• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 553.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Chig’atoy ulusining tashkil topishi va ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar

olgan holda joriy etilgan edi). ‘‘Yasoq’’qa ko‘ra davlat xazinasi uchun ‘‘Shulen’’ deb nom olgan oziq-ovqat solig‘i joriy qilingan. Mazkur soliqqa ko‘ra har bir podadan ikki yashar qo‘y, qimiz uchun har mingta otdan bir biya hisobidan olingan. Soliqlar asosan xonlar to-monidan barot (ijara) tarzida oldindan xazina uchun undirilib, so‘ngra aholidan zo‘ravonlik bilan oshirilgan miqdorda undirilar edi. Ayniqsa, hunarmandlarning ahvoli og‘ir bo‘lgan. Ularning o‘z yurtlarida tirik qolganlariga mahalliy xonlarning mulki sifatida muomala qilinar edi. Masalan, 1262-yil buxoroda bo‘lgan Xubilay qoonning vakili bu yerda 5000 ta hunarmand botuxonga, 3000 tasi malika Siyurko‘kteniga (Xu-bilay va Munqalarning onasi) tegishli bo‘lganligini qayd etadi. 1246-yil Mo‘g‘ulistonda bo‘lgan sayyoh Plano Karpini eng yaxshi hunar- mandlar xoqon xizmatida ekanligini va ularga qullarcha munosabat-da bo‘lishlarini qayd е tib o‘tadi. Bu guruh shaharlik hunarmandlarga esa kundalik ovqat berilib, ularga darhaqiqat qullarcha munosabatda bo‘lingan bo‘lsa, ikkinchi guruh shaharlik hunarmandlarga esa katta soliqlar solingan 10 . Mo‘g‘ullarga qarashli bo‘lgan harbiy qurol-aslaha va anjomlar ish-lab chiqaradigan ustaxonalar – ‘‘korxona’’ nomini olgan bo‘lib, u yer-dagi hunarmandlar esa qul darajasidagi kishilar hisoblanar edi. Hu-narmandlar to‘laydigan maxsus soliqning nomi ‘‘tamg‘a’’ deb atalgan. Mo‘g‘ullar shuningdek, batamom huquqsiz qullar mehnatidan ham foydalanishar edi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida yer egaligi holati ham o‘zgarib, yangi in’om etilgan yerlar mo‘g‘ulcha ‘‘suyurg‘ol’’ nomini olgan. Suyurg‘ol hajmi jihatidan (uning tarkibiga juda katta yer maydonlari, suv havzalari, dasht-yaylovlar ham kirib ketar edi) iqtodan farq qilar edi. bu davrda davlat, mulk (xususiy yerlar), vaqf (diniy idoralar ixtiyoridagi yerlar)yerlarda ko‘p holda ijaraga chora-kor dehqonlar mehnat qilishgan. bir qism ijarador-o‘rtahol dehqonlar esa muzoriylar deb yuritilgan. buyuk xoqon hisoblangan O‘gedey (1229-1241) davridayoq mo‘g‘ul-lar o‘zlariga xizmat ko‘rsatayotgan ayrim kishilar, katta yer egalari, sav-dogarlarga 10 Tarix shohidligi va saboqlari. chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O`zbekiston milliy boyliklarining o`zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, ma’sul muharrir: D.A. Alimova. – T.; Sharq, 2001. B.158 19 botuxon va berkaxonlarning qo‘llab-quvvatlashlari bilan Tulining to‘ng‘ich o‘g‘li Munqa (1251-1259) ulug‘ xon sifatida saylanadi. U dastlab Chig‘atoy ulusini mulk sifatida tugatadi va uni botuxon bilan bo‘lib oladi. Keyinchalik Munqaning o‘limidan so‘ng Chig‘atoyning nevarasi Olg‘uxon (1261-1266) Oltin O‘rdaga qarshi kurashib, Chig‘atoy ulusini qayta tiklashga muvaffaq bo‘ladi. XIII asrning 60-70-yillariga kelib, rasman yagona hisoblangan mo‘g‘ullar imperiyasi aslida Erondagi Xulagiylar, Movarounnahrdagi Chig‘atoylar, Oltin O‘rda kabi deyarli mustaqil qismlarga bo‘linib ket-gan edi. Har bir ulus xoni o‘zini tamomila mustaqil sanab, payti kel-ganda qo‘shni uluslarga o‘lja uchun hujum ham qilib turar edilar. Masalan, 1272-yili Xulagiylarning Oqbek boshchiligidagi askarlari Kesh va nahshab shaharlarini, 1273-yil yanvarida buxoroni talon-taroj etadilar. buxoro dahshatli qirg‘in-barotni boshdan kechirib, yetti yil-gacha vayrona tarzda yotadi. Mo‘g‘ullar to‘g‘risida so‘z ketganda yana bir muhim xususiyatni e’tiborga olmoq kerak bo‘ladi. Е ndilikda bosib olingan yerlarda mo‘g‘ul harbiy sarkardalari, no‘yonlari, zodagonlari orasida siyosiy dunyoqarash ham o‘zgara boshlaydi. Ba’zi no‘yon, xonlar, harbiy ma’murlarning kichik qismi, ularga е rgashgan mahalliy zodagonlar, savdogarlar, ulamolar va boshqalar o‘troq hayotga o‘tish, markaziy hokimiyatni kuchaytirib, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdorlari edi. Dehqonchilik va savdo-sotiq xazina-ning asosiy manbayi bo‘lishi mumkin edi. buning uchun esa shahar va qishloqlarni tiklash, ekinzorlarni o‘zaro payhon е tishga chek qo‘yish, soliqlarni tartibga tushirish, shaharlar rivoji, savdo, hunarmandchilik-ka homiylik qilish darkor edi. Yuqorida ta’kidlangan madaniylashishga hayrihohlar safiga Munqaxon (1251-1259) va Chig‘atoy noibi, xoqon-ning yaqin maslahatchisi Mas’udbek (1238-1289) ham kirar edilar. Munqaxon shubhasiz tadbirli va zehnli Movarounnahr noibi Mas’ud-bekning ta’siri ostida ba’zi bir ijobiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Butun mo‘g‘ullar imperiyasida soliqlar bir xil tarzda undirilmas edi. Masalan, Xitoyning shimoli, Movarounnahrda badavlat kishi 10 dinor, kambag‘al 1 dinor 23 soliqlardan tashqari mo‘g‘ul hukmdorlariga ma’lum miqdordagi mahsulotlar ishlab berardilar. Chig‘atoy ulusi xonlari o‘z uluslariga inju tarzida egalik qilganlar, ya’ni xonu xonzodalar o‘zlariga berilgan yurtning daromadidan foydalanish huquqiga ega bo‘Iganlar, xolos. Yer solig‘i (xiroj) umumiy hosilning o‘n foizini tashkil etgan. Ko‘chmanchilar to‘laydigan ko‘pchur yuz bosh moldan bir bosh hisobida bo‘lgan. Savdodan targ‘u jarimasi olingan. Munka qoon nomidan pul zarb etilgach, 1270- yildan soliq va jarimalar pul bilan olina boshlagan. Pul ulusning ko‘plab yirik shaharlarida, masalan, Olmaliq, Buxoro, O‘tror, Taroz, Koshg‘ar, Toshkand, O‘sh, Marg‘ilon, Oqtepa, O‘zgand, Xo‘jandda zarb qilingan. Mas'udbek tashabbusi bilan 1271-yilda pul islohoti o‘tkazildi. Chig‘atoy ulusining barcha shahar va tumanlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etish va muomalaga kiritish bu islohotning asosiy mohiyatini tashkil etar edi. Bu hoi ichki savdo va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solardi: endi kumush tangalar zarb etish erkinligi vujudga keldi; xohlagan kishi o‘z ixtiyoridagi kumush buyumlarini zarbxonaga olib kelib kumush tangaga aylantirishi mumkin edi. Mo‘g‘ullar hukmronligi yillarida yangi yer raulki egaligi vujudga keladi. Bu davrda yerlar: devon, ya’ni davlatga, feodallarga tegishli yerlar, vaqf yeiiari va ozod dehqonlarga taalluqli yerlarga bo‘lingan. Mo‘g‘ullar o‘zlari bosib olgan yerlarini qabilalar va harbiy amaldorlarga xizmat evaziga bo‘lib bera boshlaydilar. Bunday yer egaligi shartli bo‘lib, ‘‘suyurg‘ol’’ deb atalgan, u vorislikka o‘tkazilgan hamda soliq bobida va ma’muriy sohada to‘liq daxlsizlikdan foydalangan (Mang‘itlar sulolasi davrigacha). Shunday qilib, bu mulkning uchta asosiy belgisi: shartliligi, merosiyligi va daxlsizligi xarakterlidir 6 . Mo‘g‘ullar bosib olingan xorazmshohlar davlatining aholisini o‘nlik, yuzlik, mingliklarga bo‘lganlar. Ana shu tartibda 10.000 aholidan iborat ma’muriy birlik tumanlar joriy qilingan. 