Daromad oshishiga ta’sir qiluvchi omillar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	175.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Daromad oshishiga ta’sir qiluvchi omillar

Sotib olish

Kirish
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan 2017-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
Harakatlar startegiyasi barcha sohalarni deyarli qamrab olgan bo‘lib, buning
natijasida ko‘pgina istiqbolli ishlar amalga oshirilmoqda.Jumladan 2018-yil ―Faol
tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash yili‖
Davlat dasturi loyihasi jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi. Dastur loyihasi
237 banddan iborat bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22-
dekabr kuni Oliy Majlisga taqdim etgan Murojatnomasida keltirilgan asosiy g‘oya
va takliflar hamda 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
Rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida
belgilangan asosiy vazifalardan kelib chiqqan holda ishlab chiqildi.Buning
natijasida xususiy sektorda mablag‘lardan samarali foydalanilmoqda.Tarmoqlarda
yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlash, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va
mehnat unumdorligini oshirishni ta‘minlashga bo‘lgan qiziqish va intilish ancha
kuchli bo‘lib, ishlab chiqarish tufayli imkon qadar ko‘p daromad olish kabi
pirovard moliyaviy natijalarga erishilayotganini ta‘kidlash joiz. Shuni yana alohida
ta‘kidlab o‘tish joizki, Bu Harakatlar strategiyasi bo‘yicha davlat dasturi loyihasi
jamoatchilik muhokamalari natijalari tahlili va kelib tushgan takliflar asosida
yanada takomillashtirildi. Bularning barchasi bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat
yuritayotgan xususiy korxonalarning asosiy maqsadidir.
Tadbirkorlik subyektlari bu kabi imkoniyatlardan unumli foydalanishi uchun
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan ularga zarur
qulayliklar yaratilmoqda. Jumladan, o‘zaro sifatli elektron axborot almashinuvini
joriy etish, davlat soliq xizmati organlari ishining samaradorligini oshirishga
qaratilgan o‘ttizga yaqin dastur amaliyotga tatbiq etila boshlandi hamda soliq
to‘lovchilarga o‘ndan ortiq interaktiv, ya’ni qog‘ozsiz, masofadan turib xizmatlar
ko‘rsatilayotir. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi
bo‘lgan xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlaydigan barqaror qonunchilik
bazasi yaratilganini qayd etish zarur. O‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish,
mamlakat iqtisodiyotini barqaror yuksaltirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi
daromadini oshirishning muhim omili bo‘lgan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bo‘yicha qulay ishbilarmonlik muhiti hamda
ishonchli huquqiy kafolatlar yaratildi. Ja m i ya t n i n g i qt i s od i y r i vo j l an i s hi j u da
se r q i r r a j ar a yo n bo 'l i b , u o' z i c hi ga iqtisodiy o'sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy
o'zgarishlar, aholi hayotining sifati va shart- sharoitlarining takomillashuvini
2

oladi. U hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo'yicha ro'y
bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o'z
ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat
o'zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi.Milliy iqtisodiyotda
iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo'lganligi sababli, uning
mezonlaridan biri bo'lgan iqtisodiy o'sish ko'proq t a hl i l q i l i na di . I qt i s od i y
o' si sh i qt i s od i y r i v oj l an i s hn i n g t ar ki bi y q i s m i bo 'l i b , o' z ifodasini real YalM
hajmining oshishi hamda aholi jon boshiga nisbatan ko'payishida topadi. Iqtisodiy
o‘sishga tarixiy jihatdan yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va bir tekis
bormaydi. Tarixda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashish, jiddiy pasayish
va hatto qisqarish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan
bo‘lsa, j a h o n v a m i l l i y i q t i s o d i y o t d a b a r q a r o r i q t i s o d i y o ‘ s i s h , i s h l a b
c h i q a r i s h n i n g h a r t o m o n l a m a t a r a q q i y o t m a n z a r a s i h o s i l b o M a d i . S h u
b i l a n b i r g a i q t i s o d i y o ' s i s h nafaqat miqdor, balki muayyan sifat
o'zgarishlari shaklida ham namoyon boMadi.Prezidentimiz I. Karimov
ta’kidlab o'tganlaridek: “ Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida gapirganda...
uning mezonlariga va eng avvalo, sifat ko'rsatkichlariga ko‘proq e'tibor qaratish
muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o‘sishlar iqtisodiyotimizda yuz berayotgan
tarkibiy o‘zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat
qilishi, x a l q i m i z n i n g h a y o t d a r a j a s i n i y u k s a l t i r i s h g a , b i r s o ‘ z b i l a n
a y t g a n d a , a m a l i y hayot i m i zni y a x s h i l a s h g a o l i b k e l i s h i l o z i m ” 1 .
S h u n d a y e k a n , iqtisodiyo‘sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining
mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga
3

1. Daromad tushunchasi va muhiyati
Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar
chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va
xizmatlarni sotishdan olingan mablag lar ularning pul tushumlari yoki pulʻ
daromadlari deyiladi.
Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu
tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va
tadbirkorlar xo jalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy ko rsatkichlaridan
ʻ ʻ
biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi bo lib, uning qonunqoidalariga binoan
ʻ
vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili
sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital
sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga
intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini ta minlaydi. Amaliyotda F. (F)
ʼ
daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3
omilga bog liq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni
ʻ
sotishdan kelgan pul tushumi ko payadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi;
ʻ
b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar
miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bog liq (D=QP); v)xarajatlar
ʻ
miqdori. Bozorda narxlar o zgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni
ʻ
ko paytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat
ʻ
unumdorligiga bog liq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish
ʻ
orqali F.ni ko paytiradi. Shu sababli F.ni ko p olish sharti — mehnat
ʻ ʻ
unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda
F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu,
tovarlarga talab hozir bo lib, ularning bozor narxi oshsa, o zo zidan va
ʻ ʻ ʻ
xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga ta siri shundan guvohlik
ʼ
beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. ko rish mumkin emas. Har
ʻ
qanday firma F.ni eng ko p olishga, ya ni uni maksimumlashtirishga intiladi, F.
ʻ ʼ
miqdoriga ta sir etuvchi omillarni ishga soladi.
ʼ
F.ning o z o lchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (G ") nisbiy
ʻ ʻ ʻ
ko rsatkich bo lib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. ko rilganini bildiradi va u
ʻ ʻ ʻ
orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.
4

F. ko rilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi.ʻ
F. ko rish tadbirkorlikning maqsadi bo lganidan har doim F. normasini oshirishga
ʻ ʻ
intilish saklanib qoladi.
F. massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik ko p
ʻ
bo lsa, F. shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori
ʻ
bo lsa,
ʻ
oz kapital bilan ham ko p F. olish mumkin, bordiyu F. normasi past bo lsa,
ʻ ʻ
kapitalni ko paytirib F.ni ko paytirish mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham
ʻ ʻ
F. normasi, ham kapital summasi katta bo lishi zarur. F. normasini pasayishi
ʻ
hisobidan F. massasi qisqargan chog da, bu yo qotishni bartaraf etish uchun
ʻ ʻ
investitsiyapar hisobidan kapital ko paytiriladi. Olingan F.ning bir qismi
ʻ
investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit
hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital ko payadi. Natijada F. normasi
ʻ
pasaygan chog da ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi
ʻ
pasayishiga nisbatan kapital tezroq ko paysa F. massasining ortishi yuz beradi.
ʻ
Qayerda hosil bo lishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va
ʻ
boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil bo lishiga qarab oddiy va ustama
ʻ
F.ga bo linadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida ko pchilik
ʻ ʻ
tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, ya ni
ʼ
tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qo lida to planishi yuzaga
ʻ ʻ
keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, ya ni narxlarga ta sir etish
ʼ ʼ
imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi.
F. nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat
bo ladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun
ʻ
mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga
teng bo lishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashg ul bo lish o rniga yollanib
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlash ma qul bo ladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar
ʼ ʻ
xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni
tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga o tgan
ʻ
taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan
daromad o rtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital
ʻ
egasiga tegadi. Omad F.si — bu F.ni bozor konyu yunkturasidagi juz iy
ʼ ʼ
o zgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar
ʻ
ko tarilganda omad F.si hosil bo ladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor.
ʻ ʻ
Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.
5

