlari orasida iqtisodiy liberallashtirish va xalqaro investitsiyalarni jalb etish borasida ilg‘or islohotlarni amalga oshirgan davlatlardan biri hisoblanadi. Xususan, «Yangi iqtisodiy siyosat – 100 qadam» dasturi doirasida davlat boshqaruvini modernizatsiya qilish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlar O‘zbekistonda so‘nggi yillarda Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligida ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu islohotlar quyidagi yo‘nalishlarni qamrab oladi: 1. Iqtisodiy liberallashtirish O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti tamoyillarini joriy etish, tashqi savdoni erkinlashtirish va valyuta siyosatini isloh qilish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga erishildi. Jumladan, 2017-yilda milliy valyutani erkin konvertatsiya qilish bo‘yicha tarixiy qaror qabul qilindi. 2. Davlat boshqaruvi va qonunchilik islohotlari Davlat idoralarining ochiqligini ta’minlash, korrupsiyaga qarshi kurashish va elektron hukumat tizimini rivojlantirish maqsadida turli huquqiy-huquqiy islohotlar olib borilmoqda. 2021- yilda «Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. 3. Ijtimoiy soha va ta’lim tizimidagi islohotlar Ta’lim tizimini isloh qilish maqsadida xalqaro standartlarga mos keluvchi dasturlar ishlab chiqilmoqda. Oliy ta’lim muassasalarining soni oshirilmoqda, ta’lim grantlari va xorijiy universitetlarning filiallari ochilmoqda. 4. Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, «Yoshlar – kelajagimiz» dasturi doirasida yosh tadbirkorlarga moliyaviy yordam va kreditlar ajratish yo‘lga qo‘yildi. Mehnat migratsiyasini tartibga solishdagi muammolar va yechimlar O‘zbekistonda mehnat migratsiyasi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda millionlab o‘zbekistonliklar Rossiya, Janubiy Koreya, Turkiya va boshqa davlatlarda ishlamoqda. Ushbu jarayon muayyan muammolarni keltirib chiqaradi: 1. Huquqiy himoyaning yetishmovchiligi Chet elda ishlayotgan o‘zbekistonlik mehnat migrantlari ko‘pincha huquqiy muammolarga duch keladilar. Ayrim davlatlarda ularning mehnat shartnomalari to‘liq rasmiylashtirilmagan bo‘lib, bu ularning huquqlarini himoya qilishda qiyinchilik tug‘diradi. 2. Malaka va kasbiy tayyorgarlikning yetarli emasligi Ba’zi mehnat migrantlari o‘z kasbiy malakalarini tasdiqlashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Shu sababli, ularning ish haqi darajasi past bo‘lib qoladi. Muammolarni hal qilish bo‘yicha tavsiyalar 1. Huquqiy shart-sharoitlarni yaxshilash Mehnat migrantlarining huquqlarini himoya qilish uchun xalqaro shartnomalar imzolash va xorijiy davlatlar bilan mehnat migratsiyasi bo‘yicha hamkorlikni mustahkamlash muhimdir. 2. Maxsus ta’lim markazlarini tashkil etish Chet elda ishlashni istagan fuqarolarni kasbiy tayyorgarlikdan o‘tkazish, ularga xorijiy tillarni o‘rgatish va mehnat sharoitlari haqida batafsil ma’lumot berish zarur. 3. Tadbirkorlikni rivojlantirish orqali ichki bandlikni oshirish Mehnat migratsiyasini kamaytirish uchun mamlakat ichida ish o‘rinlarini yaratish va tadbirkorlikni rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratish lozim. XULOSA Mamlakatimizda chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat faoliyatini huquqiy jihatdan tartibga solish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ularning mehnat huquqlari davlatning umumiy qonunlari va xalqaro majburiyatlari asosida belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Mehnat kodeksi» hamda «Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning huquqiy maqomi to‘g‘risida»gi qonun chet ellik mehnat muhojirlarining faoliyat yuritishiga oid asosiy huquqiy hujjatlar hisoblanadi. Chet el fuqarolari mamlakatimizda mehnat qilishlari uchun tegishli ruxsatnomaga ega bo‘lishlari lozim. Ularning ishga joylashish tartibi mehnat shartnomalariga asoslanib, mahalliy fuqaro bilan teng huquqlarga ega bo‘lishi nazarda tutiladi. Shu bilan birga, ayrim holatlarda ularning huquqlari cheklanishi yoki maxsus talablar qo‘yilishi mumkin. Xususan, davlat xavfsizligi, iqtisodiy manfaatlar va milliy mehnat bozorining himoyasi nuqtai nazaridan chet ellik ishchilarga nisbatan qo‘shimcha me’yorlar belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasida mehnat migratsiyasining huquqiy tartibga solinishi xalqaro tajriba bilan uyg‘unlashgan holda rivojlanmoqda. Mamlakatga chet ellik mutaxassislarni jalb etish hamda ularning mehnat huquqlarini ta’minlash bo‘yicha muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, huquqiy asoslarni yanada takomillashtirish, chet el fuqarolari uchun qulay mehnat sharoitlarini yaratish hamda noqonuniy mehnat faoliyatining oldini olish muhim vazifalar qatoriga kiradi. Mavzu bo‘yicha asosiy xulosalar: 1. Mehnat migratsiyasini huquqiy tartibga solish: O‘zbekiston Respublikasida chet ellik fuqarolarning mehnat huquqlari «Mehnat kodeksi», xalqaro me’yorlar hamda maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi. 2. Ruxsatnoma tizimi: Chet el fuqarolari mamlakatimizda ishlash uchun maxsus ruxsatnomaga ega bo‘lishlari lozim. Bu jarayon davlat nazorati ostida olib boriladi. 3. Teng huquqlar: Chet ellik mehnatkashlar mahalliy fuqarolar bilan teng huquqlarga ega bo‘lishlari belgilangan bo‘lsa-da, ayrim sohalarda cheklovlar mavjud. 