1235-1251-yillarda ikki marta aholi ro‘yxati o‘tkazilib, hatto hunarmandlar ham mo‘g‘ul feodallariga, oilalar hazora — mingliklarga biriktiriltan. Minglik deganda, shahzodalarga soliq to‘lovchi aholi tushunilgan. 6 http://www.history.kemsu.ru 11 KIRISH Har bir davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o‘chmas iz qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi 1 . Hukumatlar tashabbusi bilan tarixi chuqur o‘rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish davri ham. Chingizxon o‘z hukmronligining so‘nggi davrlariga kelib, 1224-yilda o‘z qo‘l ostiga kiritgan barcha hududlarni avlodlari o‘rtasida taqsim qiladi. Chunonchi, Irtish daryosi sohillaridan g‘arbga tomon to ‘‘mo‘g‘ullar otining tuyog‘i yetgan joygacha’’ bo‘lgan yerlar, Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning shimoli - g‘arbiy qismlari to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jiga, Sharqiy Turkiston , Yettisuv va Movarounnahr yerlari Chingizning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyga berildi. Uchinchi o‘g‘il O‘qtoyga esa G‘arbiy Mo‘g‘uliston va Tarbag‘atoy yerlari ajratildi, Kenja o‘g‘il va voris Tuliga Mog‘uliston, Xitoy va Qirg‘iziston yerlari meros qilib berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik yurishlarini davom ettirib, Sharqiy Yevropaning katta qismini bosib olib , Oltin O‘rdaga asos solgan uning nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1255) Movarounnahrning qator hududlari ham uning ta’sirida bo‘lgan. Shunday qilib, Chingizxon avlodlari o‘rtasidagi meros taqsimlanishi natijasida Movarounnahr, Sharqiy Turkiston va Yettisuv o‘lkalari Chig‘atoy va uning vorislariga o‘tib, u Chig‘atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi. Endilikda Mo‘g‘ul hukmdorlari Movarounnahr o‘lkasini boshqarishga kirishar ekanlar, ular qanday qilib bo‘lmasin, uning xalqini yanada itoatda tutish, bu yerdan mo‘g‘ul zodagonlari uchun ko‘proq soliq va o‘lponlar undirish , qo‘shimcha majburiyatlar yuklash harakatida bo‘ladilar. Mo‘g‘ullar Movarounnahni idora etishda mahalliy amaldorlar xizmatidan ustamonlik bilan foydalandilar. Shu o‘rinda Mahmud Yalavoch, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Ali Xoja , Yusuf O‘troriy, Qutbiddin 1 Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: O‘ zbekiston, 2017. – B. 12. 2 bo‘ldilar. Qo‘zg‘olonchilar endilikda halok bo‘lgan Mahmud Tarobiyning o‘rniga uning ukalari Muhammad va Alini rah-bar е tib saylaydilar. Lekin, bu yangi rahbarlarning harbiy tajribalari yo‘q, xalq ularni yaxshi tanimas, omma ichida nufuzga ega emas edilar. bu esa qo‘zg‘olonning borishiga salbiy ta’sir o‘tkazdi. Oradan bir hafta o‘tmay mo‘g‘ullarning Е lduz no‘yon va Chag‘an qo‘rchi boshchiligidagi yangi qo‘shini qo‘zg‘olonni bostirish uchun yetib keldi. Ikki tomonla-ma jangda Mahmud Tarobiy tarafdorlari butkul tor-mor qilinib, ikkala tomondan 21 mingdan oshiq jangchi halok bo‘ldi. Mahmud Tarobiy boshchiligidagi ushbu xalq ozodlik qo‘zg‘oloni xalqimiz ozodlik kurashlari tarixida o‘ziga xos iz qoldirdi. U avvalo istilochilar va ular tomoniga o‘tib ketgan mahalliy zodagonlarning umumiy zulmiga qarshi ko‘tarilgan kurash edi. bu ozodlik qo‘zg‘oloni mo‘g‘ul istilochilariga ular qanchalik shafqatsiz tuzum o‘rnatmasinlar, xalq hamisha o‘z ona vatani ozodligi yo‘lida kurashdan cho‘chimasli-gini namoyon qildi. Mo‘g‘ullar bu qo‘zg‘olondan so‘ng bosqoqlar to- monidan yig‘iladigan soliq va o‘lponlarni tartibga keltirishga harakat qildilar. Mahmud Torobiy qo‘zg‘olonidan keyin Chig‘atoy qo‘zg‘olonni bostirishda sustkashlik qilgan degan maqsadda Mahmud yalavochni o‘z amalidan chetlashtirib, uni Movarounnahrdan chiqartirib yubor-di. Tez orada xoqon uni Dasin (Pekin)ga shahar noibi е tib jo‘natadi. Shundan so‘ng Movarounnahr noibi hamda ijaradori sifatida Mahmud yalavochning o‘g‘li Mas’udbek tayin etiladi. U o‘limiga qadar (1289) shu lavozimni egallab turadi 12 . XIII asrning ikkinchi choraklaridan boshlab, mo‘g‘ullarning ichida ham endilikda ma’lum siyosiy nizolar, parokandaliklar kelib chiqa boshlaydi. 1241- yilga kelib bosib olingan Rossiya, Volga bo‘yi, Ural va boshqa yerlarda Oltin O‘rda davlati tashkil topdi. Mo‘g‘ullar 1256-yili Xulagu boshchiligida Eron, Kurdiston, Iroq va Yaqin Sharqning bosh-qa yerlariga hujum qildilar. 1258-yili bag‘dod egallanib, xalifa o‘ldiril-di. Mo‘g‘ul xonlari o‘rtasida oliy hukmdorlik uchun kurash avj oladi. Ayniqsa, buyuk xoqon Guyukxonning (1246-1249) o‘limidan so‘ng bu kurash keskin kuchayadi. 1251-yili hokimiyat tepasiga 12 Http.WWW.HISTORY.com 22 I BOB. CHIG`ATOY ULUSINING TASHKIL TOPISHI Mo‘g‘ul qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuvi va jipslashuvi jarayoni mo‘g‘ul xoni Temuchin (1155-1227) nomi bilan bog‘liq. U mo‘g‘ullarnigina emas, ular bilan yonma-yon yashabkelayotgan jaloyir, o‘yrot, keroit, nayman, qoraxitoy, qirg‘iz, uyg‘ur, qorliq singari turkiy qabilalami ham o‘z qo‘li ostida birlashtirib, kuchli davlatga asos soldi 2 . Temuchinning ulug‘ hoqon sifatida mavqeyining mustahkamlanishida 1206- yilda Qoraqurumda chaqirilgan umummo‘g‘ul qurultoyi alohida o‘rin tutdi. Qurultoyda, birinchidan, barcha mo‘g‘ul urug‘-qabilalari hamda ularning qo‘l ostida birlashgan boshqa qabila va elatlar yo‘lboshchilari jam bo‘lgan edi. Anjumanda Temuchinni ulug‘ xon qilib ko‘tarish, unga vujudga kelayotgan birlashgan qudratli harbiy davlatni mustahkamlash, istilochilik urushlari olib borish uchun cheklanmagan vakolatlar beriladi. Shuningdek, qurultoy mo‘g‘ullarning hukmron tabaqalari — no‘yonlar, bahodurlar va tarxonlarga juda katta imtiyozlar berdi, ularning manfaat-qiziqishlarini qonunlashtirdi. Qurultoyda mo‘g‘ullarning dunyoga hukmron bo‘lishdan iborat uzoqqa mo‘ljallangan asosiy maqsad va vazifalari ham belgilab olindi. Qurultoyda Temuchin barcha mo‘g‘ul-tatar xonlarining ulug‘ xoni (qooni) deb e’lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi. Chingizxon iborasi mualliflar tomonidan ‘‘kuchli’’, ‘‘qudratli’’, ‘‘toza’’ va hokazo ma’nolarda talqin qilinadi. Qurultoy qabul qilgan ‘‘Yaso’’ hujjati ulug‘ xon hokimiyatini yanada Wustahkamlash, yangi feodal tabaqa - tarxonlar mavqeyini kuchaytirish, davlatning harbiy qudratini yuksaltirishning muhim qonuniy asoslarini yaratib berdi. Chingizxon ulug‘ hoqon deb e’lon qilingan birinchi kunning o‘zidayoq o‘zining eng yaqin kishilaridan 95 nafarini bahodur - mingboshilar etib tayinladi va bir necha ming kishi tarxonlik yorliqlari bilan siylandi. U ayni paytda 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini ta’sis etdi va 150 kishidan iborat shaxsiy gvardiya hamda 2 Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. B.245 7 hadyalar ulashganlar. Ammo, shaharlarda ham, qishloqlarda ham mehnatkashlaming ahvoli nihoyatda og‘ir edi. Dehqonlar va hunarmandlar ishlagan yerlaridan davlatga to‘laydigan yillik soliq-xirojdan tashqari yana ko‘plab soliqlar to‘lashlari kerak edi. Chig‘atoy ulusida yer solig‘i o‘ndan bir hajmda belgilangan. Oliy mansabdorlar soliq to‘lamaganlar. Gap shundaki, yirik