• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 90.1KB
Покупки 2
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Chigʻatoy ulusi davrida Oʻrta Osiyo

ayniqsa kuchayadi. Natijada, turkiy tillarni tadqiq qiluvchi bir qator qimmatli asarlar paydo b o lʻ adi. Masalan, taniqli olim Abu Hayyon turkiy tillarni o ʻ rganishga ba g ʻ ishlangan t o r ʻ tta asar yaratgan. Jumladan, 1313 - yilda Qohirada “Kitob ul- idrok lisonul atrok” (“Idrok va turkiy tillar” kitobi) asarini yaratdi . Kurs ishining asosiy predmetini Mo‘ g ʻ ul bosqinchilari tomonidan Movarounna h rni ng bosib olinishi . Chi g ʻ atoy ulusining tashkil topishi , m o‘ g ʻ ullar tomonidan Movarounna h rni bosib olinishi , Chi g ʻ atoy ulusining tashkil topishi , Chi g ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda ijtimoiy-iqtisodiy hayot , Chi g ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot ini yoritish tashkil qiladi. Kurs ishining asosiy obyekti qilib O ʻ zbekiston tаrixigа oid ilmiy аdаbiуotlаr va m anbalardan tanlab olindi. Ishning mаqsаd va vazifаlаri. Mustаqil O ʻ zbekistonning kelаjаgi bo`lgаn уosh аvlodni tаrbiуаlаsh, ulаr ongidа milliу istiqlol tаfаkkurini va vatаnраrvarlik g ʻ oуаlаrini shаkllаntirishdа tаrix fаnining o ʻ rni va imkoniуаtlаri сheksizdir. Tаrixiу o ʻ tmishsiz biror-bir xаlqning buguni b o ʻ lmаgаn va kelаjаgi hаm b o ʻ lmауdi. Mаzkur fаn odаmlаrni o ʻ уlаntirаdi, bo`lib o‘tgan tаrixiу voqeаlаrni fаrqlаsh tаhlil qilish va ulаrdаn аmаliу va hауotiу xulosаlаr сhiqаrishgа уordаm berаdi. Mo‘ g ʻ ul bosqinchilari tomonidan Movarounna h rni ng bosib olinishi ni yoritish, o‘lkamizda Chi g ʻ atoy ulusining tashkil topishi , m o‘ g u ʻ llar tomonidan Movarounna h rni bosib olin ganidan so‘ng vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni o‘rganish, Chi g ʻ atoy ulusining tashkil topishi , Chi g ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda ijtimoiy-iqtisodiy hayot ga baho berish, Chi g ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot i masalalarini yoritish kurs ishining maqsad va vazifalarini tashkil qiladi. Ishning tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ish i kirish, ikki bob, to‘rtta раrаgrаf, xulosа, foуdаlаnilgаn аdаbiуotlаr r o ʻ уxаti hаmdа ilovalаrdаn tаrkib toрgаn. Ishning umumiу hаjmi 36 betni tаshkil etаdi. cheklangan edilar.Dstlab Movorounnahr hududini Mahmud Yalavoch boshqardi. Uning davrida mamlakatda ikki hokimiyatchilik vujudga keladi. Mo‘g‘ul bosqoqlari ixtiyoridagi jangchilar Mahmud Yalavochga bo‘ysuntirilgan edi. Lekin aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari dorug‘aga va tamg‘ach deb ataluvchi mo‘g‘ul amaldorlari qo‘lida bo‘lgan. Jamoat tartibi , bozorlar boshqaruvi, irrigasiya inshootlarini boshqarish kabi vazifalar mahalliy aholi vakillariga topshirilgan. Hokimlik vazifasiga ham ular tayinlanganlar. Kalon solig‘i hosilning o‘ndan birini tashkil qilgan. Ko‘chmanchi aholidan har yuz bosh qoramoldan 1 tasi ko‘pchur solig‘i sifatida olingan. Hunarmand va savdogarlardan olinadigan soliq sotilgan tovarning o‘ttizdan bir qismini tashkil qilgan. Bundan tashqari tuz, jun va kumush soliqlari olingan. Ko‘rinib turibdiki soliqlar miqdori uncha katta bo‘lmagan. Lekin aholi zimmasiga ko‘plab majburiyatlar yuklatilgan. Masalan, himoya devorlari, sug‘orish inshootlari ta’miri ularning zimmasida bo‘lgan. Bundan tashqari savdo yo‘lidagi bekatlar yomlar go‘sht, yog‘, un, va boshqa oziq - ovqat mahsulotlar ajratish, ularni ot ulov bilan ta’minlash aholi zimmasida bo‘lgan. To‘lov va majburiyatlar miqdori soliqlardan ancha katta bo‘lgan. Mahmud Torobiy qo‘zg‘olonining asosiy sababi ham shunda bo‘lgan. Qo‘zg‘olon bostirilgach Mahmud Yalavoch Pekin hokimi etib tayinlanadi. Uning o‘rniga o‘g‘li Ma’sudbek tayinlanadi (1238 - 1289). U juda ustalik bilan yurtni boshqargan. Mo‘g‘ul hukmdorlari bilan til topishga intilgan. Ular o‘rtasidagi ziddiyatlardan foydalangan. Iqtisodiy rivoshlanish uchun sharoit yaratishga intilgan. Ma’sudbek 1271 - yilda pul islohotini o‘tkazib og‘irligi bir xil bo‘lgan kumush dirhamlarni muomalaga chiqardi va uni umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan pul birligiga aylantirishga muvaffaq bo‘ldi. 1269 -y ilda Talas vodiysida bo‘lgan qurultoy mo‘g‘ul hukmdorlaridan o‘troq aholi turmush tarziga aralashmaslikni talab qildi. Siyosiy barqarorlik iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni ta’minladi 19 . XIV asrning boshlariga kelib yurtimizda o‘rnashgan mo‘g‘ullarda o‘troqlashish jarayoni kuchayadi. O‘troqlashgan mo‘g‘ul xonlari hoimiyatni qo‘lga olishga intila boshlaydilar. Ulardan biri Kebekxon bo‘lib u mamlakatni 1318 – 19 Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 170. II BOB. CHIG ATOY ULUSI DAVRIDA MOVAROUNNAHRDAʻ IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT 2.1. Chig‘atoy u lusining boshqaruv tartibi Chig‘atoy xonligida davlat tashkil etilishi oddiy edi. Chunki Turkiston shaharlari hukmronlik hududidan tashqarida edi. Davlat boshiga xoqonlik qurultoylarning taklifi yoki qarori va xoqonning ruxsati bilan xon unvoniga ega hukmdorlar tayinlangan. Xon boshqaruvida ularning xotinlari bevosita qatnashgan. Hatto, erlari vafot etganda ayollar xon tayinlangunicha hukmronlik qilishardi. 1251-yilgi qurultoyda qabul qilingan qarorga ko ra Munke Xoqon (1251- 1259 ) ʻ yordami bilan Qora-Xulaguxon (1242-1246) birinchi marta xonlikka saylandi. U tayinlanganidan bir necha kun o tgach vafot etganida, uning rafiqasi Organa ʻ Xotun, yillar (1251-1261), o’g’li Muborakshoh yoshligi tufayli, Chag atoy ʻ xonligida o n yil hukmronlik qildi ʻ 22 . XIV asrning birinchi yarmida Chig‘atoy ulusining yerlarida mo‘g‘ullarning o‘troqlikka o‘tish jarayoni kuchayib, ularning ijtimoiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘la boshlaydi. Movarounna h rdek madaniy o‘lka bilan mustahkam aloqa o‘rnatishga va o‘troq hayot kechishga intilgan Chig‘atoy xonlaridan biri Kebek (1309-1318-1326) edi. U hokimiyatni bevosita o‘z qo‘liga oladi. Qashqadaryo vohasida qadimgi Nasaf o‘ahri yonida o‘ziga saroy qurdiradi. Saroy mo‘g‘ul tilida “Qarshi” deb yuritilgan. Shu saroyda yeurib, u mamlakatni idora qiladi. Keyinchalik bu saroy atrofida yangi shahar qad ko‘taradi. U ham “Qarshi” deb atala boshlaydi. Bora-bora Qarshi gavjumlashib, esli Nasaf shahri xarob bo‘ladi. Keyincha bu yangi shahar vohaning markaziga aylanadi. Kebek davlatni idora etish, tuzilishini va uning iqtisodiy hayotini tartibga solish maqsadida ma’muriy va pul sohasida islohat o‘tkazadi. Kebekning islohati bo‘yicha davlat viloyatlarga bo‘linib ular mo‘g‘ulcha “tuman” deb yuritiladi. Ammo ma’muriy islohat mahalliy hokimlar va beklarga barham bermaydi, balki ularga moslashadi.Mayda maxaliy xokimlar va beklar tumanlarga, viloyatlarga, ilgarigi xokimlar esa tumanlarning noibligiga aylantiriladi. Avvalgi mahaliy hukmdorlar maliklar va sadrlarning o‘rinlarina turkmug‘ul boshliqlari egallaydi 22 Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 70. Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari , armon va iztiroblarini oʻ zida mujassam etgan. Darhaqiqat , inson tabi yati ning gultoji sifatida hamisha ozodlik va huruyatgi intilib yashaydi. U hamisha har jihatdan o‘zini erkin his qilishga tahlikasiz turmush kechishga e h tiyoj sezadi. Shuning uchun ham kishilik tarixi turli davrlarda Y er sharining barcha nuqtalarida ozodlik uchun kurash shaklan turlicha mohiyatan o‘xshash bo‘lgan huruyotga intilish hodisalarini ko‘p k o ʻ rgan 1 . O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi – “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning ʻ ʻ mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz ʻ ʻ kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, ʻ ʻ katta ma naviyat olib ketishi zarur” ʼ 2 . M o g ʻ ʻ ullar bosqini o ʻ lkamizning moddiy va ma’naviy madaniyati taraqqiyotini bir necha yuz yillar orqaga surib yubordi. Asrlar davomida xalqimizning aql-zakovati bilan bunyod etilgan g o ʻ zal shahar va qishloqlar, osmon o ʻ par tarixiy obidalar, binokorlik va me’morchilik san’atining nodir va betakror nus x alari yer bilan yakson qilindi, ularning kuli k o ʻ kka sovurildi. Ayniqsa, ma’naviy merosimiz k o ʻ rgan zararni til bilan ifoda etish qiyin. Yozma manbalar, nodir kitoblar, q o ʻ lyozmalar yondirildi, oyoq ostlarida toptaldi. M o g ʻ ʻ ullar fan va madaniyat arboblari, olim -u fuzalolar , s hoir va yozuvchilar xalqimizning ming-minglab ulu g ʻ farzandlarini yoppasiga qirib tashladilar yoki qul qilib asir sifatida M o g u ʻ ʻ listonga olib ketdilar. Madaniy hayotga shu qadar katta zarba berildiki, uni XIV asrning yarmilariga qadar ham tiklab bo‘lmadi . 1 Ислом Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. – Т ошкент: Ўзбекистон . – Б. 156 . 