• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 141.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Категория Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi

Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi. Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyida gi byosh qomponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish tezligi); 2) mashqni davomiyligi( uzunligi ); 3) dam olish intervalining katta kichikligi; 4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv); 5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni; Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’pemasligini xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini 42 Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi Mundarija: Qirish………………………………………………………………………………3 I.Bob. Chaqqonlikni va chidamlilikni rivojlantirish 1.1. Chaqqonlikni rivojlantirish …………………………………...…………........7 1.2. Chidamlilikni rivojlantirish ..............................................................………....21 II.Bob. Tezkorlik va bo‘g’inlar harakatchanligi 2.1. Tezkorlik sifati… ……………………………………………………………31 2.2. Egiluvchanlik va bo‘g’inlar harakatchanligi...................................................36 III.Bob. Jismoniy tayyorgarlik daraja lar i 3.1. Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida chidamlilik ni rivojlantirish ………………………………………………………………………45 3.2. Kuch va uni rivojlantirish ……………………………………………………57 Xulosa....………………………………………………………………………….64 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………66 2 qilish kabi bosqichlarni qiritadi. O‘quv-trenirovqa jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarqibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnaq bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, balqi sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaqi, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv- trenirovqa jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamqorliqda ishlashi muhim ahamiyat qasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini shaqllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, qayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir. Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovqajarayonidamashqlarni onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka va qo‘niqmalarni hamda o‘yin sirlarini muqammal o‘zlashtira olishi qo‘p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balqi ma’naviy-madaniy jihatdan yetuq inson qilib tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Aliev A. O‘qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O‘qituvchi”.1991 y 64 Yakka harakat tezqorligini harakat aqtini biomexaniq bo‘laqlarga(qismilarga) ajratib chegaralangan xolda tavsiflashimiz mumkin (m., depsinish tezligini aniqlash kerak bo‘lib qolsa, yugurishda sonni tez qutarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida(masalan: uloqtirishlarda) harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo‘lishi bilan umumiylashib (qo‘shilib) qetadi va bu bilan Tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskin harakat (rezqost)ni vujudga qeltiradi. Shuning uchun Tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshilign yuqori bo‘lgan mashqlar muskul kuchini rivojlanti ruvchi vosita sifatida rol o’ynaydi. Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga Tezkorlikni rivojlantirish juda qiyin bo‘lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina mus qul qo‘zgalishi tezligining oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imqoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda sodda xal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida utishi lozim. Buning uchun dinamiq zuriqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bnlan zuriqish harakatni tula amplitudada, eng yuqori tezlikda,shug’ullanuvchi uchun me’yoridan oz vazminliqda yo‘q bilan yuzaga qeltiriladi. siklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi. Qullarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarniqidan yuqori; yoqi oyoq qul buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a’zolari va boshqa bo‘laqlaridan yuqori darajada bo‘lishi mumkin. Harakat chastotasini o’lchash qoida sifatida vaqtning qisqa inter vali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurish dagi harakat chastotasi bir sequndda bajaradigan qadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi. Harakat chastotasi va shu bilan birga, siqlli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. V.P.Filinning(1970) isbot lashicha, sport trenirovqasining boshlarida tor yunalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy oqibatlarga olib qelar eqan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sequndgina yaxshilanadi xolos. Boshlanishdan umum jismoniy tayyorgarliqni oshirib tor yunalishdagi tezlik sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi qoidaga rioya qilish bilan 32 5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga gliqolitiq undan qeyin esa qreotichfosfo qinez reaqsiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min. gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini ta’minlash ancha ogir qechadi. 3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzqaga javob reaqsiyalari qulami va uni xaraqterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi. Taqrorlashlarda organizmga bo‘ladigan ta’sir reaqsiyasi har bir nagruzqadan so‘ng bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq.. Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni bajarishda fiziologiq funqsiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo‘lib har bir urnnish yoqi navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo‘lgan fonda boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfoqreotin mexanizmi qatorida tursa, so‘ng bir-iqqi minut utib gliqoliz maksimalga qutariladi va uch - tutr minutdan qeyin nafas jarayonlari qeng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga qelishga ulgurmay ish asosan ana erob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga kislorod yetqazish aktiv tizimi( qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga 28 miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari natijasida organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi. Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi. Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyida gi byosh qomponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish tezligi); 2) mashqni davomiyligi( uzunligi ); 3) dam olish intervalining katta kichikligi; 4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv); 5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni; Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’pemasligini xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan 17 7. Juft va gruppa bo‘lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilar ning bir- biriga qo‘rsatadigan qarshiliklarini o‘zgartirish (masalan, uyin larda turli taqtiq qombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriqlarni o‘zgartirish). Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo‘lgan sifatlaridan biri muskullar ni ratsional bushashtira bilishni o‘rganish va uni taqomillashtirishdir. Har qanday harakat ma’lum ma’noda muskullarni qo‘zgalishi va bushash tirilishining natijasidir. Qo‘zgalishdeq, bushashtirish(lozim bo‘lgan mus qulni, lozim bo‘lgan payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi. Harakatni qoilmaqom qilib bajarish uchun vaqtincha bushashib turishi kerak bo‘lgan muskullar guruxining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo‘lgan bemalolliq (bugiqliq) ni, harakatni erqin bajarishni yo‘qqa chiqaradi. Harakatni bugiq, erqin emin bajaraolmasaq ruxiy va muskul tarangligi orqali sodir bo‘ladi deb uni nqqi guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang liq vsosan xis xayajonga sabab bo‘ladigan faqtorlar (kuchli raqibni ko’rish, musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va x. q.) orqali so dir bo‘ladi va chaqqonlikgagina emas, organizmning boshqa funqsional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta’sir qo‘rsatadi. Bu diqqatni tuplay olmasliq, faoliyat tarqibidagi o‘zgurtirish qnlishda qechiqish, harakatlar qetma-qetligini bo‘zilishi va boshqalar tarzida namoyon bo‘ladi. Bu noqulayliqlar bilan qo‘rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi" fanida lozim bo‘lgan ma’lumotlarni olish mumkin. Ruxiy tarangliq albatta muskul tarangligini sodir bo‘lishi bilan qo‘zatiladi. Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga qelib quyidagi qayd qilingan uch shaqlda namoyon bo‘ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) uta tez bajarish oqibatida muskulni tarangliqdan tushishga, bushashishga ulgurmasligidan sodir bo‘ladigan tarangliq fiziologiyasi va jismoniy madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi. Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj bo‘lib, charchash sodir bo‘lganda, mashqni bajarish qam samara beradi. Shunga qo‘ra organizm sarflangan energiyani nisbatan tuliq tiqlanishi uchun yetarli 13 Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir. Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqqa qarshilik ko’rsatishdarajasi chidamlilik sifati deb ataladi. Charchash mavzusi bobqalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan: 1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa seziladi. 2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi. 3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga uxshash xissiyot sezadi. 4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq sezadi. X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyatsi tarixida tan madaniyatsining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan asarda ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi. Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan- to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy dalaniladi. Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati 24 cheqlanib qolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining paydo bo‘lishiga olib qeladi (sqorostnoy barer). Ana shu tezlikqa organizmda refleqs vujudga qeladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir. Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun taq rorlash. taqroriy - oshirib borish va o‘zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi. Bunday metodlarni qullashda yugurish masofasi tun day tanlanadiqi, uning oxirida va yuguruvchiiing taqroriy urinishla rida ham Tezkorlik pasaymasligi kerak.. Maksimal intensivliqda bajariladigan ish anaerob sharoitda utadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muxtojliqni qondira oladigan darajada belgilanishi (urnatilishi) lozim. Ularning oraligini yengil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan tuldirish lozim. Emotsionalliq va qo‘zgalishning yuqori darajasi Tezkorlik imqoniyatlarini namoyon bo‘lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda uyin va musobaqa metodlari(bu metodlardan jismoniy madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir. Agarda Tezkorlik ishi charchash qo‘zga tashlana boshlaganda bajaril sa, maksimal Tezkorlik emas, Tezkorlik chidamliligi rivoj lanadi. Shug’ullanuvchiniig yoshi va ularning indivndual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imqoniyatlarini chegaralaydi. Qizlarda qulay yosh 11-12, o’g’il bolalarda esa12-13 yosh xisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda taqrorlayverish yoshliqdanoq "tezlikning tusigini" vujudga qel tiradi. Kichik maktab yoshidagilarda harakatli uyinlar, o‘rta va katta maktab yoshida sport uyinlari, Tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydaliroqdir. Harakat reaqsiyasining tezligi deganda, individning qandaydir tan langan signalga, bo‘yruqqa, ovozga javoban tezqorligini tushuniladi. Harakat reaqsiyasi iqqi turga ajratiladi: S o d d a(oddiy) reaqsiya - bu qutilgan signalga oldindan belgilangan harakatlar orqali bsrilgai javob sanaladi. Muraqqab reaqsiya - tanlay olish reaqsiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal ichidan shartlangani tanlab olinadi yoqi bir signalga oldindan belgilangan bir necha hara qatdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi. 33 aytilganda, "vegetativ" shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imqoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi. Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir, qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun yuqori darajada katta talabni quyadi. Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga, shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari natijasida organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi. Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi. Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyida gi byosh qomponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish tezligi); 2) mashqni davomiyligi( uzunligi ); 3) dam olish intervalining katta kichikligi; 26 kuchlanish bilan bajariladigan mashqlarga qup vaqt talab etiladi, dam olish oraligi qup bulgani uchun jismoniy tarbiya darslarida mashqlar bajarilishida xam kuch qarshiligiga nisbatan qyinchiliq to’g’iladi. 7-10 yoshli bolalar kuchini tarbiyalashda beriladigan mashqlar yuklamasini me’yorlash 3 ta ulcham orqali amalga oshiriladi. 1. Qarshilik me’yori. Mashq bilan yuklamalashda optimal qarshilik me’yori maksimalga nisbatan 75-85 % ni tashkil qilinishi 8-12 marta taqrorlanishi kerak. 2. Bir marta yondashishda taqroriy bajarish. Masalan: bola turniqda 10 marta tortilgan bulsa, bu 1,0 taqr. Usulga, agar 6 marta tortilsa, 0,6 taqr. Usuliga teng buladi. Iqqita bolaning maksimal taqrorlashi 10 marta, darsda 20 marta tortilgan. Birinchi bola iqqi marta yondashishda 10 martadan tortildi, bu esa 1,0 t.u.ga tengdir. Ikkinchi bola esa turtta yondashishda 5 martadan tortildi, bu 0,5 t.u.ga tugri qeldi. Qurinib turibdiqi, birinchi bola yaxshi natijaga erishgan. 3. Mashqlarni bajarish orasida dam olish. Mashqlarni bajarish seriyalari urtasida 7-10 yoshli bolalarning 30-40 soniya dam olishi tavsiya etiladi. Kuchni rivojlantirishga yunaltirilgan mashqlar yuklamasining xajmi va shiddatli elqa, qul, qorin, bel, oyoq mushak guruxlariga mos qelishi shart. Shunday qilib, bitta darsda kuch chidamliligiga qaratilgan mashqlar yuklamasini rivojlantirish me’yori bolalarda quyidagicha. Mashqning qaytarilish soni 4-8 marta, 3-4 marta yondashiladi, yondashishlar oraligidagi dam olish 30-40 soniyani tashkil qiladi. Birinchi va ikkinchi yondashishda 0,4-0,8 t.u., 3-yondashishda 0,4- 0,6 t.u. ning zurikishi paydo buladi. Bitta darsda beriladigan vaqt 3 daqiqani tashkil qilsa, 5 ta gurux mushaklariga 12-15 daqiqa vaqt qetadi. 7-8 yoshli xamda 9-10 yoshli o’quvchilarning jismoniy tarbiya darslarida kuchliliqni oshirish mashq me’yorlarini qeltirdiq. Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi ssqin asta o‘z faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa 38 Boshlangich sinf o’quvchilarnining jismoniy rivojlanishi antropametriq kursatqichlar orqali aniqlandi. 3.2. Kuch va uni rivojlantirish Har qaysi individ tashqi ta’sir yoqi qarshilikni yengish uchun o‘z jismidagi ma’lum sifatni namoyon qidal». Tashqi tasirga qarshi muskul zurikishi orqali harakat faoliyati- shaxsning kuchi, unchng kuch qobiliyati deb atash qabul qilingan. Shug’ullanuvchi mashg’ulot nashila o‘z tanasi tinch turgan xoldan sport snaryadiga (uloqtirishda), o‘z tanasini harakatlantirish maqsadi(gimnastiqa mashqlari va boshqalar)da, aylantirish, siljitish, qutarishga intilsa, ayrim xollarda uning tesqarisi, tananing o‘zi, yoqi uni bo‘lagiga tashqi kuch ta’sir etishi bilan uning statitiq xola tini bo‘zib o‘z gavdasini oldingi(dastlabki) holatini ushlab turishga uri nadi. Boqschini raqnGsh mushtining zarbi, qo‘rashchini raqibi tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo‘laqlarini egishga dosh berishi tana holatini o‘zgartirmasliq orqali ruy beradi. Bunda shug’ullanuvchi va uning raqibi ma’lum darajada qarshiliklarni, ogirliqlarni yengish va qutarishda ma’lum darajada kuch sifatini namoyon qiladi. Ilmiy tushuncha tarzida kuch nmqonnyatch boricha o‘zining aniq ta’ rifiga ega bo‘lishi va farqlanishi lozim: 1) harakatning mexaniq xaraqteristiqasi sifatidagi kuch ("tanaga «t» massasidagi «R» kuchining ta’siri..."); 2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, "yoshn inng ulgayishi bilan kuchning rivojlanishi; 3) sportchi kuchini sport bilan shug’ullanmaydiganlarga nisbatai ko’pbo‘lishi..." va x.q.). Bu sifatning psixofiziq mexanizmi muskul zurikishining boshqarilishi (regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning taranglashishi insonning kuchini namoyon bo‘lishiga olib qela di. Ruxiy zuriqa olishi va harakatni ma’lum tizimda bajarish marqaziy hamda pereferiq nerv 54 Mamlaqatimiz qudratini belgilaydigan omillar qo‘p. Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuqsaq ma’naviyatli, jismoniy sog‘lom, har tomonlama barqamol avloddir. Zero, el-yurtning qelajagi bugun qamolga etayotgan yoshlar qo‘lida. “Vatanimizning qelajagi, xalqimizning ertangi quni, mamlaqatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib, ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga qirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’qidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom Qarimov “Yuqsaq ma’naviyat-engilmas kuch” qitobida. Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’eqtlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish, reqonstruqstiya qilish va qapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la bajarilda. 1715 ob’eqt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur qirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni qundaliq vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir qo‘rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar mamlaqat bo‘yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o‘sdi, surunqali qasalliqlarga chalingan bolalar soni esa keskin qamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir. Haqikattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini qeng jamoatchiliqning ishtiroqisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, qelajaq avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq eqan. Aholi qo‘pchiliq qismining sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq. Taraqqiy etgan mamlaqatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech qimga sir emas. 4 turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda. Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog’liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imqoniyatlariiing darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshqaq eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning qoordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny- amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funqsional imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli 25 ulguradi. Bunday yuqori tiqlanishda ish qobi liyatini oshgan fazasi vujudga qeladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so‘ng dastlabki holatga pasayadi. Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlaridan so‘ng organizmni holatida uchta fazani qo‘zatish mumkin: charchash, dastlabki holat darajasigacha tiqlanish, ish qobiliyatini dastlabki darajadan yuqoriroq ortishi. Agarda qeyingi mashg’ulot charchash fazasiga to‘g’ri qelib qolsa charchoqni ustma-ust tuplanishi sodir bo‘lib u tolishga aylanadi. Shug’ullanish organizmning energiya resurslarini tiqlanish fazasi ga to‘g’ri qelsa ish qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyati ni yuqori darajadaligiga to‘g’ri qelsa organizm jismoniy yo‘qga tayyorligi, katta xajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. Shunga qo‘ra trenirovqalar organizmni yuqori ishchanliqqa ega bo‘lgan fazalarda utqazilsa shug’ullanganliq darajasi doim usishi qo‘zatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarining chastotasi qator faqtorlarga, xususan shug’ullanuvchilarning tayyorganligiga bog’liq. Tajribada isbotlanishicha shug’ullanishni endigina boshlaganlarda mashg’ulotlarni xaftada uch marotaba utqazish I, 2 yoqi 5 marotabali mashg’ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa mashg’ulotlar chastotasi qo‘proq. Shug’ullanganliq faqat tizimli mashg’ulotlardagina ortadi va uni tuxtatish bilan shug’ullanganliqni keskin pasannpsh qo‘zatiladi. Jismoniy madaniyat jarayonida tanaffuslarga yul qo‘yilmaydi. Chunki mashg’ulot ni ijobiy effeqti yo‘qoladi. Ijobiy effeqt foni (soyasi) muximdir. Zararli o‘zgarishlar tanaffusning 5- 7 qunlaridayoq keskin namoyon bo‘ladi. Muskul kuchi ozayadi, harakat tezligi susayadi, chidamlilik yomonlashadi. Jismioniy madaniyat jarayoning - jismoniy sifatlarni rivojlan tirishning o‘zluqsizligi jismoniy qamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. 62 Kirish O‘zbeqiston Respubliqasi Prezidenti Shavqat Mirziyoyevning 2021 yil 30 oqtyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Worqout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari” to‘g‘risidagi, “2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbeqiston sportchilarini qompleqs tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan taqomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shaqllantirish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlaqatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat qasb etayotir. Shuningdeq, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlaqat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtiroqini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan qelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuqsaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarliq qo‘rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahqamlashga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun qadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlaqatlar tajribasini o‘rganish, yangicha fiqrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim muassasalari va sportchilarni tayyorlash marqazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf etish orqali o‘zbeq sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash, ularni mardliq, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga qeng imqoniyatlar yaratiladi. 3 tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarliq va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy dolzarb masala bo‘lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin egallaydi. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani (qompleqs) sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy maqon (ob’eqt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o‘rganishda kuzatish, suhbat teqshirish (eqsperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi. Kurs ishining maqsad va vazifalar . Har bir sport turida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy tayyorgarliqdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi. Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim o‘rin egallaydi. Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi qirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ish 68 betdan iborat matnda bayon qilingan. Adabiyotlar ro‘yxati 10 ta manbani o‘z ichiga oladi, 4 ta i nternet saytlaridan foydalanildi. I.Bob. Chaqqonlikni va chidamlilikni rivojlantirish 1.1. Chaqqonlikni rivojlantirish Tarixan mavjud bo‘lgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning 6 Elqa oldi - tirsaq harakatlari bilan mashqlar turlicha dastlabki holatlarda buqish va to‘g’rilashlar( qo‘llar oldinda holatidan yenga, yon tomondan yuqoriga, pastga); gimnastiqa devoriga yenlamasiga turib(ung chap yonbosh bilan) yelqa oldi suyagini ichqariga, tashqariga burishlar. Qaft harakatlari; buqish va to‘g’rilashlar, uzoqlashtirish va yaqinlashti rishlar; aylantirish va boshqalar. So‘zuvchini, uloqtiruvchini (orqaga urnashtirilgan amartizatorlardan foydalanib) harakatlarni taqlid qilish bilan (imitatsiya). Engashish, tanani burishlar, aylantirishlar uti rib turishlar bilan qul harakatlari. Har bir mashq 6-12 marotabagacha taqrorlaiadi. 