mulkdorlar, savdogarlar, islom peshvolari mo‘g‘ullar bilan yaqinlashib, katta imtiyozlarni qo‘lga kiritgan, har xil yengilliklar olgan edilar. Soliq turlaridan yana biri ko‘pchur edi. U chorvador xo‘jaliklardan olingan. Chorvadorlardan yana shulsi solig‘i olingan. Bunda har suruvdan bir qo‘y va qimiz uchun har ming bosh otdan bir biya undirilgan. Yana bir soliq targ‘u deb atalgan. U hunarmand, savdogarlardan olingan. Targ‘u ishlab chiqarilgan va sotilgan molning o‘ttizdan bir ulushi hajmida olingan. Yana mahalliy xalq tuz solig‘i, jon yoki kumush solig‘i to‘lagan. Ma’lumki, mo‘g‘ul xonlari noiblarga barot (ijara yorlig‘i), payza berganlar, noiblar soliq yig‘ish paytida rasmiy belgilangan hajmdan ziyodroq undirib olishlari mumkin edi. Aholi maxsus yorliqlarga asosan o‘zlari yashab turgan hududlardan o‘tuvchi amaldorlar, savdogarlar, ruhoniylar va xonning qarindoshlarini (ular to‘xtaydigan joylar ‘‘yom’’ — ‘‘bekat’’ deb atalgan) turar-joy, oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta’minlashga majbur edi. Ko‘p sonli mansabdorlar, harbiylar, tarxonlar, dorug‘a va tamg‘achilar yomlarda (bekat)larda to‘xtab o‘tganlarida, har bir oila bir szin (596,8 gr.) go‘sht, bir shin guruch va bir shisha aroq yetkazib berishlari zarur edi. 1235-yil hoqon farmoniga ko‘ra har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman aholisi yom uchun 20 bosh ot, so‘yishga qo‘y-echki, sog‘ishga biyalar, arava va boshqa zarur anjomlar ajratishlari lozim edi. Shuningdek, shahar va qishloqlarda joylashgan harbiy guruhlarni kiyim- kechak va oziq-ovqat bilan ta’minlash ham oddiy aholi zimmasida edi. Hunarmandlar ayniqsa qattiq nazorat ostiga olingan bo‘lib, ular yuqorida eslatilgan 10 ‘‘Yusun’’larda barcha dinlarga erkinlik berish, dindorlarni va ruhoniylarni soliqlardan ozod qilish, urush vaqtlarida ayollar gunohidan kechish, imtiyozlar, ov qilish tartiblari ham o‘rin olgan 8 . Unda davlat huquqi, harbiy qurilish, davlat boshqaruvi, beklar, no‘yonlar va amaldorlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatga oid qoidalar, jinoyat, fuqarolik, sud yuritish, jazo va piling turlariga oid qoidalar metall taxtalarga o‘yilib yozilgan. Shulardan 33 parchasi Chingizxonning davlat, harbiy va jinoyat huquqi bo‘yicha: 27 nutqi biliklar tarzida qolgan. Jazo berishda, agar mo‘g‘ul-tatar urug‘idan bo‘lgan kishi yaso qoidasini 1 marta buzsa, unga ijtimoiy jazo - so‘z bilan tanbeh berish; 2- marta buzsa, bilikka asosan jazoga tortish, 3-marotaba esa uzoq Boljin Suljurga surgun qilish qo‘llanilgan. Shundan keyin ham buzsa, oyog‘iga kunda urib qorong‘i qamoqxonaga tashlangan. Agar qarz olgan kishi o‘z vaqtida qarzini qaytarmasa, qaytarishni imkoniyati bo‘lmasa, bolalari qarzdor holatiga tushgan. Jazo ijtimoiy va milliy tengsizlikka asoslangan: bir begunoh mo‘g‘ulning o‘limi uchun xun bahosi 40 tangaga (kumushga) teng bo‘lsa, xitoylikning o‘limi uchun bir eshakning bahosi belgilangan. Ayg‘oqchilik, aldamchilik, soxta guvohlik, tabiatni ifloslantirgani uchun, poraxo‘rlik, fohishaJik uchun ham o‘lim jazosi nazarda tutilgan. Mol-mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlardan o‘g‘rilik uchun o‘g‘irlangan narsaning 3-9 baravarigacha jarima to‘latilgan, to‘lay olmasa, 7 tadan 700 tagacha qamchi urish bilan jazolangan. Katta miqdordagi o‘g‘rilik uchun esa - o‘lim jazosi berilgan. Yorg‘u va yaso qoidalariga uluslarning xonlari qattiq amal qilishlari lozim bo‘lgan. Sud ishlari markazda bevosita xon noibining huzurida uning nazorati ostida olib borilgan. Mo‘g‘ullarga taalluqli ishlarda sud yuritish yasoga asoslangan edi. Diniy ishlar shariat huquqi asosida yorg‘uchilar (sudyalar) tomonidan hal etilgan. Sudyalar - yorg‘uchilar obro‘li, e’tiborli kishilardan tayinlangan. Sud funksiyasi kundalik ish bo‘lgan. 8 Tarix shohidligi va saboqlari. chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O`zbekiston milliy boyliklarining o`zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, ma’sul muharrir: D.A. Alimova. – T.; Sharq, 2001. B.158 15 Amudaryo shimoli, buxoroning shar-qiy tomonlarida, barloslar Qashqadaryo vohasida, orlotlar Afg‘oniston shimolida joylashganlar. Keyinchalik Mahmud yalavoch ham o‘z siyosati borasida shu qabilalarga suyanib ish ko‘rar edi. Mo‘g‘ullar ko‘chmanchi xalq bo‘lgani uchun boshqaruv tizimini yaxshi tushun- mas edilar. Chingizxon tiriklik vaqtidayoq xorazmlik taniqli savdogar, mo‘g‘ullar xizmatida anchadan beri faoliyat ko‘rsatayotgan Mahmud yalavochni Movarounnahr noibi е tib tayinlashini bildirgan edi va u tez orada Movarounnahr noibi е tib tayinlanadi. Uning qarorgohi esa Xo‘jand shahrida joylashdi. Shubhasiz, Mahmud yalavoch yirik va boy savdogar bo‘lib, manbalarning xabariga ko‘ra uning boyligi shuncha-lik ko‘p bo‘lganki, hatto u butun Movarounnahrdan olinadigan soliqni oldindan to‘lashi ham mumkin edi. Uning ixtiyorida mo‘g‘ullarning tayanchi bo‘lgan soliq yig‘uvchi mo‘g‘ul bosqoqlari, mahalliy hokim lar, dorug‘alar-harbiy ma’murlar hamda bir muncha mo‘g‘ul harbiy otryadlari bor edi. Mahmud yalavochga soliqlar tushumini muntazam nazorat е tish, o‘lkada mo‘g‘ullarga qarshi g‘alayon bo‘lishini oldini olish ma’suli-yati yuklatilgan edi. Ko‘pchilik aslzoda zodagonlar, savdogarlar, qis-man ulamolar ham o‘z jonlari va qolgan mol-mulklarini saqlab qolish borasida xiyonatkorona tarzda bosqinchilar xizmatiga o‘ta boshladi-lar. O‘z navbatida o‘lkada o‘zlarining tayanch vositasi bo‘lishlariga harakat qilgan mo‘g‘ullar ham bu toifadagi kishilarni qo‘llab-quvvat-lay boshladilar. Mo‘g‘ul xonlari (viloyat hokimlari xon, oliy hukmdor esa qoon yoki xoqon deb yuritilgan) va mahalliy zodagon, yer egala-rining zulmi natijasida mehnatkash xalq endilikda ikki tomonlama е zila boshlandi. O‘lponu – soliqlarning miqdori tobora oshib bordi, undan tashqari esa aholidan yig‘ib olinadigan turli to‘lov-u yig‘imlar, jarimalarning soni haddan tashqari oshib keta boshladi. Yangi yer solig‘ining nomi – ‘‘kalon’’ deyilib, u hosilning o‘ndan bir miqdorida olingan. 