2 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – B. 13. mudofaasi uchun emas, balki ko‘proq istilo, talon-taroj, o‘lja olish uchun mo‘ljallangan qo‘shin edi. Haqiqatda Xorazmshoh kuchli, o‘ziga munosib keluvchi raqib bilan kurash olib borgani yo‘q hisobi, bu esa yuqorida qayd etilganidek o‘ z harbiy mahoratiga o‘lkan ahamiyat berishiga olib kelgan edi. Joylarda noib va hokimlik lavozimidagi Xorazm dan bo‘l m i sh am al dorl ar oddi y xal q ga ni sbat an ko‘pincha zo‘ravonlik, tazyiq ila munosabatda bo‘lar, bu esa Xorazmshohlar davlatiga nisbatan aholining noroziligiga sabab bo‘lar edi. Soliqlar miqdori bir me’yorda turmas, mehnatkash ommaning ahvoli ancha og‘ir edi. Masalan, 1219 - yili Xorazmshoh xiroj solig‘ini bir yo‘la uch marotabagacha u ndirib olishga buyruq bergan edi. 1206, 1212-yillarda Samarqandda va Buxoroda xalq g‘alayonlari zo‘ravonlik va soliqlar oshib ketishiga qarshi qaratilgan edi. Soliqlar va zo‘ravonlikdan ezilgan xalqning Sulton Muhammadga e’tiqodi va ishonchi mo‘ gʻ ullar bosqini arafasida susayib ketgan edi. Shuningdek, sultonning Bag dod ʻ xalifaligiga yurishi va o‘z holicha termizlik sayid lardan bo‘lmish Shayx A ʼ lamulk Termiziyning xalifa, deb e’lon qilinishi Movarounnahr ulamolari ichida haqli norozilikka sabab bo‘ldi. Taniqli movaroun nahrlik din arbobi Shayx Majdiddin Bag‘dodiyning ta’qib etilishi esa sulton bilan ruhoniylar orasida munosabatlarni mutloq keskinlashtirib yubordi. Chingizxon o‘zining yaxshi tizimga asoslangan ayg‘oqchilar tarmog‘i orqali Xorazmshohlar davlatidagi ushbu ahvoldan boxabar edi. Shuningdek, u ushbu qadimiy madaniyat va yuqori salohiyatga ega Movarounnahr ahlini osonlikcha bo‘ysundirib bo‘ lm asli gi ni ham yaxshi bi lib, bo‘lajak mahor abaga jiddiy tayyorgarlik ko‘rdi. O‘tror voqeasidan avvalroq Chingizxon qo‘shinlarining Yettisuvga qilgan harbiy yurishlari sulton Muhammadni tashvishga solib qo‘ygan edi. Gar chi Xor azmshoh katt a qo‘ shinga ega bo‘ lsada, o‘ zaro ixtiloflar, sarkardalarga ishonchsizlik, o‘z hokimiyatidan xavfsirash Xorazmshoh qo‘shinining zaiflashuvi, intizomining pasayishiga olib kelgan edi. Muhammad Xorazmshoh m o ʻ g‘ullarga zarba berish mo‘g‘ullari hayotida sodir bo‘lib, Chig‘atoy ulusining sharqiy qismida, ya’ni Yettisuvdagi mo‘g‘ullar orasida u hali nihoyatda zaif edi. Bu ikki o‘lka mo‘g‘ullarning ijtimoiy hayotidagi farq borgan sari kuchayib, hatto ular o‘rtasida dushmanlik kayfiyatini keltirib chiqaradi. Yettisuv mo‘g‘ullari Movarounnahrda yashovchi o‘z hamuluslariga nafrat ko‘zi bilan boqib, ularni kamsitish maqsadida “qoraunas”ya’ni “duragay” deb atalsalar, Movarounnahr chig‘atoylari Yettisuvlik chig‘atoylarni esa “jeta” ya’ni qaroqchi qaloqlar deb haqorat qilardilar 25 . XIV a srning 40-yillarida chig‘atoy ulusi ikkiga bo‘linib ketadi. Uning sharqiy qismida sharqiy Turkiston va Yettisuv mo‘g‘ullarining D ug laʻ t amirligi, g‘arbiy qismida Movarounnahr amirligi tashkil topadi. Mamlakat aholisining ijtimoiy hayotida sodir bo‘lgan jiddiy o‘zgarishlar, shubhasiz uning iqtisodiy jihatdan jonlanishiga turtki ham bo‘ldi. Mo‘g‘ullar istilosi davrida xarob bo‘lgan hunarmandchilik, savdo-sotiq va dehqonchilik asta- sekin tiklana boshlandi. Hunarmandchilik ichki va tashqi savdoning jonlanishi shubhasiz xarob bo‘lgan shaharlarning qayta tiklanishiga sabab bo‘ldi. Garchi hali ko‘pgina viloyatlar xarob va yarim x aroba holida yotgan bo‘lsada, Urganch va Buxoro shaharlari qayta tiklanadi. Qadimgi Samarqand vayronalalari yonginasidan yangitdan shahar qad ko‘taradi. Balx shahri qayta tiklanadi. O‘rta Osiyoda Andijon va Qarshi, Oltin O‘rda davlatlarida Saroy Botu va Saroy Berka, Eronda Sulaymoniya kabi yangi shaharlar barpo etiladi. Ularning ba’zilari hatto yirik savdo markazga aylanadi. Shaharlarda turli xil davlat, jamoat va ma’rifat binolari qad ko‘taradi. Shahar bozorlari gavjumlashadi. Ammo O‘rta Osiyo shaharlari va ulardagi hunarmandchilik taraqqiyoti hali Chingizxon istilosi arafasidek darajaga yetmagan edi. XV asrning birinchi yarmida Chig‘atoy ulusining yuqori tabaqasi ko‘chmanchilikdan o‘troqchilikka ko‘cha boshlagan, mo‘g‘ul harbiy zodagonlari va ular bilan bir yoqadan bosh chiqargan mahalliy turk va tojik feodallari: yirik yerdorlar, savdogarlar, ruhoniylardan iborat edi. Mamlakatdagi barcha mol-mulk, 25 Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 210. Bu davrda Xorazmda islom axloqi, odobi va taqvadorligi asosida turkiy tildagi adabiyot rivoj topa boshlaydi. Keyinchalik u “chig‘atoy tili” va “chig‘ atoy adabiyoti” nomini oladi. Shu bilan birga Xorazmning markaziy shahri O‘rganch yana olimlar, adiblar, me’moru musavvirlar to‘planadi. Keyinchalik ular Temur davlati qaror topgach, fan va san’atning taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Mo‘g‘ ullar h ukmronligi davrida XIII asr XI V a srlarning birinchi yarmi Movaraunnahrga mo‘g‘ul va turklashgan mo‘g‘ul qabilalarining ko‘chib kelishi jadallashadi. Shu asrlarda olchin d u g‘lat, mo‘g‘ul sulduz, oyrot baxrin, markit, mang‘it, qo‘ng‘irot va boshqa qavmlarning ayrim guruhlari ko‘chib kelgan. Lekin ular soni jihatdan yerli aholiga nisbatan uncha ko‘p bo‘lmagan. Bu qabilalar ko‘chmanchilikda kun kechirgan. Mahalliy aholi ta’sirida ularning aksariy ko‘pchiligi shu asrlarda yarim o‘troqlikka o‘tib, chorvachilik bilan bir vaqtda dehqonchilik ham qilganlar 33 . Movaraunnahrga ko‘chib kelgan mo‘g‘ul qabilalari shu darajada turklashgan edilarki, ular XIV asrning o‘rtalarida o‘z tillarini batamom unutib, turkiy tilda so‘zlashar edilar. XIV asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyoga arab sayyohi Ibn Batuta axborotidan ma’lum bo‘lishicha, Chig‘atoy ulusi harbiy qismining sultoni Kebek (1318-1326) va Ala a-Din Tarmashirin (1326-1334) turk tilida erkin so‘zlashganlar. XIII-XIV asrlarda Movarounnahrda va unga tutash viloyatlarga kelib o‘rnashgan qavmlar uncha yirik etnik guruhlar bo‘lmagan. Malumki turkiy va turklashgan mo‘g‘ ul guruhlarining ko‘pchiligi Movaraunnahrga kelmasdan oldin Dashti Qipchoqda, Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda yashaganlar. Qa rluqlar XIV-XV asrlarda ikki etnik qatlamdan iborat edilar. Birinchi qatlam Farg‘ona, Toshkent vohasida Toharistonda milodiy VI asrdan buyon yashab kelgan qavmlar bo‘lgan, bular asrlar davomida mahalliy aholiga aralashib, asosan dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi. Lekin bular o‘z etnik nomlarini unutmay, qarluq nomini saqlab kelgan edilar. 33 Муҳаммаджонов А .Ўзбекистон тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 240. mavjud edi. Sulton Muhammadning to g‘ asi To‘g ayxon shahar noibi bʻ o‘ lib, shahar mudofaaga birmuncha tayyor ham edi 12 . Shahar ozi q -ov q at zaxirasi, mudofaa isteh komlarining puxtaligi jihatidan bir necha yillik q amalga ham chidash mumkin edi. O‘ z q arorgohini mo g‘ullar ʻ bosqini boshlanishi bilano q sarosimada Balxga k o‘ chirgan Sulton Muhammad ham Samarqand mudofaasiga umid k o‘ zi bilan bo q ar edi 13 . Chingizxonning o‘zi shahar tash q arisidagi K o‘ ksaroy qo‘ r g‘ onidan turib shahar q amaliga boshchilik qildi . 1220 - yilning mart oyining boshlarida shahar qattiq qamal qilinib, to‘xtovsiz hujum boshlandi. Qamalning 3-kunidan boshlab shahar qamaliga Chingizxonning shaxsan o‘zi boshchilik qila boshlaydi. Qamalning b e s h i n c h i k u n i u l a m o , z o d a g o n , s h a h a r h a r b i y boshliqlari keyingi qarshilik maqsadga muvofiq emas va ommaviy q irg‘in bo‘lishining oldini olish kerak degan maqsadda mo ʻ g‘ullarga taslim bo‘lishga q aror qiladilar. Shahar qozisi va shayxulislom boshchiligida Chingizxon huzuriga Samarqand ahli nomidan elchilar tashrif buyuradilar 14 . Taslim bo‘lgan shaharda m o ʻ g‘ullar qilgan talon- tarojliklar tufayli «sayqali ro ʻ yi zamin ast» deb ulug‘langan, sharqning buyuk shaharlaridan biri hisoblangan, bir paytlar gullab-yashnab turgan Movarounnahr poytaxti huvillab qoladi va yer bilan yakson qilinadi. Hukmdorning subutsiz va mas’uliyatsizligi, harbiy boshliqlarning o‘zaro ittifoq bo‘lmaganligi xalq, mamlakat taqdirini o‘z holiga tashlab qo‘yishi oqibatida bu dahshatli voqea sodir bo‘lgan edi. Bu voqeada Sulton Muhammad Xorazmshoh janubda, Balxdagi o‘z qarorgohida turib, voqelikni befarq kuzatuvchi sifatida harakatsiz turar edi. M o ʻ g‘ullar kirib kelayotgan vaqtdayoq unga Iroqqa qarab chekinishni ba’zi amaldorlar maslaxat berishgan edi. Ko‘pgina sargardonliklardan so‘ng Sulton Kaspiy dengizining janubidagi Ashura oroliga borib o‘ rnashadi. Ham jismoniy, ham ruhiy, ma’naviy ezilgan sobiq hukmdor bu yerda plevrit (o‘pka qobig‘iga suv 12 Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 172. 13 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. – Tошкент: Чўлпон, 1994. – Б. 183. 14 Жувайний. Тарихи жаҳонгушо. – Тошкент: мумтоз сўз 2015. – Б. 152. Noiblik esa ota-bobodan meros bo‘lib qolar edi. Kebek joriy qilgan mamuriy bo‘linish garchi qadimiy an’analarga barham bera olmagan bo‘lsada , u Movarounnahrda feodal davlati mustahkamlashda ijobiy rol o‘ynadi 23 . K e bek davrida ichki savdo-sotiqni tartibga solish qo‘shni davlvtlar bilan tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash uchun butun mamlakatda yagona pul birligi joriy qilinadi .Erondagi Xulagular davlati va oltin o‘rda xonligining kumush tangalari namunasida K eb ek ikki xil pul: yirik kumush tanga-“dinor” va mayda kumush tanga “dir h am”lar zarb ettiradi. Kebek dinorining vazni ikki misqol dirxamning og‘irligi eesa 1/3 misqolga teng bo‘ladi 24 . O‘troq hayotga ko‘chgan Kebek va uning noiblari bu harakatga garchi Movarounnahrning o‘troq aholisi hayrihohlik bilan qarasa-da, ammo mo‘g‘ul ko‘chmanchi zodagonlarning kattagina qismi unga norozilik bildiradi va qarshilik qiladi. Shunday bo‘lsa-da viloyatlarga kelib o‘rnashib olgan mo‘g‘ullar asta- sekin o‘troq hayotga ko‘chib, dehqonchilik bilan shug‘ullana boshlaydi. Bu esa o‘z navbatida, mo‘g‘ullar borgan sari mahalliy ayniqsa turkiy xalqlarning madaniyati, urf-odatlari, tilini qabul qilishga va ularga singib turkiylashish jarayoni kuchayishiga olib keldi. Ular islom dinini qabul qila boshlaydilar. 