F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar to lanadi. Kapital qarzgaʻ
olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini to lashga ajratiladi. F.ning firmada
ʻ
qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma
aksiyadorlik jamiyati bo lsa, F.dan dividend to lanadi, xayrehson ishlariga pul
ʻ ʻ
ajratiladi. Barcha chegirilishdan so ng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib
ʻ
qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik ko p bo lsa, firmaning
ʻ ʻ
o z mablag i hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta bo ladi. Firmaning
ʻ ʻ ʻ
o zida qolgan
ʻ
foyda investitsiya orqali kapitallashadi, ya ni asosiy va aylanma kapitalga
ʼ
kelib qo shiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.
ʻ
F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. F.ga intilish
resurslarni kerakli sohalar o rtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab
ʻ
qisqargani uchun narx pasayib F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan
serfoyda sohalarga doimo ko chib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar
ʻ
yaratiladi, iktisodiyot o sadi. F.ning ko p bo lishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini
ʻ ʻ ʻ
va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.
Ahmadjon O lmasov.
ʻ
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o tadi:
ʻ
 birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning
yaratilish chog ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi
ʻ
qo shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq
ʻ
foyda shaklida namoyon bo lmaydi;
ʻ
 ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni
sotilgandan so ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko rinishida
ʻ ʻ
to liq namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga,
undagi qo shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko rinib turibdiki,
ʻ ʻ
foydaning haqiqiy manbai qo shimcha mahsulot yoki qo shimcha qiymatdir.
ʻ ʻ
Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab
chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko ra, ular
ʻ
tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo lgan taqdirda
ʻ foyda oladilar
Firma faoliyatining asosiy maqsadi –foyda olishdir.Foyda nima? Bu savolga turli
nazariyalar turlicha yondashadi. K. Marksning mehnat qiymati nazariyasiga ko‘ra,
6

foyda – bu qo‘shimcha qiymatning o‘zgartirilgan shakli (amalga oshirilgan
qo‘shimcha qiymat). Tovar qiymatining formulasi quyidagicha:
W = C + V + m , bu yerda
S – sarflangan doimiy kapital (saflangan ishlab chiqarish vositalari);
V – sarflangan o‘zgaruvchan kapital (ishchilarning ish haqiga sarflar);
m – qo‘shimcha qiymat, mahsulot sotilgandan keyin foydaga aylanadi.Agar
bozordagi narx tovar qiymatiga teng bo‘lsa, unda foyda yaratilgan qo‘shimcha
qiymatga teng bo‘ladi. Agar bozordagi narx tovar qiymatidan oshiq bo‘lsa, unda
foyda yaratilgan qo‘shimcha qiymatdan oshiq bo‘ladi. Agarda bozordagi narx
tovar
qiymatidan past darajada o‘rnatilgan bo‘lsa, unda tadbirkor yaratilgan qo‘shimcha
qiymatga nisbatan kamroq foyda oladi.Neoklassik nazariyaga ko‘ra foydaning bir
nechta ta’riflari bor. Foyda – bu kelajakdagi risk va noaniqlik uchun haq, foyda –
bu tadbirkorlik qobiliyatining haqi; foyda – bu ishlab chiqarish omili sifatida
kapital uchun daromad ; foyda – bu kelajakda kapitalni oshirish maqsadida hozirgi
vaqtda tadbirkorning keragidan kamroq iste’mol qilgani uchun olgan
mukofoti.Foyda taqsimlovchi, rag‘batlantiruvchi va axborot berish vazifalarini
bajaradi. Taqsimlovchi vazifa quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi: kapital baland
foyda normasiga ega bo‘lgan tarmoqlarga intiladi, shuningdek , moddiy, mehnat va
moliyaviy resurslarning ushbu sohalarga qayta taqsimlanishi yuz beradi.
Rag‘batlantiruvchi vazifa shunda ifodalanadiki, tadbirkorlar ko‘proq foyda olish
maqsadida fan- texnika taraqqiyotining yangi yutuqlarini joriy qilish, mehnat
unumdorligini oshirishga manfaatdorlar. Foyda tadbirkorlarga qaysi mahsulotni
ko‘proq ishlab chiqarib , qaysi mahsulotni esa qisqartirish yoki umuman ishlab
chiqarmaslik to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot berish vazifasining namoyon
bo‘lishi.Foydani hisoblash uchun pul tushumini aniqlashimiz lozim. Firmada tovar
va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar uning pul tushumi yoki yalpi
daromadi deyiladi. Yalpi daromad ( TR – total revenue ) quyidagicha aniqlanadi:
ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi uning narxiga ko‘paytmasiga teng:
TR = Q*P,
Q – ishlab chiqarish hajmi,
P – mahsulot narxi.
7

Bundan tashqari , o‘rtacha daromad va me’y oriy daromad ko‘rsatkichlari mavjud.
O‘rtacha daromad ( AR – average revenue) mahsulot bir birligiga to‘g‘ri keladigan
daromad miqdorini ifodalaydi:
AR = TR / Q
Me’yoriy daromad ( MR – marginal revenue) qo‘shimcha mahsulot birligini
sotish natijasida olingan qo‘shimcha daromad:
MR = ∆TR / ∆Q,
∆TR – umumiy daromad o‘zgarishi, ∆Q – mahsulot miqdorining o‘zgarishi.
Pul tushumidan ishlab chiqarish resurslarni sotib olishga yo‘naltirilgan mablag‘lar
ayirilgandan keyin qolgan qismi – foyda ( π – profit) muhim o‘rin tutadi.
π = TR – TC
Buxgalter va iqtisodchilar foyda tushunchasiga ikki xil
yondashadilar. Buxgalterlik foydasi sotilgan mahsulot uchun umumiy tushumdan
ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo‘li bilan
aniqlanadi. Iqtisodiy foyda esa umumiy tushumdan barcha (ichki va tashqi)
xarajatlarni ayirib tashlash bilan aniqlanadi. Bunda ichki xarajatlar har doim o‘z
ichiga normal foydani ham oladi. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi
umumiy va buxgalterlik xarajatlari hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir
orqali ko‘rish mumkin (1-rasm).
8

1-rasm . Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va buxgalterlik
foydasining farqlanishi.Ishlab chiqaruvchi nima uchun xarajatlarning turlarini
bilishi lozim?Qisqa muddatli davrda firmada mahsulot chiqarilmasa ham, doimiy
xarajatlar mavjud bo ‘ladi. Agar firma faoliyatidan ko‘radigan zarari doimiy
xarajatlar miqdoridan kamroq bo‘lsa, firma o‘z ishini davom ettirgani ma’qul. Aks
holda , ya’ni agar firma yopilsa, u ko‘proq zarar ko‘radi. Agar qisqa muddatli
davrda firma ko‘rgan zarari uning doimiy xarajatlaridan oshib ketsa, unda firma
yopilgani ma’qul.Me’yoriy xarajatlar grafigi o‘rta o‘zgaruvchan hamda o‘rta
umumiy xarajatlar egri chiziqlarini ularning minimum nuqtasida kesib o‘tadi (18-
rasm). Ishlab chiqarish hajmi 0 dan Q4 gacha oshganda , o‘rta xarajatlar pasayadi,
demak
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foydao‘sadi. Ishlab chiqarish hajmi Q4 dan
keyingi o‘sishi o‘rta xarajatlarning oshishi bilan kuzatiladi. Bu esa mahsulot
birligiga to‘g‘ri keladigan foydaning pasayishini bildiradi.O‘rta umumiy xarajatlar
(ATS) miqdori ma’lum bo‘lsa, olinadigan foydani hisoblab chiqish mumkin:
Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foyda = Tovar narxi – ATS, Olinadigan
foydaning umumiy qiymati = ( Narx – ATS) * Q, Bu yerda Q – mahsulot
miqdori.Agar narx darajasi R2dan past bo‘lsa (18-rasm), firma yopilishi lozim,
chunki R1 narx darajasi doimiy xarajatlarni ham , o‘zgaruvchan xarajatlarni ham
qoplamaydi. Firma ko‘rgan zarari uning yopilish holatidagi zararidan ko‘proqdir.
9