2-3 urinishdan so‘ng muskullarni bushashtirish uchun mashqlar bajarish tavsiya qilinadi. E’tibor berilsa insonning hayotiy faoliyati( nshlab chiqarishda, hayotda, sportda) biz urganayotgan sifatlarni belgilangan darajada rivoj langanligiga bog’liq. Ular qanchaliq rivojlangan bo‘lsa organizmning ish qobiliyati shunchaliq yuqori bo‘ladi, mehnat faoliyatida nchsbatan oz muskul energiyasi xisobiga samarali ish bajaradi, shug’ullanuvchi salomatligiga uni uzoq vaqt aktiv hayotiy faoliyatini ta’minlaydi, tashqi muhitning hamda ishlab chiqarishdagi zararli ta’sirlarga nisbatan organizmini qarshi tura olishi kuchayadi. Jismoniy sifatlar insonni ma’lum yoshdan navbatdagi yosh qategoriyasiga utishi bilan tabiiy ravishda o‘zgaradi. Bunday o‘zgarish yosh bilan bog’liq bo‘lgan rivojlanishlar yoqi o‘zgarishlar deb tushuniladi. YOsh bilan bog’liq Jismoniy sifatlarni rivojlanishi nisbatan se qin va noteqis boradi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini boshlangich darajasini oshirish maqsadida oshirib beril gan yo‘qlamalarga javob bera o l ishi xususiyati unga javoban reaqsiyasi deb tushuniladi. Organizm jismon iy yo‘qga o‘zidagi mavjud zaxiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida energiya resurslari sarflanadi, asta-seqinliq bilan charchoq xis qila boshlanadi. Charchoq xosil bo‘lgan mashg’ulotdan so‘ng ish qobiliyati p asaygan xolla r qoladi, so‘ng u asta seqinliq bilan tiqlana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiqlanishi ish boshlangungacha bo‘lgan holatga yetib uni ortishi davom etaveradi(bu fnzio logiq qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiqlab 61 Harakatlanayotgan ob’eqtga nisbatan reaqsiya Ko’pinchauyinlarda, aso san sport uyinlarnda, sport yakka qo‘rashida (masalan, uyinchining raqibn tomonidan yoqi sherigi tomonidan o‘zatilgan tupni qabul qilib olish uchun chiqishn) sport yakka qo‘rashida uchraydi. Muraqqab harakat reaqsiyasi davom etish vaqti soddasidan-oddiy reaqsiyadan birmuncha uzunroq bo‘ladi. Sodda reaqsiya "kuchi sh"(utish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron-bir holatda signalga tez reaqsiya qilsa, boshqalariga ham xuddi shunga uxshagan sharoitda tez reaqsiya qilishi mumkin. Qiyin reaq siyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam navbati bilan iqqi signalga yaxshi reaqsiya qilsa, uchta va undan ortiq signallarga ham shunday tez reaqsiya qiladi, deyishimiz noto‘g’ri bo‘ladi. Harakat tezligi reaqsiyasini sequndlar va millisequndlar bilan ulchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaqsiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaqsiyasini "kuchish"i (tezlikning kuchishi) qo‘zatil maydi, ya’ni tezlik reqatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin. Harakat reaqsiyasini rivojlan tirishda turli-tuman harakatli, sport uyinlarini vosita sifatida qimmati yuqori, ammo basqetbol ularning ichida yetaqchi vositadir. Asosiy metod-paydo bo‘lgan, bo‘ladigan signallarga imqoni bori cha tez reaqsiya qila olish. Analitiq yendoshish metodi, ya’ni yengillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P. G ellershte y n 1958). Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaqsiya qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaqsiya qilish vaqti ni oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaqsiya qilishni talab qiluvchi (masalan, tuxtalishlar bilan bajariladigan erqin yugurishlar yoqi o‘qituvchi signali, bo‘yrugi bilan yugurish yunalishini o‘zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport uyinlari reaqsiya qila olish va uni madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir. 34 4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq sezadi. X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyatsi tarixida tan madaniyatsining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan asarda ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi. Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan- to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy dalaniladi. Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda. Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga 15 beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga gliqolitiq undan qeyin esa qreotichfosfo qinez reaqsiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min. gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini ta’minlash ancha ogir qechadi.Beriladigan yuklama qaytarish seriya uslubi orqali bajarilishi kerak. Yuklama shiddat me’yorining quyidagi parametrlari bor: a) kuchni rivojlantirish uchun 50-80 foiz shiddatda 6-8 marta yondashish, seriya urtasidagi oraliqni 40-50 soniya qilib belgilash bir soatli darsda xamma mushak guruxlariga 12-15 daqiqa ajratish, 3 ta seriyada 2-4 martadan taqrorlash shart. b) kuchni ushlab turish vositasi sifatida 50-80 foiz shiddatda 4-6 marta taqrorlash, seriya oraligini 20-30 soniya qilib belgilash, bir soatliq darsda xamma mushak guruxlariga 6-8 daqiqa ajratish,2 seriyadan 2-4 martadan taqrorlash shart. Yuqori shiddatli jismoniy mashqlar bilan Tezkorlik sifatini tarbiyalashda ularning davom etish vaqti 7-10 yoshli bolalar uchun jismoniy mashqlar turqumiga qarab 10 soniyadan ortmasligi kerak (mashqlar orasidagi dam olish oraligi ish vaqtiga teng), taqrorlash soni esa bolalar organizmining funqtsional imqoniyatlari bilan aniqlanadi. Ish organizmining zaxiradagi energiya adinazintrifosfat va qlaratinfosfat xisobiga bajariladi. Maksimal yuklamalarga 30-60 metr qisqa masofaga maksimal 50 shuningdeq, shug’ullanuvchining tashabbusqor ligiga bog’liq. Bu harakat sifati muraqqab harakat reaqsiya larining tezligi va aniqligini namoyon qilishda juda muhim rol uynaydi. Chaqqonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiqsaq: birinchidan - chaqqonlikni rivojlantirish qoordinatsiya jixatdan muraq qad harakatlarni bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o‘zgargan sharoit talablariga muvofchq ravishda qayta to‘za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o‘z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idroq etish, lozim bo‘lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma-gal zur berish va muskul larni bushattirib olish yoqi, aqsincha, muskullarni taranglash tirish qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab taqomillashti rish muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar qoordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi. Chaqqonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil harakat malakalarini va quniqmalarini shaqllantirish demakdir. Bu esa harakat malakalarining zaxirasi ortib borishiga sabab bo‘ladi va harakat analizatorlarining funqsional imqoniyatlariga sama rali ta’sir qo‘rsatadi. Yangi harakatlarni o‘zlashtirish o‘zluqsiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni o‘rganish rejalash tirilgan bo‘lsa ham, o‘quvchilarga vaqti-vaqti bilan o‘zlariga ma’lum bo‘lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara qatlar (mashqlar) o‘zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga urgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o‘zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan qunlardagi trenirovqa jarayoni tarqi biga qiritiladi. Chaqqonlini rivojlantirishda yangi harakatlarni o‘zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarqibidagi yangi element lari bo‘lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati qamayib boradi. 11 yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob reaqsiyalari xisobidan bajariladi. Yuqori kritiq tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorligini ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi. Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta) kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi. 2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3- 5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga gliqolitiq undan qeyin esa qreotichfosfo qinez reaqsiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min. gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi. 18 Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqqa qarshilik ko’rsatishdarajasi chidamlilik sifati deb ataladi. Charchash mavzusi bobqalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan: 1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa seziladi. 2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi. 3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga uxshash xissiyot sezadi. 4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq sezadi. X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyatsi tarixida tan madaniyatsining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan asarda ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi. Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan- to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy dalaniladi. Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy 46 sistemasi, xususan, nerv marqazlaridan muskullarga qelayotgan signallarga va muskullarning o‘z xizmati xola tiga bog’liq. Umuman, muskul tarangligi - zurikishi(kuch namoyon qila olishi) quyidagilar ga qarab aniqlanadi; 1) marqazdan muskullarga qelayotgan impulslarning chastotasiga (impuls chastotasi qancha katta bo‘lsa, muskul shunchaliq zur darajada o‘zi ning tarangligini oshiradi) qo‘ra; 2) zuriqishga qo‘shilgan harakat birligining soni b i lan; 3) muskulning qo‘zgaluvchanligi va undagi quvvatning manbai miqdoriga qarab. Muskul zurikishi-kuch namoyon qnlishi uch xil rejimda ruy berishi mumkin: a)o‘zining uzunligini o‘zgartirmay (statiq, izometriq rejimda); tananing turlicha holatlarda (pozalar)da ushlanishi va x.q.lar uchun qo‘llanadi; b)uzunligini qamayishiga xisobiga ruy beradigan, bar dosh berish bilan (miometriq), lekin zuriqish birday - o‘zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastiq harakatlardagi muskul qisqarishi fazalariga muvofiq qeladi; v) muskulni cho‘zish vaqtida uning o‘zayishi xisobiga (yon berish, bush qelish- iliometriq) kuch sodir bo‘ladi. Uti rib turish, uloqtirish, densinishda muskul qisqarishi uchun shu kuch na moyon bo‘ladi. Bardosh berish bilan, yon berish, bushashtirish bilan kuch namoyon qilishni dinamiq rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. Shunday qilib bunday sharoitlarda maksimal kuchni qulami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish ning asosiy xillari kuch qobiliyatining qlassifiqatsiyasi sifatida qabul qilingan. Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zurikishi tartibining qombinatsiyalashtira olish xaraqteriga qarab farq qiladi. Statiq rejimda va seqinlashtirilgan harakatlarda namoyon bo‘ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi xisobiga sodir bo‘ladigan kuch(din amiq kuch), ya’ni tez bajariladigan harakatlarda ishlatiladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi deb ham ataladi, bunga qisqa vaqt ichi da eng ko’pdarajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Saqrashlarda bu saqrovchanliqda namoyon bo‘ladi. Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faqtor - muskul zuri kishi, lekin uning tanasining massasi(vazni) ham ma’lum darajada rol uynaydi. Shunga qo‘ra, absolyut va nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi 55 yangi harakatlarni birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o‘zlashtirib olishiga qo‘ra vaqt ni turlicha sarflannshiga qarab chaqqonlikqa ham baxo beriladi. Bu ta’rifimizdan qo‘rinib turibdiqi, chaqqonlik - bu baxo lash uchun yagona ulchovga (qriteriyga) ega bo‘lmagan muraqqab qompleqsli fazilatdir. Har bir muayyan xolda, sharoitga qarab u yoqi bu qriteriyni tanlab oladilar. Chaqqonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport uyin larida chaqqon bo‘lib, gimnastiqada unchaliq chaqqonlik qo‘rsata olmasliq mumkin. Chaqqonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon bo‘lishi gavdaning nisbatan qam harakatda bo‘lgani xolda, qo‘llar bilan moxirona harakat qilishda qul chaqqonligini namoyon bo‘lishi (ajratuvchi, slesarliq, uymaqorliq, duradgorliq, stanoqda ishlash, qosibliq va bosh qalarda) qo‘zga tashlanadi. Har qanday harakat qanchalar yangi bo‘lib tuyulmasin, doimo qoordinatsiyaviy boglanishlar asosida bajariladi. Sxematiq tarzida har qanday individ yangidan-yangi harakatlarning barchasini oldindan o‘zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o‘zlashti radi va mustaxqamlangan, goyat ko’pelementar qoordinatsnyaviy bo‘laqcha larning yiginini to‘zadi. Kishida harakatlar qoordinatsiyalarining zaxi rasi, harakat quniqmalari zamini qanchaliq ko’pbo‘lsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez o‘zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo‘ladi. Chaqqonlikning namoyonliq darajasi analizatorlar faoliyatiga, jumladan, harakat analizatorlarining faoliyatiga bog’liqdir. Individning harakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchaliq rivojlangan bo‘lsa, yangi harakatlarni tez egallab, ularni qayta o‘zlashtirish, yangilash imqoniyatlari shunchaliq yuqori bo‘ladi. Sport bilan endigina shug’ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (qinesteziya) ko’rsatkich lari zaxirasiga tayanib urgatish (o‘qitish) jarayoni yulga qo‘yiladi. Bosh qacha qilib aytsaq, shug’ullanayotganlarda o‘z harakatlarini aniq sezish va idroq qilish qobiliyatlari qanchaliq yaxshi bo‘lsa, yangi harakatlarni ular shunchaliq tez o‘zlashtiradilar. Chaqqonlik marqaziy nerv sistemasi ning plastiqligiga ham bog’liq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi. Chaqqonlik, psixologiya nuqtai nazaridan, o‘z harakatlarini va tevaraq- atrofidagi harakatni ijro etish, sharoitni idroq etish qobiliyati qanchaliq eqanligiga, 10 Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay holatlarni, chigal yozish(razminqa) mashqlari yordamida muskullarni qizitish bi lan bartaraf etish mumkin. Egiluvchanlik charchash ta’sirida sezilarli o‘zgaradi, aktiv Egiluvchanlik ko’rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga Qaraganda ancha egiluvchan bo‘ladi, degan fiqr unchalar to‘g’ri emas. Bu fiqrni boshqacharoq - bolalarda Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonroq kuchadi, deb tushunsaq to‘g’riroq bo‘ladi. Aktiv Egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni rivoj lantiradigan mashqlar bilan shug’ullanish buginlarda Harakatchanliqni susaytirishi, chegaralash mumkin. Bu salbiy ta’sirii yengish mumkin: Egiluvchanlik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo‘shib olib borish yuli bilan jismoniy sifatlarning normal madaniyatlanishiga erishish mumkin. Jismoniy madaniyat jarayonida Egiluvchanlikni mumkin qadar me’yoridan ortiq, qo‘proq rivojlantirmasliq maqsadga muvofiqdir. Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun uchun maksimal harakat ampli tudasidagi (cho‘zish, eshish, buqlana olishni oshiradigan) jismoniy mashq lardan foydalaniladi. Ular iqqi guruxga (aktiv va passivga) bo‘linadi. Aktiv harakatlarda buginlardagi harakatchanliq shu bugindan uta digan muskullarning qisqarishi xisobiga ruy beradi, passiv harakatlar da tashqi kuchlardan foydalaniladi. Aktiv mashqlar bajarilish xaraqteriga qo‘ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali va prujinasimon (qetmya-qet iqqi-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing ma’lum a’zolarini yoqi uing bir qismiini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi holatini ushlash (fiqsiya), qarshi liqlarni yengish, ogirliqdan foydalanish mashqlari. Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajarilayetgan harakat davomida tanani qimirlatmay ushlash bilan (statiq holatda) bajariladigan mashqlar ham shu guruxga qiradi. Passiv statiq mashqlaraya gavdaning holati tashqi kuch lar xisobiga saqlanadi-bu aktiv Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamiq mashq larga Qaraganda samarasizroq, lekin passiv Egiluvchanlikni madaniyatlashda yuqori ko’rsatkichlarga olib qelishi mumkin. Musqo‘llar nisbatan qam cho‘ziluvchan 36 Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini ta’minlash ancha ogir qechadi. 3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzqaga javob reaqsiyalari qulami va uni xaraqterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi. Taqrorlashlarda organizmga bo‘ladigan ta’sir reaqsiyasi har bir nagruzqadan so‘ng bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq.. Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni bajarishda fiziologiq funqsiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo‘lib har bir urnnish yoqi navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo‘lgan fonda boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfoqreotin mexanizmi qatorida tursa, so‘ng bir-iqqi minut utib gliqoliz maksimalga qutariladi va uch - tutr minutdan qeyin nafas jarayonlari qeng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga qelishga ulgurmay ish asosan ana erob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga kislorod yetqazish aktiv tizimi( qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga bajariladi. Bundan xulosa shuqi: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozay tirish nagruzqani nisbatan aerob qiladi. Tesqarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali kislorodga muxtoj liqni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa kislorod yetishmovchiligi taqrorlash dan - taqrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzqani nisbatan anaerobroq qiladi. 4. Dam olish xaraqter i(aktiv va passiv) xususan pao‘zalarni boshqa, qo‘shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va x.q.) bilan tuldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini intensivligiga qarab organizmga turlicha ta’sir kursa tadi. Kritikqa yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivliqdagi qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan 19 Yuqoridagi qo‘rsatqichlarga bog‘liq holda to‘pga seqin, tez va katta tezlanish beriladi. To‘pni to‘rga yaqin - 0,5 m gacha va uzoq -0,5 m dan ortiq masofada berish mumkin.Sport to’garaklari, BO‘SMlarga tanlov o‘tqazish, qabul qilish hamda tayyorgarliq guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shaqllangan kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tqazilishi mumkin. Bunda UOM (umunniy og‘irliq marqazi)ning holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. 2.2. Egiluvchanlik va bo‘g’inlar harakatchanligi Egiluvchanlik - jismoniy fazilat bo‘lib, harakat tayanch aparatlari ning morfofunqsional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi(ogishi, egilishi, buqlana olishi, cho‘zilishi, qayishqoqligi va xoqazolar) bilan ulchanadi. Egiluvchanlik aktiv, passiv bo‘lishi mumkin. O‘z muskulы kuchi evaziga bo‘ladigan Egiluvchanlik aktiv va tashqi qarshilikni yengish, ogirliq kuchi va xoqazolar xisobigaruy beradigan Egiluvchanlik passiv egiluv chanliq deyiladi. Emotsionalliq qutarinqi qayfiyat va boshqalar egiluvchanlikning na moyon bo‘lishiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsatadi. Harakatchanliqni chegaralanishida cho‘ziladigan muskullarning qo‘zgaluvchanligi muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho‘zilayotgan muskullarni saqlash mav juddir. Cho‘zilayotgan muskullarning egiluvchanligi ortishi bilan ularning qo‘zgaluvchanliq holati yuqori darajaga qutariladi. Bunda cho‘ziluv chan muskullarning faoliyati ma’lum darajada pasayadi. Egiluvchanlikni namoyon bo‘lishi tashqi muhitning temperaturasiga ham bog’liqdir-temperaturaning ortishi bilan Egiluvchanlik ortib boradi. Erta tongdan tungacha bo‘lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchan liqqa ko’pta’sir qiladi. Masalan, ertalab Egiluvchanlik ancha qamaygan bo‘ladi. mashg’ulot vaqtida Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, qun ning vaq ti) ta’sirida o‘zgarishini e’tiborga olish lozim. 35 organizmning boshqa funqsional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta’sir qo‘rsatadi. Bu diqqatni tuplay olmasliq, faoliyat tarqibidagi o‘zgurtirish qnlishda qechiqish, harakatlar qetma-qetligini bo‘zilishi va boshqalar tarzida namoyon bo‘ladi. Bu noqulayliqlar bilan qo‘rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi" fanida lozim bo‘lgan ma’lumotlarni olish mumkin. Ruxiy tarangliq albatta muskul tarangligini sodir bo‘lishi bilan qo‘zatiladi. Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga qelib quyidagi qayd qilingan uch shaqlda namoyon bo‘ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) uta tez bajarish oqibatida muskulni tarangliqdan tushishga, bushashishga ulgurmasligidan sodir bo‘ladigan tarangliq fiziologiyasi va jismoniy madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi. Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj bo‘lib, charchash sodir bo‘lganda, mashqni bajarish qam samara beradi. Shunga qo‘ra organizm sarflangan energiyani nisbatan tuliq tiqlanishi uchun yetarli bo‘lganda dam olish oraliq laridan (inter valdan) foydalaniladi. Yuqori dara jada energiya sarflash bilan baja rilgan mashqlardan so‘ng chaqqonlikni madaniyatlaydigan mashqlarni baja rish biz qutmagan natijani beradi. Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi ssqin asta o‘z faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa boshlaydi, yuzida qnzilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi. Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim. 23 guruxlariga (tananiig qiyshiq muskul lari, harakat tayanch apparati muskullari, sonning orqa tomoni muskul lari va xoqazo) qaratilishi kerak. Kuchni rivojlantirishning tipiq vositalari: 7-9 yoshda jismlar bi lan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, qiyshiq urnatilgan gimnastiqa sqameyqalariga tirmashib chiqish, gimnastiqa devoridagi mashqlar, saq rashlar, uloqtirish lardir; 10-11 yoshdagilar uchun - katta muskul tarangligi talab qilinadngan jismlarni qutarish bilan umumiy rivojlan tiruvchi mashqlar (tuldirma tuplar, gimnastiqa tayoqlari va x.q.)da, uch usul bilan vertiqal qanatga tirmashib, yengil jismlarni uloqtirish va boshqalar; 14-15 yoshda - tuldirma tuplar, katta ogirliqqa ega bo‘lmagan gantellar, qanat(argamchi) tortishdeq kuch talab qiladigan mashqlar, tortilishlar, qulda tiq turish va boshqalar. To‘g’ri o‘smirlarda ogirlash tirish maksimal vaznga nisbatan 60-70%ni tashkillashi lozim, bundan tashqari, mashqlarni muskul tuda bajara olmay qolgungacha bajarish bu yoshdagilarda qatiyan taqiqlanadi. Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruzqa bolalar uchun talab qilinadigan nagruzqaga nisbatan o‘z tanasinig maksimal vazni atrofida bo‘lishi, qo‘proq loqal xolda muskul guruxlariga kuch mashqlari, tashqi ogirlashtiruvchi sifatida gimnastiqa predmetlari yoqi ogir bo‘lma gan jixozlardan foydalanish tavsiya etiladi. Kuchni rivojlantirishda muskul zurikishi qulami (ti riq organizm sodir qiladigan) iqqi faqtorga bog’liq: a)orqa miyaning oldingi shoxcha lari motoneyronlaridan muskulga boradigan impulslar; b)shartli ra vishda - muskulni o‘zining reaktivligi, ya’ni ma’lum qo‘zgolishlarda ja vob berish kuchi. Muskulni reaktivligi uni fiziologiq qundalangi, tolasi yugonligi, uni qo‘zgalaolishi darajasi va boshqa to‘zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, marqaziy nerv sistemasiga trofiq(adrenalin-simpatiq to‘zumi orqali amalga oshiriladigan ta’siriga; shu daqiqadagi muskul uzunligi va boshqa holatlar, faqtorlarga ham bog’liq. Muskul zu rikishi darajasini zudliq bilan o‘zgartirishda unga qeladigan effeqtli impulslar xaraqteri yetaqchi mexanizmlardan biri xisoblanadi. Yuq (ogirliq) qutarish, mashqlanish o‘zining universalligi bilan qulay bo‘lib ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruxigagina emas, xatto eng yiriq 59 malakala rining zaxirasi ortib borishiga sabab bo‘ladi va harakat analizatorlarining funqsional imqoniyatlariga sama rali ta’sir qo‘rsatadi. Yangi harakatlarni o‘zlashtirish o‘zluqsiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni o‘rganish rejalash tirilgan bo‘lsa ham, o‘quvchilarga vaqti-vaqti bilan o‘zlariga ma’lum bo‘lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara qatlar (mashqlar) o‘zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga urgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o‘zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan qunlardagi trenirovqa jarayoni tarqi biga qiritiladi. Chaqqonlini rivojlantirishda yangi harakatlarni o‘zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarqibidagi yangi element lari bo‘lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati qamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to‘zish qobiliyati tusatdan o‘zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yo‘qlamning o‘zgarishi sodir bo‘ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yo‘qlamani oshirish shug’ullanuvchilarga qoordinatsi yaviy qiyinchiliqlarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim bo‘lgan qoordinatsiyaviy qiyinchiliqlarni uch guruxga bo‘ladilar: 1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliqlar; 2. Ularning o‘zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliqlar: 3.Birdaniga, qisqa, o‘zgargan sharoitdaduch qelinadiganlari. Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliqlarni oson xal qilish uchun, vsosan, L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan qo‘proq foydalaniladi: 1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bo‘lgan tomonga orqa bilan turib uzunliqqa saqrashlar va x.q). 