1333 - yilda Movarounnahrda bo‘lgan arab sayyohi Ibn Battuta Kebekning ukasi Tarmashrinni (1334-1376) masjidda uchratadi. Movarounnahr mo‘g‘ullarining o‘troqlashuvi yerli tojik va turkiy aholining hayotiga ta’sirsiz qolmadi. Mo‘g‘ul harbiy doiralarining o‘troqlikka o‘tib, unumdor yerlarni egallay boshlashi mahalliy aholining xo‘jaligiga zarba beradi.Uning ayrim qismlari o‘z joylaridan siqib chiqariladi. Natijada mo‘g‘ul zodagonlarining yerdor xo‘jaliklari ortib, bevosita korandalar kuchidan foydalanish kuchayadi. Movarounnahr mo‘g‘ul ulug‘lari va qabilalarining ijtimoiy hayotidan yuz bergan katta o‘zgarish, ularning mahalliy hayotidagi ijtimoiy tuzumni qabul qilishlari xo‘jalik va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar, mo‘g‘ullarning etnik xususiyatlarini ham o‘zgartirib yuboradi. Ammo bu jarayon faqat Movarounnahr 23 Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 75. 24 Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994 – Б. 200. XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asrning boshlaridan e’tiboran shahar va qishloqlarda xo‘jalik hayotning jonlanishi bilan madaniy sohada ham ba’zi bir tarmoqlarning oyoqqa tura olishi ko‘zga tashlanadi. XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida moddiy madaniyat bilan bir qatorda ma’naviy madaniyatda ham xalq oʻ z intilishi va qiziqishlarini ifoda etganligini ko ramiz ʻ . Bunda eng asosiy mavzu m o g ʻ ʻ ul bosqinchilarini la’natlash, unga nisbatan cheksiz nafrat va oliyjanob insoniy fazilatlar bo‘lgan. Bu xalq o g ʻ zaki ijodida, yozma adabiyot va tarixiy asarlarda o‘z ifodasini topadi. Xalqimiz Chingizxon istilosiga nisbatan o ʻ z nafratini “B o ʻ ji keldi, b o ʻ ji keldi, Chingiz bilan Jo ji ʻ keldi” deb ifoda etgan 3 . Xalq o g ʻ zaki ijodida bosqinchilarga qarshi kurashashni tasvirlovchi afsonalar, ertaklardan namunalar bizning davrimizgacha yetib kelgan . XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida Movarounna hr va Xorazmda yozma adabiyot namoyondalarining o ʻ z yurtlarida badiiy ijod bilan shu g ʻ ullanishlari uchun umuman hech qanday imkoniyat y o ʻ q edi. M o g ʻ ʻ ullar qirg‘inidan tasodifan qutulib qolgan adiblar, yozuvchilar, shoir va olimlar o z ʻ ona vatanlarini tark etib, o ʻ zga mamlakatlarga boshpana izlab bosh olib ketishga majbur etadilar. Ularning k o ʻ plari Hindiston, Eron, Turkiya, Misr va boshqa yaqin sharq mamlakatlariga bosh olib ketadilar. Jumladan, buxorolik shoir, adib va adabiyotshunos Muhammad Avfiy, toshkentlik shoir Badriddin Chochiy, naxsh a blik Ziyo Naqshabiy (Hindiston), shoir Kamol X o ʻ jandiy, Nosir Buxoriy (Eron) va boshqalar chet mamlakatlarda ijod qilganlar. Markaziy Osiyodan borgan ijodkorlar boshqa mamlakatlarda b o l ʻ sa ham o ʻ z xalqlarining madaniyati va adabiyoti taraqqiyotiga xizmat qilganlar. Ayni vaqtda ular o g ʻ ir paytlarda o‘zlari uchun ikkinchi vatan bo‘lib qolgan mamlakat xalqlari madaniyati taraqqiyotiga ham munosib hissa q o ʻ shadilar. Ularning k o ʻ pchiligi bir necha tillarni bilar va shu tillarda ijod qilar edilar. Masalan, asli balxlik Jaloliddin Rumiy Kichik Osiyoga borib fors-tojik, turk va arab tillarida Muhammad as-Samarqandiy turk, fors-tojik, arab va mo g ʻ ʻ ul tillarida asarlar yozadilar va hokazo. Bu davrda turkiy tilda ijod qilishga e’tibor 3 Мирмуҳсин. Темур Малик. – Тошкент: Шарқ , 1996. – Б. 120. Ba ho vuddin Roziy boshchiligidan elchilik guru h ini Chingizxon Pekinda qabul qilib, ularga ijobiy munosabatda bo‘ladi. Xorazm davlati elchilariga Chingizxon uzaro ikki davlat o‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi lozimligini u qtirib , o‘zini “ Shar q hukmdori ” , Xorazmshoh Muhammadni “ G‘ arb yerlarning egasi ” deb ta’kidlaydi. Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz ekanligini anglagan Xorazmshoh o‘ z diqqat-e’tiborini yana janub h amda g‘ arb yerlariga qaratadi. A b b o s i y l a r x a l i f a l i g i g a m u v af f a q i y a t s i z yurishdan so‘ng 1218 - yili Muhammad Xorazmshoh o‘zining yangi poytaxti deb e’lon qilgan Samarqand shahriga kirib keldi va xutba, tangalardan xalifa nomini chi q arib tashlash xususida farmon berdi. O‘ sha yili Muhammad Xorazmshoh Chingizxon h uzuriga yana o‘z elchilarini yuboradi. Bunga javoban Chingizxon kechiktirmasdan q immatba h o sovg‘alar va mollar o r t i l g a n k a t t a k a r v o n b i l a n o ‘ z e l c h i l a r i n i Xorazmshohlar Sultoni huzuriga yuboradi. Sultonga m o‘ ljallangan q immatba ho sovg‘alar ichida Chingizxon o‘ lja olgan tuya o‘ rkachidek keluvchi oltin b o‘ lagi ham bor edi. Elchi larga xorazm li k t ani q li savdogar Mahmud Yalavoch (Mahmud al-Aromiy) ra h bar etib tayinlanib, yana 2 ta odam buxorolik savdogar Alix o‘ ja va o‘trorlik Yusuf kankalar elchilik ru t basiga ega edilar 4 . Sulton Muhammad bu elchilarni 1218 - yil ba h orida Buxoro shahrida qabul qiladi. Elchilar Chingizxon S u l t o n n i n g z a f a r l i y ur i s h l a r i d a n x a b a r d or ekanliklari, uni qudratli podsho h sifatida tan olib “ o‘zining eng ardo q li o‘ g‘illari qatorida ” k o‘ rishini bayon etishadi. Chingizxon o‘z nomasida kuch- q udrati zafarini ko‘rsatish ma’nosida Xitoy va qo‘shni mamlakatlarni qanday kuch bilan egallaganligini ham aytib o‘tadi. Elchilar nomasi shubhasiz Sultonga ma’qul bo‘lmaydi. Ayni q sa, m o‘ g‘ul davlatining xoni, uni o‘zining “ o‘g‘li ” qatorida ko‘rish, bu Sharq ustamonligida qaram qilish yoki o‘z homiyligini olish degan ma’noni anglatishni sulton yaxshi tushunadi. Elchilarga sulton javobi ma’lum emas, lekin o‘sha t u nd a u o‘ z yo ni ga M ah m u d Y al av oc hn i c hor l a b b or haqiqatni bayon etishni, uning xizmatiga o‘tib, maxfiy josus bo‘lib xizmat 4 Aзамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 140. Uning o‘zi ham bir joyda muqim yashamasdan ko‘p vaqtini talonchilik yurishlarida o‘tkazardi. Buning oqibatida Qoz a g‘on davrida mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo‘g‘ul hukmdorlari manfaatlari tobora zid kela bordi. Bu esa Movaronnahrda yana siyosiy vaziyatning keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga olib keldi. Ichki kurashlarning avj olib borishi oqibatida amir Qoz a g‘on ham halok bo‘ldi. 1358 yilda Qoz a g‘onga qarshi fitna uyushtirilib u ovda o‘ldirilgandan keyin feodal tarqoqlik g‘oyatda kuchayib, o‘zaro kurash yanada keskinlashadi. Xondamirning yozishicha ulus 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo‘linib ketadi. Samarqand viloyatida amir Bayon Sulduz, Keshda amir Hoji Barlos, Xo‘jandda amir Boyazid Jaloir, Balxda O‘ljaytu Sulduz, Hisori Shodmon chegarasida amir Husayn va amir Yasovuriylar o‘z hokimiyatlarini o‘rnatib, o‘z hududlarini mustaqil idora qilar edilar. Amir -u hokimchalar o rʻ tasida doimiy nizo mavjud bo‘lib, ular o‘rtasidagi hokimi mutlaqlik uchun kurash g‘oyatda kuchayib ketadi. Tinimsiz jang -u jadallar va talonchilik mamlakat xo‘jalik hayotini butunlay izdan chiqarib yuborgan edi. Buning ustiga ko‘chmanchi mo‘g‘ullar bir necha bor Movarounnahrga bostirib kelib uni talaydilar. Xonavayron bo‘lgan xalq mo‘g‘ullar istibdodi va zulmiga qarshi o‘z harakatini boshlaydi. Ana shunday og‘ir bir vaziyatda Amir Temur siyosat maydonida o‘zining dastlabki qadamlarini qo‘ya boshlaydi. chog‘li qo‘shinga Uloq no‘yon va Suketu cherbi bosh bo‘lib O‘trordan janubga, Xo‘jand va Banokatni egallash vazifasi topshirildi. C h i n g i z x o n o ‘ z i b o s h b o ‘ l g a n t o ‘ r t i n c h i , a s o s i y q i s m (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham bor edi.) Zarafshon vohasi tomon — Bu xo r o ha m d a Sam ar qa nd ni i s t i l o e t i sh uc hu n y o‘ l oldi. Chegaradagi O‘tror mustahkam shahar qal’a bo‘lib, mug‘ullarga olti oy davomida mardonavor qarshilik ko‘rsatgan edi. O‘tror hokimi Inalxon (G‘oyirxon) qo‘ lida 20.000 chog‘li suvoriy bo‘lib, Xorazmshoh unga yordam tariqasida 50.000 kishilik «lashkari birun»ni ham yuborgan edi. Qamal davomida qo‘shimcha tarzda yana Qoracha Xojib boshchiligidagi 10.000 kishilik qo shin ʻ ham yuborilgan edi. O‘tror hokimi jasur va mard sarkarda Inalxon unga mahorat bilan boshchilik qilar edi. Ammo, ayrim z o t l a r ni n g x i y o n a t k o r l i g i t uf a y l i b e s h o y l i k q amaldan so‘ng Inalxon deyarli bir oy davomida o‘ z qo shini bilan shahar ʻ q al’asida q arshilikni davom ettiradi. Oxir-o q ibatda Inalxon deyarli bir o‘zi q olib, q al’a tomiga chiqib, qo‘ liga tushgan narsasi bilan mo g‘ullarga xujum qilgan. Mard sarkardani ʻ mo g‘ullar tiriklayin ʻ qo‘ lga tushirib, Samarqandga Chingizxon h uzuriga yuborganlar. Chingizxon esa manbalarning yozishiga ko‘ra, «kumushni eritib o‘ z h uzurida sarkardaning q ulo q va ko‘ziga q uyishni buyurgan». Inalxon shu tari q a vahshiyona ravishda o‘l dirilgan. O‘tror shahri o‘ z jasorati evaziga mug‘ullar tomonidan butkul b u zib tashlandi. Buxoro yo‘nalishida ketayotgan Chingizxonga Zarnu q (Zerinu h) va Nur q al’alari jangsiz taslim bo‘ladilar 10 . Chingizxon 1220-yilning fevral oyi boshlarida (ba’zi adabiyotlarda 