2-rasm . Firmaning xarajatlari va foyda o‘rtasidagi nisbat.
Narxdarajasi R2ga teng bo‘lgan holda firmaning faqat minimal miqdor dagi
o‘rta o‘zgaruvchan xarajatlari qoplanadi, doimiy xarajatla o‘rni esa to‘ldirilmaydi.
Demak, firmaning faoliyatidan ko‘rgan zarari yopilis holatidagi zararga tengdir R2
– R4 oralig‘idagi narx darajasida firma zarar ko‘radi, ammo u ishlagani ma’qul,
chunki u holda o‘zgaruvchan xarajatlar hamda doimiy xarajatlarning bir qismi ham
qoplanadi. Bu holatda firma ko‘rgan zarari uning yopilish holatidag zarardan ko‘ra
kamroqdir .R4 narxi minimal miqdordagi o‘rta umumiy xarajatlarn qoplaydi (ham
o‘zgaruvchan, ham doimiy xarajatlarni), ya’ni firma normal foyda oladi. Agar narx
darajasi R4 dan yuqoriroq bo‘lsa, firma qisqa muddatli davrda iqtisodiy foyda
ko‘radi. Agar ichki xarajatlar buxgalterlik foydasidan oshiq bo‘lsa, tadbirko ishlab
chiqarishni to‘xtatib, o‘ziga tegishli resurslarni boshqa muqobil yo‘nalishda
ishlatgani ma’qul. Foydani maksimallashtirish maqsadida firma o‘zsarf-
xarajatlarini pasaytirishga harakat qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarin
kamaytirishning bir qator yo‘llari bor: texnik – texnologik omillar – yangi
texnikani yoki texnologiyani joriy qilish; ijtimoiy-iqtisodiy – mehnat sharoitlarini
yaxshilash, ishchilarning malakasini oshirish, ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish
tizimini joriy qilish, ish vaqtining yo‘qotishlarini qisqartirish; tashkiliy – ishlab
10

chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish, mehnat intizomini mustahkamlash va
boshqalar.
Foydaning absolyut vanisbiyko‘rsatkichlari mavjud. Foyda massasi absolyut
ko‘rsatkich bo‘lib, yuqorida ko‘rsatilgandek, umumiy pul tushumidan xarajatlar
ayirilishi orqali aniqlanadi. Foydaning nisbiy ko‘rsatkichlari – foyda normasi va
rentabellik . Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning
foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variant mavjud.Birinchi
variantda foydaning korxona xarajatlariga nisbati olinadi: 1. π ’ = ( π / TC) *
100% buyerda: π ’ – foyda normasi; π – foyda massasi; TC – ishlab chiqarish
xarajatlari;
Ikkinchi variantda foydaning avanslangan mablag‘larga (asosiy va aylanma
kapital) nisbat iolinadi:
2. π ’ = ( π / K) * 100%
buyerda: π ’ – foyda normasi; π – foyda massasi; K — (asosiy kapital +
aylanma kapital) – korxona avanslangan mablag‘lari yoki asosiy va aylanma
kapitalning o‘rtacha yillik qiymati.
Foyda normasi korxona ish samaradorligining integral ko‘rsatkichi
hisoblanadi.
Mahsulot rentabelliligi tannarxning necha foizi foyda massasini tashkil
etishini ko‘rsatadi.
11

Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi ham muhim ahamiyat kasbetadi.
Rasmdanko‘rinibturibdiki, engavvalo,
yalpifoydadanboshqaiqtisodiysub’ektlargaturlito‘lovlaramalgaoshiriladi. Bu
to‘lovlargaboshqalarningyervabinolaridanfoydalanganlikuchunijarahaqi,
qarzgaolinganpulmablag‘lariuchunto‘lanadiganfoiznikiritishmumkin.
Bundantashqari,
korxonalardavlatvamahalliyhokimiyatorganlaribudjetigasoliqlarto‘laydilar,
turlixayriyavaboshqafondlargamablag‘larkiritadilar.
Kishilar o‘z daromadlariga qarab tirikchilik o‘tkazadilar. Daromad topish
tirikchilikning vositasi hisoblanadi va turmush darajasini ifodalaydi.
Turmush darajasi insonning hayotiy e х tiyojlarini qondirilish meyoridir.
Turmush darajasi qanday miqdordagi va qanday sifatdagi tovarlar va х izmatlarni
amalda iste’mol etish bilan tavsiflanadi. SHu nuqtai nazardan daromad nominal va
real daromadlarga bo‘linadi.
Nominal daromad pul shaklidagi jamiki daromadni o‘z ichiga oladi.
Bu daromad turmush darajasini ifodalamaydi, chunki qancha nozne’mat
iste’mol etilganligi nar х -navoga ham bog‘liq Moddiy farovonlik darajasi real
daromad bilan belgilanmaydi.
Real daromad iste’mol tovarlari va х ilma- х il х izmatlarda ifodalangan daromad
bo‘lib, pul daromadining harid qobiliyatini bildiradi, turmush darajasini
umumlashgan holda tavsiflaydi.
Real daromad jamiki pul daromadni (brutto daromad)dan turli to‘lovlar
(soliqlar, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari) chegirib tashlangandan keyin qolgan qismi
sof (netto) pul daromadini nar х o‘zgarishlariga nisbatan hisoblash orqali topiladi.
Real daromad sof pul daromadi miqdoriga to‘g‘ri mutanosiblikda, nar х
darajasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Ma’lum davrda (masalan, bir yilda)
yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining, tadbirkorlarning, kor х onalarning,
tashkilotlarning, muassasalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi.
Bunday jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi.
12

Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o‘zi yaratilgan sohalar: mahsulot
ishlab chiqaruvchi va х izmat ko‘rsatuvchi soha х odimlari va kor х onalari o‘rtasida
amalga oshiriladi. Ular tomonidan olingan daromad birlamchi bo‘lib hisoblanadi
va uning х ajmi har doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad х ajmiga teng
bo‘ladi.
Statistika birlamchi daromadlarni quyidagi guruhlarga ajratadi:
1) Mehnatkashlarning birlamchi daromadlari:
a) ishlab chiqarishdagi ish х aqqi fondi va boshqa fondlardan to‘langan
to‘lovlar;
b) tadbirkorlarning o‘z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari;
v) mulkdan olingan daromadlar (renta, foizlar, devidentlar va h.k.).
2) Ishlab chiqaruvchi va х izmat ko‘rsatuvchi kor х onalarning birlamchi
daromadlari:
a) korхonalarning birlamchi daromadlari;
b) fermer va dehqon х o‘jaliklarining birlamchi daromadlari;
v) х izmat ko‘rsatuvchi kor х onalarning birlamchi daromadlari.
Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash, uni taqsimlash jarayonini
tugataolmaydi, chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning х odimlari
nafaqa х o‘rlar, talabalar, o‘quvchilar hech qanday daromadga ega bo‘lmaydilar.
SHuning uchun milliy daromadni qayta taqsimlash zarur bo‘ladi.
Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga
oshirilishi mumkin.
1. Davlat byudjetining daromadini tashkil etish bilan – bu milliy daromadni
qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo‘lidir.
Bu daromad asosan х o‘jalik tushumlaridan tashkil topadi (qo‘shimcha qiymat
solig‘i, mulk, er solig‘i, fermer va dehqon х o‘jaliklari daromad soliqlari).
Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadi (soliqlar, davlat
zayomlari, omonat kassa jamg‘armalarining ortishi va h.k.)
13