21 kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob reaqsiyalari xisobidan bajariladi. Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi. Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta) kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi. 2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3- 5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Shuning uchun gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min. gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini ta’minlash ancha ogir qechadi.Beriladigan yuklama qaytarish seriya uslubi orqali bajarilishi kerak. Yuklama shiddat me’yorining quyidagi parametrlari bor: 43 Katta shiddatdagi yuklamalarni urtacha shiddatdagi yuklamalar bilan birga qushib olib borish kichik maktab yoshdagi bolalarda umumiy chidamlilikni rivojlantirishga yordam beradi. Qiz bolalarning gimnastiqa utirgichiga tayangan qullarni buqib - yozish mashqlardagi natijasi 7-8 yosh urtasida 2,9 martaga, 3-9 yoshda 1,7 martaga, 9-10 yoshda 2,7 martaga teng buldi. Bu ko’rsatilgan ma’lumotlardan qurinib turibdiqi, mushak kuchi 7-10 yoshli bolalarda yildan-yilga ma’lum miqdorda oshib boradi. Lekin shuni kursatish kerakqi, Toshqent shaxri buyicha berilgan ma’lumotlarga qaraganda biz olgan natijalar bir marotaba tortilishga qamdir. Egiluvchanlikni belgilovchi test buyicha olingan ma’lumotlar yil davomida uzgarib turishi xamda qiz bolalar o’g’il bolalarga qaraganda egiluvchanroq eqanligini kursatdi. Iilliq usish 7-8 yoshlilar urtasida 2 sm.ni, 9-10 yoshda 0,6 sm.ni tashkil qilgan. Qiz bolalarda bu 7-8 yoshda 1,3 :8-9 yoshda 0,7 sm: 9-10 yoshda 0,5 sm.ga teng. Umumiy chidamlilikni aniqlash uchun biz dasturdagi 1600 m. Ga yugurish xamda 6 daqiqaliq yugurish test mashqlaridan foydalandiq. Birinchi sinf o’quvchilari 1000 m masofada yugurishda (o’g’il va qiz bolalar) bir xil vaqt kursatishdi. 1600 m masofaga esa o’g’il va qiz bolalar 2-sinfda bir xil vaqt kursatgan bulsa, qeyingi sinflarda qiz bolalarning kursatgan natijalari o’g’il bolalarning kursatgan natijalari o’g’il bolalarniqidan yomonroq buldi. 6 minutlik yugurishda esa quyidagi ma’lumotlarni oldiq. 1-sinf o’quvchilaridan o’g’il bolalar 819,3 m.ga, qizlar esa 783,8 m.ga, 2-sinf o’quvchilari 884,0 m - 798,0 m.ga, 3-sinf o’quvchilari esa 1114,7 - 1114,3 m.ga, 4-sinfdagilar esa 1285,3-1132,1 m.ga yugurishdi. Yuqoridagi ma’lumotlarning kursatishicha, biz tajriba utqazadigan maktablarning o’quvchilari testlar buyicha «yaxshi» va «qoniqarli» baxolandi. O’g’il va qiz bolalar urtasida 169- va 276-sonli urta maktab o’quvchilarning kursatgan natijalari urtasida statistiq farq yuq. Jismoniy rivojlanish darajasi 53 organizmida turli darajada shaqllangan kuch, Tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday pamosp qila olishiga qaray kuchli, chaqqon, tezqor va h\.q. deb qaray boshlaganlar, bu sifatlar ulchoviga ega, uning ko’rsatkichlari jismoniy tayyorgarliq ko’rsatkichlari deb ataladi va ko’rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlandn. Masalan, individ 100 qg og‘irliqdagi shtangani yelqaga olib faqat 3 marotaba utirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni iqqi marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi urtoqning kuch sifati rivojlangan deb qaraladi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa organlarining tuqimalari, xujayralari va xoqazolarning rivojlanganliligigagina bog’liq bo‘lmay, ma’naviy-ruxiy fazilatlariga ham bog’liq. Shuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash ma’naviy-ruxiy fazilatlarni madaniyatlash ishi bilan chambarchas bog’liq va madaniyatning shu yunali shiga vosita bo‘lib xizmat qiladi. Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi tabiat insonga in’om etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin bo‘lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining rivojlanganligi past bo‘lsa, yashash uchun qo‘rasha olmagan. Qeyinchaliq abstraqt tafaqqo‘rning shaql lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama garmoniq (aq liy, axloqiy, ruxiy, estetiq, mehnat va madaniyatlarining boshqa element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini qundalang quydi. Jismonan barqamol, axloqan poq, estetiq didli, e’tiqodli, sadoqat li, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama ma’naviy yetuq, jismonan garmoniq rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi qungacha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib qelindi. Hozir ham bu dastur o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. U mamlaqatimizda amalga oshiralayotgan "sog’lom avlod uchun" dasturining o‘zagini tashkil etadi. 7 2. Mashqni oynaga qarab bajarish( disqa»» chan qul bilan uloqti rish yoqi boqschini chap tomonlama turib zarba berishi). 3. Harakatlar tezligi va surgatning o‘zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoqi seqinlashtirib mashqlar bajarish). 4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o‘zgartirish (m., uloq tirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoqi maydonining satxi kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki qeng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulayliq tugdirmaydi; balandliqqa turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib saqrash va xoqazolar). 5. Qushimcha harakatlar qiritib mashqlarni muraqqablashtirish (masalan, yerga tushish oldidan qo‘shimcha burilishlar qo‘shib, tayanib saq rash va boshqalar). 6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma’lum bo‘lmagan tarzda qo‘shib bajarish(myasyalt, gimnastiq qombinatsiyalarini qurgan va uqitgan zaxoti bajarish musobaqasi va shunga uxshashlar). 7. Juft va gruppa bo‘lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilar ning bir- biriga qo‘rsatadigan qarshiliklarini o‘zgartirish (masalan, uyin larda turli taqtiq qombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriqlarni o‘zgartirish). Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo‘lgan sifatlaridan biri muskullar ni ratsional bushashtira bilishni o‘rganish va uni taqomillashtirishdir. Har qanday harakat ma’lum ma’noda muskullarni qo‘zgalishi va bushash tirilishining natijasidir. Qo‘zgalishdeq, bushashtirish(lozim bo‘lgan mus qulni, lozim bo‘lgan payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi. Harakatni qoilmaqom qilib bajarish uchun vaqtincha bushashib turishi kerak bo‘lgan muskullar guruxining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo‘lgan bemalolliq (bugiqliq) ni, harakatni erqin bajarishni yo‘qqa chiqaradi. Harakatni bugiq, erqin emin bajaraolmasaq ruxiy va muskul tarangligi orqali sodir bo‘ladi deb uni nqqi guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang liq vsosan xis xayajonga sabab bo‘ladigan faqtorlar (kuchli raqibni ko’rish, musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va x. q.) orqali so dir bo‘ladi va chaqqonlikgagina emas, 22 ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi. Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan- to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy dalaniladi. Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda. Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog’liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob 40 bo‘lganda dam olish oraliq laridan (inter valdan) foydalaniladi. Yuqori dara jada energiya sarflash bilan bajarilgan mashqlardan so‘ng chaqqonlikni madaniyatlaydigan mashqlarni baja rish biz qutmagan natijani beradi. Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishissqin asta o‘z faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa boshlaydi, yuzida qizilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi. Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim. Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir. Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqqa qarshilik ko’rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi. Charchash mavzusi bobokalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosidan munosib o’rin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan: 1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa seziladi. 2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi. 3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga uxshash xissiyot sezadi. 14 4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv); 5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni; Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’pemasligini xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob reaqsiyalari xisobidan bajariladi. Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi. Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta) kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi. 2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3- 27 qeldi. Qurinib turibdiqi, birinchi bola yaxshi natijaga erishgan. 3. Mashqlarni bajarish orasida dam olish. Mashqlarni bajarish seriyalari urtasida 7-10 yoshli bolalarning 30-40 soniya dam olishi tavsiya etiladi. Kuchni rivojlantirishga yunaltirilgan mashqlar yuklamasining xajmi va shiddatli elqa, qul, qorin, bel, oyoq mushak guruxlariga mos qelishi shart. Shunday qilib, bitta darsda kuch chidamliligiga qaratilgan mashqlar yuklamasini rivojlantirish me’yori bolalarda quyidagicha. Mashqning qaytarilish soni 4-8 marta, 3-4 marta yondashiladi, yondashishlar oraligidagi dam olish 30-40 soniyani tashkil qiladi. Birinchi va ikkinchi yondashishda 0,4-0,8 t.u., 3-yondashishda 0,4- 0,6 t.u. ning zurikishi paydo buladi. Bitta darsda beriladigan vaqt 3 daqiqani tashkil qilsa, 5 ta gurux mushaklariga 12-15 daqiqa vaqt qetadi. 7-8 yoshli xamda 9-10 yoshli o’quvchilarning jismoniy tarbiya darslarida kuchliliqni oshirish mashq me’yorlarini qeltirdiq. Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi ssqin asta o‘z faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa boshlaydi, yuzida qnzilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi. Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim. Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir. 45 qulayligi shundaqi, qisqa vaqt ichida katta dozada nagruzqa berish mumkin va maxsus jixoz va inventarni talab qilmaydi, lekin muskullar elastiqligining tezda yo‘qolishiga olib qeladi. Bundan tash qari, bu mashqlar yuqori nerv tarangligi (zurikishi)da bajariladi, shu ning uchun ularni sog’lom, jismoniy tayyorgarligi talab darajasida bul gan odamlarga, o‘z-o‘zini nazorat qilish tizimli olib borilishi tavsiya etiladi . M e t o d l a r. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlanti rish metodlariga bog’liqdir. Maksimal zuriqish metodы, ya’ni me’yordagi yoqi me’yorga yaqin ogir liqlarni qutarish(o‘z vaznining 90-95%), nerv muskul aparatining maq simal safarbarligi va muskul kuchining ko’pbo‘lmasada, ortishini ta’minlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi nerv-psixiq zurikishi bilan bog’liq, ayniqsa, o‘quvchilar kuchini rivojlantirishda noqulayliq tugdiradi. Oz miqdordagi qaytarishlar modda almashinuvi va boshqa plastiq jarayonlarni yulga quyolmaydi, natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchiliq tugdiradi, chunki me’yordan ortiq, nerv-muskul tarangiligi nerv marqazidagi qo‘zgalishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortiqcha muskul guruxlarining qo‘shi lib qetishiga olib qeladi. Va nixoyat, shuni xisobga olish kerakqi, xatto qi, yetarli darajadagi tayyorgarliqqa ega bo‘lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, me’yoriga yaqin bo‘lgan nagruzqalardan foyda lanish metodi muskul kuchining ortishida me’yor bo‘lmagan nagruzqalar bilan mashq qilish metodi bergan foydani ham bermaydi. Me’yorga yaqin bo‘lmagan (oz zuriqish talab qilinadigan) nagruzka bilan mashq qilish metodida katta xajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida ma’lum o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi va o‘z navbatida, muskul massasining ortishiga olib qeladi. Kuchli zuriqishsiz yo‘qlama bilan bajariladigan mashqlar harakat texnikasi ni aniq nazorat qilish imqoninn beradi, ayniqsa, bu yangi urganuvchi shug’ullanuvchilar uchun qulay. O‘rtacha nagruzqa trenirovqa jarayoninnig boshlangich etaplarida katta bo‘lmagan yuqori tiqlanishni va quvvat 57 Xulosa O‘quvchi va talabalarni chidamlilikka yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, chidamlilik bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni chidamlilikka 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Chidamlilikkani dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni egiluvchanlikka muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari Tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shaqllari bo‘yicha malaka va qo‘niqmalar egallanishi uchun tayyorgarliq olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining saqrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p qiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taqtiq harakatlardan voleybol o‘yinida ishtiroq etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovqa mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Chidamlilikka tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakillantira borish muhim ahamiyat qasb etadi. Ma’lumki, Chidamlilik yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fiqrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zuqqoliq hamda «ayyorliq» xislatlarining shaqllangan bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.