7-fevra l da deyiladi) Shar q ning q adimiy g o‘ zal shahri, Shar q dagi islom dini gumbazi, «butun musulmon sha ha rlari onasi» nomini olgan «Islomiy ilmlar markazi» Buxoro yaqinida paydo b o‘l di. Uch kunlik shahar q amali boshlandi. Buxoroda bu paytda 12.000 lik shahar garnizoni va 20.000 kishilik «lashkari birun» mavjud edi. Lashkarlarga nufuzli s a r k a r d a l a r I x t i y o r i d d i n Q o‘ s h l u , I n a n c h x o n 10 Bartold. V Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – S. 410. Movaraunnahr va Xorazmda bu davrga kelib shahar vayronalari saxnida onda- sonda bo‘lsada mahalliy binokor me’morlari qo‘li bilan qurilgan monumuntal imoratu, inshoatlar masjid, madrasa, xonaqo, maqbara, minora va saroylar qad ko‘taradi. O‘sha asrlarda bino qilingan ko‘pgina moddiy madaniyat obidalaridan ayrimlari bizning davrimizgacha saqlanib qolgan. Buxoro shahridagi Saffudin Boxarziy, Bimonqulixon maqbaralari Samarqanddagi mashhur Shoxizinda me’moriy ansamblining asosiy qismi bo‘lgan H usan ibn Abbos maqbarasining ziyoratxonasi ko‘ hna O‘rganchdagi Najmiddin Kubro va To‘rabekxonim maqbaralari Xo‘jand shahrida bino qilingan va keyinchalik vayron bo‘lib ketgan duvoxon maqbarasi shular jumlasidandir. Yozma manbalardan ma’lum bo‘lishicha, bu davrda maqbaralar bilan bir qatorda masjid, madrasa va saroylar quriladi. XIII asr o‘rtalarida Buxoroda “Massudiya” va “Xoniya” nomlari bilan shuhrat topgan ikkita madrasa bino qilingan. Ko‘ hna U rganchdagi shu davrda bino qilingan qo‘shminorali masjidning bizgacha yagona minorasi saqlanib qolgan. Uning balandligi 6 2 metrga teng 30 . Bu davr binokorligi va me’morchiligida pishshiq g‘isht, koshin, parchin me’moriy o‘ymakor g‘ishtlari ganch va ohak, pistako‘mir qumlardan tayyorlangan maxsus qorishma qor kabi qurilish maxsulotlardan binolarni qurishda, hg‘amda binolarni me’moriy jihatdan bezashda keng foydalaniladi. Bu davrda monumental binolarning asosiy qismi bir yoki ikki gumbazli poqu ravoqli va peshtoqlidir. Me’moriy binolarga, ayniqsa peshtoqlarga naqsh berishda turli rang, kshoin va parchinlar bilan bir qatorda naqshinkor g‘ishtlar va turli xil uslubda yozilgan me’moriy xattotlik namunalaridan ham foydalanib, o‘rta asr me’morchiligida imorat peshtoqlarini turli mazmundagi kitobalar (lavxa) bilan bezatish, naqsh berish kabi asriy an’analar davom ettiriladi. Binolarga ishlangan naqshlar xilma-xil va boy bo‘lib, o‘ymakor amaliy san’ati qayta tiklanibgina qolmay, balki yanada rivojlanganidan dalolat beradi. Garchi yozma manbalarda bizgacha aniq ma’lumotlar yetib kelmagan bo‘lsada, harqalay bu davrda ilm-fan, ma’rifat ham ayrim yirik xunarmandchilik va 30 Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi, 2021. – B. 547.ʻ o ‘ q l a r i d a n q o ‘ r q m a y s h a h a r devorlarining buzilgan yerlarini qayta 1221 - yilning boshida «sulton», deb e’lon qilingan Jaloliddin va sha h zodalar tiklay boshlaydilar. 1.2. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi Chingizxon tirikligidayoq o‘z saltanatini avlodlari o‘rtasida taqsimlaydi. Irtish daryosidan g‘arbda joylashgan barcha hududlar Jo‘ ji avlodiga beriladi. Xorazmning shimoli va Sirdaryoning quyi oqimi ham shu ulusga kirar edi. Chingizxonning ikkinchi va sevimli farzandi Chig‘atoyga Qashqar, Yettisuv, Movarounnahr yerlari tegdi. Chig‘atoyning obro‘si Chingiz avlodlari o‘rtasida juda baland bo‘lgan. U Yaso qonunlarining hamma tomonidan tan olingan bilimdoni bo‘lgan. Agar biz tarixga bir nazar tashlasak shu narsa ko‘rinadiki Mo‘g‘ul imperiyasi boshqa ko‘chmanchilar davlatlariga nisbatan juda ham uzoq muddat yashagan. Buning asosiy sababi shundaki ular Xitoy, Qashqar, Movarounnahr, Rossiya, Eron, Afg‘oniston kabi o‘troq hududlarni bo‘ysundirgan edilar. Natijada Mo‘g‘ul davlati madaniy i qtisodiy rivojlangan davlatlarga bo‘linib ketadi. Ana shu davlatlardan biri Chig‘atoy ulusi edi. Chig‘atoy islomga dushman hukmdor bo‘lgan. U Yaso qonunlarini to‘lasincha, hatto shariatga tamomila qarama qarshi bo‘lgan qoidalarini bajarishni talab qilgan ( Masalan, islomda taqiqlangan go‘shtni iste’mol qilish, oqar suvda tahorat qilish). Ulus amalda Chig‘atoyning nabirasi Alagu davrida shakllanadi. Uning davrida ulusga Afg‘oniston ham qo‘shib olinadi. Muborakshoh 1266 - yilda ochiqchasiga islomni qabul qiladi. Lekin undan keyin hukmronlik qilgan Duva (1291 - y.) va uning avlodlari yana majusiylikka qaytadilar va o‘z davlatlariningsharqiy qismida yashashni afzal ko‘radilar 18 . XIV asrning birinchi yarmida Chig‘atoy ulusining ijtimoiy siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ular quyidagilarda o‘z aksini topgan edi: Iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan hududlarni idora qilishga mutlaqo layoqatsiz bo‘lgan chingiziylar Movorounnahrni boshqarishni mahalliy zodagonlar ixtiyoriga topshirib , o‘zlari asosan o‘lpon undirib daromad olib turish bilan 18 Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 150. yig‘ilishi ) kasaliga chalinib, o‘z o‘g‘illarini yoniga chorlaydi. O‘z gunohlariga iqror bo‘lgan holda ushbu orolda xorl ik va azob-uqubat bil an 1220-yilning de ka br o yi da v af ot et ad i . Or a da n b i r m u nc ha v aq t o‘ tgandan so‘ng Jaloliddin otasining murdasini tog‘liq A r d a h n q a l ’ a s i g a o l i b b o r i b d a f n e t a d i . Arda hn m oʻ g‘ullar tomonidan zabt etilgandan so‘ng, o‘z vaqtida Sultonni tiriklayin qo‘lga tushira olmagan al am zada m o‘ g ʻ ul l ar uni ng m ur dasi ni kavl ab ol i b, Ugedeyga (O‘ qt oy) yuborishgan. O qtoy ʻ esa uning murdasini yoqib yuborishni hamda qo‘lini ko‘kka sovurishni buyurgan. Shuningdek, Xorazmshohlarning o‘z vaqtida Sulton tomonidan Ardahnga yashirilgan eng qimmatbaho 10 ta sandiqqa joylangan javohirlari ham m o ʻ g‘ullar qo‘liga o‘lja bo‘lib tushgan edi 15 . Chingizxonning katta o‘g‘li Jo ji ʻ boshchiligidagi m o ʻ g‘ul bosqinchilari reja bo‘yicha Sirdaryoning yuqori qismidagi yerlarni egallashi lozim edi. Bosqinchilar ma’lum muddatdagi qamaldan so‘ng Sig‘noq va Ba rchi n lig‘kent shaharlarini egallaganidan so‘ng mustahkam qal’a hisoblangan Xo‘jandga hujum boshlaydilar. M o g ʻ ʻ ullar 20.000 nafar qo‘shin va 50.000 chog‘li asirga tushgan hasharchilarni Xo‘jand atrofiga yig‘adilar. Xo‘jand hokimi Temur Malik asli turkiy sarkardalardan bo‘lib, Xorazmshohlar davlatida nom chiqargan, Sulton va uning oilasiga tanish bo‘lgan shaxs edi. M o ʻ g‘ullarga qarshi tura olish mumkin emasligini sezgan Temur Malik (malik — h okim ma’nosida) taxminan 1000 nafar askari bilan Xo‘janddan bir kilometr naridagi Sirdaryoning m o ʻ jazgina orolida joylashib oldi. Qulay strategik ahamiyatga ega bo‘lgan orolga mo ʻ g‘ullar o‘qlari, palaxmon toshlari yetib bormas edi. Temur Malik buyrug‘iga ko‘ra 12 ta qayiq yasatilib, o‘q o‘tmasligi, yonib ketmasligi m a q s a d i d a b u q a y i q l a r n i n g u s t i n a m a t b i l a n qopl anib, si rka shim di ri lgan loy bil an suvab chiqiladi. Temur Malik uzoq vaqt mudofaa uchun endi l i kda or ol chada t ur i sh m aqsadga m uvof i q emasligini tushunib, bor oziq-ovqat za x irasi va askarlarini 70 ta kemaga joylab, tunda daryoning quyi oqimi bo‘ylab suzib ketadi. Mo ʻ g‘ullar ikki sohil bo‘ylab Temur Malik kemalariga to‘xtovsiz 15 Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 180. qo shinlari Buxoro atrofida tormor keltirilgan; jangda 10 ming mo g ul askariʻ ʻ ʻ o ldirilgan. Qo zg olonchilar mo g ullarni quvib, Karmanagacha borganlar. Biroq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bu jangda Mahmud Torobiy va Shamsuddin Mahbubiy ham halok bo lishgan. ʻ Qo zg olonga Mahmud Torobiyning 2 ukasi: Muhammad va Ali rahbarlik ʻ ʻ qilganlar. Mo g ullar ularga qarshi Eldiz No yon va Chekan Qurchi boshliq yangi ʻ ʻ ʻ kuchlarni tashlashgan. Karmana yaqinidagi Raboti Malik (hozirgi Navoiy tumani markazi Malik rabot)da bo lgan shiddatli jangda qo zg olonchilar mag lubiyatga ʻ ʻ ʻ ʻ uchragan, ulardan 20 ming kishi, jumladan, Muhammad hamda Ali ham halok bo lgan. Qo zg olon shafqatsizlarcha bostirilgan. Mo g ullar Buxoroga kirib, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shahar va uning atrofidagi kishilarni talashga va o ldirishga kirishgan. Xo jandda ʻ ʻ turgan Mahmud Yalavochning bu yerga kelishi bilan Buxorodagi qirg in ʻ to xtatilgan. U talangan va vayron etilgan shahardan hech qanday soliq yig ib ʻ ʻ bo lmasligiga Chig atoynn ishontira olgan. Mahmud Torobiy qo zg oloni ʻ ʻ ʻ ʻ mag lubiyatga uchrasa ham, u izsiz ketmagan. Mo g ul ma murlari endilikda ʻ ʻ ʻ ʼ mahalliy aholi bilan ehtiyotkorona munosabatda bo lib, o lpon va soliqlarni ʻ ʻ kamaytirishgan. Ma lum muddat turli o zboshimchaliklarga chek qo yilgan. ʼ ʻ ʻ Chig atoy ulusini mo g ul xoqon (qoon)lari nomidan boshqargan Mahmud ʻ ʻ ʻ Yalavoch va uning o g li Mas ud Yalavoch bu paytda ham xoqonlar manfaatini ʻ ʻ ʼ ko zlaydigan, ham mahalliy xalqqa xayrixoh nozik siyosatni yuritishgan ʻ 28 . XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV a sr boshlarida shahar va qishloqlarda xo‘jalik hayotining jonlanishi bilan shubhasiz mo‘g’ullar istilosi va bosqini davrida kuchli zarbaga uchragan, inqirozga yuz tutgan fan adabiyot, ma’rifa t, madaniyatning ayrim tarmoqlari ham tiklana boshlaydi. X ususan, bu davrda birinchi o‘rinda shaharsozlik bilan bog‘liq bo‘lgan binokorlik va me’morchilik yo‘lga qo‘yiladi. Ayniqsa, o‘rta asrlar me’morchiligining ko‘zgusi hisoblangan koshimpazlik, ganjkorlik, parchinsozlik, me’moriy g‘isht o‘ymakorligi va me’moriy xattotlik asriy an’ana va tajribalar asosida tiklanib, hatto birmuncha taraqqiy ham qiladi 29 . 