Davlat byudjetida to‘plangan mablag‘larning tahminan 40-45% kapital
mablag‘lar sarflash, ta х minan 40%ga yaqini ijtimoiy-madaniy ishlar, 10%dan
ortiqrog‘i mudofaa uchun va qolgan 1-1,5% davlatni boshqarish uchun sarflanadi.
2. Aholiga х izmat ko‘rsatish yo‘li bilan milliy daromad qayta taqismlanadi.
Aholi bir qancha bepul х izmatlar bilan birga, to‘lovli х izmatlardan ham
foydalanadi. Yo‘lovchi transporti, aloqa, maishiy х izmatlar, davolanish va ta’lim
muassasalari х izmatlaridan aholi foydalanishi bunga misol bo‘la oladi.
Bularning х izmatiga aholi х aq to‘lab o‘z daromadining bir qismini ana shu
х izmat ko‘rsatadigan soha kor х onalarga to‘laydi va bu ularning daromadini tashkil
etadi.
Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda
kor х onalarning tashkilotlar va aholining o х irgi daromadlari tashkil topadi.
Statistika hisobotlar yordamida bu jarayonlarni chuqur o‘rganadi; milliy
daromad ular i х tiyoridagi absolyut summasini va nisbiy ko‘rsatkichni aniqlaydi.
Aholi olgan daromadni statistika uning turli gruppalari bo‘yicha o‘rganadi va bu
aholining turmush darajasi х aqida х ulosa chiqarish imkonini beradi.
Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u
mehnatkashlar i х tiyoriga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki davlat i х tiyoriga tushib
so‘ngra mehnatkashlarning e х tiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy
daromadning tahminan 1/5 qismi mehnatkashning sha х siy moddiy va ma’naviy
e х tiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa, 4/5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va
ijtimoiy e х tiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
Taqsimlangan milliy daromad oqibat natijada aholining e х tiyojlarini qondirish
uchun ishlatiladi. Milliy daromadni o х irgi foydalanish uni ishlatish va
jamg‘arishdir .
Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan, uni ishlatish
ham ma’lum moddiy asosga ega bo‘ladi.
1) Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va х izmat ko‘rsatish e х tiyojlar
uchun ishlatiladi. U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi.
Aholi oziq-ovqat, kiyim, yoqilg‘i, elektr energiya, madaniy mollarni, imoratlarni,
14

uzoq muddat х izmat qiladigan buyumlarni o‘z e х tiyojini qondirish uchun
ishlatadilar.
Statistika bunda asosan jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulotlarni natural
ko‘rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat formada o‘rganiladi.
Statistika iste’molni o‘rganish uchun ko‘p manbalarga ega:
1. Mahsulot va х izmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;
2. Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natural ko‘rsatkichi;
3. Dehqon bozori savdosi materiallari;
4. Me х natkashlar oilalari daromadlarini kuzatish materiallari.
Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90,000 oila х ayoti kuzatib turiladi. Bu
oilalarda har kuni tushum va harajatlar yozib turiladi va ularning ma’lumotlari
statistika organlarida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi.
Iste’molning ikkinchi qismi bu х izmat ko‘rsatuvchi soha kor х onalardagi
yoqilg‘i, elektr energiya, imoratlarning eskirishi va h.k.lardir.
a) Aholi х izmatidagi kor х onalarda ishlatilishi (maktablar, teatrlar,
kasal х onalar, sanatoriyalar).
Bularni aholining sha х siy iste’moliga qo‘shish mumkin.
b) Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlaridagi iste’mol.
2) Milliy daromaddan o х irgi foydalanish deyilganda faqatgina iste’mol qilish
emas, moddiy ne’matlarni jamg‘arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko‘p avlodlar
mehnati tufayli jamg‘arilgan juda katta х ajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular
milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib, uni yanada ko‘paytirish uchun
ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, х om-ashyo,
materiallar, yoqilg‘i, yashash uylari, maktablar, kasal х onalar, kutub х onalar soni
ortadi.
Yakuniy iste’mol uy х o‘jaliklari, davlat muassasalari va uy х o‘jaligiga х izmat
ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
15

Jamg‘arish iqtisodiyotning barcha sektorlari va tarmoqlari bo‘yicha asosiy
kapitalni yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalarning o‘sishi va nomoddiy
aktivlarga egalik qilish sifatida amalga oshiriladi.
Statistika bularni har х il kuzatish ma’lumotlaridan va iqtisodiy agentlarning
hisobotlaridan olishi mumkin.
2. Korxona daromadlarini oshirish manbalari
16

Foyda vazifalari tavsiflovchi iqtisodiy ta'sir korxona, uning faoliyati yon
shakllantirish byudjeti rivojlantirish bo'yicha o'z rag'batlantirish ta'siri ish. Bu
iqtisodiy kategoriya, tushunish uchun, siz bir daromad nima tushunish kerak.
Foyda tushunchasi natijasida aks ettiradi sof daromad, sohasida hosil
bo'ladi moddiy ishlab pul tejash shaklida. Bu butunlay boshqa tomondan ko'rish
mumkin. iqtisodiy kategoriya, pul tejash shaklida, operatsiyalar natijalari, deb
foyda Havoriylar moliyalashtirish manbai investitsiya loyihalari tanlash mezonlari
va joriy xarajatlari optimallashtirish.kompaniyaning foyda vazifalari, uning
xususiyatlari, yuqorida bevosita bog'liq. natijada korxona foyda, iqtisodiy va
moliyaviy faoliyati jarayonida olingan iqtisodiy ta'sir aks ettiradi. Bu vazifalar o'z
faoliyati amalga oshirishga qaratilgan korxona xarajatlari ustidan daromadlar
ortiqcha foyda bilan ifodalanadi.
Afsuski, bu ko'rsatkichni yordamida iqtisodiy faoliyatning barcha jihatlarini
baholash har doim ham imkoni bo'lmaydi. moliya-xo'jalik faoliyatini tahlil qilish
iqtisodiy ko'rsatkichlar butun tizimi tomonidan amalga oshiriladi, shuning uchun.
foyda iqtisodiy mohiyati u yakuniy moliyaviy natija aks ettiradi, deb.yakuniy
natija, balki moliyaviy resurslarni shakllantirish asosiy element emas, balki faqat
ekanligiga bilan bog'liq foyda vazifalarini rag'batlantirish. uning maksimal hajmi
manfaatdor har qanday kompaniya moddiy rag'batlantirish jamg'armasini yaratish
sanoat faoliyati, korxona, ijtimoiy va texnik rivojlanish, moliyaviy ehtiyojlarini
qoplash kerak, uning tasarruf sof daromad da qolgan, chunki. Yoqilsa, vazifasi
aslida namoyon bo'ladi aksiyadorlar va korxona egalariga dividendlar to'lashga dan
foyda, deb.u turli darajadagi manbalaridan biri hisoblanadi, chunki byudjet va
shakllantirish foyda vazifalari kam bo'lmagan ahamiyatga ega byudjetlarning.
Byudjetlar soliqlar shaklida, uni olish va jamiyatning ehtiyojlarini moliyalashtirish
uchun tushgan foydalanish; davlat ishlab chiqarish, investitsiya, ijtimoiy va ilmiy-
texnik dasturlari; davlat vazifalarini ta'minlash. Foyda jamoa ko'lamli butun
davlatning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish omili hisoblanadi.
daromad turlari quyidagi ajrata:
1. Yalpi - QQS holda tovarlar sotishdan daromad, iste'mol vazifalarini, boshqa
soliqlar, yig'imlar va bu mahsulotlar qiymati o'rtasidagi farq. Bu
samaradorligini umumiy o'lchovidir.sotishdan 2. - u yalpi foyda, ma'muriy
va sotish xarajatlari
2. miqdorda qisqartirilgan. Bu asosiy ishlab chiqarish bilan bog'liq faoliyati
samaradorligini xarakterlaydi.
17