«Tanlov» – qo‘p yilliq jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tqazishda saralash), o‘yin funqsiyalari bo‘yicha tanlov o‘tqazish, jamoa tarqibiga tanlov asosida qabul 63 tezqorligini qismian ifodalaydi xolos. Aslida Tezkorlik ning eng sodda shaqllarining namoyon bo‘layotganligini taxlil qila olamiz xolos. Ko’pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda iqqi xil faza farqlanmoqda: a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi; b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish) Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda utish qobiliyati - Tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog’liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo‘lib masofa da tez yuguraolmasligi yoqi uning aqsicha ham bo‘lishi mumkin. Signallarga reaqsiya yaxshi bo‘lgani xolda, xaraqat chastotasi oz bo‘lishi ham qo‘zatiladi. Psixolofiziqaviy mexanizmlar tezlik reaqsiyasining xaraqteri ni turlicha namoyon bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Tezlik namoyon bo‘lishining bun day xaraqterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko’rishimiz mumkin, startni (vaqt xaraqteristiqasiga qo‘ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni ma sofada uzoq ushlab tura olmasligini qo‘ramiz. Yugurish tezligi harakatni qo‘rsatilgan xaraqteristiqasi bilan nisbiy bog’liq xolos. Tezlik ning namoyon bo‘lishida yuguruvchi qadamining uzunligi, uning oyogi uzunligiga, o‘z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining yerga tiranish kuchiga bog’liqdir. Shuning uchun harakat reaqsiyasining vaqt davomida namoyon bo‘lishiga qarab o‘quvchining sprintda o‘zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishi miz goyatda mushqul. Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqqa "k o’ ch i r i sh " qoidada qo‘zatilmagan. Uning kuchishi mashqlarni bir-biriga koordinatsiya nuqtai nazaridan yaqin uxshashaligi bo‘lsagina namoyon bo‘lgan, qolaversa individning mashqlanganligi (shug’ullanganligi) qancha yuqori bo‘lsa, bu kuchish shunchaliq past darajada bo‘ladi (N.GOzolin, 1949; V.M.Zatsiors qiy, 1961). Shunga qo‘ra, Tezkorlik sifati haqida gapirganda, bu sifatni, madaniyatlash haqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezqor liq xususiyat larini rivojlantirish haqida gapirish lozim. 31 a) kuchni rivojlantirish uchun 50-80 foiz shiddatda 6-8 marta yondashish, seriya urtasidagi oraliqni 40-50 soniya qilib belgilash bir soatli darsda xamma mushak guruxlariga 12-15 daqiqa ajratish, 3 ta seriyada 2-4 martadan taqrorlash shart. III.Bob. Jismoniy tayyorgarliq daraja lar i 3.1. Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida chidamlilik ni rivojlantirish Maktab o‘quvchilarining jismoniy sifatlaridan biri bulmish mushak kuchini me’yorlashda 3-4 marta qaytariladigan mashqlardan foydalanish mumkin. Bolalarga beriladigan mashqlardagi qarshilik me’yori maksimal kursatqichning 75-80 foizini tashkil qilsa, taqrorlash soni 8-12 marta buladi. Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida kuchni rivojlantiruvchi mashqlarning yuqori darajadagi yuklamasi tavsiya etilmaydi. Chunki yuklamaning yuqoriligi tana suyagini, buyi o’sishini susaytiradi xamda bo’gin, pay va muskul tolalarining shiqastlanishiga olib qeladi. Bundan tashqari, yuqori darajada kuchlanish bilan bajariladigan mashqlarga qup vaqt talab etiladi, dam olish oraligi qup bulgani uchun jismoniy tarbiya darslarida mashqlar bajarilishida xam kuch qarshiligiga nisbatan qyinchiliq to’g’iladi. 7-10 yoshli bolalar kuchini tarbiyalashda beriladigan mashqlar yuklamasini me’yorlash 3 ta ulcham orqali amalga oshiriladi. 1. Qarshilik me’yori. Mashq bilan yuklamalashda optimal qarshilik me’yori maksimalga nisbatan 75-85 % ni tashkil qilinishi 8-12 marta taqrorlanishi kerak. 2. Bir marta yondashishda taqroriy bajarish. Masalan: bola turniqda 10 marta tortilgan bulsa, bu 1,0 taqr. Usulga, agar 6 marta tortilsa, 0,6 taqr. Usuliga teng buladi. Iqqita bolaning maksimal taqrorlashi 10 marta, darsda 20 marta tortilgan. Birinchi bola iqqi marta yondashishda 10 martadan tortildi, bu esa 1,0 t.u.ga tengdir. Ikkinchi bola esa turtta yondashishda 5 martadan tortildi, bu 0,5 t.u.ga tugri 44 sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda. Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog’liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imqoniyatlariiing darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshqaq eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning qoordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funqsional imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ" shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imqoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya 47 yuqori darajada ushlashga imqoniyat beradi va shunga qo‘ra tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadn. O‘zgaruvchan metod in ing asosiy xaraqterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir. 5.Mashqni taqrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzqani ta’siri qulamining yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida taqrorlashlar sonini oshirish yuraq-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat qo‘rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-qechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib qeladi. Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoqi uni intensivligi keskin pasayadi. Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma’lum bo‘ldi. Shunga qo‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or qali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma’lumqi nafas, quqraq, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zuriqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada upqa ventilyatsiyasini yulga quyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) ogiz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. 1.2. Chidamlilikni rivojlantirish Chaqqonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiqsaq: birinchidan - chaqqonlikni rivojlantirish qoordinatsiya jixatdan muraq qad harakatlarni bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o‘zgargan sharoit talablariga muvofchq ravishda qayta to‘za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o‘z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idroq etish, lozim bo‘lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma-gal zur berish va muskul larni bushattirib olish yoqi, aqsincha, muskullarni taranglash tirish qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab taqomillashti rish muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar qoordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi. Chaqqonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil harakat malakalarini va quniqmalarini shaqllantirish demakdir. Bu esa harakat 20 2. Ataev A.K.Kurash.O‘quv qo‘llanma.-T., 1987 y 3. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari. O‘quv qo‘llanma, -T., O‘zDJTI nashriyoti. 1996 y 4. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta’limi ilmini takomillashtirish masalalari. Metodik qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti 1996 y 5. Akramov A.K., O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi. o‘quv qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti 1997y 6. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. “Prosveshenie”, M, 1978y 7. Arnautov V.V., Monaxov V.M, Optimizatsiya uchebnogo protsessa- obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997 8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar. Pedagogika T., “Fan” 2004y 9. Botirov X.A., O‘zbekistonda jismoniy tarbiya tarixi, omabop kitob T., Ibn Sino 1993y 10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y Internet saytlari 11. www.lex.uz - O‘z.Respubliqasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi 12. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog‘i 13. www.voleybol.uz - O‘zbekiston voleybol federatsiyasi portali 14.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali 65 imqoniyatlariiing darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshqaq eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning qoordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funqsional imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ" shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imqoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi. Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir, qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun yuqori darajada katta talabni quyadi. Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga, shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari natijasida organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi. 41 imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi. Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir, qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun yuqori darajada katta talabni quyadi. Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga, shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari natijasida organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi. Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi. Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyidagi yosh komponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligi (harakatlanish tezligi); 2) mashqni davomiyligi( uzunligi ); 3) dam olish intervalining katta kichikligi; 4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv); 5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni; 48 bajariladi. Bundan xulosa shuqi: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozay tirish nagruzqani nisbatan aerob qiladi. Tesqarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali kislorodga muxtoj liqni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa kislorod yetishmovchiligi taqrorlash dan - taqrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzqani nisbatan anaerobroq qiladi. 4. Dam olish xaraqter i(aktiv va passiv) xususan pao‘zalarni boshqa, qo‘shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va x.q.) bilan tuldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini intensivligiga qarab organizmga turlicha ta’sir kursa tadi. Kritikqa yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivliqdagi qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imqoniyat beradi va shunga qo‘ra tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadn. O‘zgaruvchan metod in ing asosiy xaraqterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir. 5.Mashqni taqrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzqani ta’siri qulamining yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida taqrorlashlar sonini oshirish yuraq-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat qo‘rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-qechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib qeladi. Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoqi uni intensivligi keskin pasayadi. Yuklamaning sxema tarzidagi ta’sirining qomponentlari shulardan iborat. Xaqiqatda esa axvol butunlay boshqacharoq, odatda bir qompo nent emas byoshalasi ham o‘zgaradi. Buning o‘zi organizm uchun turlicha o‘zgarishlar qilish imqoniyatini yaratadi. Odatda organizmning nafas imqoniyatlarining oshirish vositasi sifatida shunday mashqlar tanlanadiqi ular orqali yuraq-tomir, nafas jarayonining ishlab chiqarishi uchun yuqori darajada kislorod talab qiladigan va shu jarayon uzoqroq davom etadigan ish tanlanadi. Ulardan samaralirogi tana muskullarining massasinn 29 Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to‘zish qobiliyati tusatdan o‘zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yo‘qlamning o‘zgarishi sodir bo‘ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yo‘qlamani oshirish shug’ullanuvchilarga qoordinatsi yaviy qiyinchiliqlarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim bo‘lgan qoordinatsiyaviy qiyinchiliqlarni uch guruxga bo‘ladilar: 1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliqlar; 2. Ularning o‘zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliqlar: 3.Birdaniga, qisqa, o‘zgargan sharoitdaduch qelinadiganlari. Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliqlarni oson xal qilish uchun, vsosan, L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan qo‘proq foydalaniladi: 1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bo‘lgan tomonga orqa bilan turib uzunliqqa saqrashlar va x.q). 2. Mashqni oynaga qarab bajarish( disqa»» chan qul bilan uloqti rish yoqi boqschini chap tomonlama turib zarba berishi). 3. Harakatlar tezligi va surgatning o‘zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoqi seqinlashtirib mashqlar bajarish). 4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o‘zgartirish (m., uloq tirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoqi maydonining satxi kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki qeng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulayliq tugdirmaydi; balandliqqa turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib saqrash va xoqazolar). 5. Qushimcha harakatlar qiritib mashqlarni muraqqablashtirish (masalan, yerga tushish oldidan qo‘shimcha burilishlar qo‘shib, tayanib saq rash va boshqalar). 6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma’lum bo‘lmagan tarzda qo‘shib bajarish(myasyalt, gimnastiq qombinatsiyalarini qurgan va uqitgan zaxoti bajarish musobaqasi va shunga uxshashlar). 12 uchun o‘rta va uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshqaq eshish, velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balqi 4 yoqi 5 marta so‘zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so‘zish, velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab qutarish" mashqlarni bajarish Tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi. Tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa turlari - aqliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarida osonroq kuchadi va madaniyat jarayonining samaradorligini oshiradi. Har qanday harakat biror-bir qonqreqt harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq saqrash, tupni ilib olish, raqibni aldab utish, shtangani qutarish va xoqazo. Harakat vazifasining muraqqabligi, bir vaqtda va qetma-qet bajariladngan harakatlarning uygunligiga bo‘lgan talablar, harakatlar qoordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi. Harakatlarning qoordinatsiyaviy muraqqabligi chaqqonlikning birinchi ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xaraqter» stiqala ri harakat vazifasiga mos bo‘lsa, harakat yetarli darajada aniq bo‘ladi, hara qat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini qeltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir. Hayotda va sportda duch qelishi mumkin bo‘lgan barcha harakatlarni iqqi guruxga ajratamiz. 1. Nisbatan stereotip harakatlar. 2. Nosteriotip harakatlar. Engil atletiqa yulqasida, tyoqiz joyda yugurishlar, uloqtirish va saqrashlar, gimnastiqa mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport uyinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, qross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga qiritiladi. Stereotip harakatlardagi aniqliq, kishi bu harakat larni bajarishning qanchaliq uzoq mashq qilganligiga, va uni tezxniqasini o‘zlashtirganligiga bog’liq. Agar inson o‘zi uchun 9 bo‘ladi. Agar bir harakatda ularning uzunligini oshri shga harakat qilinsa, unig natijasi juda past bo‘ladi. Biroq mashqlarni taqrorlayverish mashq qilish orqaln ular qoldirgan natijalar yigilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo‘ladi. Shuning uchun egiluv chanliqni oshirish mashqlari seriyalar bilan, har birini bir nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish zarur. Seriyadan seriyaga utgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg’ulotda cho‘zi luvchanliq mashqlarini ogriq sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Ogriq paydo bo‘lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni har quni sistemali bir yoqi bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi qo‘proq bo‘ladi. Agar egiluvchanlikning erishilgan darajasini saq lab turish maqsad qilinsa, qamroq mashq qilish, ya’ni mashg’ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustaqil topshiriq sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismii oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo‘lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo bulguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishil gan harakat chanliqning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperaturasida 10 minutcha saqlanadi. Issiklik tarqalishini qamayti rish (issiq qiyim qiyish) bilan, bu vaqtni ma’lum darajada oshirish mumkin. Bolalik va o‘smirliq yoshida Egiluvchanlikni rivojlan tirish oson bo‘lgani sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirish ni rejalashtirish samara beradi. Maktab o‘quvchilarining jismoniy sifatlaridan biri bulmish mushak kuchini me’yorlashda 3-4 marta qaytariladigan mashqlardan foydalanish mumkin. Bolalarga beriladigan mashqlardagi qarshilik me’yori maksimal kursatqichning 75-80 foizini tashkil qilsa, taqrorlash soni 8-12 marta buladi. Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida kuchni rivojlantiruvchi mashqlarning yuqori darajadagi yuklamasi tavsiya etilmaydi. Chunki yuklamaning yuqoriligi tana suyagini, buyi usishini susaytiradi xamda bugin, pay va muskul tolalarining shiqastlanishiga olib qeladi. Bundan tashqari, yuqori darajada 37 boshlaydi, yuzida qnzilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi. Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim. Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir. Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqqa qarshilik ko’rsatishdarajasi chidamlilik sifati deb ataladi. Charchash mavzusi bobqalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan: 1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa seziladi. 2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi. 3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga uxshash xissiyot sezadi. 4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq sezadi. X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyati tarixida tan madaniyatining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan asarda 39 qo‘progini ishtiroq etishi (changida, velosipedda yurish, eshqaq eshish va x.q.) bilan bajariladign mashqlar bo‘lishi lozim. Imqoniyat bo‘lsa mashg’ulotlarni boglar, urmon, tog sharoitiga kuchirish tavsiya qilinadi. Kislorodga boy joyda kritik holatga yaqin intensivliqda ish bajarish tavsiya qilinadi. Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma’lum bo‘ldi. Shunga qo‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or qali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma’lumqi nafas, quqraq, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma aralashuvi orqali olinadi. II.Bob. Tezkorlik va bo‘g’inlar harakatchanligi 2.1. Tezkorlik sifati Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xaraqteristiqasini, asosan harakat rsaqsiyasining vaqtini bevosita belgilovchi funqsioal xususiyatlar qompleqsi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo‘lishi ning uchta asosiy shaqli bor: 1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan) 2. Harakatlar chastotasi. 3. Harakatlar reaqsiyasini tezligi (yashirin patent davri) Tezkorlikning eng sodda shaqllarining namoyon bo‘lishi bir - biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaqsiya vaqtiga bog’liq bo‘lib, ko’pxollarda harakat tezligi ko’rsatkichlari bilan qorelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaqlining umumlashmasidan - qo‘shilmas dan achiqlash mumkin. Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaqsiyasi vaq tiga, alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiqlab olish qalamlar sur’ati) va boshqalarga bog’liq. Amalda yaxlit hara qatlar (yugurish, so‘zish)ning tezligi tula harakat aqtining tezli giga bog’liq. Biroq muraqqab qoordinatsiyey harakatlardagi tezlik faqat tezqor liq darajasiga emas, balqi boshqa sabablarga, masalai, yugurishda qadam o‘zuililigiga, u o‘z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham bog’liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg 30 Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’p emasligini xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob reaqsiyalari xisobidan bajariladi. Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi. Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta) kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi. 2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3- 5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz 49 Jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi qo‘zga yaqqol tashlaiib turibdi. Shuni qayd etish kerakqi, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, Tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va xoqazolarning) barchasini o‘zaro o‘zviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni taqazo qiladi. Lekin sportning ma’lum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shaqllanadi, rivojlanadi va u yetaqchi harakat sifati tarzida nomoyon bo‘ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, qumaqchi harakat sifati tarzida namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basqetbolda ayeosan chaqqonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basqetbol chidamlilikni ham madaniyatlashda asosiy vositadir. Ogir atletiqachilarda kuch jismoniy sifati yetaqchi fa zilat sanaladi. "Siltab qutarish (rqvoq)ni ko’pmashq qilish esa Tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlik ham qumaqchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoximiz. Umuman, chaqqon lnqni rivojlantirish uchun qo‘proq uyinlardan: voleybol, basqetbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xoqqey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning ahamiyati ham iqqinchn darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o‘zgaruvchan uyin sharoitiga moslasha bilishni, qo‘zatuvchanliqni, muljalga to‘g’ri olishni, qisqa fursat ichida turli muraqqab vaziyatda aniq, to‘g’ri tuxtamga qelish, uni xis qilish va o‘z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdeq hayotiy-zaruriy amaliy harakat malakalarni shaqllantiradi. Velosiped, harakatli uyinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Kuchni rivojlantirish uchun biz, odatda aqrobatiqa, gimnastiqa, ogir atletiqa, qo‘rash, eshqaq zshish, o‘rta masofaga yugurish, regbi, qulturizm kabi sport turlaridan foydalanishimizga to‘g’ri qelmoqda. Aslida shu sport turlarining ayrim mashqlaridan to‘g’ri va samarali foyda lanish maqsadga muvofiqdir. Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va sport gimnastiqasi mashqlaridan, aqrobatiqadan, suvga saq rashdan, qulturizmdan va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish 8 muskullar guruxiga ham ta’sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator salbiy xususiyatlari ham mavjud. Ogirliq bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat muhim rol uynaydi. U albatta yo‘qni statiq xolda ushlashni talab qiladi, Agarda yo‘qni massasi ogir bo‘lsa dastlabki holatda turish qiyinlashadi. Bu o‘z navbatida harakatni xal qiluvchi fazasida diqqatni qonsentratsiyalashda, qiyinchi liqni yuzaga qeltiradi. Bundan tashqari ahamiyatli massaga ega bo‘lgan snaryadga birdaniga katta teziq berish qiyin xoxlaysizmi yo‘qmi harakatning birinchi qismii(boshlanishi) seqin bajariladi. Mashqlar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda tananing mus qul apparati kuch namoyon qilishda yutqazadi, ya’ni bir oz tayanish (proqsi mal)dan yuqori bo‘lmagan kuch sarflaydi xolos. Oqibatda qandaydir harakatda tananing shaxsiy vazni yoqi uning ogirligiga teng qarshilikni yengish kerak bo‘lsa bu kuch namoyon qnlish nuqtai nazaridan ancha yengil qecha di. Masalan, devorga suyanib qaftga tayanib qulda turishda qo‘llar tirsaq da buqib to‘g’rilanganda o‘z vazni uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtanga ni qutarishdan yengilroq tuyuladi. Kuchni rivojlantirish uchun taxminiy mashqlar. O‘z gavdasi massasi bilan molol qeladigan zuriqish bilan namoyon qilinadigan mashqlar: pereqladinada tortilishlar; polda, sqameyqada yotib qulga tayanib qulni tirsaqdan buqish va to‘g’rilashlar; sqameyqaga utirgan xolda gavdani egish va to‘g’rilash; orqa bilan yotib oyoqlarni qutarib uni uchini p e shonaga teqqazish; gimnastiqa devori, pereqladinaga osilib oyoqni to‘g’ri burchaq xosil qilguncha qutarib tushurish; saqrash; muskullarni zur berib maq simal zuriqtirish va maksimal bushashtirish("iloji boricha" muskulni ta anglashtirish va keskin ularni bushashtirish); mashqni muskullar bajara olmay qolgungacha, 3-4 urinishda bajarish. Amortizator va espanderlar bilan mashqlar. Amartizatorlar gim n astiqa devori reyqasiga maxqamlangan. Tulicha dastlabki holatlarda tiq turib, yotib olgan xolda qo‘llar bilan harakatlar-pastga, yen tomonlar ga, yuqoriga; shu harakatlar faqat bir qul bilan; qo‘llarni aylantirish lar, burishlar, yelqa bilan burilishlar. 60 Demak bu ham o‘sib qelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un qamol toptirish muqaddas burchimizdir. Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahqamlashdan iborat bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Sport turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang‘ich tayyorgarliq, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo‘linadi. Ob - havo qulay bo‘lgan qunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imqoniyat tug‘iladi. Buning uchun qulay, katta va qeng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basqetbol, futbol, engil atletiqa, qurash, velosport, eshqaq eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam shug‘ullanmoqdalar. Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, saqrash, uloqtirish, irg‘itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy harakatlarni tartibli bajarish:  Sabr chidamga o‘rgatish  O‘yinga ruhiy - psixologiq jihatdan tayyorlash  O‘z - o‘zini tutish va o‘ziga ishonchni tarbiyalash  Topqirliq qo‘niqmalarini shaqllantirish  Hozir javob bo‘lishga tayyorlash Bardamliq va hamdardliq xususiyatini shaqllantirishga qaratiladi. Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tqazishdan – bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiqliq, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarliq, mustahqam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishning dolzarbligi . Chidamlilik va uni rivojlantirish deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi o‘g‘il - qizlar va bolalarni 5 rivojlantirish uchun kerakli vositalar, usullar va yuklamalash yullari xamda xaraqatlar urtasidagi qarama-qarshiliklar ko’rsatilmagan. Ba’zi mualliflar davomiy yuklamani bir shiddatda qullashni tavsiya etadilar. Boshqalar esa davomiyligi bulgani xolda uning shiddatli uzgarishiga e’tibor beradilar. Shuning uchun maktabdagi jismoniy tarbiya darslarida beriladigan jismoniy mashqlar yuklamasining dars uslubi, mashqlarni fazalash miqdori bilan munosabati etarli darajada ishlab chiqilmagan. Chidamlilikni rivojlantirishga beriladigan yuklama shiddati usib boruvchi mashqlar bilan kuchaytiriladi. Shuning uchun uning sifat kursatqichlari qata bulmaydi. 7-10 yoshli o’quvchilarning yosh xususiyatlarini urganish jarayonida mushak xaraqatlari kursatqichlari buyicha qislarodga bulgan extiyoj ortib borishi quzatiladi. Bir soatliq jismoniy tarbiya darsida maktab o’quvchilarining chidamliligini tarbiyalash uchun beriladigan 8-12 daqiqali yugurishning yuklama shiddati optimal bulganda YuQTU 150-160 daqG’urishga teng buladi.Xozirgi qunda chidamlilikni baxolashda 5-7 daqiqali yugurish test orqali aniqlanadi. Qislarod iste’moli 75% yuklamada 33-36 mlG’daqiqa qg ga, YuQTU esa 165-170 daqG’urishga tengdir. Nafas olish chastotasi 24-26 tsiqlG’daqiqa bulsa energiya sarfi esa 115,2 qalG’daqiqaga teng buladi. Shunday qilib, 7-10 yoshli bolalarning tsiklik mashqlarida organizm chidamliligini rivojlantirish, aerob energiya bilan ta’minlash rejimida ishlash maqsadga muvofiqdir. O’quvchilar organizmidagi mushaklar mashq bajarishda quproq kuchlanish bilan ishlaydi. Kichik maktab yoshdagi bolalarda bajariladigan mashqlarning vaqti 4-5 daqiqadan oshmasligi, nafas olish va boshqa kursatqichlar muxim axamiyatga ega. Shu bilan birga, mushaklarga qislarod tashish bilan bogliq fiziologiq jarayonlar 50% yuklama chegarasida qoladi. 52 vaznini xisobiga oshmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila opishi tushunilsa, ikkinchisida uning tana vaz ni har bir qilogrammiga to‘g’ri qeladigan qilib namoyon qilinadigan me’yori tushuniladi. Kuchni o’lchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko’rsatkichlari va boshqalarga asoslanib qutara oladigan (namoyon qila oladigan) u uchun chegara xisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana ogirligiga) nisbati bilan ulchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug’ullanganliqqa ega bo‘lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali qo‘payadi(ortadi), nisbiy kuch esa qamayadi. Buni shunday tushunish lozimqi, tana ulchovining qo‘shilishi bilan uning ogirligi katta proporsiyada muskul kuchiga nisbatan ortib qetadi. Qator sport turlarida (masalan, uloqtirishda) yutuq absolyut kuch xi sobigagina qulga qiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vazn xisobiga olinadigan turlarda yoqi tananing ko’pmarotalab o‘rni almashtirilib turiladigan sport turlarida (masalan, gimnastiqada) yutuq nisbiy kuch bilan qulga qiritiladi. Kuchning namoyon bo‘lishi harakatning bio mexaniq sharoitiga to‘g’ridan-to‘g’ri boglangan: yelqa suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning fiziologiq – yugon yoqi ingich galigi, cho‘ziluv chanligi, chayir yoqi murtligi va x.q.larida e’tiborga olinadi. 2. Individning o‘z tanasi ogirligini yengish. bilan bajariladigan mashqlar (tayanib yotib qo‘llarni tirsaqdan buqish). Kuch bilan bajarila digan har qanday mashqlar o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Ogirliq bilan bajariladigan mashqlarning qulay tomoni shundaqi, ular yordamida ham yiriq, ham mayda muskullar guruxiga ta’sir etish oson va ularni dozalash qulay. Salbiy tomoni shundaqi, tezlik - kuch talab qiladi gan xaraqterdagi harakatlar tartibi tez bo‘ziladi (ayniqsa ogirlashtirib, vazminligini ortirib, malol qelishi tezlashadigan mashq larda), dastlabki holatda muskul tarangligi bir xil(statiq holat) ushlana digan mashqlarda, mashqning tashkillanishi qiyinligi (maxsus jixozning kerakligi, metal jixozning shovqini va boshqalar) qo‘zga tashlanadi. O‘z-o‘ziga qarshilik ko’rsatishbilan bajariladigan mashq larning 56 bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog’liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imqoniyatlariiing darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshqaq eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning qoordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny- amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funqsional imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ" shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imqoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi. Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir, qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun yuqori darajada katta talabni quyadi. Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga, shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning 16 tezlik bilan yugurish, arqonchada belgilangan sur’at bilan saqrashlar va chaqqonlikni rivojlantiruvchi maksimal tezlik bilan yugurishlar qiradi. Bu mashqlarni bajarisha energiya sarflanishi uta yuqori darajada, qislarod bilan ta’minlanish 50% ni tashkil qiladi. Shuning uchun teqshiriluvchilar mashqlarni xar xil dam olish oraligida charchashning ma’lum fazasi boshlangandan qeyin esa ishni tuxtatdiq. Bu bilan mashqlarning xar bir seriyasidagi ish xajmining optimal tarqibi aniqlandi, seriyalar urtasidagi dam olish oraligidan farq qildi, yuraq-qon tomir urishi 120-130 taga etib, ish qobilyati tiqlangandan sung seriyani qayta bajarish boshlandi. Charchash darajasi uslubi bilan aniqlanadi. Olingan ma’lumotlar buyicha 7-10 yoshli bolalarda Tezkorlikqa yunaltirilgan jismoniy yuklamalarning samarali tarqibiy qismi aniqlandi. 7-8 yoshli bolalarda Tezkorlikni tarbiyalovchi mashqlarning davom etish vaqti 3 soniyadan 7 soniyagacha, taqrorlashlar soni 1 ta seriyadan 2-3 marta: taqrorlashlar orasidagi dam olish vaqti esa 70- 90 soniyagacha. 9-10 yoshli bolalarda mashqlarning davom etish vaqti 4-8 soniya, taqrorlashlar soni bitta seriyada 2-4 marta, taqrorlashlar orasidagi dam olish vaqti 8-25 soniya. Seriyalar soni 2 ta, seriyalar orasidagi dam olish vaqti 70-90 soniyaga teng. Agar kishi biror-bir ogir ishni bajarayotgan bulsa, u ibrmuncha vaqtdan sung bu ishni bajarishi toboro qiyinlashib borayotganini sezadi. Ayni vaqtda uning organizmida bir qancha jiddiy uzgarishlar xam ruy beradi. Chidamlilikni rivojlantirish yunalishlari buyicha yuklama berilayotganida organizmni aerob imqoniyatlarida YuQTU 100-170 daqG’ur. bulishi zarur: YuQTU 100 daqG’urishdan qam bulganda, bunday yuklama chidamlilikni rivojlanishiga ta’sir etmaydi, balqi chidamlilikni tiqlash maqsadida qullaniladii YuQTU 170 daq.urishdan ortiqcha bulganda esa tezqor-kuchliliq sifatiga ega bulgan anaerob imqoniyatlar oshadi. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida chidamlilqni qanday yullar bilan rivojlantirilishini kursatib berganlar. Biroq maxsus adabiyotlarda bu sifatni 51 manbalarini qo‘zgotadi, qaysiki, ular xisobiga sifatning bir oz usganligi qo‘zga tashlanadi. Ayniqsa, yangi urga nuvchilarning shiqastlanishlari oldi olinadi. Shuning uchun me’yorga yaqin va o‘rtacha nagruzqa bilan kuch talab qilina digan mashqlarni baja rish kuchni rivojlan tirishning asosiy metodi xisoblanadi. Jismoniy tayyorgarliqning ortishi bilan qo‘proq, me’yordagi va me’yorga yaqin ogirliqlardan foydalaniladi. Me’yorga yetmagan zuriqishni qullash o‘z qamchiliqlarga ega. Energiya sarflashda me’yordan ortiq - muskul butunlay bajara olmay qoladigan darajada ishlash Samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuqtai naza ridan aytarli ahamiyatga ega bo‘ladigani vsosan oxirgi urinishlar bo‘lib, toliqish xisobiga uta zuriqish susayadi, ishga qo‘proq harakat birligi qo‘shila boradi va qutarilayotgan ogirliq me’yoriga yaqin bo‘la boshlaydi. Lekin bu urinishlar yarim sharlar pustlogi funqsiyasining susayganligi fonida (holatida) bajariladi. Bundan tashqari, taqrorlash sonnpn ko’pmarotabaliligi shug’ullanuvchilarda befarqliliqni uygotadi yoqi faoliyatga munosabati salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasinchng pasayishiga olib qeladi. O‘quvchilarning yoshiga xos xususiyatlar o‘zgarishi bilan bog’liq kuch mashqlaridan mashg’ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imqoniya ti chegarillangan. Kichik va o‘rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni uta oshirib yubormasliq lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yunaltirilganligi, statiq qomponentlari chegaralangan bo‘lishining ahamiyati muhimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tash lash bo‘lmaydi, chunki statiq holatlarni qullash, ayniqsa, qomatning tar biyalashning yetaqchi vositalari xisoblanadi va uni qullash samaralidir. YOsh utishi bilan bu mashqlar qengroq qo‘llaniladi. Lekin albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki iafasning zurikishi paytida uzoqroq ushlash, ayniqsa, qizlarda salbiy ta’sirga olib qelishi, xatto ularning xushdan qetib qolishlarideq holatlar sodir bo‘lishi mumkin. Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishning asosny vazifasi orqa va qorin tomonning yiriq muskullalari guruxini rivojlantirishga yunaltirilishi, chunki qomatning shaqllanishi shu muskullarga bog’liq, rivojlanmaydigan muskul 58

Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi

Купить