1235-yilgi qurultoydan so‘ng esa chorva mol boshidan olin-adigan yalpi soliq – ‘‘qopchur’’ ta’sis etilgan. Unga ko‘ra 100 tadan bir miqdorda chorva soliqqa to‘lanar edi. (bu soliq asosan mo‘g‘ul-lar turmush tarzi xususiyatini hisobga 18 Mavzuning dolzarbligi: Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish davri jahon tarixida chuqur iz qoldirgani va O‘zbekiston davlatchiligi va tarixida katta o‘rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo‘q. Bu davrdagi Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bugungi kunda zamonaviy yangi texnologik metod va usullar orqali ilmiy tadqiq qilish kerak bo‘lgan mavzulardan biridir. Bu mavzu O‘zbekiston davlatchiligi tarixi va madaniy-siyosiy hayotida muhim burilish nuqtasi bo‘lganligi tufayli yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi o‘rta asrlar davrida mustamlakachilik siyosatining kuchayishi natijasida Mo‘g`ullar davlatining paydo bo‘lishi va uning bo‘linishi natijasida Chig`atoy ulusining paydo bo‘lishi, undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga doir ma`lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o‘rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish; mavzuga oid mavjud ma`lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish; Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti siyosiy voqealarni O‘zbekiston davlatchiligi tarixiga o‘rganib tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifasi: Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti siyosiy voqealarni O‘zbekiston davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tarixining o‘rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va ularning o‘rta asrlar tarixi va rolini o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish; - Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid to‘plangan ma’lumotlarni O‘zbekiston davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish; - Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; 4 2-Ilova 31 1-Ilova 30 MUNDARIJA KIRISH……………………………...……………………………….……….........2 I BOB. CHIG`ATOY ULUSINING TASHKIL TOPISHI…………………......7 II BOB. CHIG`ATOY ULUSIDA HOKIMIYAT VA BOSHQARUVNING AMALGA OSHIRILISHI………………………………………………………13 III BOB. CHIG`ATOY ULUSIDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT………17 XULOSA………………………………………...…………. …………………....27 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................29 ILOVALAR………………………………………..……………………………..30 1 Xabash Amid singari mo‘g‘ul hukmdorlari bilan yaqindan hamkoriik qilgan mahalliy amaldorlar ismlarini keltirib o‘tish joiz. Shu boisdan ham, Chig‘atoy ulusi hukmdori Chig‘atoy (1224-1242) davrida Movarounnahmi boshqarish mahalliy yirik savdogar, diplomat, Sotqinlik evaziga mo‘g‘ullarning ishonchini qozongan Mahmud Yalavochga berilgani tasodifiy emas. U xoqon nomidan raiyatni boshqaradi. Uning qarorgohi (poytaxti) Xo‘jand edi. Harbiy hokimiyat , aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari doruxachi va tamg‘ach deb ataluvchi mo‘g‘ul amaldor l ari qo‘lida bo‘ladi. Mo‘g‘ul bosqoqlari ixtiyoridagi ko‘p sonli jangchilar Mahmud izmiga bo‘ysundirilgan. Aholidan markaziy hokimiyat xazinasi uchun ko‘plab soliqlar undirilgan. Bundan tashqari, aholi turli-tuman to‘lovlar berishga majbur etilgan. Masalan, aholi savdo yo‘llaridagi bekatlar (yomlar) uchun go‘sht, un, guruch, ot- ulov berishga ham majbur etilgan. Bosib olingan mamlakat hunarmandlari ‘‘din tugun’’, deb atalgan maxsus o‘lpon to‘lab turganlar. Mo‘g‘ullarning Movarounnahr hududini bosib olib, ship-shiydam etib, talon-taroj qilishi , so‘ngra mahalliy aholini haddan ziyod soliq, o‘lpon va to‘lovlar yo‘li bilan zulm-asoratga duchor yetishi, pirovard oqibatda xalqning ko‘tarilishiga, o‘z erki, mustaqilligi uchun qalqishiga sabab bo‘ladi. 1238-yilda Buxoro yaqinidagi Torob qishlog‘ida boshlangan oddiy g‘alvir yasovchi hunarmand Mahmud Torobiy boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni shu tariqa yuz bergan edi. Kelgindi mo‘g‘ul zodagonlarining mahalliy yiiqori tabaqa vakillari bilan til biriktirib, bechorahol xalqni talab , boylik orttira-yotganligi, shohona aysh u ishrat qurayotganligi, oddiy fuqaroning turmushi tobora nochorlashib borayotganligi Mahmud va uning maslakdoshlarini g‘azabga keltiradi va qo‘lga qurol olib, mo‘g‘ullar zulmini ag‘darib tashlash uchun kurashga undaydi. Uning tevaragiga ming-minglab alamzada oddiy mehnat kishilari to‘planadi. Buxoro atrofidagi qishloqlar aholisi bilan ko‘payib borgan qo‘zg‘olonchilar Buxoroga kelib , mo‘g‘ul amaldorlarini, shuningdek, mahalliy zodagonlar, sadrlarni yengib , shaharni egallaydilar. Buxoro sadrlari Mahmud Torobiy hokimiyatini tan olib, uni xalifa deb e’lon qilishga majbur bo‘ladilar. 3 Tarmashirin siyosatidan norozi bo‘lgan ko‘chmanchi mo‘g‘ul zodagon-lari isyon ko‘tarib, 1334-yilda uni o‘ldirishdi. Tarmashirindan so‘ng hokimiyat tepasida bo‘lgan Changshi (1334), bo‘zan (1334-1338), Е son Temur (1338-1342), Muhammad (1342-1343)lar davrida Mo-varounnahrning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotida sezilarli o‘zgar-ishlar bo‘lgani yo‘q. Aksincha, mahalliy qabilalar hokimiyati, urug‘ boshliqlarining ta’siri bu paytga kelib yanada kuchayib, Chig‘atoy ulu-si hokimiyati qudrati pasaya boshlaydi 14 . XIV asrning 40-yillariga kelib, Yettisuvda Dug‘lot amirligining yu-zaga kelishi, amalda Chig‘atoy ulusining tarqab ketishidan, o‘rniga Mo-varounnahr amirligi yuzaga kelganligidan dalolat berar edi. Chig‘atoy xonlarining so‘nggi vakillaridan biri Qozonxon (1343-1346) markaziy xon hokimiyati kuch-qudrati ta’sirini ko‘tarib, ichki siyosatda Kebek-xon-Tarmashirin yo‘lini tutishga harakat qildi. U ko‘chmanchi harbiylarga qarshi kurash olib borib, Qashqadaryo vohasida hatto ularga qarshi tayanch markazi е tib Zanjirsaroy qal’asini ham barpo etgan edi. Qozag‘on boshchiligidagi bir guruh talonchilik siyosati tarafdorlari 1346-yili fitna natijasida Qozonxonni o‘ldirishga muvaffaq bo‘lishdi. Qozag‘on amir unvonini olib, davlat boshqaruvini o‘z qo‘liga oldi. Movarounnahr Qozag‘on davridayoq bir necha yarim mustaqil qism-larga bo‘lib ketgan edi. Mamlakatda siyosiy tarqoqlik avj olib, o‘zaro nizolar yanada kuchaygan edi. Kesh (Shahrisabz) atrofidagi yerlar Hoji barlos boshchiligidagi barlos urug‘iga, Xo‘jand boyazid Jaloyiriy-ga qaram bo‘lib qoldi, Balx va uning atrofidagi yerlar Qozag‘onning nevarasi amir Husaynga tobe bo‘ldi, Shiburg‘on esa Muhammadxo‘ja Apverdi qo‘liga o‘tib ketdi. bundan tashqari buxoroda diniy ula-molardan iborat-sadrlar, Xuttalonda mahalliy hokimlardan bo‘lmish Kayxusrav, Termizda-sayidlar, badaxshonda o‘zboshimcha mahalliy shohlar hokimiyatni qo‘lga olishdi XULOSA Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid davri O‘zbekiston tarixida chuqur iz qoldirgani va O‘zbekiston davlatchiligida katta o‘rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo‘q. Bu davrdagi 14 Sagdullayev A.S. Qadimgi O`rta Osiyo tarixi. T., 2004. B.78 26 turli yorliq va payzalar bera boshladilar. Payza qimmatba-ho metall (oltin, kumush) yoki jez, yog‘och taxtalardan ishlangan bo‘lib unga no‘yonning muhri qo‘yilar edi. bunday payzaga ega bo‘lgan kishi-lar shu jumladan elchilar, soliq yig‘uvchilar va boshqa shaxslar aholi-dan turli yig‘im, to‘lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Ko‘plab beriladigan payza egalari aholidan tekinga ot-ulov, yem-xashak, yotar-joy, oziq-ovqat talab qilishga ham haqli edi. Savdo yo‘llarida joylash-gan bekatlar ‘‘yom’’ (jom) deyilib, ularning xizmati va harajati mahalliy aholi bo‘ynida edi. bu bekatlar bo‘ylab davlat ishlari bo‘yicha ko‘plab elchi, chopar, vakil va boshqalar o‘tib, xalq ularga tekinga xizmat qilib, yana ularni ta’minlab turishi ham lozim edi. 1235-yildan boshlab xo-qon farmoniga ko‘ra har bir yomning aloqa xizmati va harakati ikkita tuman aholisiga yuklatildi. ‘‘Yomlar bo‘yidagi