$(Soliq oldin) 3. Buxgalteriya - sotishdan tushgan foyda, boshqa daromadlar miqdori ko'paydi. 4. Net - bir soliq oldin foyda muddatga soliq majburiyatlarini miqdori kamayadi. 5. O'tgan yillar - tarqatiladi foyda summasiga kamaytiriladi sof foyda. boshqarish va uning tashkil ishini nazorat shaxslar turli manfaatlarga asoslangan mahsulotlar xil turdagi ajratish. Misol uchun, korxona egalari sof foydaning asosiy ko'rsatkichi hisoblanadi va davlat bosh moliyaviy ko'rsatkich soliq oldin foydani aniqlaydi. eng muhim iqtisodiy jarayon foyda tarqatish va foydalanish hisoblanadi. Bu jarayon byudjetiga hissasi uchun mo'ljallangan qismi qonun bilan tartibga solinadi. sarflashdan aniqlash yo'llari tashkiloti ichki qoidalarga tomonidan ishlab chiqarilgan kompaniya ixtiyorida, keldi. Net daromad rezerv kapitali (fondi), dividend to'lovlarini, oldingi zarar to'lash, boshqa imtiyozlar (investitsiya moliyalashtirish, ijtimoiy muammolar xodimlari, moliyaviy rag'batlantirish hal) yuborilishi mumkin. Foyda Korxonaning umumiy daromadlari va umumiy xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida olingan tadbirkorlik faoliyatidan olingan pul sof tushumini anglatadi. Korxonaning foydasi yoki zarari moliyaviy natijani aks ettiruvchi asosiy ko'rsatkichdir. Foyda - bu iqtisodiy kategoriya bo'lib, uning mavjudligi tovar ishlab chiqarish va aylanishning rivojlanishi va tovar-pul munosabatlarining mavjudligi bilan bog'liqdir. Foyda olish jarayoni PBU 4/99 "Tashkilotning buxgalteriya hisoboti" da aks etadi. PBU foyda olishning beshta asosiy ko'rsatkichlarini taqdim etadi: 1. Yalpi daromad - tovarlarni sotishdan tushgan tushum (QQSni hisobga olmagan holda, aktsiz solig'i va boshqa majburiy to'lovlar) va sotilgan tovarlar qiymati o'rtasidagi farqga teng (savdoda tovarlar sotib olish qiymatiga teng). VP \u003d Vdr - Seb / st. 2. Sotishdan tushgan foyda yalpi foyda va tarqatish xarajatlari summasi o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Pr \u003d VP- Σ IO. 3. Soliq to'lashdan oldin foyda (zarar) quyidagicha aniqlanadi: operatsion daromad sotishdan tushgan foydani qo'shadi va operatsion xarajatlar chegirib tashlanadi. Operatsion bo'lmagan daromad natijaga qo'shiladi va operatsion 18$

bo'lmagan xarajatlar chiqarib tashlanadi.
4. Oddiy faoliyatdan foyda. Operatsion daromad:
- tashkilotning aktivlaridan vaqtincha foydalanishni ta'minlash bilan bog'liq
daromadlar;
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga
patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq daromadlar;
- boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq daromadlar;
- qo'shma faoliyat natijasida tashkilot tomonidan olingan foyda (oddiy sheriklik
shartnomasi bo'yicha);
- asosiy vositalarni va naqd puldan tashqari boshqa aktivlarni sotishdan tushgan
tushum;
- tashkilotning foydalanish uchun pul mablag'larini taqdim etish uchun olingan
foizlar, shuningdek tashkilotning ushbu bankdagi hisobvarag'idagi mablag'lardan
foydalanganlik uchun foizlar.
Operatsion xarajatlari:
- tashkilot aktivlaridan vaqtincha foydalanish (vaqtincha egalik qilish va
foydalanish) uchun haq to'lash bilan bog'liq xarajatlar;
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga patentlardan
kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq xarajatlar;
- boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq xarajatlar;
- asosiy vositalarni va boshqa mablag'larni naqd puldan tashqari (chet el
valyutasidan tashqari), tovarlarni, mahsulotlarni sotish, chiqarib yuborish va
boshqa hisobdan chiqarish bilan bog'liq xarajatlar;
- mablag '(ssudalar, ssudalar) dan foydalanganlik uchun tashkilot tomonidan
to'langan foizlar;
- kredit tashkilotlari tomonidan ko'rsatilgan xizmatlarni to'lash bilan bog'liq
xarajatlar;
buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq tuzilgan hisoblangan zaxiralarga
ajratmalar (shubhali qarzlar uchun zaxiralar, qimmatli qog'ozlarga
investitsiyalarning amortizatsiyasi va boshqalar), shuningdek iqtisodiy faoliyatning
shartli dalillari tan olinishi munosabati bilan hosil qilingan zaxiralar.
Operatsion bo'lmagan daromadlar quyidagilar:
-bepul olingan aktivlar, shu jumladan sovg'a shartnomasi bo'yicha;
-tashkilotga etkazilgan zararlar o'rnini qoplashdagi daromadlar;
-hisobot yilida aniqlangan o'tgan yillardagi foyda;
-muddati o'tgan kreditorlik qarzlari va omonatlar summalari;
-kurslardagi farqlar;
-aktivlarni qayta baholash summasi.
19

$Operatsion bo'lmagan xarajatlar: -shartnomalar shartlarini buzganlik uchun jarimalar, jarimalar, jarimalar; -tashkilot etkazgan zararning o'rnini qoplash; -hisobot yilida tan olingan o'tgan yillardagi yo'qotishlar; - muddati o'tgan debitorlik qarzdorlik summasi, undirish uchun haqiqiy bo'lmagan boshqa qarzlar summasi; -kurslardagi farqlar; -aktivlarni ajratish summasi; xayriya faoliyati, sport tadbirlari, hordiq chiqarish, ko'ngilochar, madaniy tadbirlar va boshqa shu kabi tadbirlarni o'tkazish bilan bog'liq mablag'larni (badallar, to'lovlar va boshqalar) o'tkazish. Oddiy faoliyatdan olingan foyda soliq va daromad solig'i va boshqa majburiy to'lovlar oldidagi foyda (soliq qonunchiligini buzganlik uchun sanktsiyalar) o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. 5. Sof (taqsimlanmagan daromad) . Foyda qiymati: 1. Maqsadni belgilash. 2. Korxonaning hisoblangan ko'rsatkichi foyda orqali - butun korxona samaradorligini baholay oladi. 3. Qayta ishlab chiqarishni kengaytirishning asosiy manbai (iste'mol va to'plash fondida ishlatiladi). 4. Bu barcha darajadagi byudjet tuzish manbai. Daromad solig'i stavkasi \u003d 20%. Foyda vazifalari: 1. korxona faoliyati natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy samarani tavsiflaydi; 2. korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi (foyda qancha ko'p bo'lsa, qarz manbalaridan mablag 'jalb qilish zarurati shuncha kam bo'ladi); 3. turli darajadagi byudjet tuzish manbai; 4. korxona egalarining farovonligini oshirish uchun manba bo'lib ishlaydi, boshqa xodimlar uchun - mehnatga qo'shimcha moddiy kompensatsiya beradi. Korxona foydasi quyidagi omillar ta'sirida shakllanadi: 1. korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan, ammo foyda olishga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan tashqi omillar: inflyatsiya, me'yoriy bazadagi o'zgarishlar, xizmatlar va transport xizmatlari narxlari va tariflarining o'zgarishi; etkazib beruvchilar, banklar tomonidan shartnoma shartlarini buzilishi va boshqalar. 2. asosiy (savdo va texnologik jarayonni amalga oshirish bilan bog'liq) va yordamchi bo'linishi mumkin bo'lgan ichki. Asosiy omillarga keng va intensiv omillar kiradi. 20$ $Keng - bu miqdoriy o'zgarishlar (foydaning o'zgarishi, savdo marjalari darajasi, korxonaning ish vaqti, SSS va boshqalar) orqali foydani ta'sir qiluvchi omillar. Kuchli - sifat o'zgarishi natijasida foydani ta'sir qiluvchi omillar (rentabellikning o'sishi, savdo xizmatlari sifati, xodimlarning malakasi va boshqalar). Yordamchi omillarga quyidagilar kiradi: korxona ishchilarining mehnat va yashash sharoitlari, ularning ijtimoiy ta'minoti, iqtisodiy intizomga rioya qilish (soliq qonunlariga rioya qilish, yomon qarzlarni hisobdan chiqarish usullari va boshqalar) Korxonaning samaradorligini baholab, har qanday vakolatli tadbirkor, avvalo, uning foydasi miqdoriga e'tibor beradi. Bu biznesning samaradorligini belgilaydigan, uning kelgusida rivojlanishini taxmin qilish imkonini beradigan eng muhim moliyaviy ko'rsatkichdir. Foyda tushunchasi va hisobi Foyda - bu g muhim ko'rsatkich bo'lib, firma yoki kompaniyaning samaradorligini aks ettiradi. Foyda va iqtisodiy jihatdan taqsimlang. Ularning farqi naqd pulga bo'lgan yondashuvdir:  Birinchisi, korxona daromadlari ko'rinib turgan xarajatlarni chiqarib tashlagan holda hisoblanadi.  Ikkinchisi, aniq va yashirin xarajatlarsiz, keng qamrovli daromad sifatida. Darhaqiqat, foyda turini ushbu turdagi xarajatlarni hisobga olmaganda, buxgalteriya foydasi sifatida ham aniqlash mumkin. Ko'rsatkich quyidagi oddiy formula bo'yicha hisoblanadi: P \u003d B - Z, qaerda  P - foyda;  In - daromad;  Z - xarajatlar  Foyda har xil darajadagi korxona va davlat byudjetini to'ldirish uchun asosdir. iqtisodiyotda foyda quyidagi funktsiyalarni bajaradi :  Korxona faoliyatini eng aniq tavsiflaydi.  Bu ishlab chiqarishni takomillashtirish, uni kengaytirish uchun manba bo'lib xizmat qiladi.  Bu xodimlarning ish haqini oshirish, bonus to'lovlarini berishning asosiy manbai. 21$