28 Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – S. 450. 29 Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. Toshkent: – Donishmand ziyosi, 2021.– B. 540. ʻ h ususida Urganchda harbiy kengash chaqiradi. Unda ko‘zga ko‘ringan davlat arboblari, aslzodalar, harbiy sarkardalar ishtirok etadi 8 . Asli xivalik mashxur fi qh shunos hamda davlat arbobi Shahobiddin al- Xivaqiy bor qo‘shinni Sirdaryo bo‘yiga to‘plab, uzoq yo‘l bosib kelayotgan mug‘ul qo‘shiniga chegara bo‘yidayoq hal qiluvchi zarba berish t o‘ g‘ r i si da ya go na va h ar bi y j i h at da n h aq f i kr n i bildirdi. Shahzoda Jaloliddin ham aslida shu fikrga qo‘ shilgan edi. Lekin, Xorazmshoh o‘z sarkardalariga, ayniqsa qipchoq harbiylariga ishonchsizlik bilan qar ar , kat t a qo‘ shi nni bir j oyga t o‘ pl ashdan, qo‘ shi n yi g‘ i l ganda esa o‘ zi ni t axt dan ag‘ dar i b t ashl ashl ar i mumkin ekanligidan cho‘chir edi. Shuning uchun sulton va uning onasi tazyiqi bilan Kengash mudofaa usuliga o‘ tishni ma’qul deb topdi. Jami 450 taga yaqin shahar (qal’a) va viloyatlardan iborat bo‘lmish davlatda q o ‘ s h i n k a t t a j a n g g a k i r i b v a t a n s h a r a f i n i h i m o y a qilish o‘rniga shahar va qal’alarga bo‘lib tashlandi 9 . Ba’zi markaziy shaharlar, jumladan Buxoro va Samarqand mudofaasini mustahkamlash zarur degan fikrga kelindi xolos. Ammo bu mudofaa ham yaxshi tashkil etilmadi. Chingizxon 1219 yili o‘z o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlangan Xorazmshoh anushteginiylar davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo‘yida o‘tkazib, sentyabr oyida chegaradan o‘tadi. Chingizxonga uyg‘ur edikuti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Si g nʻ o q teginlar ham o‘z qo‘shini bilan kelib qo‘ shildilar. Chegaradan o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy qozoq cho‘llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqinida to‘plab uni 4 qismga bo‘ladi. Chi g‘ at oy va O‘ qt oy qo‘ shi nni ng bi r qi sm i bi l an O‘trorni qamal etib, egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa J o ji ʻ boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Barchinlig kent ʻ , Sig‘noq shaharlarini bosib olish uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming 8 A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 145. 9 Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 170. oshirilgan. Qurultoyda pora berishlar, tarafkashliklar tufayli, munosib nomzodlar xon unvoniga ega bo la olmay qolgan. ʻ Movarounnahrdagi boshqaruv ishlari ulus xoni buyrug i bilan, Yalavochlar ʻ tomonidan amalga oshirilgan. Yalavochlar mo g ul xonlariga yoqishga harakat ʻ ʻ qilgan. Ko p holatlarda buni uddalay olgan. Buning natijasida Movarounnahrni ʻ Yalavochlar uzoq muddat boshqara olganlar. Yalavochlar sulolasining so nggi ʻ vakili Sevinch Yalavochdir (1307-yil). Ulus parchalanib ketishiga quyidagilar sabab bo ldi: ʻ 1. Aholi madaniyat jihatdan ikki qismga ajralib qoldi. Birinchisi o troq aholi, ʻ ikkinchi qismi esa hukmdorlar tabaqasi bo lmish ko chmanchi aholi edi. ʻ ʻ Xonlar ham ko chmanchi yoki o troq hayot tarzini tanlashga qiynalgan. ʻ ʻ 2. Qurultoylardagi suiste molliklar tufayli munosib nomzodlar chetda qolib ʼ ketdi. 3. Qo shni uluslar bilan ziddiyatlar tufayli ulus ahvoli anchagina tushkun ʻ holatda qoladi. 4. Ma muriy islohotlar mamlakatlarni birligini saqlab qolishga yetmadi. ʼ Hududlar tumanlarga bo linsa ham, avvalgi beklar nufuzini saqlab qoldi. ʻ Balkim, yanada ham o z o rnini mustahkamlab oldi. ʻ ʻ Mo g ullar bosqini davrida iqtisodiyot hayot deyarli to xtadi. Ammo, ʻ ʻ ʻ keyinchalik iqtisodiy hayot sekin astalik bilan o z holatiga qayta boshladi. ʻ Mo g ullar ham savdo-sotiqsiz yashash qiyinligini anglab yetganlar. ʻ ʻ Istilodan keyin madaniy hayot butkul to xtab qolmadi. Aynan mo g ullar ʻ ʻ ʻ davrida turkiy tilga bo lgan e tibor kuchaydi. Buning natijasida „ Chig atoy tili “ ʻ ʼ ʻ vujudga keldi. Aholining turkiy bo lmagan qismi turkiylasha boshladi. ʻ savdo-sotiq markazlarida joylashgan. Birmuncha shu hududlarda jonlangan. Buxoroda bino qilingan “masudiya” va “xoniya” kabi madrasalarning har birida mingtagacha tolibi ilm ahli taxsil ko‘radi. XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asr boshlarida fan va adabiyot asosan mo‘g‘ullar xukmronligi o‘rnatilmagan viloyatlar kichik Osiyo , janubiy Eron, Hindistonda taraqqiy qiladi. Faqat XIV asr oxiri XV asr boshlariga kelganidagina yana adabiy muxit va uni markaziy Movaraunnaxrga hamda Xurosonga ko‘chadi. Bu davrda fors, tojik poeziyasining yirik namoyondalaridan Jaloliddin Rumiy, Sadiy Sheroziy, Xisrav Dexlaviy kabi buyuk siymolar yashab ijod etganlar. Jaloliddin Rumiy (1207-1272) buyuk tasavvuf shoir bo‘lib, she’riyatda va soʻ fiy, falsafiy janrni rivojlantirib, o‘zining 36 ming baytdan iborat “masnaviy, ma’naviy” nomli poemasini yaratdi. Bu asarida u so‘fiylik falsafasining asoslarini talqin etadi. Bu davrdagi mashxur mutafakkir adiblardan yana biri Muslixuddin Sadiy Sheroziydir. Sheroziy (1219-1293) o‘zining “Guliston va Bo‘ston” va sermazmun g‘azallari, dedaktik asarlari bilan fors, tojik adabiyotining taraqqiyotida o‘chmas iz qoldirdi. U o‘z asarlarida ona yerga bo‘lgan muhabbat, insonparvarlik g‘oyalarini mohirona bayon etadi. Shoir zolimona xukmronlikni kuchlilar o‘zboshimchaligini qoralaydi . Hu kmdorlarni fuqaroparvarlikka chaqiradi. Boylikka intilish va tamagirlikni koyiydi 31 O‘z davrinig buyuk adiblaridan Amur Xusrav Dexlaviy (1253-1325) Nizomiy Ganjaviydan so‘ng “Xamsa” poemasini yaratadi. U ham shoir, ham musiqashunos mutafakkir edi. U “Miftoq ul fitux” (Zafarlar k aliti) “Nux sipexr” (Falakning to‘qqiz gumbazi) kabi asarlar yozadi 32 . XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ayniqsa tarixnavislik taraqqiy etadi. Bu davrda Abu Umar Minxojiddin Jo‘zjoniyning “Tabaqati nasriy”, “Alouddin ota Malik”, Juvaynining “Tarixiy jahongusho ” (Jahon fathi tarixi), Fazlullo h Rashididunning “Jomiy at tavorrux” (Tarixlar to‘plami) kabi qimmatli tarixiy asarlar yaratiladi. Bu asarlar o‘sha davr tarixi, ayniqsa, mo‘g‘ul istibdodini o‘rganishda birinchi darajali manbalardir. 31 Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi, 2021. – B. 545. ʻ 32 Shamsutdinov R. Vatan tarixi 1-kitob. – Toshkent: Sharq, 2010. – B. 320. I BOB. MO G UL BOSQINCHILARI TOMONIDANʻ ʻ MOVAROUNNAHRNING BOSIB OLINISHI. CHIG ATOY ULUSINING ʻ TASHKIL TOPISHI 1.1. Mo‘g‘ullar tomonidan Movarounna h rni bosib olinishi Xi t oyni zabt et gan Chi ngi zxon shu bi l an ki f oya et ib qol masl igi ani q edi. Badavlat Movarounnahr savdo ahli, o‘lkamiz behisob boyliklari, yuqori madaniyatli ajdodlarimiz yaratgan ajoyib me’moriy binolar, qolaversa qadimiy yurtimizning fayzu- tarovati mo‘ g ʻ ullarni anchadan beri o‘ziga jalb q ilayotganligi ma’lum edi. Musulmon mamlakatlari ning behisob boyliklari to‘g‘risidagi afsona- rivoyatlarni eshitib, tekin o‘lja va boyish istagida bo‘lgan mug‘ul harbiy zodagonlari Chingizxon boshchil igida zim dan harbi y yuri sh qil ish istagi da turar edilar. Chingizxon davlati g‘arbda Qipchoq ch o ʻ llari, qor axitoylarning k o‘ chmanchi G‘ arbiy Lyao (Si Lyao) va Xor azmshoh anusht eginiylar davl at i bi lan chegaradosh edi. Shub h asiz , uning g‘arbdagi eng yirik va kuchli qo‘shnisi hamda raqibi buyuk Xorazmshoh anushteginiylar davlati (1097-1231) edi. 121 6- yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh m o ʻ g‘ullarning Jo‘ ji boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar bu yerlarda Chingizxonning buyrug‘iga ko‘ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish qilgan edilar. O‘zaro to‘qnashuvdan so‘ng mo‘ g ʻ ullar Chingizxondan Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday k o ʻ rsatma olmaganliklari uchun orqaga chekindilar. Juzjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sha rq da joylashgan davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy yurish qilish niyati ham b o ʻ lganligi aniq edi. Lekin, Xitoy Chingizxon tomonidan o sha ʻ yili olinganligini eshitgan Sulton bu holni tasdi ql atish va q olaversa Chingizxon davlati xususida ani q ma’lumot olib kelish maqsadida sayidlar avlodidan bo‘lmish taniqli zot Bahovuddin Roziyni o‘ z elchisi sifatida xon huzuriga j o‘ natadi. qilishni buyuradi. O‘z hayotidan xavfsiragan Mahmud Yalavoch muarrix an- Nasaviyning yozishicha, “ Sulton eshitishni xo h lagan ” ma’lumotni aytib, Sulton taklifiga ko‘nadi. Xorazmshoh unga q immatbaho javohir sovg‘a qilib, Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi ekanligini bildiradi. Chingizxon Mahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, to‘plagan ma’lumotlardan mamnun bo‘ladi. Zero, Yalavoch s o x t a “ j o s u s ” r o l i n i o ‘ y n a b , b o r h a q i q a t n i Chingizxonga yetkazgan edi. O‘sha yiliyoq, ya’ni 1218 - y i l i , C h i n g i z x o n s u l t o n M u h a m m a d g a o ‘ z minnatdorchiligini izhor etish va o‘zaro shartnoma tuzish maqsadida katta savdo va elchilar karvonini jo‘natadi. U lkan savdo karvoni 450 ta musulmon savdogari va 500 ta tuyaga ortilgan qimmatbaho mollardan iborat edi. O‘z davlati qudratini namoyon e t i s h n i y a t i d a C h i n g i z x o n T a n g u t v a b o s h q a davl at l ar dan o‘ l j a ol i ngan, j anubi y Si bi r va Xitoydan talab keltirilgan ajoyib, sara mollar bilan xurjunlarni to‘ldirgan edi. Karvon bilan shuningdek, Chingizxon elchisi, m oʻ g‘ullardan bo‘lgan Uxuna ham bo‘lib, u Xorazmshohga Chingizxon nomasini olib kelayotgan edi. Noma jahon fotihligiga da’vo qilayotgan Chingizxon nomidan bo‘yruqnamo ohangda yozilgan edi. Unda «...biz bundan buyon davlatlar o‘rtasida tinchlik o‘rnatilishini buyuramiz...» deyilgan edi. Noma Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi bo‘lishga ishtiyoqi baland ekanligidan dalolat berar edi 5 . Ushbu karvonda asli Movarounnahrlik bo‘lmish Umarxo‘ja O‘troriy, Hammol Merokiy, Fahruddin Buxoriy, Aminuddin Haraviy singari savdogarlar karvon sarbonlari hamda o‘rda elchilari edilar. Karvon Urganch tomon yo‘l olgan edi. Lekin Xorazmshoh larning chegara viloyati O‘tror yerlariga kirib kelishi bilanoq bu karvon ushlab qolindi. O‘tror hokimi Inalxon (Inolchiq, uning forsiy taxallusi G‘oyirxon edi) Turkon xotunning yaqin qarindoshi, Xorazmshohga yaqin shaxs edi. Inalxon, arab tarixchisi ibn al-Asir, an-Nasaviylarning yozishicha, Xorazmshoh ijozati bilan bu karvonlarni talashga buyruq berib, karvon a’zolarini josuslikda ayblaydi va ularni qirib 5 Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 141. Xulosa Mo‘g‘ullar istilosidan keyingi Movaraunnahr va Xorazmdagi hayotni s o‘z bilan ifodalash g‘oyatda og‘ir. O‘lkaning gullab turgan shahar va qishloqlari bamisoli ku ltepaga aylanadi. Hayot izdan chiqadi. Xorazmshohlar davlati mo g ullarga qarshi noto g ri taktika tanladilar. Mo g ullar qo shini son jihatdanʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Xorazmshohlar qo shinidan kam bo lsa ham g alaba qozondi. Bunga sabab ʻ ʻ ʻ quyidagicha: 1. Xorazmshohlar imperiyasi qo shinida qat iy intizom yo q edi. Buning ʻ ʼ ʻ ustiga Alouddin Muhammad qo shinni bir yerga to plashga jazm qila ʻ ʻ olmadi. 2. Chingizxon askarlari qat iy intizomga bo ysungan. Mo g ullar shaharlarni ʼ ʻ ʻ ʻ qamal qilishda yerlik aholidan unumli foydalandi. 3. Mo g ullar shaharlarni egallab bo lgach, aholini ko pchiligini qirib ʻ ʻ ʻ ʻ tashladi. Buning natijasida qolgan shahar mudofaachilarini qo rquv ʻ egallab, taslim bo lish haqida o ylay boshladi. ʻ ʻ 4. Chingizxon Xorazmshohlar davlatidagi ichki ziddiyatlardan xabardor edi. U Alouddin Muhammad va Turkon Xotun o rtasidagi ziddiyatdan unumli ʻ foydalana oldi. Qo shin va Alouddin Muhammad munosabatlarini ʻ anchagina chigal vaziyatga olib kelishga muvaffaqiy bo ldi. ʻ Quyidagi sabablar tufayli mo g ullar qisqa muddat ichida butun Movarounnahrni ʻ ʻ egallashga erishdi. Mo g ullar Movarounnahrni egallab bo lgach, shaharlarga ʻ ʻ ʻ o zlariga munosib xizmat qilgan yerlik aholini qo yishdi. ʻ ʻ Chig atoy ulusi – Chingizxonning Chig atoyga bergan yerlari hisoblanadi. ʻ ʻ Ulus hududi madaniy jihatdan ikki qismga ajralib qolgan edi. Birinchi qismi o troq ʻ aholiga ega Movarounnahr. Ikkinchi qismi esa nisbatan ko chmanchilar ʻ ko pchilikni tashkil qiluvchi Sharqiy Turkiston va Yettisuv ( keyinchalik ʻ Mo g uliston) . Shu ikki jihat tufayli ulus bo linib ketishi holatiga kelib qoladi. ʻ ʻ ʻ Mo g ullar boshqaruvi juda murakkab xususatga ega emas edi. Chig atoy ulusi ʻ ʻ ʻ xoni qurultoyda saylangan. Qurultoy ba zi holatlarda adolatsiz tarzda amalga ʼ Foydalanilgan a dabiyotlar ro‘yxati: I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Ислом Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. II. Manbalar va ilmiy tadqiqotlar. 3. A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. 4. Муҳаммаджонов A. Ўзбекистон тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1994. 5. Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. 6. Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1990. 7. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. 8. Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. 9. Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi,ʻ 2021. 10. Жувайний. Тарихи жаҳонгушо. – Тошкент: мумтоз сўз, 2015. 11. Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти тафсилоти. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. 12. Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. – Tошкент: Чўлпон, 1994. Ikkinchi qism mo‘g‘ullar hukmronligi davrida (XIII-XIV asrning 60-yillari) tashkil topgan. Shu asrlarda qarl uqlarning ayrim guruhlari Il i daryo sohillaridan va Yettisuvdan ko‘chib, Toshkent va Zarafshon vohasi O‘zbekiston, Tojikistonnig janubiy viloyatlariga o‘rnashib, bu yerda qar luqlarning bir guruhi XV asrlarda Farg‘ona vodiysida yashagan. Qa rluqlarning ma’lum qismi shu asrda Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan. Bu qa rluqlar Shayboniyxonnig bobosi Abulxayrxonning Irtish bo‘ylaridagi To‘ra shahrini egallashga ko‘maklashganlar. Ana shu qorluqlar Shayboniyxonnig Movaraunnahrni egallash uchun olib borgan harbiy yurishlarida ham faol qatnashgan. Q a rluqlarning yana bir guruhi XIV asrda Taroz shahri bilan Sirdaryo o‘rtasidagi yaylovlarda ko‘chib yurganlar . Q ar luqlarga qardosh xoloj va chigil etnik guruhlari ham XIV-X V asrlarda zarafdosh vohasida va Toxaristonda yashar edilar. Bular o‘z vaqtida Movaraunnahrning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynaganlar. Ammo keyingi asrda (XIII asr) mo‘g‘ullar qirg‘iniga uchrab, keskin kamayib ketgan. Ularning omon qolganlari o‘troqlashib, mahalliy aholiga aralashib ketgan. Xaloj va chig il larning ma’lum qismi o‘z etnik nomlarini bizgacha saqlab kelgan. Chig atoy ulusi davrida O rta Osiyo ʻ ʻ CHI G ʻ ATOY ULUSI DAVRIDA O RTA OSIYO ʻ Mundarija Kirish ............................................................................................................4-6. I B OB . M O G UL BOSQINCHILARI TOMONIDAN ʻ ʻ MOVAROUNNAHRNING BOSIB OLINISHI. CHIG ATOY ULUSINING ʻ TASHKIL TOPISHI.........................................................................................7-27. 1.1. Mo‘ g ʻ ullar tomonidan Movarounna h rni bosib olinishi. .......................7-19. 1.2. Chi g ʻ atoy ulusining tashkil topishi. ....................................................19- 23. II B OB . C HIG ATOY ULUSI DAVRIDA MOVAROUNNAHRDA ʻ IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT.................................................................24-33. 2.1 . Chi g ʻ atoy u lusining boshqaruv tartibi . ...............................................24- 28. 2.2. Chi g ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot ..................................................................................................................28-33 Xulosa ..............................................................................................................34-35. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x ati .................................................................... 36. O g‘ ulhojib, Hamid Pura Qoraxitoy, Suyunchxon, mo g ullardan qochibʻ ʻ o‘ tgan uyg‘ur sarkardasi K o‘ kxon (G o‘ rxon) bosh edilar 11 . Sarkardalardan Inanchxon bazo‘r Amudaryodan o‘tib qutulishga muvaffaq bo‘ladi. Hamid Pura Qoraxitoy mardonavor jangda halok bo‘ladi, qolgan- qutgan h arbiylar Buxoroga qaytib chekinishga majbur bo‘ladilar. Ahli Buxoro o‘z himoyachilaridan ayril gandan so‘ng, shahar ahli jonini salomat saqlab qolish niyatida shaharliklar maslaxatlashib Buxoro qozisi Badriddin qozi boshchiligidagi bir guruh oqso qollarni Chingizxon huzuriga yuboradilar. 10 - fevral kuni Buxoroga mo ʻ g‘ullar kirib keladilar. Aksariyat shaharliklar o‘z qarshiliklarini davom et t ir adi l ar , t unda esa yashi r i ncha askar l ar ga yor dam berib, mo ʻ g‘ul askarlariga qarshi h ujumlar uyushtirdilar. Chingizxon bunga javoban shaharni yoqib yuborishga bo‘yruq berdi. Ko‘kxon boshchiligidagi 400 ta mudofaachilar Buxoro arkida yana 12 kun qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Arkni egallash uchun qilingan m o ʻ g‘ullar xatti- harakatlari zoya ketdi. Qal’adagi chuqurl i kl ar odam va hayvon o‘ l i kl ari bi l an t o‘ l i b ketdi. Ko‘kxon va u boshchiligidagi mudofaachilar qahramonona halok bo‘lganlaridan so‘nggina ark egallandi. Buxoroliklar qarshiligi m o ʻ g‘ullarni q attiq g‘azablantirdi. Bu jasorat evaziga mo ʻ g‘ullar shahar ahlidan 30000 chog‘li kishini q irib tashladilar. Kelib chiqishidan qat’i nazar qolgan aholi qullikka mahkum etildi. Ma’rifatli, nozik ta’b, madaniyatli va ilmli Buxoro ahli sahroilar tomonidan zulm va tahqirlanish girdobiga tortildi. Buxorodan so‘ng Chingizxon Samarqand tomon yo‘ l oldi. 1220-yil mart oyi boshida u Samarqandga yetib k e l i b , y o n - a t r o f d a g i q i s h l o q l a r n i y e r b i l a n y a k s o n qildi. Chingizxon Samarqandni egallashga alohida aha mi yat berdi. Samarqandning Movarounna h r uchun, Xorazmshohlar uchun ahamiyati be q iyos ekanligini Chingizxon yaxshi bilar edi. Shuning uchun uni egallashga katta e’tibor bilan qara d i. Shaharda 110.000 kishilik harbiy garnizon (undan 60.000 tasi turkiy, 50.000 tojiklar edi.), 20 ta g‘ arb ilmiga o‘rgatilgan fil ham 11 Жувайний. Тарихи жаҳонгушо. – Тошкент: мумтоз сўз, 2015. – Б. 150. Kadivorga aylangan bunday ozod etilgan qullar garchi karanlar qatorida xosilning 1 / 3 qismiga ega bo‘lsalarda, ammo o‘z ixtiyorlari bilan vaqf yerlarini tashlab ketish huquqidan maxrum edilar. Chunki ular vaqf yerlarida bir umr dehqonchilik qilishlari uchun ozod etilgan edilar 26 . 