4. Xalqaro hamkorlik: Mehnat huquqlarini ta’minlash va xalqaro me’yorlarga moslashtirish yo‘nalishida O‘zbekiston bir qator xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilmoqda. 5. Noqonuniy mehnat faoliyati xavfi: Ba’zi hollarda chet ellik ishchilar noqonuniy ravishda ishlashi mumkin. Bu esa mehnat huquqlarining buzilishiga olib keladi va davlat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekistonda chet el fuqarolarining mehnat huquqlarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar: 1. Huquqiy asoslarni kuchaytirish: Mehnat kodeksi va tegishli qonunlarga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish orqali chet ellik mehnatkashlarning huquqlarini yanada mustahkamlash lozim. 2. Ruxsatnoma tizimini soddalashtirish: Ishga joylashish tartib-qoidalarini soddalashtirish va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish orqali ortiqcha byurokratik to‘siqlarni kamaytirish muhim ahamiyatga ega. 3. Chet ellik ishchilarni ijtimoiy himoya qilish: Mehnat sharoitlarini yaxshilash, ularning sog‘lig‘i va xavfsizligi masalalariga e’tibor qaratish lozim. 4. Noqonuniy mehnat faoliyatining oldini olish: Ish beruvchilar va mehnat muhojirlarini qonuniy mehnat faoliyatiga jalb qilish maqsadida qat’iy nazorat va monitoring tizimini joriy etish lozim. 5. Malakali mutaxassislarni jalb etish: Yuksak malakali xorijiy mutaxassislarni jalb qilish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqish va ularni rag‘batlantirish muhim hisoblanadi. 6. Xalqaro tajribadan foydalanish: Chet el tajribalarini o‘rganib, samarali strategiyalarni O‘zbekistonda qo‘llash mehnat migratsiyasini samarali tartibga solishga yordam beradi. Yuqoridagi tavsiyalarni amalga oshirish O‘zbekistonda chet ellik ishchilarning huquqiy maqomini mustahkamlash, iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish hamda milliy mehnat bozorining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Bu esa mamlakatimizning xalqaro maydondagi nufuzini yanada oshirishga va iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Foydalanish mumkin bo’lgan adabiyot, maqola va internet manzillari ro’yxari 1. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:  "Mehnat huquqi" : Y. Tursunov va M. Usmanova tomonidan yozilgan ushbu darslik yuridik institutlari va fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan. " Mehnat huquqi " : M . Usmanova , Sh . Gaziyev va B . Yarashev muallifligidagi ushbu darslik fuqarolarning mehnat huquqlari va ularni amalga oshirish kafolatlariga bag ’ ishlangan . 2. Ilmiy maqolalar:  "Mehnat qilish huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari" : Mazkur maqola O’zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasida mehnat qilish huquqlari va ijtimoiy himoyani ta’minlash bo’yicha belgilangan kafolatlarni tahlil qiladi.  "Mehnat huquqi" Telegram kanali maqolalari : Toshkent davlat yuridik universiteti Mehnat huquqi kafedrasi katta o’qituvchisi Muhammadamin Karimjonovning mehnat huquqiga oid turli mavzulardagi maqolalari bilan tanishishingiz mumkin. 3. Internet manzillari:  Yuridik adabiyotlar nashriyoti : Mehnat huquqiga oid turli kitoblar va darsliklarni ushbu nashriyotning Facebook sahifasida topishingiz mumkin.  Huquq Plus sayti : Mehnat huquqi bo’yicha maqolalar va materiallar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Better Work tashkiloti : Xalqaro mehnat standartlari va ularning samaradorligi haqida batafsil ma’lumot olish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Civil.uz sayti : Mehnat huquqi, ish haqi va boshqa yuridik fanlar bo’yicha ilmiy maqolalarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi tushunchasi va boshqa mavzulardagi referatlar bilan tanishish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Advice.uz sayti : Xodimning huquqlari va mehnat ta’tili bo’yicha huquqiy maslahatlar uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  ZiyoNET portali : "Mehnat qilish huquqi" nomli kitob va boshqa o’quv materiallarini ushbu portaldan topishingiz mumkin.  Sputnik O’zbekiston : Mehnat huquqi bo’yicha so’nggi yangiliklar va maqolalar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Yuristlar malakasini oshirish markazi : Mehnat qonunchiligini takomillashtirish bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiya materiallari bilan tanishish uchun ushbu markazning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi bo’yicha referatlar va boshqa materiallarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti : Mehnat huquqi bo’yicha multimediali taqdimotlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish uchun ushbu universitetning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Yuridik adabiyotlar nashriyoti Instagram sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi nashrlar va adabiyotlar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  Facebookdagi "Yuridik adabiyotlar publish" sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi kitoblar va darsliklar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  CyberLeninka elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha ilmiy maqolalar va tadqiqotlarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.  ZiyoNET elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha turli o’quv materiallari va darsliklarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.

Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish