Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	40.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

Chexoslavakiya XX asrning birinchi yarmida

93 foizga, mashinasozlik mahsuloti — 94 foizga o’sdi. 12 ta yangi elektrostansiya,
yirik metal-lurgiya korxonasi qurildi.
Aholining turmush darajasi oshdi, oyUk ish haqi o’sdi, kartochka tizimi
tugatildi.
Ayni paytda mamlakatda partiyadagi o’zgacha fikrlovchilar va umuman
mamlakatdagi muxoliflarni yo’qotish maqsadida qudratli qatag’on apparati
yaratildi. Ommaviy qamoqlar, siyosiy tashkilotlar va davlat tash-Idlotida
tozalashlar o’tkazildi. Kommunistlar mamlakatda qo’rquv va ishonchsizlik
urug’ini sochdiK.Gotvaldning 1953-yil martdagi vafotidan so’ng sobiq bosh vazir
A. Zapototskiy (1884—1957) prezident bo’ldi, 1957-yilda uning o’rnini Antonin
Novotniy (1904—1975) egalladi.
A. Novotniyning Chexolovakiyani butun sotsialistik lager mashinasozlik
markazi-ga aylantirish g’oyasi davlat mablag’larini o’ta isrofgarlik bilan sarflashga
olib keldi. Byudjet mablag’larining asosiy qismi iste’mol mollarini ishlab chiqarish
va xizmatlarni rivojlantirishga zarar keltirgan holda og’ir sanoatni rivojlantirishga
yo’naltirildi. O’ylanmay qilingan iqtisodiy siyosat og’ir oqibatlarga olib keldi.
1961— 1963-yillarda mamlakatni og’ir iqti— sodiy inqiroz chulg’ab oldi, u
1966yilgacha davom etdi. Uchinchi besh yillikda (1961—1966) sanoatning rivoj-
lanishi qariyb to’xtab qoldi, qishloq xo’jahk mahsul-dorhgining o’sishi esa eng
quyi darajada bo’ldi.
Davlat sotsializmining iqtisodiy tizimi iqtisodiy rivoj-lanishning obyektiv
qonunlari bilan ziddiyatga kelib qoldi. Korxonalar samarasiz, mahsuloti raqobatga
dosh berolmaydigan bo’lib qoldi. Sanoatda ham, qishloq xo’jaligida ham mehnat
unumdorhgi pasaydi, ishlab chiqarish aloqalari intizomi buzildi.
11

1.Federativ davlatning tashkil etilishi
XIX asr oxirlarida Chexoslovakiya Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida
bo’lgan. Avstriya-Vengriya imperiyasi Avstriya va Vengriyaning hukmron sinflari
o’rtasidagi bitim asosida 1867 yilda
Avstriya imperiyasini qayta tuzish natijasida tashkil topgan dualistik
(birlashgan ikki davlatli) monarxiya hisoblanadi. Bu monarxiyaga Avstriya
(TSisleytaniya) va Vengriya qirolligi (Transleytaniya)dan tashkil topdi. Avstriya
tarkibiga CHexiya, Moraviya, Galitsiya, Bukovina va b. yerlar, Vengriya
qirolligiga Slovakiya, Xorvatiya, Transil ь vaniya va b. yerlar kirdi. O’sha yili yangi
konstitutsiya qabul qilindi. Avstriya-Vengriya imperiyasi hokimiyatini Avstriya
imperatori boshqardi (u Vengriya qiro-li degan unvonga ham ega edi). Imperator
hokimiyati rasman Avstriyada reyxstag, Vengriyada seym tomonidan cheklandi 1
.
Butun imperiya bo’yicha uch ministrlik: 1) tashqi ishlar; 2) harbiy va dengiz; 3)
moliya ministrlik-lari tashkil etildi. Harbiy va dengiz hamda moliya ministrliklari
im-periyaning har ikki qismida ham mavjud edi. Boshqa ministrliklar Avstriyada
ham, Vengriyada ham mustaqil ish yuritgan. 1867 yil bitimiga binoan, Vengriya
o’z parlamentiga, ministrliklariga, siyosiy va ma’muriy muxtoriyatga ega bo’ldi.
Birinchi jahon urushida Avstriya-Vengriya imperiyasining mag’lubiyati va milliy
ozodlik kurashlari natijasida 1918 yilning oxirida Avstriya-Vengriya imperiyasi
parchalanib ketdi.
Avstriya-Vengriya imperiyasi o’rnida Avstriya, Vengriya,
Chexoslovakiya davlatlari tuzildi, hududning bir qismi esa Yugoslaviya, Ruminiya
va Pol ь sha tarkibiga kiritildi.
Versal, Sen-Jermen va Trianon shartnomalari Chexoslovakiya chegaralarini
belgilab berdi va 1920-yili Yevropa xaritasida Chexoslovakiya nomli yangi davlat
paydo bo’ldi. Uning tarkibiga sobiq Avstro-Vengriya va Germaniya hududlarining
qismlari — Chexiya, Moraviya, Sileziyaning bir qismi, Slovakiya, Karpatorti
Ukrainasi kirdi. Yangi tuzilgan davlatning maydoni 140,4 kv. km.ni tashkil etdi,
bu yerda 15 mln. kishi yashardi. Aholining taxminan yarmini chexlar, beshdan
1 Jahon mamlakatlari. Qisqa ma‘lumotnoma. -T., ―Sharq , 2009, 34-бет. ‖
5

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma’lumotnoma. -T., ―Sharq , 2009. ‖
2. Назарова Г.Ғ., Халилов Х., Эштаев А. ва бошқалар.
3. Жаҳон иқтисодиёти: Ўқув қўлланма. -Т.: Илм –Зиё, 2005.
4. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. -Т., 2002, 4-том.
5. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. -Т., 2003, 6-том

23

Milliy kengash, hukumat va milhy majlisda CHKP va burjua partiyalari
o’rtasida turli masalalar: agrar islohot-larni chuqurlashtirish, iqtisodiy
rivojlanishning ikki yillik rejasi, "Marshall rejasi"ga qo’shilish bo’yicha o’tkir
siyosiy kurash boshlandi.
fevralda yangi kons- titutsiyaning muhokama qi-linishi burjuaziyani bevaqt
norozilikka undadi. Shu yil 20-fevral kuni burjuaziya partiyalari vakillari bo’lgan
12 vazir iste’foga chiqdi. Ular bu bilan K. Gotvald ko’pchilik qo’llab-
quwatlashidan mahrum bo’lib, u ham iste’foga chiqadi va shunda kabi-net tarkibini
qayta ko’rib chiqish mumkin bo’ladi, deb umid qilishdi.
Kommunistlar da’vati bilan 1948-yil 24-fevralda 2,5 million ishchi va
xizmatchi bir soatli ogohlantiruvchi ish tashlash o’tkazdi. Xalq sabotajchi vazirlar
qiyofasida urushdan oldingi g’arbparast Myunxen siyosatdonlari vakillarini ko’rdi
va ularning hokimiyatga qaytishini xohlamadi. Qo’shin kommunistlar tarafida
turdi. Burjua partiyalari "o’yinlari" barbod bo’ldi. 1948-yilning 25-fevralida
prezident E. Benesh o’ng partiyalar vazirlari iste’fosini qabul qildi. Endi hukumat
kommunistlar va so’l sotsialdemokratlardan iborat bo’ldi, ular CHKP qarashlari va
siyosatini ma’qullar edi.
Qariyb barcha sanoat korxonalari va savdo firmalari natsionalizatsiya qilindi.
Milliy kengash tarkibi yangilan-di, unga endi faqat kommunistlar va uning
tarafdorlari kirdi.
1948-yfl 9-mayda "Chexoslovakiyada sotsializm qu-rilishini e’lon qilgan
yangi konstitutsiya qabul qilindi. Yangi Konstitutsiya asosida 1948-yil 30-mayda
mam-lakatda saylovlar bo’lib o’tdi, unda kommunistlar va ularning ittifoqchilari
uchun saylovchilarning 89 foizi ovoz berdi. 1948-yil 6-iyunda E. Benesh iste’foga
chiqdi va mamlakat prezidenti etib K. Gotvald saylandi. 1948-yil iyunda CHKP va
sotsialdemokratlar partiyasining yag-ona Chexoslovakiya kommunistik partiyasiga
birlashuvi ro’y berdi. Kommunistlar 1949-yil mayda sotsializm asoslarini qurish
dasturi va sotsialistik industrlashtirish rejasini qabul qildi.
1948-yilda mamlakatda iqtisodiy rivojlanishning besh yillik rejasi (1948-
1953) qabul qilindiki, u muvaffaqiyatli bajarildi. Bu davrda yalpi sanoat mahsuloti
10

Jahon iqtisodiy inqirozi mamlakatdagi barcha ziddiyatlarni, eng aw в alo milliy
ziddiyatlarni yangicha kuch bilan namoyon etdi.
Fashistlar Germaniyasi tor-mor etilgandan keyin mamlakatga asosiy siyosiy
kuchlar yo’lboshchilari — kommunistlar rahbari K. Gotvald, muhojirlar hukumati
boshlig’i E.Benesh, koshitskiy hukumati bosh vaziri Z.Firlingerlar qaytishdi.
Chexoslovakiya hududida katta janglar bo’lmagani uchun mamlakat xo’jaligi
vayron bo’lmadi. Biroq siyosiy jihatdan Chexiya va Slovakiya tarixan shakllangan
yago-na davlat bo’lmagani uchun awalboshidanoq ular o’rtasidagi raqobat
mamlakatni bo’lib yubordi.
Milliy kengash E. Beneshni mamlakatning birinchi prezidenti etib tayinladi.
E. Benesh prezident lavozimidan voz kechishi yoki kommunistlar irodasini
mo’minlik bilan bajarishdek ikki mushkul ishdan birini tanlashi lozim edi. U
ikkinchisini tanladi. E. Benesh 1945-yil 19mayda german va venger mulkdorlari,
shuningdek, kol-laboratsionistlarga tegishU zavod, yer mulklari, bank, sug’urta
kompaniyalari va boshqa korxona hamda muas-sasalarni davlatga berish haqida
dekret chiqardi.
1945-yU 21-iyunda german va venger mulkdorlari, shuningdek, fashistlar
bilan hamkorUk qilganlarning yer, o’rmon, buyumlarini bepul musodara qilish
haqida dekret qabul qilindi. Uncha ko’p bo’lmagan to’lov evazi-ga dehqonlar 13
dekabrga qadar yer olishi mumkin edi. Dehqonlarga, shuningdek, Chexoslovakiya
hududidan ko’chirib yuborilgan nemislar yerlari ham berildi. Potsdam
konferensiyasi qaroriga ko’ra, Chexo-slovakiyadan Germaniyaga 2,5 million
nemislar ko’chi-rildi, yerlari esa chex va slovaklarga bo’lib berildi. Shu yo’l bilan
303 mingdan ziyod dehqon xo’jaligi 1,2 million gektar yerga ega bo’ldi.
1945-yil 24-oktabrda E. Benesh yirik korxonalar, banklar va xususiy sug’urta
kompaniyalarini natsiona-lizatsiya qilish haqidagi dekretga qo’l qo’yadi.
Korxonalarda ishchi nazoratini amalga oshiruvchi ishchi kengashlari tashkil etildi.
1946-yil 26-may saylovlari CHKPga muvaffaqiyat keltirdi. K. Gotvald
boshchiligidagi koalitsion hukumat tuzildi.
9

arboblaridan aktyorlar — V. Vidra, Ya. SHkoda mashhur bo’lgan. II-jahon
urushidan keyin Pragada
Realistik teatr, Satira teatri tashkil etildi.
XIX-asr oxiri — XX-asr boshlarida modern uslubi o’rnini ratsionalizm
egalladi. 1920— 30-yillarda me’morlikda funktsionalizm milliy maktabi
shakllandi (Gradets-Kralove shaxridagi Gocher inshootlari). Haykaltaroshlikda
ham yuksak yutuklarga erishgan. 1950yillar Pragada yaratilgan chex xalkining
milliy qahramoni Yan Jijka, rassom Y. Manes (ikkalasining haykaltaroshi B.
Kaofka), Yan Gus (haykaltarosh K. Liditskiy), yovuzchi B. Nemtsova
(haykaltarosh K. Pokorniy) haykallari, V. Makovskiyning «Yangi asr»
kompozitsiyasi diqqatga sazovor.
1945 yildan keyin turar joylar, jamoat markazlari, yangi ma’muriy va
madaniy-maishiy binolar kurish avj oldi. Jumladan, Brno shaxridagi xalqaro
mashinasozlik yarmarkasi majmui (me’morlar 3. Aleks, F. Lederer), Yeshted
tog’idagi teleminora va mehmonxona (me’morlar K.
Gubachek, 3. Patrmak) va boshqani ko’rsatish mumkin. 1970—80-
y. larda Pragada «Internatsional ь » mexmonxonasi (me’morlar K. Filsak, I.
SHvets), «Kotva» univermagi (me’morlar V. va V. Maxoninlar) va
Madaniyat saroyi (me’morlar Ya. Mayer, A. Marek, Ya. Kralik, V.
Ustogal), Pragadagi uz. 485 m bo’lgan osma ko’prik (me’morlar V.
Mixalek, S. Gubechka) yaratildi.
Praga universiteti , Karl universiteti — Yevropadagi eng qadimiy
unniversitetlardan biri hisoblanadi. U ilk slavyan universitetidir. Universitetga
1348 yil Karl IV asos solgan. CHexiyaning Praga shaxrida joylashgan. Dastlab
universitetida erkin san’at, huquq, tibbiyot, teologiya fakul ь tetlari bo’lgan.
Guschilar harakati davrida milliy ozodlik va katolik cherkoviga qarshi kurash
markazi hisoblangan. Ikki marta Yan Gus rektorlikka saylangan. 1882 yil nemis va
chex universitetiga bo’lingan. Chexoslovakiyani nemisfashistlari bosib olgan
davrda chex un-ti ishlamagan. 1945 yildan keyin faoliyati qayta tiklangan.
Matematika, fizika, tibbiyot, pediatriya, falsafa, huquq, madaniyat, jurnalistika,
19

internetning wikipedia.org saytida keng berilgan 1
. Unda CHexoslavakiyaning XX
asrning birinchi yarmidagi iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tarixi yoritilgan. Bu
mavzu shuningdek, www.history.ru, ―Jaxon – ‖ www.jahonnews.uz 2
saytlarida
ham mavjud.
CHexoslavkiya haqida O’zbekiston Milliy entsiklopediyasida ham mazkur
mavzu haqida ma’lumotlar mavjud 3 4
.
Mavzuning nazariy va metodologik asoslari;
Ushbu mavzuni yoritishda Prezidentimiz I. Karimov tomonidan yaratilgan
asarlarida, bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo`ygan talablar asosida kelib
chiqib, mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek,
mavzuning nazariy asosi solishtirish, qiyosiy taxlil, davrlashtirish va turli tarixiy
uslublardan foydalanilgan holda yoritildi.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi
Kurs ishi Kirish, besh bo’lim xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va
ilovadan iborat

1 Wikipedia.org.
2 www.history.ru, ―Жахон –
‖ www.jahonnews.uz
3 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси.. -Т., 2002, 4-том ; Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. -Т.,
4 , 6-том
4

5. Madaniy hayoti
XX asrning birinchi yarmida CHexoslavakiyada madaniy hayotida ko’plab
yangi g’oya va qarashlar bilan boyidi. Bu birinchi navbatda CHexoslavakiyaning
mustaqil davlatga aylanishi va sotsialistik, fashistik g’oyalarning kirib kelishi bilan
bog’liq edi.
1848—49 yil inqilobi ta’siri natijasida adabiyotda milliy ozodlik g’oyalari
kuchaydi, ijtimoiy masalalarga e’tibor oshdi. K. GavlichekBorovskiy va B.
Nemtsova Avstriya monarxiyasidagi ijtimoiy munosabatlarni tanqid qilib
chiqdilar. Tanqidiy realizmning paydo bo’lishi, asosan, Ya. Neruda ijodi bilann
bog’liq. A. Stashek asarlari, A. Irasek, V.B. Trshebizskiy tarixiy nasri ijtimoiy
romanning shakllanishida asos bo’ldi. SHe’riyatning ijtimoiy ahamiyati oshdi.
XIX-asr oxiri va XX-asr boshlarida modernistik va dekadentlik oqimlari
paydo bo’ldi. 1920—30 yillarda yozuvchi Karel CHepek, 1940-yillarda shoir
Yaroslav Zeyfert samarali ijod qildi 1
. Urushdan keyingi davr adabiyotda
antifashistik mavzu keng o’rin egalladi. Bu sohada yozuvchilardan V. Rjezach, V.
Nezval ijodi muhim o’rin tutadi. 1960—80-yillarda Vatslav Gavelning
Chexoslovakiya hayotini aks ettirgan dramalari, Milan Kunder, Bogumir Grabal
kabi yozuvchilarning asarlari paydo bo’ldi. Ammo adabiyotning asosiy g’oyaviy
yo’nalishini ijtimoiy va milliy ozodlik kurashi masalalari belgilab berdi.
Fuchik Yulius (23.2.1903., Praga -8.9.1943., Berlin) — chex yozuvchisi,
tanqidchi va jurnalist. CHSSR Milliy qahramoni sanaladi. U 1921 yilda Pl ь zendagi
real gimnaziyani tugatgach, Praga universitetining falsafa fakul ь tetida o’qigan.
1922 yildan adabiyot va teatr masalalariga oid maqolalar chop eta boshlagan.
«Kmen» («Stvol», 1927—29) va «Tvorba» («Ijod», 1927—28) jurnalalriga
muharrirlik qilgan paytida barcha ilg’or kuchlarni yagona front atrofida
birlashtirishga uringan. 1930 va 1934—36 yillarda SSSRda bo’lib, safar
taassurotlari asosida «Ertangi kunimiz ke-chagi kun bo’lib qolgan mamlakatda»
(1932) kitobini yozgan. SSSRga qilgan 2-safari vaqtida O’zbekistonda birmuncha
1 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси.. -Т., 2002, 4-том, 345-бет.

17

yarmining asosiy mohiyati — demokratiyani totalitarizm bilan, insonparvarlikni
fashizm bilan va globallashuvni ayrimchilik bilan kurashidan iborat bo’ldi.
Chexoslovakiya -Markaziy Yevropadagi o’ziga xos tarixiy rivojlanishga ega
bo’lgan davlat. 1918 yil Avstriya-Vengriya imperiyasining parchalanishi natijasida
chex va slovak xalklari yerlarida tashkil bo’lgan. 1938 yil oktyabr — 1939 yil
martda Germaniya tomonidan bosib olingan. 1945 yil mayda CHexoslavakiya
hududi ozod etilgach, yagona, mustaqil davlat sifatida qayta tiklandi; 1948 yil xalq
demokratik respublikasi deb e’lon kilindi. Chexoslovakiyaning hokimiyati 1989
yilgacha kommunistik partiya turgan. 1960— 1990 yil martda CHexoslavakiya
Sotsialistik Respublikasi (CHSSR) deb ataldi. 1968 yilda avj olgan jamiyatni
demokratik yangilash jarayoni 1968 yil avgustida Varshava shartnomasi tashkiloti
a’zolari bo’lgan 5 davlat (SSSR, Bolgariya, Vengriya, Germaniya Demokratik
Respublikasi,
Pol`sha) qo’shinlari tomonidan barbod etildi. Bu davrlar ichida
Chexoslovakiya sotsialistik tuzum yo’lidan borgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Chexoslavakiya XX asrning birinchi
yarmidagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini keng yoritish asosiy maqsad qilib
belgilandi. Uni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalari belgilandi:
• Federativ davlatning tashkil etilishi jarayonini ochish;
• Siyosiy –iqtisodiy ahvolini taxlil etish;
• Fashistlar harakatining faollashuvini o’rganish;
• Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishi jarayonini yoritish; 
Madaniy hayotini yoritib berish.
Kurs ishining davriy chegarasi: XX asrning birinchi yarmida
Chexoslavakiyaning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy ahvoli va rivojlanishi jarayonlari
tarixini qamrab olgan. SHuningdek, CHexoslavakiyaning urushdan keyingi
davrlardagi iqtisodiy rivojlanishiga ham to’xtalib o’tilgan.
Mavzuning o’rganilish darajasi CHexoslavakiyaning XX asrning birinchi
yarmidagi tarixi maxsus tadqiqot sifatida keng o’rganilmagan. Mazkur mavzu
3

Kirish
Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil. Unda turli madaniyatlar yonma-yon
yashaydi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Butun dunyo bilan muvaffaqiyatli
munosabatlarga kirishish, do’stlik va hamkorlikni rivojlantirish uchun mavjud
voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu bilimdan umum manfaati yo’lida
foydalanish lozim bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov o’zi-ning «O’zbekiston XXI
asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va kafolatlari» kitobida
dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik qilishning ahamiyati
xususida to’xtalib, shunday yozadi: «Biz yashayotgan davr qanday xususiyatlarga
ega? So’nggi vaqtlarda jahonda yuz bergan, duoyoning jo’g’rofiy-siyosiy tuzishini
va xaritasini tubdan yangilagan o’zgarishlar hozirgi zamon va kelajak uchun
qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza yuritish va ularga to’g’ri
baho berish juda muhim» 1
.
Insoniyat XX asrda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotda ulkan
qadamlar tashladi. Asrimizning 20-yillarida boshlangan ilmiytexnikaviy inqilob
hayotning barcha sohalarida tub o’zgarisnlarga sabab bo’ldi.
XX asrda Yevropa mamlakatlarining ochiqdan-ochiq qaramaqarshiligi jahon
harbiy mojarosiga aylanib ketdi. Ko’pgina mamlakatlarda bu hol biqiqlik
jarayoniga, ya’ni jahondagi jarayonlardan chetda turishni nazarda tutuvchi yopiq
iqtisodiy taraqqiyot yo’liga sabab bo’ldi. Natijada ular dunyo iqtisodiyotidan
ajralib qoldilar. Mazkur mamlakatlarda totalitar, antidemokratik tuzumlar
shakllandi, og’ir iqtisodiy qiyinchiliklar yuzaga keldi. Pirovardida bunday
mamlakatlarning ba’zilari harbiy mag’lubiyatga uchradilar (Germaniya, Italiya,
Avstriya, Yaponiya), boshqalarida esa siyosiy falokatlar ro’y berdi (sobiq SSSR va
Sharqiy Yevropadagi sotsialistik lager mamlakatlari). Shu sababli XX asr birinchi
1 Каримов И. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, тараққиёт шартлари ва кафолатлари.Т.,
1997, 87-бет.
2

Ikkinchi jahon urushidan so‗ng dunyo siyosatida jiddiy o‗zgarishlar bo‗ldi.
BMTning roli ancha kuchaydi.
XX asrning birinchi yarmida Chexoslavakiyada murakkab ijtimoiy-siyosiy
vaziyat hukmron bo’lsa, uning axolisi milliy
madaniyatni saqlab qolish va rivojlantirishga alohida e’tibor qaratgan. 1918
yil mustaqil Chexoslovakiya respublikasi tashkil bo’lgach, milliy madaniyatni
rivojlantirish imkoniyati paydo bo’ldi. XX asrning birinchi yarmida
CHexoslavakiyada madaniy hayotida ko’plab yangi g’oya va qarashlar bilan
boyidi. Bu birinchi navbatda CHexoslavakiyaning mustaqil davlatga aylanishi va
sotsialistik, fashistik g’oyalarning kirib kelishi bilan bog’liq edi.
XX-asrning 90-yillariga kelib sotsialistik mamlakatlarda inson huquqlarini
himoya qilish va ozodlikka intilishning yangi bosqichi boshlandi. SHarqiy
Yevropa mamlakatlarida qariyb yarim asr hukm surgan totalitar davlat tuzumi
inqirozga yuz tutib, demokratik tartibotlar qaror topa boshladi. Chexoslavakiya
Sotsialistik Respublikasi ikkiga bo’linib, Chexiya va Slovakiya suveren davlatlari
vujudga keldi.

22

Xulosa
XX-asr birinchi yarmida Chexoslavakiyada chex tili, milliy madaniyatini
saqlash va rivojlantirish uchun milliy harakat avj oldi. Chexoslavakiyada bunday
harakatlar XIX-asrning 30—40-yillarida u siyosiy tus ola boshlagan edi. 1848 yil
Pragadagi Svyatovatslav yig’ini Gabsburglar imperiyasida 1848—1849 yil inqilobi
boshlanishiga olib keldi. 1867 yil Chexoslavakiya Avstriya-Vengriyaning Avstriya
qismi tarkibiga kirdi. 1878 yil Chexoslavakiyada Chexoslavyan sotsialdemokratik
ishchi partiyasi tuzildi.
Birinchi jahon urushi yillarida Chexoslavakiyada chet el hukmronligiga
qarshi milliy ozodlik kurashi kuchaydi. 1919 yil 16 iyunda Preshovda Slovakiya
Sovet respublikasi e’lon qilindi, biroq 7 iyulda inter-ventsiyachi qo’shinlar
tomonidan tor-mor etildi. AvstriyaVengriya barbod bo’lgach, 1919 yil 30
oktyabrda CHexiya va
Slovakiyaning yagona davlatga birlashdi. Natijasida yagona Chexoslovakiya
davlati tashkil topdi.
1918 yil Avstriya-Vengriya parchalangach, Chexoslavakiya Slovakiya bilan
birlashib mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tashkil etdilar.
Versal, Sen-Jermen va Trianon shartnomalari Chexoslovakiya chegaralarini
belgilab berdi va 1920-yili Yevropa xaritasida Chexoslovakiya nomli yangi davlat
paydo bo’ldi. Uning tarkibiga sobiq Avstro-Vengriya va Germaniya hududlarining
qismlari — Chexiya, Moraviya, Sileziyaning bir qismi, Slovakiya, Karpatorti
Ukrainasi kirdi. 1938 yil oktyabr oyi boshlarida Germaniya Chexoslavakiyaning
Sudet viloyati deb nomlangan hududini, 1939 yil martda barcha chex yerlarini
bosib oldi va uni «Bogemiya va Moraviya protektorati» deb e’lon qildi. Chex
xalqining 1945 yil maydagi qo’zg’oloni natijasida 1945 yil 9 mayda Praga shaxri
ozod qilindi. Chex yerlari va Slovakiya Chexoslovakiya Respublikasi doirasida
qayta birlashtirildi.
Chexoslavakiya 1948 yil 9 maydan Chexoslovakiya Xalq Demokratik
Respublikasi deb e’lon qilindi.
21

majburiyatlarini unutib, fashistlarning bu ishini tabiiy deb qabul qilganicha amalda
hech qanday javob qaytarishmadi. Faqat SSSR hukumati chexoslovak davlatining
tugatilishiga qarshi qat’iy norozilik bildirdi, biroq bu e’tiborga olinmadi. Biroz
vaqt o’tganidan so’ng Chexoslovakiya o’rnida german reyxi tarkibidagi Bogemiya
va Moraviya protektoratlari tashkil etilishi e’lon qilindi 1
.
Germaniya, Italiya va Yaponiyaning aybi bilann boshlangan jahon tari-
xidagi eng yirik urush bo’ldi. XX asrning fojiasi sifatida insoniyat tarixiga kirdi.
Bu urushning kelib chiqishida asosiy rolni fashistlar Germaniyasi o’ynadi. G’arb
mamlakatlari (Angliya, Frantsiya, AQSH) hukmron doiralarining «kelishtirish»
siyosati Avstriya va Chexoslovakiyaning 1939 yil mart oyida Germaniyaga
qo’shib olinishiga va Myunxen bitimiga yo’l ochib berdi.
1945 yil 9 mayda sovet qo’shinlari, chex qarshilik harakati kuchlari
ishtirokida Chexoslovakiyaning poytaxti Pragani ozod qildi. 1945-yil martida
Chexoslovakiyada Milliy front tuzildi. Respublika Prezidenti lavozimini E. Benesh
galladi. 1945-yil 4-aprelda Z. Firlinger boshliq hukumat tuzildi. K. Gotvald Bosh
vazir o‗rinbosari bo‗lib qoldi.
Bu tarixda «Koshitse hukumati» deb nom oldi. 1945-yil 21-iyunda fashistlar bilan
hamkorlik qilganlarning mulki bepul musodara qilindi. 24-iyunda korxonalar,
banklar milliylashtirildi. 1946-yil 26-mayda K.
Gotvald hukumat boshlig‗i lavozimini egalladi. 1948-yil 6-iyunda E. Benesh
iste’foga chiqqach, K. Gotvald mamlakat Prezidenti etib saylandi. 50-yillarda
sanoat 93 foizga o‗sdi, yirik korxonalar qurildi, xalqning turmush darajasi oshdi.
1953-yil martda, K. Gotvald vafotidan keyin, A. Zapoteskiy Prezident bo‗ldi,
1957-yilda uning o‗rniga A. Novotniy (1904—1975) keldi 2
. Lekin 1961— 1963-
yillarda mamlakatda og‗ir inqiroz ro‗y berdi va u 1966-yilgacha davom etdi.
Sanoat va qishloq xo‗jaligi o‗sishi, mehnat unumdorligi pasaydi. Xalqning
noroziligi kuchaydi. A. Novotniyning uzoq yillik hukmronligi davrida qotib
qolgan totalitar jamiyatni o‗zgartirishga da’vatkorlar ko‗paydi. Natijada 1968-
1 www . history . ru
2 Чехославакия .http://ru.wikipedia.org/wiki/ Chexoslovakiya

15

yilning yanvar oyida Chexoslovakiyada A. Dubchek boshchiligida jamiyatni
islohot yo‗li bilan tubdan yangilash tarafdorlari bo‗lgan kuchlar hokimiyat
tepasiga kelishdi. A. Novotniy lavozimidan ketdi. A. Dubchek iqtisodiyotga bozor
munosabatlarini joriy etish, jamiyatni demokratlashtirish rejasini e’lon qildi. SSSR
oliy siyosiy rahbariyati, shuningdek, CHKPning KPSSga sodiq qismi bu rejani
«aksilinqilobiy reja» deb hisobladilar. Ayni paytda A. Dubchek va uning
tarafdorlarini o‗z rejasidan voz kechishga chaqirdilar. Biroq A. Dubchek
boshchiligidagi CHKPning islohotchi rahbariyati o‗z fikrlarida qat’iy turdilar.
1968-yil 21-avgust kuni Varshava Shartnomasiga a’zo 5 davlat (SSSR, Polsha,
GDR, Vengriya va Bolgariya) armiyasi Chexoslovakiya hududiga kiritildi. Shu
tariqa totalitar sotsializmni yo‗q qilish yo‗lidagi harakat bostirildi. A. Dubchek va
boshqalar hibsga olindi. Tarixga bu voqealar «Praga bahori» nomi bilan kirdi. Bu
voqealar Sharqiy Yevropa davlatlarida sovet nusxasidagi sotsializm aholi
xohishistagiga qarshi kuch bilan o‗rnatilganligini yana bir bor isbotladi.
16

Internet materiallari.
1. www. pedagog. uz
2. www. Ziyonet. uz
3. www . history . ru
4. Чехославакия .http://ru.wikipedia.org/wiki/ Chexoslovakiya
5. ―Жахон –‖ www.jahonnews.uz ;

24

siymosida iste’dodli, mashhur milliy yo’lboshchiga ega edi. T. Masarik barcha
slovyanlarni, ya’ni janubiy va g’arbiy slavyanlar — chexlar va slovaklarni,
serblaru xorvatlarni yarashtirishning jonkuyar kurashchisi edi. U ikki marta
respublika prezidentligiga qayta saylandi hamda 1935-yilda o’z do’sti, safdoshi va
maslakdoshi E. Benesh foydasiga bu lavozimni rad etdi.
Agrar islohotlar o’tkazilganligi E. Benesh hukumatining katta yutug’i bo’ldi.
250 gektardan ziyod katta yer mulklari kredit muassasalari orqali to’lov bilan
mayda dehqon xo’jaliklariga taqsimlab berildi 1
. Shu tariqa respublikaning tayanchi
va ijtimoiy bazasiga aylangan mulkdordehqon-larning nufuzli qatlami vujudga
keltirildi.
1920-yilda respublika konstitutsiyasi qabul qilindi. Bu konstitutsiya Birinchi
jahon urushidan so’ng yuzaga kelgan barcha mamlakatlarga qiyosan eng
demokratik edi. «Xalq har qanday hokimiyatning yagona manbai hisoblanadi», —
deyilgandi konstitutsiyaning 1-bandida. 21 yoshga yetgan barcha fuqarolarga
saylov huquqi berildi, ovoz berish bevosita, teng, umumiy va yashirin edi. Benesh
hukumati milliy birlashuvini o’zining asosiy tamoyili deb e’lon qildi. «Yuksak
darajada mustahkamlash va chexoslovak davlatining konsolidatsiyasi» — E.
Benesh o’zining asosiy vazi-fasini shunday ta’rifladi.
1925—1929-yillar sanoat ishlab chiqarishining yuksalishi bilan belgilandi,
chex burjuaziyasi mamlakatdagi o’z hukmron holatini mustahkamladi. Sanoat
ishlab chiqarishi jadal o’sib, 1929-yilda urushdan oldingi darajadan 20 foizga ortib
ketdi. Mehnatkashlarning ahvoli ham yaxshilandi. Bu yutuqlarning barchasi 1929
—1932-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi sababli yo’qqa chiqdi. Sanoat ishlab
chiqarish hajmi 60 foizgacha kamaydi. Ko’plab mayda korxonalar xarob bo’lib,
ularning mol-mulklari sotib yuborildi, ishsizlar soni 1 mln. kishiga yetdi. Dehqon
xo’jaliklari ham xaroblikka uchrab, ularning mol-mulkini yirik burjuaziya
arzimagan bahoda sotib olardi. Mamlakatning moddiy ahvoli keskin yomonlashdi.
Ishchi-xizmatchilarning ish haqi 50—60 foizga pasaydi 2
.
1 Жахон –‖ www.jahonnews.uz
2 Чехославакия.http://ru.wikipedia.org/wiki/ Chexoslovakiya
8

vaqg yashab, mamlakatimizda ro’y ber-gan o’zgarishlarni kuzatgan va o’zbek
xotin-qizlari hayotiga bag’ishlangan «To-jixon SHodieva tarixi», «Roziyaxon
Mirsoatova» singari ocherklar yozgan. F. O’rta Osiyo xalqlari hayotiga doir 24 ta
ocherk va maqola e’lon qilgan. F. ning 30-yillar so’ngidagi adabiy-tanqidiy
faoliyatida umuminsoniy qadriyatlarni fashizm xavfidan saklab qolish g’oyalari
ustuvorlik kiladi. 1942 yil aprelda Chexoslovakiya kompartiyasining yashirin
nashrlariga rahbarlik qilgani uchun gestapo tomonidan hibsga olingan va 1943
yilning yozida Germaniyaga olib ketilib, qatl etilgan. Fuchik Yulius Pragadagi
Pankrats qamoqxonasida «Dor ostidagi so’z» (1942) kitobini yozgan. Ko’pgina
tillarga tarjima etilgan ushbu kitob fashizmga qarshi mardona kurash olib borgan
kishilar, shu jumladan, Fuchik Yuliusning o’zi haqidagi, ularning matonati va
jasorati haqidagi hujjatli qissadir.
Fuchik Yulius tinchlik tarafdorlarining 1950 yilda bo’lib o’tgan 2-butunjahon
kongressida Xalqaro tinchlik mukofoti bilan takdirlangan. Asarlari o’zbek tiliga
tarjima qilingan.
1918 yil mustaqil Chexoslovakiya respublikasi tashkil bo’lgach, milliy
madaniyatni rivojlantirish imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p avangardchi rassomlar
o’z asarlarida - real voqelikni aks ettirdilar (V. Novak, O Ku-bin, CHapek, V.
Rabas). Ayrim rassomlar ishchilar sinfi kurashini haqqoniy tasvirladilar (K. Golan,
K. SHtika rangtasvir asarlari, K. Pokorniy, Lauda haykallari, F. Bidlo, V.
Silovskiyning grafik asarlari). XX-asrning 20—30-yillarida chex san’atida
ijtimoiy-tanqidiy yo’nalish shakllandi. 1945 yil Chexoslovakiya nemis-
fashistlardan ozod etilgach, rassomlar E. Filla, A. Paderlik, V. Sedlichek,
haykaltaroshlar V. Makovskiy, K. Liditskiy, K. Pokorniy samarali ijod qildilar. Bu
davrda monumental-bezak san’ati turlari rivojlandi.
XIX-asr oxiri — XX-asr boshlarida Lirik va San’at teatrga asos solingan. Bu
davrda faoliyat ko’rsatdi, havaskorlik teatrlari ko’paydi. Pl ь zen ь , Brno va b.
shaharlarda teatrlar paydo bo’ldi. 1919 yildan Brno, 1920 yildan Olomouts shahar
teatrlari, 1933 yildan Pragada «D-34» teatri ishlay boshladi 1
. Bu davr teatr
1 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси.. -Т., 2002, 4-том, 346-бет
18

Chexoslavakiya XX asrning birinchi yarmida
Reja
Kirish
1. Federativ davlatning tashkil etilishi
2. Siyosiy –iqtisodiy ahvoli
3. Fashistlar harakatining faollashuvi
4. Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishi
5. Madaniy hayoti
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

3. Fashistlar harakatining faollashuvi
Evropadagi boshqa davlatlardagi kabi 30-yillarda
Chexoslovakiyada ham fashistik harakat faollashdi. Birinchi fashistik tashkilotlar
mamlakatda 1926-yildayoq vujudga kelgan edi, lekin ularning ochiq chiqishlari
Gitler 1933-yili hokimiyat tepasiga kelgandan so’ng yuz berdi. 1933-yil
yozidayoq G. Genlayn boshchiligidagi sudetlik natsional sotsialistlar Sudet
viloyatining Chexoslovakiyadan ajratilishini va Germaniyaga berilishini talab
qilishdi. Bu hol mamlakat hukumatini tashqi siyosatda muhim qadam tashlashga
— Sovet Ittifoqini tan olishga va u bilan diplomatik munosabatlar o’rnatishga
majbur etdi. 1934-yil iyunida Chexoslovakiya bilan SSSR o’rtasida diplomatik
munosabatlar o’rnatildi, savdo shartnomasi va kredit bitimi tuzildi.
Gitlerchilar tahdidi o’sayotgan vaziyatda SSSR va Fransiya o’zaro yordam
haqida ikkiyoqlama shartnoma tuzdi. Xuddi shunday shartnoma Chexoslovakiya
bilan Fransiya o’rtasida ham imzolandi. 1935-yil martida gitlerchi hukumatning
umumiy harbiy majburiyatni joriy etganligi Chexoslovakiya hukumatini SSSR
bilan ham shunday shartnoma imzolashga majbur qildi. Har ikki shartnomada
ham Yevropadagi uchinchi davlat ittifoqchiga hujum qilganda darhol yordam
ko’rsatish shartligi qayd etilgan band bor edi. Bu shartnomalarning matnlari
o’xshash bo’lib, faqat sovet-chexoslovak shartnomasiga E. Beneshning talabi
bo’yicha Fransiya o’z yordami haqida ma’lum qilgan holatdagina SSSR
tomonidan Chexoslovakiyaga ko’mak berilishi haqidagi band kiritilgandi. Ushbu
band uch yildan so’ng Chexoslovakiya taqdirida mash’um rol o’ynadi. Fransiya
yordam berishdan bosh tortgach, Sovet Ittifoqining aralashuvi masalasi ham
avtomatik ravishda ko’tarilmadi.
1935-yilgi saylov yakunlari mamlakat yaxlitligining bo’lg’usi muammolari
haqida xatarli ogohlantirish bo’ldi. Sudet-nemis partiyasi ovozlar soni bo’yicha
ikkinchi bo’lib, katta yutuqqa erishdi. Bu partiyaga 1.240 ming saylovchi ovoz
berdi. Natijada Sudet-nemis partiyasi deputatlar palatasida 44 mandatga ega
bo’ldi, agrar partiya 45 ta mandat oldi 1
. Bir necha partiyalar, jumladan, Sudet-
1 Чехославакия .http://ru.wikipedia.org/wiki/ Chexoslovakiya

12

2. Siyosiy –iqtisodiy ahvoli
Mamlakatdagi ko’p sonli milliy tarkib shunga olib keldiki, siyosiy kurash
millatlararo kurashga aylanib ketdi va partiyalar ijtimoiy guruhlarni emas, milliy-
etnik guruhlarni ifodaladi. 1918-yil noyabrda saylangan birinchi hukumat faqat
chex partiyalari vakillaridan tuzildi va Chexoslovakiya respublikasining birinchi
prezidentligiga ham chex burjuaziyasi vakili, taniqli chex tarixchisi va faylasufi,
professor Tomash Masarik (1850—1937) saylandi. Chex siyosiy par-tiyalarining
eng ta’sirdor muxolifchilari nemis partiyalari edi. Ular orasida Nemis agrar
partiyasi, Nemis milliy partiyasi va Nemis xristian-sotsial partiyasi ajralib turardi.
Mazkur partiyalar Chexoslovakiya aholisining nemislar qismi manfaatlarini
ifodalardi va turli darajada Germaniya bilan bog’liq edilar.
Xalq-sotsialistik partiyasi eng nufuzli partiyaga aylandi. Bu partiya aholining
o’rta qatlamlariga, shuningdek millatchilik kayfiyatidagi ishchilarning bir qismiga
tayanardi. Ushbu partiyaning mafkurachilari va ma’naviy peshvolari Tomash
Masarik hamda Edvard Benesh (1884— 1948) edi. Benesh dehqon oilasidan
chiqqan, Praga va Parijda ta’lim olgan. 1918-yildan 1935-yilgacha Chexoslovakiya
tashqi ishlar vaziri, Tomash Masarik iste’fosidan so’ng, 1935 yil dekabrida
Chexoslovakiya prezidenti bo’ldi. U G’arb bilan ham, Sovet Ittifoqi bilan ham
do’stona munosabatlar tarafdori edi. Chexoslovakiyani fashistlar Germaniyasi zabt
etganidan so’ng Angliyaga muhojirlikka ketdi. 1936 yil Germaniya bilann maxfiy
muzokara boshlab, Chexoslovakiyani parchalash haqidagi 1938 yili Myunxen
bitimi imzolangach, iste’fo berib, chet elga ketgan. 1940 yildan Londondagi
chexoslovak muhojirlar hukumati va davlat kengashi raisi bo’lib faoliyat yuritgan.
1946 yil iyunda Chexoslovakiya Demokratik Respublikasining prezidenti qilib
saylangan. 1948 yil iyun oyidan iste’fo bergan.
Versal shartnomasi tufayli Yevropada tuzilgan yangi davlatlardan faqat
Chexoslovakiya avtoritar tartibotdan saqlanib qoldi.
Kuchli industrial baza, nufuzli o’rta sinf va 1848-yil inqilobidan tarixi
boshlangan boy sotsial-demokratik an’analar liberal ijtimoiy islohotlar
o’tkazilishiga qulay sharoif yaratdi. Chexoslovakiya prezident Tomash Masarik
7

jismoniy tarbiya va sport, pedagogika bo’yicha mutaxassislar tayyorlagan.
Bugungi kunda universitetida 25 mingdan ortiq talaba ta’lim oladi. Kutubxonasida
2 mln.dan ortiq asar saqlanadi.
XX asrning birinchi yarmida CHexoslavakiyada murakkab ijtimoiy-siyosiy
vaziyat hukmron bo’lsa, uning axolisi milliy madaniyatni saqlab qolish va
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratgan.