aholida toqat va majol ham qolmagan edi’’, – deb yozgan edi tarixchi Rashididdin. Mahalliy aholi-hunarmand, dehqon, chorvador, kim bo‘lishidan qat’i nazar, umumhashar ishlarida qatnashishi va tekinga ishlab beri-shi shart edi. Mo‘g‘ullarning ichki xo‘jalik hayot, savdo-sotiq sohasini bir oz jonlantirish borasidagi chiqargan past qiymatli tangalari aho-li ichida o‘z o‘rnini topmadi. Aksincha, zo‘rlik – po‘pisaga qaramay, 1232-yildan boshlab Samarqandda pul muomalasi barham topdi, sav-do-sotiq ayriboshlov darajasiga tushib qoldi. Farg‘ona, Shosh, Termiz va boshqa viloyatlarda mo‘g‘ul istilosidan so‘ng pul zarb е tish o‘z-o‘zidan tugagan edi. natijada, tez orada butun Movarounnahrda pul muomalasi butkul izdan chiqdi 11 . Mislsiz jabr-zulm, aholining xo‘rlik va qashshoqlik domiga tashla-nishi, soliqlarning haddan ziyod o‘sishi, mehnatkash aholining tinka-madorini quritib yubordi. Aholi ichida mo‘g‘ullarning zo‘ravonligi va istibdodiga qarshi norozilik harakati tobora kuchayib, bu norozilik ayniqsa, 1238-yilgi Mahmud Tarobiy qo‘zg‘olonida o‘z aksini namoyon qildi. bu ozodlik qo‘zg‘oloni 1238-yil buxorodan uch farsah (taxminan 18-21 km) uzoqlikdagi Tarob qishlog‘ida boshlandi. bu qo‘zg‘olonda mo‘g‘ullar va mahalliy zodagonlar zulmidan ahvoli og‘irlashgan hunar-mand, dehqon va kambag‘al aholi ayniqsa faol qatnashadi. 11 Sagdullayev va boshqalar. O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat t araqqiyoti. T., 2000. B.221 20 Mo‘g‘ullar asos solgan davlat yarim ko‘chmanchi tipidagi, asosan harbiy tartiblarga muvofiq kelgan davlat boshqaruviga ega siyosiy tashkilot edi. Chingizxon va uning avlodlari xon unvoni sohiblari edilar. Ularning qo‘li ostidagi boshqaruv tizimida turli unvon, martaba va mansab egalari bo‘lgan. Bunday amallarning aksariyati harbiy tartiblarga mos tushardi. Yirik harbiy bo‘linma boshida no‘yonlar, bahodirlar va merganlar turgan. O‘n ming askardan iborat tumanga xonning farzandlari ham boshchilik qilishgan. Xonning. shaxsiy soqchilik bo‘linmasi - keshik ham bo‘lgan. Favqulodda holatlarda mazkur bo‘linmaning harakati qo‘l kelgan 7 . Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lingan va har bir bo‘g‘inda harbiy boshliqlar: mingboshi, yuzboshi va o‘nboshilar turgan. Tartib- intizom borasida so‘z yuritmoqchi bo‘lsak, bunda mo‘g‘ullarning qo‘shini eng intizomli va o‘z boshliqlarining so‘zini ikki qilmaydigan keskin, o‘z zamonasining haqiqatan ham qat'iy jangovar armiyasi sanalardi. Jangchilar esa botir, qo‘rqmas va chaqqon bo‘lgan. Chig‘atoy ulusi davrida Movarounnahrni boshqarish ishlari mahalliy hukmdorlarga topshirilgan edi. Movarounnahrning boshqaruvchisi yirik savdogar va Mahmud Yalavoch bo‘lgan. U Xo‘janddan turib o‘z qo‘li ostidagi mo‘g‘ul harbiy bo‘linmalari yordamida davlatni boshqargan, soliqlami yiqqan. Buxoroda esa mahalliy zodagonlar va ruhoniy rahbarlar mamlakatda boshqaruvni o‘z qo‘llariga olgan edilar. Bular mahalliy amirlar va sadrlar hisoblangan. Mahalliy boy-zodagonlar qatlamiga tayangan holda mo‘g‘ul xonlan O‘rta Osiyodagi viloyat va hududlarni idora qilganlar. Lshonchli kishilarga maxsus hujjat — payzalar berganlar. Alohida yorliqlarga ko‘ra mahalliy aholi amaldorlar, savdogarlar, ruhoniylar, xon xonadoni vakillariga o‘sha yerlardan o‘tib qolsa, turar joy berganlar hamda ularni oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta’minlaganlar. Bu davrda huquqdagi asosiy o‘zgarishlar Chingizxon tomonidan mo‘g‘ul- tatarlar odat huquqlarining yozma nusxasi - Yaso qonunlarining qabul qilinishi bilan yuz bergan edi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, Chingizxonning ‘‘Yaso 7 Sagdullayev A.S. Qadimgi O`rta Osiyo tarixi. T., 2004. B.78 13 1000 nafar dovyurak jangchilardan iborat shaxsiy drujina tuzdi. Keyinroq shaxsiy drujina tarkibi 10 ming nafarga yetkazildi 3 . Chingizxon o‘z markaziy hokimiyatini mustahkamlab olishga erishgach, kuchli, har tomonlama harbiy tayyorgarlik ko‘rgan jangovar armiya tuzib, qo‘shni davlatlarni. birin-ketin istilo etishga kirishadi. 1206-1211-yillar davomida Sibir va Sharqiy Turkiston xalqlari (buryat, yoqut, oyrat, qirg‘izlar) bo‘ysundiriladi. Mo‘g‘ul sarkardasi Xubilay Yettisuvning shimoliy hududlarini zabt etadi. 1211- yilda uyg‘urlar yeri istilo etilgach, Chingizxon Xitoy hududlarini bosib olishga kirishadi. 1215-yilda Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg‘ol qilinadi. 1217-yilga kelib, Xuanxe daryosining shimolidagi barcha yerlar mo‘g‘ullar qo‘l ostiga o‘tadi. 1218- yilga kelib esa Yettisuv hududining qolgan qismi ham mo‘g‘ullarga tobe bo‘ladi. Mo‘g‘ul hukmdori Xorazmshoh bilan bo‘lgan o‘z diplomatik aloqasida shu qadar ustakorlik yo‘lini tutdiki, bunda uning tomonidan yuborilgan elchilik missiyasi faqat yaxshi qo‘shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini yaxshilash, mustahkamlashga qaratilgan nomayu samimiy tilaklarni Xorazm hukmdoriga yetkazib turdi. Amalda esa o‘z bosqinini qanday yo‘llar bilan amalga oshirish choralarini ko‘rib bordi, bunga sababu bahonalar izladi. Nihoyat, 1218-yil kuzida Chingizxon jo‘natgan, tarkibi musulmon savdogarlaridan iborat 450 kishilik boy savdo karvonining O‘trorda Xorazmshoh ishorasi bilan talanishi va yo‘q qilinishi mo‘g‘ullar uchun shunday muhim ashyoi dalil bo‘ldiki, bu hoi ikki o‘rtada yuz berishi muqarrar bo‘lgan katta urushga sabab bo‘ldi. Mo‘g‘ul hukmdori Chingizxon o‘zining ko‘p sonli qo‘shini (ba’zi manbalarda ta’kidlanishicha, uning tasarrufida 600 minglik jangovar armiya to‘plangan edi) bilan Movarounnahr sarhadlariga istilochilik yurishlarini boshlaydi 4 . O‘zini ‘‘Iskandari soniy’’ (Ikkinchi Iskandar) deb atagan Muhammad Xorazmshoh mo‘g‘ullar hujumi boshlanishi bilanoq butunlay vahimaga tushib, 3 http://www.ziyonet.uz. 4 http://www.history.kemsu.ru 8 to‘lasa, Xurosonda badavlat kishi 7 dinor, kambag‘al esa 1 dinor to‘lar edi va hokazo. Munqaxon soliq va hashar ishlarini tartibga solish borasida maxsus farmon-yorliq chiqardi. Unga ko‘ra Chingizxon o‘limidan so‘ng berilgan payza va yorliqlar bekor etildi, yomlar bo‘ylab aloqa vositasi uchun ajratiladigan otlar soni belgila-nib, aholidan ortiqcha ot-ulov talab е tish, yomlar uchun belgilangan otlarda shaxsiy maqsadda foydalanish taqiqlab qo‘yildi. Munqaxo-ning qonunlashtirib qo‘ygan chora-tadbirlari aholini behisob soliq va yig‘inlardan ozod е tib, ularning tinchlik-osoyishtaligini bir muncha ta’minladi, shahar hayotining, ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga qisman imkon yaratib berdi. bu islohotlar natijasida mamlakatning ayniqsa shimoliy-sharqiy hududlari, jumladan Farg‘ona vodiysida xo‘jalik, iqtisodiy hayotda jonlanish sodir bo‘la boshlaydi 13 . Ayniqsa, xo‘jalik-iqtisodiy hayotni bir me’yorga tushirish, savdo va pul muomalasini izga solishda Chig‘atoy ulusi noibi Mas’udbekning xizmati va islohotlari katta o‘rin tutgan. Mas’udbekning mo‘g‘ul qoon-lariga shaxsan yaqinligi ham uning islohotlar o‘tkazilishga imkon