2.2. Chig‘atoy ulusi davrida Movarounnahrda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot Mahmud Torobiy qo zg olon 1238-yilda mulklar zulmiga qarshi ko tarilgan.ʻ ʻ ʻ Harbiy rahbari — Mahmud Torobiy, g oyaviy mafkurachisi — Shamsuddin ʻ Mahbubiy. Chig atoy ulusida mo g ullar istibdodi ostida ezilgan va zulmidan ʻ ʻ ʻ to ygan mahalliy aholi qo zg olon ko tarishga bir necha marta harakat qilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Buxorodan 20 km g arbdagi Torob qishlog i (hozirda Buxoro viloyati Jondor ʻ ʻ tumani hududi) da boshlangan qo zg olon bu kurashning cho qqisi hisoblanadi. ʻ ʻ ʻ Torob qishlog i va uning atrofidagi dehqonlar va hunarmandlar majlislarida o zaro ʻ ʻ kengashib, mo g ullar zulmiga qarshi ochiq kurash boshlashga qaror qilganlar. ʻ ʻ Qo zg olonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoroga yurishdi va shahardagi ʻ ʻ Malik Sanjar qasri (1206-yilda Buxoroda ko tarilgan qo zg olon rahbari qurdirgan) ʻ ʻ ʻ ni egallab, uni o zlariga qarorgoh qilib olishdi. Ular safiga ko plab tarafdorlar va ʻ ʻ maslakdoshlar kelib qo shilgan. Torobiyning opasi ham qo zg olonning faol ʻ ʻ ʻ ishtirokchilaridan biri bo lib, bu tabib va duoxon ayol o z mardligi, kuch-g ayrati, ʻ ʻ ʻ jasorati va dushmanga nafrati bilan qo zg olonchilar orasida alohida ajralib turgan. ʻ ʻ Juvayniyning yozishicha, yirik tasavvuf shayxi va aqoid ulamosi Shamsuddin Mahbubiy qo zg olonchilarning g oyaviy rahnamosi sifatida qo shin va xalq ʻ ʻ ʻ ʻ o rtasida katta tashviqot ishlarini olib borgan. Ular mo g ul bosqinchilari va ular ʻ ʻ ʻ xizmatiga o tgan mahalliy ma murlarni o ldirib, mol-mulkini beva-bechoralarga ʻ ʼ ʻ taqsimlab berishgan. Buxoro butunlay qo zg olonchilar qo liga o tgan ʻ ʻ ʻ ʻ 27 . Mahmud Torobiy Robia saroyiga joylashib, sulton qilib ko tarilgan, bosh sadr Burhoniddin ʻ uning talabi bilan Shamsuddin Mahbubiyni shahar sadri etib tayinlagan. Mo g ul ʻ ʻ qo shinlari va bosqinchilari bu paytda Karmanaga qochib, shoshilinch kuch to play ʻ ʻ boshlaganlar. Qo zg olonni bostirish uchun Karmanadan yuborilgan mo g ul ʻ ʻ ʻ ʻ 26 Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi, 2021. – B. 540. ʻ 27 Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – S. 430. hujumni uyushtirar edilar. Xatto Banokat bo‘yida daryoning u sohilidan bu sohiliga zanjir ham tortib qo‘yadilar. Uzoq uzluksiz jang bilan ular Jandga qadar yetib keladilar. M oʻ g‘ul sarkardasi Ulus Idi Borchilig‘kent va Jand yaqinida manjaniqlar (tosh otar zambaraklar) o‘rnatib, qayiqlarni bir-biriga tutashtirib, jasur capkarda yo‘lini to‘sadi. Uzoq janglardan so‘ng Temur Malik Urganchga yetib keladi va Urganch himoyasida q atnashib, Jaloliddinning ozodlik kurashida faol ishtirok etadi. Keyinroq uzoq sargardonliklardan so‘ng sarkarda Temur Malik o‘z yurtiga darvesh sifatida kelib, kahramonona ravishda mo ʻ g‘ul harbiylari qo‘lida halok bo‘ladi. Chingizxon 1220 - yilning yozini Movarounnahr janubida o‘tkazmokchi bo‘ldi. Chunki u janub shaharlarini egallashga shaxsan bosh qo‘shgan edi. Zero, janubda h ali bosqinchilar qadami yetmagan bir qator boy viloyat va shaharlar mavjud edi. Avval u Naxs habga bostirib bordi. Shaharliklar m o ʻ g‘ullarning mislsiz zo‘ravonlik va bosqinidan yaxshi x abardor edilar. Na x shab ahli dahshatga tushib, shaharni mo ʻ g‘ullarga ixtiyoriy topshiradilar 16 . Chingizxon yozni Na xsha bda o‘tkazib, 1220 - yilning k u z i d a T e r m i z g a y u r i s h n i b o s h l a y d i . T e r m i z Hindiston va O‘rta Osiyo savdo yo‘llari tutashgan q ulay yerda joylashgan bo‘lib, uning Amudaryo sohiliga tutashgan qal’asi o‘z vaqtida mustahkam ravishda barpo et i l ga n e di . T er m i z ho ki m i Fa hr i dd i n ha ba sh m o ʻ g‘ullar bosqiniga mardonavor turib javob berishga q aror qildi. Mudofaaning o‘n birinchi kuni shahar egallandi. Shahar butkul talon- taroj qilinib, xonavayron etildi. Shahar ahli esa dashtga haydab chiqilib qirib tashlandi. Movarounnahrning asosiy qismlari - Sirdaryo havzasi, Zarafshon, Kashqadaryo vodiylari, Buxoro vohasi, Shosh va Farg‘ona vodiysi egallangach, Chingizxon endilikda o‘zining asosiy e’t ibori ni Xor azmshohl ar davlati ni ng mar kazi Xorazm o‘lkasiga qaratdi. Bu yurishga o‘g‘illari Jo‘ j i, Chig‘atoy, O‘ q toy (Ugedey) larni mas’ul qildi. Ayniqsa, xon musulmon Sharqining eng katta shahri bo‘lmish, madaniyat, savdo gullab yashnagan boy-badavlat qadimgi 16 Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – Б. 420. yer va suv ularning tasarrufida bo‘lib, shahar va qishloqlarning mehnatkash ommasi ular hukmronligi ostida kun kechirardi. Mamlakatda unumdor yerlarning asosiy qismi davlat va uning mamurlari harbiy oqsaqol va ruhoniylar qo‘lida edi. Yer va suvdan foydalanishda avvalgidek iqtidorlik davom etardi. Kam yerli va yersiz dehqonlar og‘ir shartlar asosida yirik mulkdorlarning mulklarida koranda bo‘lib ishlashga majbur edi .ularning yirik mulkdor xo‘jaliklarga qaramligi nihoyatda kuchli edi. Mo‘ gʻ ullar hukmronligi davrida O‘rta Osiyoda Yer egaligining to‘rt xil mavjud edi : 1) mulk devon davlat yerlari 2) mulki inju- xon noiblari va ularning avlodlari tassarufidagi yerlar. 3) mulki vaqf masjid, madrasa, xonaqo h , mozor va maqbaralar ixtiyoridagi yerlar. 4) mulklar xususiy yerlar. Mulklarning kattagina qismi harbiy zodagonlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun hadya qilingan yerlar bo‘lib, ular “iqto” yoki “suy ru g‘ol” yerlar deb yuritilgan. Bunday yer egalari “iqtidor” yoki suyorg‘ol egalari barcha soliq va to‘lovlardan ozod etilardi. Iqto va suyurg‘ol yerlari avloddan-avlodga meros tariqasida o‘tardi. Yirik yerdorlar qo‘lidagi mulk yerlariga yersiz yoki kam yerli dehqonlar biriktirilib, ular bunday mulklarda hosilning 1 / 3 evaziga karando bo‘lib ishlab berar edilar. Og‘ir mehnat va zulmdan qochib ketgan dehqonlar doimo o‘z xo‘jaliklariga zo‘rlik bilan qaytarilib turilardi. Yirik yerdorlar va ular xo‘jaliklariga qaram bo‘lgan dehqonlar kadivor deb yuritilgan . Kadivorlar feodal qo‘rg‘onlarida ular uchun bino qilingan maxsus turar joylarda yashar edilar. Davlatga soliq to‘lovchi asosiy mehnatkash dehqon ahli mayda yerdorlar bo‘lib, ular arabiy xujjatlarda “muzoriy” nomi bilan tilga olinadi. Muzoriy ziroatkor dehqon, xoliskor ma’nosini anglatadi. Ma’lumki, mo‘g‘ullar istilosi va qirg‘inlar oqibatida kadivor va muzoriylarning soni kamayib ketadi. Dehqonchilikni asta-sekin jonlanishi bilan davlatga soliq to‘lovchilarning asosiy qismini tashkil etgan erkin dehqonlar kuchiga muxtojlik orta boshladi. Buning oqibatida bu davrda qullarning ma’lum bir qismi joylarda qullikdan ozod etilib, yirik feodal mulklariga, xususan, vaqf yerlarida kadivor sifatida biriktirish jarayoni kuzatiladi. o‘troqlashgan mo‘g‘ullar ko‘chmanchi mo‘g‘ullarni “jete”, ya’ni qaroqchi deb haqoratlar edilar. Uchinchidan, islohotlar mo‘g‘ullarning o‘troqlashish jarayonini yanada jonlantirdi. Mo‘g‘ullar borgan sari mahalliy aholi madaniyati , urf odatlari, tilini qabul qila boshlaydilar. Shu bilan birgalikda mo‘g‘ullarning o‘troqlashuvi unumdor yerlarning ular ixtiyoriga o‘tishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida o‘troqlashgan mo‘g‘ullar bilan mahalliy aholi o‘rtasidagi ziddiyatlarning g‘oyatda kuchayishiga sabab bo‘ldi. To‘rtinchidan, ko‘chmanchi mo‘g‘ul zodagonlarning tumanlarga noyib etib tayinlanishi ularning qo‘lida katta hokimiyat , qurolli kuch va boylik to‘planishiga olib keldi va markazdan qochish harakatini kuchaytirdi. Beshinchidan, Chingizxon avlodlari hukmron barcha xonliklarda, jumladan, Chig‘atoy ulusida merosxo‘rlik huquqi aniq belgilangan emas edi. Xonni saylash katta amaldorlar majlisi – Qurultoyda hal etilar, bu hol fitna , pora berish, zo‘ravonlik kabi illatlarga sabab bo‘lar edi. Bu esa o‘z navbatida amaldorlar qudratini oshirib xonlar hokimiyatini susayishiga olib kelar edi. Buning ustiga asosiy xonliklar o‘rtasida chegaralar aniqlanmaganligi o‘zaro ichki nizolar keltirib chiqarar edi 21 . Kebekxon islohotlari markaziy hokimiyatni kuchaytirishga qaratilgan edi. Lekin yuqorida tilga olingan ziddiyatlar Chig‘atoy ulusini ichdan kemira boshladi va oqibatda uning parchalanishiga olib keldi. Parchalanish jarayonini Kebekxonning vorisi Qozonxonning hokimiyatni qattiqqo‘llik bilan boshqarishga intilishi ham to‘xtata olmadi. Chig‘atoy ulusi XIV asrning 40 - yillarida Sharqiy Turkistondagi Dug‘lot amirligi va Movarounnahr amirligiga bo‘linib ketdi. 1347 - yilda (Q.Usmonov kitobida 1346 - yil) Qozonxon turkiylashgan mo‘g‘ul zodagoni amir Qoz a g‘on tomonidan o‘ldiriladi va shu bilan Chig‘atoy sulolasining hukmronligi barham topadi. Amir Qoz a g‘on Movarounnahrni birlashtirib, o‘z hokimiyatini o‘rnatib, mamlakatni qattiqqo‘llik bilan boshqarib, markaziy hokimiyatni kuchaytirishga intilgan bo‘lsada, feodal tarqoqlik jarayonini to‘xtata olmadi. Buning ustiga amir Qoz a g‘on (1347-1358yy) o‘tmishdoshlaridan keskin farq qilib ko‘chmanchi mo‘g‘ul zodagonlari manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi. 21 A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 151. boshli g‘ i sulton hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan chegaralanmagan edi. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar, sadrlar va boshqa ko‘plab saroy mansablaridan iborat u lkan arkoni davlat doirasi q urshab turar edi. Hokimlar ko‘p holda o‘z bilganicha ish tutishar, soliqlar to‘plashning ham aniq tizimi yo‘q edi. Xashar yo‘li bilan biron-bir yo‘l, ko‘prik, qal’a va boshqa inshootlarni qurish keng tarqalgan edi . Davl at ahvol i t ang bo‘ l ganda ko‘ p hol da iqt o dorlarga ishonch qolmas edi. Ayrim viloyat ho kimlari shaxsan Turkon xotunga bo‘ysunib, o‘z bilganlaricha ish tutar edilar. Sulton Muhammadning volidasi Turkon xotunning qo‘shin oliy sarkardalari b o ‘ l m i s h q i p c h o q s a r k a r d a l a r i b i l a n a l o q a s i mustahkam, o‘zi shu qabilaga mansub bo‘lganligi uchun ul ar n i h am i s ha qo‘ l l a b- q uv va t l ab t ur ar ed i . Sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, vazirlar, hokimlar ko‘p holda uning ijozati va ko‘rsatmasi ila tayin etilar, ular ham o‘z navbatida, avvalo Turkon xotunga b o‘ y s u n a r e d i l a r . T u r k o n x o t u n b o s h q a t u r k i y qabiladan bo‘lmish kelini Oychechak va uning o‘g‘li, nabir asi Jal ol i ddi nni yoqt i r m as, bu i kki ayol o‘rtasida davlatda ichki siyosiy ixtilof kuchli edi. Xorazmshoh «farzandlik mehri va hokimiyatga olib kelgan shaxs» sifatida onasining so‘zini ikki qilmas, hamisha uning fikrlariga xoxlasa-xoxlamasa qo‘shilar edi. Muhammad Xorazmshoh o‘zining yon-atrofdagi ( G urʻ , Xuroson, Movarounnahr, Mozandaron, Ozarbayjon va boshqalar) uncha kuchli bo‘lmagan yerlarni tezlik bilan o ʻ z qo‘l ostida birlashtirib, o‘z g‘alabalariga juda berilib ketgan edi. Qoraxitoylar ustidan qozonilgan g‘alabadan (1210) so‘ng esa, u o‘zini mutloq yengilmas («Iskandari Soniy», «Sulton Sanjar», va boshqa unvonlarga ega) deb hisoblab, islom olamiga egaligini ham da’vo qila boshladi 7 . Uning armiyasi soni garchi son jihatdan ko‘pchilikni tashkil etsada, bu qo‘shin harbiy intizomi uncha mustahkam bo‘lmagan, salohiyati ancha past, ko‘proq janubliklardan olingan yollanma qo‘shin edi. O‘z navbatida bu qo‘shin vatan 7 Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Тошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 142. 1326 - yillarda boshqargan. Kebekxon Nasaf shahri yaqinida o‘ziga saroy qurdiradi. Saroyning mo‘g‘ulcha nomi Qarshi bo‘lib uning atrofida yangi shahar shakllanadi va u ham Qarshi deb atala boshlaydi. Kebekxon o‘z hukmronligi davrida davlatni idora qilish, iqtisodiy hayotni tartibga solish maqsadida ma’muriy va pul islohotlarini o‘tkazadi. U davlatni viloyatlarga, ya’ni mo‘g‘ulcha “tuman”larga bo‘ladi, mahalliy hokim va bekliklarga moslashtirib idora uslubida olib boradi. Kebekxon tashkil qilgan tumanlar soni Samarqandda 7 ta, Farg‘onada 9 ta bo‘lgan. 1 tuman 10000 askar bera oladigan va aholisi o‘rtacha 50000 kishi bo‘lgan hududni qamrab olgan. Tumanlardagi rahbarlik avvalgi mahalliy hukmdorlar maliklar, sadrlar o‘rniga tayinlangan o‘troqlashgan turk, mo‘g‘ul urug‘ boshliqlari qo‘liga o‘tadi. Savdo - sotiqni tartibga solish, tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash , xo‘jalikni rivojlantirish maqsadida yagona pul tizimi joriy qilinadi. Kumush tanga dinor, mayda kumush tanga dirhamlar zarb etila boshlanadi. 1 dinorning og‘irligi 8 gramm bo‘lib, u 8 dirhamga teng bo‘lgan. Tangalar Samarqand va Buxoroda zarb qilingan va qat’iy og‘irlikka ega bo‘lgan. Bu ikki xil qimmatga ega bo‘lgan tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida O‘trorda ko‘plab kumush tangalar chiqaradigan zarbxona bo‘lgan. Yangi pul birligi “kepaki” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Bu pullar Temur davrida ham muomalada bo‘lgan. Kebekxonning o‘lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o‘rnatish siyosatini uning ukasi Tarmashirin (1326-1334yy) davom ettirdi. U islomni qabul qilib, uni davlatning rasmiy dini darajasiga ko‘tardi 20 . Kebekxon va Tarmashirin islohotlari mahalliy aholi manfaatlariga javob berib xalq xo‘jaligining birmuncha rivojlanishiga olib kelgan bo‘lsa - da, hokimiyatdan chetlatilgan mahalliy zodagonlar noroziligining kuchayishiga olib keldi. Bu birinchidan. Ikkinchidan, islohotlar o‘troqlashgan mo‘g‘ullar bilan ko‘chmanchi mo‘g‘ullar o‘rtasidagi ziddiyatni kuchaytirib yubordi. Ko‘chmanchi mo‘g‘ullar o‘troqlashganlarni “qoraunas”, ya’ni duragay, qoracha deb tahqirlasalar, 20 Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. –Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 72. tashlaydi 6 . Talab olingan mollar Samarqand va Buxoro savdogarlari o‘rtasida taqsimlanib, Xorazmshoh ushbu savdo mollari pulini o‘ziga oladi. Ba’zi tarixiy manbalarda esa Inalxon garchi karvonni to‘xtatish bo‘yrugini olgan bo‘lsa ham, o‘ z holicha uni qirib tashlagan deb ham aytiladi. Nima bo‘lganda ham Xorazmshohlar qo‘pol siyosiy xa toga yo‘l qo‘ yib, elchilarni qirg‘in-barot qildiradilar. Chingizxon islom olamining dushmani bo‘lib q o l m a s l i k u c h u n s h u n d a y y o ‘ l t u t d i - k i , u r u s h boshlanishiga rasman Xorazmshoh sababchi bo‘lib qoldi. O‘zini esa «Oliyjanob haloskor» deb hisobladi. Aslicha esa urush bo‘lishini u har jihatdan xohlar edi. Albatta Xorazmshoh ham katta hatoga yo‘l qo‘ygan edi, lekin urushning sababchisi va boshlovchisi u emas edi. M o gʻ ʻ ul l ar Xo r a zm sh oh u st i g a ha r bi y y ur i sh qilishdan avval, xonning bu yrug‘iga ko‘ra harbiy sarkarda Jebe Yettisuv va Qashg‘ar ustiga 1218 - yil harbiy yurishlar qilib, Kuchluk davlatini tor-mor keltirdi. Musulmonlarni doimo ta’qib etib kelgan Kuchlukka qarshi bosh ko‘targan Sharqiy Turkiston islom ahli Jebeni naymanlar zulmidan ozod etuvchi deb qabul qildi. Zero, Jebe musulmonlar uchun din erkinligi kafolatlanishini e’lon qilib, mo‘ g u ʻ llar hukmronligini mustahkamlagan edi. Shunday qilib mo‘g’ullar O‘rta Osiyoga harbiy yurish qilishdan avval o‘z za x ira kuchlarini mustahkamlab Talas vodiysigacha bo‘lgan yerlarni o‘z imperiyalari tarkibiga qo‘shib oldilar. Shunday qilib ular bevosita Xorazmshohlar bilan chegaradosh bo‘lib qoldilar. XIII asr boshlaridan Xorazmshoh anushteginiylar davlati yuqorida ta’kidlanganidek, o‘z hududining kengligi, saltanat egasining nufuzi, xalqning salohiyatligi, madaniyatliligi, xo‘jalik hayotining yuqori saviyaligi bilan musulmon olamida buyuk davlat sanalar edi. O‘zining ko‘prok qan g ʻ li-qipchoq hamda turkmanlardan iborat muntazam qo‘shiniga ega edi. (Ma’lumotlarga k o ʻ ra umumiy qo‘shinning soni 400.000 ga qadar yetib , bu m o g ʻ ʻ ullar qo‘shiniga nisbatan 2 barovar ortiq edi.) Davlat musulmon olamida qabul q ilingan qonun chiqaruvchi dargoh hamda ijroiya- devonl ar ti zi mi da boshqari lar , davl at 6 Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти тафсилоти. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 55. Urganch (Gurganj) istilosiga katta ahamiyat bilan qaradi. Ushbu yurish 122 1- yilning boshida boshlandi 17 . 1221 - yilning boshida «sulton», deb e’lon qilingan Jaloliddin va shahzodalar Oqshoh, O‘zloqshohlar bilan Urganchga keladi. Lekin Urganchdagi siyosiy vaziyat, sobiq Jand noibi Qutlug‘xonning unga qarshi suiqasdi, qipchoq sarkardalarining xoinona o‘zlari ning tutishlari, Jalolidinni shahar mudofaasiga bosh bo‘lish fikridan qaytaradi. qipchoqlar uni hokimiyat tepasiga kelishini xoxlamas edilar. Bunday vaziyatda mudofaani tashkil etib bo‘lmasligi aniq bo‘lib qolgan edi. Ushbu voqealardan so‘ng Jaloliddin Temurmalik bilan birgalikda 300 ta kishi bilan shahar ni t ar k et i b Xur osonga yo‘ l ol adi . Uni ng ortidan esa, tez orada Oqshoh va O‘zloqshohlar ham yo‘l olishadi. (Jaloliddinning faoliyatini alohida qayd etib o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lgani uchun keyinroq bu buyuk shaxs faoliyati to‘g‘risda batafsil to‘xtalinadi). Urganchda esa shahardagi qipchoq sarkardalari O‘g‘ ul Hojib, Erbuqa paxlavon, Ali Darug‘iyniy va boshqalar Turkon xotunning jiyani yosh Xumorteginni sulton deb e’lon qiladilar. Xumortegin layoqatsiz, o‘z fikriga ega bo‘lmagan, qo‘rqoq shaxs edi. Urganchga Chingizxonning o‘g‘illari J o jʻ i, Chig‘atoy, O‘ qtoy , taniqli m o ʻ g‘ul sarkardalari Tulun cherbi, Ustun no‘yon, Qozon no‘yon boshqalar o‘z harbiy kuchlari bilan yetib k e l a d i l a r . X o r a z m J o j i ʻ b o s h q a r u v i i l k i g a tushganligi uchun ham, Jo ji ʻ shaharni tinchlik bilan mo ʻ g‘ullarga topshirishni talab etadi. Lekin nima bo‘lganda ham jasur shahar himoyachilari mudofaaga q at’iy tayyorgarlik ko‘rib jonajon shaharlarini mo g ʻ ʻ ullarga berishdan qat’iy bosh tortdilar. Poytaxt atrofini 100.000 dan ziyod mo‘ g ʻ ullar qo‘shini bilan o‘rab olish boshlandi. Shahar devorlarini buzish uchun manjaniqlar o‘rnatiladi. Mo ʻ g‘ullar shaharni katta kuch bilan zabt etishga kirishdilar. Yangi «sulton» shahar mudofaasiga bosh bo‘la olmaydi. 1221 - yili boshidan boshlangan Urganch qamali deyarli 7 oy davom etadi. Shahar ahli m o g ʻ ʻ ullar qurol-yarog‘i, palahmon toshlarni ot uvchi m anj ani ql ar zam bar akl ar dan cho‘ chi m ay m a r d o n a v o r k u r a s h g a k i r a d i l a r . N a y z a 17 A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 150.

Chigʻatoy ulusi davrida Oʻrta Osiyo 

Купить