20

nemis partiyasi asosida tuzilgan hukumatga agrar partiya vakili M. Godja
boshchilik qildi. 1938-yil aprelida Sudet-nemis partiyasi qurultoyida Sudet
viloyatiga «muxtoriyat» berish talabi ilgari surildi. Germaniya ushbu talabni
quwatlash uchun 1938-yil mayidan o’z qo’shinlarini Chexoslovakiya chegarasi
tomon surdi. O’z navbatida Chexoslovakiya ham qurolli kuchlarni kuchaytirish
choralarini ko’rdi.
Hukumat barcha ozchilik millatlarga to’liq tenghuquqlilik berilgan, mahalliy
va umumdavlat boshqaruv doralarida mutanosib vakillik belgilangan reja bilan
chiqdi. Davlat apparatini qayta tashkil etishga hamda ozchilik mil-latlarga rnilliy
madaniyatni va iqtisodiyotni rivojlantirish uchun maxsus zayomlar berishga qaror
qilindi. Lekin bu harakatlar kechikkan bo’lib chiqdi.

4. Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishi
Angliya va Fransiya vositachilikni o’tashga hamda urush xavfini
yo’qotishga qaror qildi. Chexoslovakiya Gitlerni tinchlantirish siyosatidagi muhim
bo’g’inlardan biri edi. 1938-yil 18-iyunidayoq Germaniyada Chexoslovakiyani tor-
mor etish va yo’q qilishning shartli ravishda «Gryun» deb nomlangan operatsiyasi
rejasi tayyorlangan edi.
Bu ish uchun faqat vaqt kerak edi. Chexoslovakiya Avstriyadan so’ng
tinchlantirish rejalarini amalga oshirish uchun Angliya va Fransiya Germaniyaga
berishni istagan ikkinchi qurbon bo’lishi kerak edi.
Angliya va Fransiya vakillari chexoslovak hukumatini fashistlarga yon
berishga har tomonlama undashdi. 19-sentabrda Anghya Bosh vaziri N.
Chemberlen va Fransiya Bosh vaziri E. Dalade prezident E. Beneshga aholisining
yarmidan ko’pi nemislar bo’lgan viloyatlarni Germaniyaga berishni tavsiya etishdi.
Shu tariqa Angliya va Fransiyaning Chexoslovakiyaga Germaniya tomonidan xavf
tug’ilgani munosabati bilan qilgan barcha harakatlari aslida agressorni emas, uning
qurbonini jilovlash uchun intilishlarga aylandi. London va Parij fashistik reyx bilan
Chexoslovakiyaning mavjudligi bahonasida til topishishga harakat qilishdi.
13

birini slovaklar, qolganini vengrlar, nemislar, ukrainlar, polyaklar va boshqalar
tashkil etardi. Nemislar mamlakatning eng rivojlangan qismi — Sudetda
yashashar, ularning soni 3,5 mln. kishigacha edi 1
. Avvalgi Avstro-Vengriyaning
eng rivojlangan qismi Chexoslovakiyaga o’tdi. Bu yerda sobiq imperiya kimyo
sanoati-ning 52, to’qimachilikning 75, ko’mir sanoatining 76, oynasozlikning
(mashhur Bogemiya oynasi) 93, chinnisozlikning 100 foizi joylashgan edi.
Shuningdek, mamlakatda yirik mashinasozlik va harbiy zavodlar (Shkoda) ham
mavjud edi.

1 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. -Т., 200 3, 6-том, 278-бет.

6

M. Godja boshchiligidagi chexoslovak hukumati ingliz-fransuz tavsiyalariga
rozi bo’ldi. Biroq bu chexoslovak xalqining keskin noroziligini uyg’otdi. 1938-yil
22-sentabrda Pragada ko’pming kishilik namoyish bo’lib o’tdi. Namoyishchilar
Godja hukumatining iste’fo berishini va umumiy safarbarlik e’lon etilishini talab
qilishdi. Xuddi shu kuni umumiy ish tashlash ham boshlandi. Godja hukumati
iste’foga chiqdi, general Sirovning yangi hukumati umumiy safarbarlik e’lon qildi
va qo’shinlarni chegara rayonlaridan olib ketishdan bosh tortdi.
General Sirovning qat’iyligi shu bilan izohlanadiki, Pragada «o’ta zarur
holatda SSSR Fransiyaga bog’liqsiz ravishda Chexoslovakiyaga yordam berishi
mumkin»ligi haqida xabar olingandi. Bu Chexoslovakiya kommunistlarining
rahbari K. Gotvald orqali uning shaxsiy so’roviga javoban Stalinning prezident
Beneshga bildirgan bayonoti edi. Bunday yordam uchun faqat bitta shart —
chexoslovak hukumatining yordam haqida iltimos bilan murojaat qilishi kerakligi
aytilgandi. Biroq bunday murojaat qilinmadi.
Benesh Sovet Ittifoqi bilan birgalikda mamlakatni qutqarishdan ko’ra G’arb
davlatlarining fashistlar bilan til biriktirib chiqaradigan qarorini itoatkorona
kutishni afzal ko’rdi. 29—30-sentabrda Myunxendagi konferensiyada
Chexoslovakiyaga Sudet viloyatini Germaniyaga, boshqa ayrim hududlarini Polsha
va Vengriyaga berish taklif qilindi. Chexoslovakiya hukumati bu taklifni qabul
qilishga majbur bo’ldi. 1938-yil 1-oktabrda Germaniya qo’shinlari Sudet
viloyatiga kirdi va u fashistik reyxning bir qismiga aylandi. Benesh Gitlerning
talabiga ko’ra iste’foga chiqdi va chet elga ketdi. Gaxa prezident bo’ldi. Lekin
Chexoslovakiya fojiasi bu bilan tugamadi.
1939-yil 15-martda german qo’shinlari Chexoslovakiya hududiga bostirib
kirdi. Xuddi shu kuni Praga, Chexiya, Moraviya fashistlar tomonidan ishg’ol etildi.
Chexoslovak armiyasi tarqatib yuborildi, uning qurol-aslahasi german vermaxti
qo’liga, butun oltin zaxirasi esa german xazinasi yerto’lasiga o’tdi. Qo’shnisining
shunday og’ir ahvolidan foydalangan holda Vengriya Slovakiyaning katta qismini
va Karpatorti Ukrainasini, Polsha Teshin rayoni va Slovakiyaning ikki rayonini
bosib oldi. Angliya va Fransiya o’zlarining Chexoslovakiya oldidagi
14

Chexoslavakiya XX asrning birinchi yarmida

Купить