ham bergan edi. 1271-yili mo‘g‘ullarning madaniy, o‘troq hayot taraf-dorlari madadi hamda Talas qurultoyi (1269) qarorlariga tayanib, Mas’udbek yangi pul (moliyaviy) islohoti o‘tkazishga kirishdi. Unga ko‘ra har qanday shaxs o‘ziga kerakli tangalarni zarbxonalarga olib borib, uni xohlagan tarzda, lekin bir xil hajm, qiymat, vaznda zarb е ti-shi mumkin edi. Avval boshda qiyinchilik bilan kechgan bu jarayon XIII asrning 80-yillariga kelgandagina faollasha bordi. Tez orada 16 ta yirik shahar va viloyatlarda bir xil vazn va yuqori qiymatga ega sof kumush tangalar zarb etilib, muomalaga kiritildi. Garchi atrofdagi is-lohotlarga qarshi mo‘g‘ul harbiylari Erondan, Yettisuvdan Movaroun-nahrga vayronagarchilik keltirib chiqaruvchi kurashlarni amalga os- hirib tursalarda, lekin islohotlar borishiga to‘sqinlik qila olmadilar. Mas’udbek 1273-1276-yillari qayta talangan buxoroning tiklanishi-ga o‘zi bosh qosh bo‘ldi. 1282-1283-yillarda buxorodagi zarbxonalar to‘laqonli ishlashga kirishdi. Savdo- iqtisodiy munosabatlar rivojlanib borayotgan Farg‘ona vodiysida esa Chig‘atoy xoni Duvaxon (1291-1306) davrida qadimgi manzilgoh o‘rnida Andijon shahriga 13 Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. B.245 24 Mo‘g‘ul hukmdorlari va mulkdorlari o‘rtasida bosib olingan yerlarga nisbatan ikki xil qarash mavjud edi. Ba’zilari mahalliy zodagonlar, savdogarlar bilan yaqinlashish, hunarmandchilik, dehqonchilikni rivojlantirish, Islom dinini qabul qilish tarafdori edi. Boshqalari esa o‘troqlik va shahar hayotiga qarshi bo‘lib, shaharlarni buzib tashlash, bog‘ va ekinzorlarni o‘tloqlarga aylantirishni istardilar. Asta-sekin Chig‘atoy ulusining bir qator xonlari o‘z urug‘-qabilalari bilan Movarounnahrga ko‘chib kelib, mahalliy aholi bilan qo‘shilib, o‘troqlashib bordilar. Yettisuvda yashayotgan mo‘g‘ullar Movarounnahrga ko‘chib kelganlarni “qoraunas” (duragay), Movarounnahrda yashayotgan mo‘g‘ullar esa ularni “jete” (qaroqchi, talonchi) deb atay boshladilar. Bu amalda bir-birini haqorat qilish edi. Ular o‘rtasida ziddiyat, nafrat kuchayib bordi. Oqibatda Chig‘atoy ulusi XIV asrning 40-yillarida ikkiga bo‘linib ketdi. Chig‘atoy ulusining Sharqiy Turkiston va Yettisuv qismi Mo‘g‘uliston deb atala boshlandi. 1348-yilda Chig‘atoy naslidan bo‘lgan Tug‘luq Temur Mo‘g‘uliston xoni etib ko‘tarildi. Ulusning g‘arbiy qismi – Movarounnahr mustaqil idora qilinadigan bo‘ldi. III BOB. CHIG`ATOY ULUSIDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT Mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng Movarounnahr, Xorazm, Xurosonning gullab- 16 - mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi siyosiy faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; - manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; - Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ning O‘zbek xalqlarining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish. Tadqiqot obyekti : Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ning o‘rganilishi haqida to‘liqroq ma`lumotlar yig`ish va ushbu davlatning ijtimoiy hamda madaniy hayotini o‘rganish orqali ularning O‘zbekiston davlatchiligi tarixdagi ro‘lini kengroq hamda batafsilroq yoritish va o‘rganish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko‘p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib borilayapti. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa hali hanuz davom yetmoqda. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e`tibor berilayapti. Natijada esa Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida ma`lumotlar bazasi oshdi. Xususan В . B.Eshov. “O zbekiston davlatchiligi va Boshqaruviʼ tarixi. va А . Б . Murtazayeva R.H. ‘‘O‘zbekiston tarixi’’. asarlari va bir qator tarixiy arxivlarida hamda Ingliz, yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali bu mavzu yaxshi o‘rganilgan. 5 Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi jahon tarixining o‘rta asrlar davrida, XIII asr boshlari va XIV asr oxiri Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish va undagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti va uning O‘zbekiston davlatchilgi tarixidagi o‘rnini o‘rganib tahlil qilishdan iborat. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 3 bob , xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat i va ilovalar bilan 31 varaqdan iborat. 6 qonunlari’’ islom huquqini tugatmadi. Movarounnahr aholisi juda ko‘p va asosiy ijtimoiy-huquqiy munosabat-larda islom huquqiga asoslanganlar. Mo‘g‘ullar islomni qabul qilgandan keyin esa islom huquqining ta’sir doirasi yanada kengaygan. Temuchin o‘zidan oldin o‘tgan Qoraxoniylar xonining buyuk xon yoki xonlar xoniga teng kelgani uchun ham barcha mo‘g‘ullar bajarishi shart bo‘lgan ‘‘Yaso qonunlarini’’ e’lon qilgan. ‘‘Shaboshou’’ yoki ‘‘Yaso qonunlari’’ deb ataluvchi bu to‘plamga barcha sultonlar va xonlar bo‘ysunishi shart bo‘lgan. Qurultoylarda bu qonunlar o‘qib turilgan. Chingizxon ‘‘yaso’’ga amal qilish ustidan nazorat qilishni katta o‘g‘li Chig‘atoyga topshirgan. Bu qonunlar Turkistonda mo‘g‘ullar hukmronligi tugatilgandan so‘ng ham qisman ta’sir etib turgan. 1206-yilda Qurultoyda qabul qilingan ‘‘Chingizxon yusunlari’’ yoki ‘‘Yaso qonunlari’’ nomi bilan ataluvchi mazkur to‘plam 33 qismdan iborat bo‘lib, O‘zbekiston hududida ham amal qilgan. Unda jinoyat va jazo, harbiy qismlarni boshqarish va ularda qat'iy tartib-intizomni joriy qilish, oila va nikoh, mulk masalalariga bag‘ishlangan me’yorlar belgilangan. Yusunlarga binoan suv va olovni haqoratlash, sutni yerga to‘kish, asirdagilarga yordam ko‘rsatish, qulni egasiga qaytarmaslik, qo‘riqlash uchun topshirilgan makonni qarovsiz qoldirish, yolg‘on gapirish va guvohlik berish, xoinlik, harbiy intizomni buzish kabilar og‘ir jinoyat hisoblangan. Bunday xatti- harakatlar uchun o‘lim jazosi belgilangan. Mol o‘g‘rilari molni to‘qqiz barobar raiqdorda egasiga qaytarishi, agar mablag‘i bo‘lmasa, bolalarini qul sifatida berishi kerak edi. Agar bolalari ham bo‘lmasa, o‘lim jazosiga hukra etilardi. Chingizxon yusunlarida harbiy qo‘shinning tashkiliy ishlari va vazifalari, unga hukmronlik qilish, harbiy intizom, uni buzganlik uchun javobgarlik haqidagi qoidalar o‘rin olgan. O‘nta jangchi o‘n boshiga, yuzta jangchi yuzboshiga, o‘nta yuzboshi mingboshiga, o‘nta mingboshi tumanboshiga, bir necha tumanboshilar no‘yonga, ikki-uch no‘yon esa bosh qo‘mondonga bo‘ysungan. Barcha jangchilar bir-biriga kafil bo‘lib, bir jangchi yoki bir necha jangchining aybi uchun o‘nlik a’zolari javobgarlikka tortilgan, asosiy jazo - o‘lim jazosi hisoblangan. 14 dushmanga qanday zarba berishni ham, mamlakat mudofaasini tashkil etishni ham bilmay qoladi. 1219—1221-yillar oralig‘ida Movarounnahr va Xorazm hududlari mo‘g‘ullar asoratiga tushib qoldi. Mo‘g‘ullar saltanatining ulug‘ hukmdori Chingizxon vafotidan so‘ng uning vasiyatiga binoan itoatga keltirilgan ajnabiy hududlar o‘g‘illari — jo‘jixon, Chig‘atoy, O‘qtoy va To‘lixonlarga bo‘lib berilgan edi. Shu iumladan, Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkiston Chig‘atoy tasarrufiga 'berilganligidan bu hududlar Chig‘atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi. XIV asrning 40-yillariga kelib Chig‘atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv, Farg‘onaning sharqiy qismi, Sharqiy Turkistondan iborat Mo‘g‘ulistonga va G‘arbiy ulus - Movarounnahrga bo‘linib ketdi. Xorazmning sharqiy qismi ham G‘arbiy ulusga qaragan. 1340-1360-yillar fitna-fasod, o‘zaro feodal kurash va ulusda siyosiy tarqoqlikning kuchaygan davri bo‘ldi. XIV asrning 50-yillari oxirida Chig‘atoy ulusining har ikkala qismi mayda boshqaruv tizimlariga bo‘linib ketdi 5 . Movarounnahrda avj olib ketgan ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik, mo‘g‘ul va turk xonlari, amirlari o‘rtasidagi o‘zaro nizolar va besamar kurashlar o‘lka hayotiga chuqur salbiy ta’sir o‘tkazdi, uning uzil-kesil parchalanib ketish xavfini keltirib chiqardi. Bunday murakkab, keskin vaziyatda Movarounnahr yaxlitligini saqlash, mahalliy hukmdorlarning o‘zboshim-cha xatti-harakatlarini jilovlash, yurtni mo‘g‘ullar istibdodidan xalos qilish, uni mustaqil taraqqiyot yoiiga solib yuborishdan iborat birdan-bir tarixiy vazifa ko‘ndalang bo‘lib turardi. Uni muvaffaqiyatli uddalash ulug‘ bobomiz Amir Temurga nasib etdi. Mo‘g‘ul bosqini O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tuzumni o‘zgartira olmagan bo‘lsa-da, mamlakatdagi turli sinflar hayotida turlicha namoyon bo‘ldi. Ruhoniylar, savdogarlar va yirik yer egalari ko‘p o‘tmay mo‘g‘ul is.tilochilarining tayanchiga aylandilar. Muarrix Rashiduddinning ma’lumot berishicha, mo‘g‘ul xonlari va shahzodalari yirik yer egalari va savdogarlarga - mahalliy aholidan soliqlar yig‘ishlariga asoslanib, saxiylik bilan qimmatbaho 5 Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003. B.154 9 Mo‘g‘ullar soliq islohoti o‘tkazganlar. Unga ko‘ra, Ug‘adoyxon davrida dehqonlar (ekinchilar)dan hosilning 10 foizi, molchilardan molining 1 foizi bir yillik soliq sifatida olinishi belgilangan bo‘lsa, Munka (Munxa) xon soliqlarni pul bilan belgilab, har kishidan 11 dinorgacha soliq olishni joriy etgan. Kebekxon Chig‘atoy ulusida pul va ma’muriy-hududiy islohot o‘tkazadi. Uning pul islohotiga ko‘ra, yangi tangalar: katta va kichik |umush tangalar, dirham va dinorlar zarb qilingan. Ularga ‘‘Qutlug‘ bo‘lsin’’ degan turkiycha (chig‘atoy) so‘zlar uyg‘ur harflarida bitilgan edi. O‘tkazilgan ma’muriy islohot asosida esa mamlakatni ma’muriy-hududiy birliklar - tumanlarga bo‘lish yotadi. Bundan maqsad - davlatni markazlashtirish, feodal bekliklarning o‘zboshimchaliklariga chek qo‘yish bo‘lib, ular o‘rniga tumanlar tashkil qilindi. Endi turiian boshliqlari xonning amirlari sanalardi. Markaziy Osiyoda qullar mehnatining unumsizligi bois ularni ozod qilib, krepostnoy qaramlikka tashlash ham shu davrdan boshlangan bo‘lishi mumkin. Bu haqda 1326-yildagi vaqf yorlig‘i guvohlik beradi. II BOB. CHIG`ATOY ULUSIDA HOKIMIYAT VA BOSHQARUVNING AMALGA OSHIRILISHI 12 yashnagan dehqonchilik vohalari tamomila halokatga uchradi. Sharqda dong‘i ketgan qadimiy va obod shaharlar, jumladan Samarqand, buxoro, Urganch (Gurganj), Xo‘jand, Marv, Termiz, balx, nisho-pur va boshqa shaharlar xarobazorga aylantirildi. Marvdagi suv bilan shaharni ta’minlovchi-Sultonband, balxob daryosidagi bandi amir, Samarqand shahrini suv bilan ta’minlaydigan yagona to‘g‘onlarning hammasi Chingizxon buyrug‘iga ko‘ra buzib tashlandi. Jumladan balx va uning atroflari olti oy mobaynida suv ofatini boshdan kechirdi. Samarqandning asosiy aholisi, buxoroliklarning ko‘pchiligi, Urganch (Gurganj) va Marv kabi ulkan shaharlar ahlining barchasi ona shaharla-rini yo tark etdilar yoki qirib tashlandilar. Istilochilar ilk bora yuqori madaniyatli aholining ilm-fan, me’morchilik sohalaridagi yutuqlarini, yuksak darajadagi hunarmandchilik, tijorat, sug‘orma dehqonchilikni shu o‘lkaga kelib ko‘rdilar. Bosqindan so‘ng Sharqqa dong‘i ketgan zargarlik, qurol-aslaha ya-sash, nafis matolar to‘qish, naqshinkor nimchalar ishlab chiqarish va boshqalar barham topdi. Vohalarda suvsizlikdan yerlar qaqrab, deh-qonchilikka qiron keldi. bir necha asrlik tarixga ega bo‘lgan mashhur savdo yo‘llari izdan chiqdi. Ilm-fan, madaniyat namoyondalari xor-zor etildi, tirik qolgan aholi esa zulm va zo‘ravonlik, ochlik va qashshoq-likka mahkum etildi 9 . Chingizxon tiriklik vaqtidayoq o‘z o‘g‘illariga mulklarini ulus qilib bo‘lib berishni boshlagan edi. 1207-yildayoq katta o‘g‘il ilkiga Selenga daryosidan Irtishgacha bo‘lgan yerlar mulk е tib berilgan edi. Chingizxon o‘limidan oldin (1225-yil avgust) esa boshqa o‘g‘illariga ham turli zabt etilgan yerlarni ulus е tib bo‘lib berdi. Janubiy Sibirdan Xorazm va Dar-bandgacha bo‘lgan yerlar Jo‘chiga, Oltoy tog‘larining janubiy sarhadlari-dan to Amudaryo va Sindgacha bo‘lgan yerlar ikkinchi o‘g‘il Chig‘atoyga, Xitoy va Mo‘g‘uliston voris bo‘lmish uchinchi o‘g‘il O‘gedeyga, Eron va Xuroson Tuliga ulus tarzida bo‘lib berildi. Rashididdinning ma’lumotiga ko‘ra, Chingizxon vafotidan so‘ng Chi-g‘atoyga 4000 ta askar tekkan ekan. Ularning boshliqlari o‘z navbati-da barlos, jaloyir, qavchin va orlot qabilalaridan bo‘lgan. Ibn Arab-shohning yozishicha qavchinlar 9 Sagdullayev va boshqalar. O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat t araqqiyoti. T., 2000. B.221 17 Chig‘atoy ulusi davlatining tashkil topish i va Ushbu hududda olib borgan ijtimoiy- iqtisodiy siyosati bugungi kunda zamonaviy davlatchilik tarixida katta ahamiyat kasb etadigan mavzulardan biridir. 1224-yilda Chingizxon tomonidan Chig‘atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig‘atoy ulusi tashkil topdi. Chig‘atoyxonning ulusni boshqaradigan o‘rdasi Elsuvi (Ili) daryosi bo‘yida edi. Viloyatlar va hunarmandchilik shaharlarini boshqarishda Chig‘atoy o‘ziga bo‘ysundirilgan xalqlarning yuqori tabaqa vakillari xizmatidan foydalanadi. Movarounnahrni bevosita idora etish ishlari hali Movarounnahr zabt etilmasdan ilgari Chingizxon huzurida xizmat qilgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga beriladi. U Xo‘jand shahrini o‘ziga qarorgoh qilib oladi va shu yerda turib, Movarounnahrni idora qila boshlaydi. Harbiy hokimiyat, aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari dorug‘achi va tavg‘ach deb ataluvchi mo‘g‘ul amaldorlari qo‘lida bo‘lardi. Mo‘g‘ul bosqoqlari (mahalliy hokim) ixtiyoridagi ko‘p sonli askarlar Mahmud izmiga bo‘ysundirilgan edi. Mahmud Yalavoch shularga suyanib mo‘g‘ul xoqonlari talabini ijro qilar va o‘zining cheksiz hukmronligini amalga oshirar edi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida O‘rta Osiyoda yerga bo‘lgan egalikning mulki devon, mulki inju, mulki vaqf va mulk deb ataluvchi to‘rt xil shakli mavjud edi. Mulklarning kattagina qismi harbiy ma’murlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun hadya qilingan yerlar bo‘lib, ular suyurg‘ol yerlari deb yuritilardi. Bunday yerlarga ega bo‘lgan mulkdorlar – suyurg‘ol egalari barcha soliq va to‘lovlardan ozod etilardi. Suyurg‘ol yerlari avloddan avlodga meros tariqasida o‘tardi. Mo‘g‘ul hukmdorlari va mulkdorlari o‘rtasida bosib olingan yerlarga nisbatan ikki xil qarash mavjud edi. Ba’zilari mahalliy zodagonlar, savdogarlar bilan yaqinlashish, hunarmandchilik, dehqonchilikni rivojlantirish, Islom dinini qabul qilish tarafdori edi. Boshqalari esa o‘troqlik va shahar hayotiga qarshi bo‘lib, shaharlarni buzib tashlash, bog‘ va ekinzorlarni o‘tloqlarga aylantirishni istardilar. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak asta-sekin Chig‘atoy ulusining bir qator xonlari o‘z urug‘- qabilalari bilan Movarounnahrga ko‘chib kelib, mahalliy aholi bilan qo‘shilib, o‘troqlashib bordilar. Yettisuvda yashayotgan mo‘g‘ullar 27 Qo‘zg‘olon-ga esa asli Tarob qishlog‘idan bo‘lgan g‘alvir yasovchi hunarmand usta Mahmud Tarobiy boshchilik qiladi. Mahmud Tarobiy avval o‘z qishlog‘ida istilochilar zulmi, bedod-ligiga qarshi otashin chaqiriqlar bilan chiqadi. O‘z atrofiga yig‘ilgan qo‘zg‘olonchilarga murojaat е tib: ‘‘Ey haq toliblari, qachongacha ku-tamiz va intizorlik tortamiz. Ro‘yi zaminni tangridan qo‘rqmaydigan-lardan pok qilmoq lozim. Kimning qanday qurolga qurbi etsa, qilichmi, o‘q-yoymi, kaltakmi, qo‘lga olsin. Qo‘ldan kelgancha tangridan qo‘rq-maydiganlardan birontasini ham tirik qo‘ymaslik lozim’’, – degan so‘zlar bilan ozodlik kurashiga xalqni da’vat etadi. Shu paytda She-rozdan kelgan harbiy anjomlar ortilgan karvon qo‘zg‘olonchilarning qurollanishiga yordam beradi. Qo‘zg‘olon kuch-qudrati oshib borayot-ganligini, xalq qo‘zg‘olonchilar tarafiga o‘tib borayotganligini ko‘rgan mo‘g‘ul no‘yonlari Movarounnahr hokimi Mahmud yalavochdan yor- dam so‘rashga majbur bo‘ladilar. Mahmud Tarobiy o‘zining ko‘plab tarafdorlari bilan buxoro tomon yo‘l oladi. buxorolik aqoid (diniy ilm) olimi, mashhur shayx Shamsiddin Mah-bubiy ham qo‘liga qurol olib, o‘z safdoshlari bilan qo‘zg‘olonchilar safiga qo‘shiladi. Tarixchi Juvayniy Mahmud Tarobiy haqida shunday deb yozgan edi: ‘‘U akobir, boy-badavlat kishilarni haqorat qildi, sharmandasini chiqardi, o‘ldirtirdi, ularning bir qismi esa undan qochib qutuldi. U oddiy xalqqa va darbadarlarga aksincha iltifot va marhamat ko‘rsatdi’’. Darhaqiqat, Mahmud Tarobiy buxoro ahliga muruvvat namunalarini ko‘rsatdi. buxorodan qochgan mo‘g‘ul harbiylari va buxorolik zodagonlar Kar-managa kelib panoh topgan edilar. bu yerda ular ma’lum kuch to‘plab, Mahmud Tarobiy ustiga harbiy yurishni boshlaydilar. bundan xabar-dor bo‘lgan Mahmud Tarobiy dushmanga qarshi kurashish maqsadida shahar chetidan Karmana yo‘liga katta harbiy kuch bilan chiqadi. Ikki o‘rtadagi qattiq jangdan so‘ng istilochilar yengilib, orqaga chekindilar. Qo‘zg‘olonchilar mo‘g‘ullarni to Karmanagacha quvib bordilar. Ush-bu jangda mo‘g‘ullardan 10.000 kishi qirib tashlandi. Lekin, bu zafarli jangda qo‘zg‘olonchilar rahbarlari Mahmud Tarobiy va Shamsiddin Mahbubiylar halok 21 asos solindi. XIV asrning 1-yarmiga kelib, Chig‘atoy ulusida mo‘g‘ullarning o‘troqlashuv jarayoni kuchayib, mo‘g‘ul zodagonlarining katta qismi savdo doiralari bilan yaqinlashib, islom madaniyati ta’siriga berili-shi kuchayib bordi. Movarounnahr madaniy o‘lkasi bilan yaqin aloqa o‘rnatib, o‘troq hayot kechirishga intilgan Chig‘atoy xonlaridan biri Kebekxon (1309, 1318-1326) bo‘ldi. U butunlay Movarounnahrga ko‘chib kelib, o‘z qarorgohini nasaf shahri yonida barpo etdi. Keyin-chalik bu saroy o‘rnida yangi Qarshi shahri yuzaga keldi. Kebekxon davlatni idora е tish, uning ma’muriy tuzilishini qayta tashkil е tish, iqtisodiy hayotni tartibga solish maqsadida ikki xil: ma’muriy va moli-yaviy islohot o‘tkazdi. Ma’muriy islohotga ko‘ra mahalliy tuzilmalar tumanlarga, viloyatlarga aylantirildi. Mahalliy hokimlar-maliklar, sadrlarning o‘rinlari turkiy-mo‘g‘ul urug‘ boshliqlari qo‘liga o‘tdi. Noiblik esa merosiy bo‘lib qoldi. bu islohot davlatni birmuncha mus- tahkamlashda o‘zining ijobiy samarasini berdi. Mas’udbek davrida pul islohoti amalga oshirilgan bo‘lsa-da, Ke-bekxon uni takomillashtirmoqchi bo‘ldi. Jumladan u Xulaguiylar va Oltin O‘rda tangalari namunasida ikki xil pul: yirik kumush tanga ‘‘di-nor’’ va mayda kumush tanga ‘‘dirham’’ lar zarb ettiradi. Dinor (2 misqol, 8 gr. atroflarida) 6 ta dirhamdan iborat bo‘lib qol-di. Kebek nomidan tangalar asosan buxoro va Samarqandda zarb eti-lar edi. Shuningdek O‘tror zarbxonasi ham faol ishlay boshladi. Kebekxonning islohotlari anchadan beri o‘troq hayot, mahalliy aholi madaniyati bilan yaqinlashuviga qarshi bo‘lgan guruhlarning ham faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Kebekxoning ukasi Oloviddin Tarmashirin (1326-1334) akasining siyosatini davom ettirib, o‘troq hayot an’analarini qattiq turib himoya qiladi. XIV asr mashhur sayyo-hi Ibn battuta o‘zining ‘‘Sayohatnoma’’ asarida Tarmashirin faoliya-tiga ijobiy baho beradi. U islom dinini qabul qilib, Chig‘atoy ulusining rasmiy diniga aylantirdi. Obodonchilik va qurilish ishlariga hayrihoh bo‘ldi, savdo-sotiq va hunarmandchilik rivojiga o‘z hissasini qo‘shdi. 25 Movarounnahrga ko‘chib kelganlarni “qoraunas” (duragay), Movarounnahrda yashayotgan mo‘g‘ullar esa ularni “jete” (qaroqchi, talonchi) deb atay boshladilar. Bu amalda bir-birini haqorat qilish edi. Ular o‘rtasida ziddiyat, nafrat kuchayib bordi. Oqibatda Chig‘atoy ulusi XIV asrning 40-yillarida ikkiga bo‘linib ketdi. Chig‘atoy ulusining Sharqiy Turkiston va Yettisuv qismi Mo‘g‘uliston deb atala boshlandi. 1348-yilda Chig‘atoy naslidan bo‘lgan Tug‘luq Temur Mo‘g‘uliston xoni etib ko‘tarildi. Ulusning g‘arbiy qismi – Movarounnahr mustaqil idora qilinadigan bo‘ldi. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI Rahbariy adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. T., 1998. 2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. –Toshkent: O‘ zbekiston, 2017. – B. 12. 28 Umumiy va maxsus adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. B.245 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003. B.154 3. Ismoilova J. Farg`ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. B.54 4. Istoriya Uzbekistana. – T.; Fan, 2012. B.124 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. B.78 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat t araqqiyoti. T., 2000. B.221 7. Tarix shohidligi va saboqlari. chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, ma’sul muharrir: D.A. Alimova. – T.; Sharq, 2001. B.158 Internet resurslari. 1. http://www.eu.Spb.ru/history/index.htm. 2. http://www.ucr.edu/h-gig/horuslinks.html 3. http://www.ziyonet.uz. 4. http://www.history.kemsu.ru 5. http://www.kulichki.com 6. http://www.world.history.ru 7. www.history.ru ILOVALAR 29

Chig’atoy ulusining tashkil topishi va ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar

Купить