 Mulkdorlar va aktsiyadorlar tomonidan olingan dividendlar miqdorini oshiradi.
Foyda olishning asosiy turlari
Foydaning quyidagi turlari ham farqlanadi:
1. . Bu quyidagi printsip bo'yicha hisoblab chiqilgan naqd pul miqdori. Korxona
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish jarayonida olingan miqdor olinadi.
Bunga mahsulotni sotish bilan bog'liq bo'lmagan operatsiyalardan olingan daromad
qo'shiladi. Keyin ular bo'yicha xarajatlar olingan summadan chegirib tashlanadi.
Bu korxona faoliyatining asosiy ko'rsatkichlaridan biridir. Yalpi foyda bank
faoliyati deb ham ataladi.
2. Sotishdan tushgan foyda . Ushbu ko'rsatkich savdo tushumiga tengdir. (QQS va
aktsiz solig'i, bilvosita soliqlar va yig'imlardan tashqari) minus ishlab chiqarish
xarajatlari, mahsulotni sotishga sarflangan mablag '. Ushbu turdagi foyda korxona
faoliyati bilan chambarchas bog'liq.
3. Bu barcha soliq va qarz majburiyatlari, shuningdek ishlab chiqarish
xarajatlari to'langanidan keyin korxonaning balansida qoladigan naqd pul
sifatida belgilanadi: xom ashyo va uskunalar sotib olish. U korxonaning
ehtiyojlari uchun - ishlab chiqarishni rivojlantirish, ijtimoiy ehtiyojlar uchun
ishlatilishi mumkin.
4. - korxona faoliyatining barcha turlarini amalga oshirishdan olingan
umumiy foyda miqdorini anglatadi.
5. Oddiy foyda sizga bozor mavqeini saqlab qolishga imkon beradigan
o'rtacha bozor foydasi deb nomlanadi. Ya'ni, hech bo'lmaganda, korxonani
ilgari belgilangan darajada ushlab turishga imkon beradigan foyda.
6. asosiy iqtisodiy faoliyat natijasida korxona tomonidan olingan daromadni
chaqiring. U quyidagicha hisoblanadi: operatsion qo'shimcha xarajatlar
savdo foydasidan chegirib tashlanadi (annuitet to'lovlari, amortizatsiya
to'lovlari, HMS xarajatlari va boshqalar) .
aytish darajasi
Daromadlilik darajasi iqtisodiyotdagi asosiy tushunchalardan biridir. Bu ortiqcha
qiymatning barcha rivojlangan kapitalga nisbati bilan belgilanadi. Bu foiz sifatida
ifodalanadi. Bu formula bo'yicha ko'rib chiqiladi:
P 'm / (c + v), qaerda
 P '- daromad darajasi;
22

 m - ortiqcha qiymatning massasi;
 c - doimiy kapital;
 v - o'zgaruvchan kapital.
Mahsulotlar yoki xizmatlarning narxi ushbu ko'rsatkichga bog'liq. Foyda
darajasiga ishlab chiqarishning ichki va bozor omillari ta'sir qiladi.
Bozor omillariga quyidagilar kiradi:
 O'rtacha bozor qiymati.
 Talab va TAKLIF.
 Bozorda raqobat va monopoliyaning mavjudligi.
Ichki ishlab chiqarishga:
 Mass keldi.
 Xarajatlar.
 Kapital aylanmasi.
 Xarajatlarni kamaytirish.
 Ishlab chiqarish ko'lami.
Hisoblangan foyda
Hisoblangan foyda ish xarajatlari chiqarib tashlangan holda korxona xarajatlari va
daromadlarini hisobga olgan holda hisoblanadi. Bunga mehnatga haq to'lash,
ishlab chiqarishning ijtimoiy va moddiy sohalarini yaxshilash xarajatlari kiradi.
Foyda ta'sir etuvchi omillar
Foyda miqdori quyidagi omillar ta'sirida shakllanadi:
Tashqi bu korxonaning o'ziga bog'liq emas, lekin foyda ta'sir qiladi:
 Inflyatsiya
 Qonunlarni o'zgartirish. Masalan, soliq oshadi, aktsiz solig'i.
 Yuk tashish narxlarining o'zgarishi.
 Shartnoma shartlarini uchinchi shaxslar tomonidan buzilishi.
Mahalliy :
 Keng, ya'ni ishlab chiqarishda miqdoriy o'zgarishlar:
- ish rejimining o'zgarishi;
- texnik xizmat ko'rsatish darajasining o'zgarishi;
23

- mukofotlar miqdorining o'zgarishi.
 Jadal - sifatli o'zgarishlar:
- xizmat ko'rsatish sifatini oshirish;
- xodimlarning malakasini oshirish;
 Yordamchi omillar:
- mehnat sharoitlarining o'zgarishi;
- ijtimoiy ta'minot darajasi;
- mehnat intizomiga rioya qilish.
Video: korxona daromadlarini hisoblash
Keyingi videoda siz hisoblash formulalari bilan vizual tarzda tanishishingiz
mumkin:
Foyda - bu korxona, uning faoliyati samaradorligining ko'rsatkichlaridan biridir.
Foyda bir necha turlari mavjud - yalpi, sof, operatsion, normal. Ularning har biri
o'zining asosiy hisoblash formulasiga, iqtisodiy faoliyatda ishlash xususiyatlariga
ega.
Foyda bu ishlab chiqarish samaradorligini, ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi
va sifatini, mehnat unumdorligi holatini, tannarx darajasini aks ettiradigan
ko'rsatkichdir.
Korxonaning yakuniy moliyaviy natijasi sifatida foyda - bu boshqa xo'jalik
operatsiyalarini hisobga olgan holda mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari
(xarajatlari) ning umumiy summasi o'rtasidagi ijobiy farq. Yo'qotish, aksincha,
korxonaning barcha xo'jalik operatsiyalari bo'yicha daromadlar va xarajatlar
o'rtasidagi salbiy farqdir. Foyda hisobidan korxonaning ilmiy-texnik va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi tadbirlarini moliyalashtirish amalga oshiriladi, daromadlar
(dividendlar) xo'jalik egalariga (aktsiyadorlarga) to'lanadi. Bundan tashqari,
iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida korxona nafaqat kutilayotgan foyda,
balki kapitalni to'liq yoki qisman yo'qotishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki,
foyda ma'lum darajada tadbirkorlik faoliyati xavfi uchun to'lovdir. Foyda turlari
ma'lum belgilarga muvofiq tizimlashtirilishi mumkin. Shakllanish manbalari
bo'yicha Rossiya Federatsiyasining Soliq kodeksiga muvofiq korxonaning foydasi
quyidagiga bo'linadi.
24

 mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan foyda;
 boshqa sotishdan tushgan foyda.
Faoliyat turi bo'yicha foyda quyidagilarga bo'linadi:
 ishlab chiqarish faoliyatidan olingan foyda;
 investitsiya faoliyatidan olingan foyda;
 moliyaviy faoliyatdan olingan foyda.
Ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan foyda ishlab chiqarish va marketingning
natijasidir, ya'ni bu tashkilot uchun uning ustaviga muvofiq asosiy operatsion
faoliyatning bir turi hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy adabiyotlardan "operatsion
foyda" atamasi korxonamizning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish uchun bizning
terminologiyamizga kirib keldi, bu aslida ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan
foyda degan ma'noni anglatadi. Ushbu kontseptsiya daromadlar to'g'risidagi
hisobotda operatsion daromadlar va xarajatlar balansidan farqlanishi kerak.
Investitsiya faoliyatining natijasi qisman boshqa faoliyatdan olingan foyda,
qo'shma faoliyatda qatnashishdan olingan daromadlar, qimmatli qog'ozlar va
depozitlarga egalik qilishdan, qisman investitsiya loyihasidan foydalanishni
tugatgandan keyin mulkni sotishdan olingan foyda ko'rinishida aks etadi. Bundan
tashqari, asosiy yoki yordamchi ishlab chiqarishni kengaytirish, yangilash va
modernizatsiya qilish uchun real aktivlarga investitsiyalar kiritilganda
investitsiyalar natijalari ishlab chiqarish foydalarida aks etadi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromad deganda tashqi manbalardan kapital jalb
qilishning o'rtacha bozor sharoitlariga qaraganda qulayroq bo'lishiga bilvosita
ta'siri tushuniladi. Bundan tashqari, moliyaviy faoliyat jarayonida to'g'ridan-to'g'ri
foyda boshqa tashkilotlarga kapital qo'yishda moliyaviy loyihalar yordamida ham
olinishi mumkin.
Elementlarning tarkibiga ko'ra , daromadni shakllantirish, iqtisodiy tahlilda marj
(yalpi), sotishdan olingan foyda, soliqqa tortilgan foyda va sof foyda o'rtasida farq
bor.
Marjinal foyda (yalpi marj) sof daromad va o'zgaruvchan xarajatlar o'rtasidagi
ijobiy farqdir. "Marjinal foyda" tushunchasi daromadlar to'g'risidagi hisobotda
ishlatiladigan "yalpi foyda" tushunchasiga mos keladi (029, f. 2).
Savdodan olingan foyda - bu korxona daromadlari, doimiy va o'zgaruvchan bo'lgan
barcha operatsion xarajatlarsiz. (050-bet, 2-bet).
25

Soliq to'lashdan oldingi foyda sotishdan tushgan foyda, boshqa operatsiyalardan
olingan foyda summasiga tengdir.
Sof foyda - bu daromad solig'i va undan shunga o'xshash to'lovlar summasiga
kamaytiriladigan jami (korxonaning buxgalteriya foydasi).
Soliqqa tortish xarakteriga ko'ra foyda soliq solinadigan va soliq solinmaydigan
daromadlarni chiqaradi. Foyda taqsimoti kompaniyaning soliq siyosatini
shakllantirishda muhim rol o'ynaydi, chunki bu sizga muqobil biznes
operatsiyalarini ularning yakuniy faoliyati nuqtai nazaridan baholash imkonini
beradi. Soliq bazasini aniqlashda hisobga olinmagan daromadlarning tarkibi San'at
qoidalari bilan tartibga solinadi. 251 ch. Soliq kodeksining 25-moddasi.
Inflyatsion tozalashning tabiati bo'yicha foyda nominal va real daromadni ajratib
turadi. Haqiqiy foyda tahlil qilinadigan davr uchun nominal ravishda olingan foyda
miqdorini, tegishli tartibda inflyatsiya indeksiga tuzatiladigan miqdorini
tavsiflaydi.
Ko'rib chiqilayotgan davr uchun shakllantirishlar o'tgan davrning foydasini,
hisobot davri va rejalashtirilgan foydani ta'kidlaydi.
Foydalanish xarakteriga ko'ra soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar to'langanidan
keyin qolgan kapitalda kapitalizatsiya qilingan va iste'mol qilingan qismlar
taqsimlanadi. Kapitalizatsiya qilingan foyda - bu aktivlarning o'sishini
moliyalashtirishga yo'naltirilgan qismi va iste'mol qilingan foyda korxonaning
egalariga, xodimlariga yoki ijtimoiy dasturlariga to'lashga sarflangan qismi.
Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotda buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq
korxona foydasini olish tizimi mavjud: yalpi daromaddan sof foydaga:
Yuqoridagi tasniflash xususiyatlarining ro'yxati ilmiy terminologiyada va
korxonalar amaliyotida qo'llaniladigan foyda turlarining har xil turlarini aks
ettirmaydi, ammo moliyaviy natijalarni tahlil qilish uchun daromadlarni
tasniflashda foydalanish mumkin.
Foyda turlari uning shakllanishi (paydo bo'lishi), ishlatilishi va taqsimlanishi
jarayonlarini tartibga solishning turli jihatlarini aks ettirgani sababli, shuningdek,
kompaniya foydasini samarali boshqarish zarurligini hisobga olgan holda, turli
mezonlar bo'yicha tasniflash alohida ahamiyatga ega bo'ladi.
Ko'rsatib o'tilganidek L.N. Kirillova "Foyda haqida ko'p o'lchovli tushunchaga
asoslanib, biz uning turli turlarini ajratishimiz mumkin." Biror mezonga yoki
boshqasiga qarab kompaniyaning foydasi quyidagi turlarga va turlarga bo'linishi
mumkin.Buxgalteriya hisobida aks etadigan shakllanish manbalariga qarab:
Balans;
26

Mahsulotlarni sotishdan;
Boshqa operatsiyalardan.
2. Soliqqa tortish xususiyatiga qarab:
Soliqsiz;
Soliqqa tortiladigan.
3. Asosiy faoliyatni shakllantirish manbalariga qarab:
Operatsion (ishlab chiqarish) faoliyatidan;
Moliyaviy faoliyatdan;
Investitsion faoliyatdan.
4. Yakuniy natijaga qarab:
Oddiy
Ijobiy;
Salbiy.
Ushbu mezonga ko'ra, bunday tasnif mavjud:
Ko'zda tutilgan (normativ);
Ruxsat etilgan;
Yo'qotilgan foyda yoki zarar.
5. Hisoblash usuliga qarab:
Bank ishi (yalpi);
Chegarali.
6. Inflyatsion tozalash xususiyatiga qarab:
Haqiqiy;
Baholandi
7. Foydalanish xususiyatiga qarab:
Tarqatilgan;
Katta harf bilan yozilgan
27

8. Shakllanish davriga qarab:
Hisobot davri (taqsimlanmagan);
O'tgan yillar;
Rejalashtirilgan davr.
Foyda olishning asosiy turlari va turlari haqida tushuncha
Balans foydasi - bu kompaniyaning ma'lum bir davr ichida ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish faoliyatining barcha turlaridan uning balansida aks ettirilgan
jami (jami) foydasi. Olingan foyda uch elementdan iborat: Asosiy vositalarni,
shuningdek kompaniyaning boshqa mol-mulkini sotishdan olingan foyda yoki
zararlar;Tovarlar, ishlar, xizmatlar sotishdan tushgan foyda yoki zarar; Operatsion
bo'lmagan natijalardan moliyaviy natijalar. Sof foyda - bu korxonalar soliq,
yig'imlar, ajratmalar va byudjetga boshqa majburiy to'lovlar to'langandan keyin
qolgan balans foydasining bir qismi. Sof foyda tushunchasi, masalan,
aktsiyadorlarga dividendlarni hisoblash uchun talab qilinadi. Sof foyda miqdori
soliqlarning miqdori va yalpi foyda hajmiga bog'liq. GOST R 51303-99 bo'yicha.
Rossiya Federatsiyasining davlat standarti. Savdo Yalpi foyda atamalari va
ta'riflari "savdo korxonasining yakuniy moliyaviy natijasini tavsiflovchi va ishlab
chiqarilmaydigan operatsiyalardan olingan daromadlar va xarajatlar balansidagi
tovarlar, xizmatlar, mulkni sotishdan olingan foyda miqdorini aks ettiruvchi
ko'rsatkich" dir. Biroq, N.V. Kolchin "Asosiy vositalarni sotishdan olingan foyda -
bu kapitalning o'sishi. Xuddi shu narsa boshqa aktivlarni (ko'chmas mulk, er,
qimmatli qog'ozlar) sotib olish va sotish baholari o'rtasidagi farqni anglatadi.
Rivojlangan mamlakatlarda bu farq inflyatsiya darajasiga qarab tuzatiladi.
kapitallashtirilgan foyda. "Buxgalteriya foydasi - bu tovarlarni, ishlarni,
xizmatlarni sotib olish va sotish yoki ishlab chiqarish uchun daromadlar va
xarajatlar o'rtasidagi farq. Buxgalteriya foydasi kompaniya faoliyatining muhim
moliyaviy ko'rsatkichidir. Taqsimlanmagan foyda bu kompaniyaning, masalan,
aktsiyadorlik jamiyatining soliq va dividendlardan keyin qoladigan va rivojlanish
ehtiyojlari uchun ishlatiladigan foydasi. Taqsimlanmagan daromad bozordagi
muomalaga yaroqli qimmatli qog'ozlar ko'rinishida saqlanishi mumkin, pul
mablag'lari qoldiqlari ko'rinishida, asosiy kapitalga sarmoya kiritilishi mumkin,
shuningdek boshqa kompaniyalarning qo'shilishini moliyalashtirish uchun
foydalanilishi mumkin. Foydaning ushlab qolinadigan qismi aktsiyalar chiqarish
yoki qarz olish orqali yangi kapitalni jalb qilish bilan taqqoslaganda sodda
moliyalashtirish usuli hisoblanadi. Kapitalizatsiya qilingan foyda - bu
kompaniyaning kapitalini oshirishga yo'naltirilgan foyda.Ushbu turdagi foyda
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish manbai bo'lib xizmat qiladi.
3. Korxonada daromadni oshirishga ta’sir qiluvchi
omillar
28

Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar Foyda - korxona, pul
daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan
qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag`lar
ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Foyda — tovarlar va
xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni i.ch. va sotish
xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xo`jalik faoliyati moliyaviy
natijalarining asosiy ko`rsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor
daromadi bo`lib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va
ishlatiladi. F. kapital, i.ch. omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi,
ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish
tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining
rivojlanishini ta`minlaydi.Foydaning mazmuni. Foydaning normasi va massasi.
Foydaning taqsimlanishi va ishlatilishi. Korxona pul daromadlaridan sarflangan
barcha xarajatlar chiqarib tashlanganidan keyin qoladiga qismi foyda deb
yuritiladi. Korxona foydasining mutloq miqdori ya'ni yil davomida olingan foyda
xajmi uning massasini tashkil kiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish
xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.Foyda
normasini xisoblash: 1. P/ = ( P / W ) * 100 bu yerda: P/ - foyda normasi P – foyda
massasi W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish harajatlari 2. P/ = ( P / K а v а ns ) * 100
bu yerda P/ - foyda normasi P – foyda massasi K – avans.Foyda va uning
miqdorini belgilovchi omillar. Korxona foydasi Korxonaning barcha pul
daromadlari va qilingan sarf – xarajatlari o`rtasidagi farq. Korxona sof foydasi
Korxona umumiy foydasidan soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismi.Bugalteriya Foydasi Sotilgan maxsulot uchun
olingan umumiy pul tushumlaridan ishlab chiqarishning tashki xarajatlarini
chiqarib tashlash yo`li bilan aniqlanadi. Foyda massasi Korxona olgan foydasining
umumiy xajmi yoki mutloq miqdori Foyda normasi Foyda massasi yoki
mikdorining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatining foizdagi ifodasi.Foyda
miqdorini belgilab beruvchi asosiy omillar: Ishlab chiqarish xarajatlari darajasi
Bozor baholari darajasi Yalpi foyda hosil bo`lishi va taqsimlanish Pul daromadlari
tushumi Ishlab chiqarish xarajatlari Yalpi foydaYalpi Foyda Renta to`lov-lari Foiz
to`lov-lari Sof foyda Soliqlar Xayriya va boshqa fondlarga to`lovlar Investit-siyalar
Kadr-lar tayyorlashga Ijtimoiy fondlarga Ekologiyaga ajratmalar Korxona egasi va
shaxsiy daromadAmaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi
sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bog`liq: a)
29

bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan
pul tushumi ko`payadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar —
tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va
ulardan har birining narxi (R)ga bog`liq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda
narxlar o`zgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni ko`paytiradi,
ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga
bog`liq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni
ko`paytiradi. Shu sababli F.ni ko`p olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil
oshirib borish hisoblanadi. Корхона умумий пул тушуми таркибидаги
иқтисодий ва бухгалтерия фойдасининг фарқланиши . Бухгалтерия
харажатлари Бухгалтерия фойдаси Ташқи харажатлар Ички харажатлар
Даромад Ишлаб чиқариш харажатлари Иқтисодий фойда Нормал фойда
Бухгалтерия атамаси бўйича Умумий тушум таркиби Иқтисодчилар атамаси
бўйича Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz
berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir bo`lib, ularning bozor
narxi oshsa, o`zo`zidan va xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga
ta`siri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F.
ko`rish mumkin emas. Har qanday firma F.ni eng ko`p olishga, ya`ni uni
maksimumlashtirishga intiladi, F. mikdoriga ta`sir etuvchi omillarni ishga soladi.
F.ning o`z o`lchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (G`") nisbiy
ko`rsatkich bo`lib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. ko`rilganini bildiradi va u
orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi
F. ko`rilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali aniqlanadi.
ishlatilishini bildiradi. F. ko`rish tadbirkorlikning maqsadi bo`lganidan har doim F.
normasini oshirishga intilish saklanib qoladi. F. massasi — bu foydaning mutlaq
miqdoridir. F. massasi qanchalik ko`p bo`lsa, F. shunchalik maksimumlashgan
hisoblanadi. Agar F. normasi goqori bo`lsa, oz kapital bilan ham ko`p F. olish
mumkin, bordiyu F. normasi past bo`lsa, kapitalni ko`paytirib F.ni ko`paytirish
mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta
bo`lishi zarur. F. normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chog`da, bu
yo`qotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital ko`paytiriladi.
Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi.
Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital ko`payadi.
Natijada F. normasi pasaygan chog`da ham olinadigan F. mikdori qisqarmaydi.
Agar F. normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq ko`paysa F. massasining
ortishi yuz beradi.Qayerda hosil bo`lishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis,
agrobiznes va b.
30

F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil bo`lishiga qarab oddiy va ustama F.ga
bo`linadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida ko`pchilik tadbirkorlar
oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, ya`ni tovarlar taklifining
tanho yoki ozchilik firmalar qo`lida to`planishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe
bozordagi hukmronlikni, ya`ni narxlarga ta`sir etish imkoniyatini beradi. Monopol
firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. nima hisobidan yaratilishiga
qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat bo`ladi. Normal F.ni tadbirkorlik
qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda
malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng bo`lishi kerak, aks holda
tadbirkorlik bilan mashg`ul bo`lish o`rniga yollanib ishlash ma`qul
bo`ladi.Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng
narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi.
Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga o`tgan taqdirda normal F.
ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad o`rtasidagi
farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si
— bu F.ni bozor konyu`yunkturasidagi juz`iy o`zgarishlar yuzaga keltiradi.
Bozorda talab vaktinchalik oshib, narxlar ko`tarilganda omad F.si hosil bo`ladi.
Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes
egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi,
undan soliklar to`lanadi. Kapital qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini
to`lashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga
mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati bo`lsa, F.dan dividend to`lanadi,
xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan so`ng qolgan foyda
taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda
qanchalik ko`p bo`lsa, firmaning o`z mablag`i hisobidan investitsiyalash imkoni
shunchalik katta bo`ladi. Firmaning o`zida qolgan foyda investitsiya orqali
kapitallashadi, ya`ni asosiy va aylanma kapitalga kelib qo`shiladi. Bu firmalarning
iqtisodiy salohiyatini oshiradi. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita
hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar o`rtasida taqsimlanishiga olib
keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib F. kam olinadigan soxalardan
chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo ko`chib turadi. Bu bilan kerakli
tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot o`sadi. F.ning ko`p bo`lishi mamlakat
iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.Ayrim
adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi. Foydaning tarkib topishi ikki
bosqichdan o`tadi: birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi
qiymatning yaratilish chog`ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat
tarkibidagi qo`shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali
31

aniq foyda shaklida namoyon bo`lmaydi; ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish
jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan so`ng olingan pul daromadi
bilan xarajatlarning farqi ko`rinishida to`liq namoyon bo`ladi.Demak, tovar va
xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi
qo`shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko`rinib turibdiki, foydaning
haqiqiy manbai qo`shimcha mahsulot yoki qo`shimcha qiymatdir. Odatda ishlab
chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni
savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko`ra, ular tovarning
ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo`lgan taqdirda foyda oladilar.Korxona pul
daromadlaridan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan k е yin qolgan qismi foyda
d е b yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda d е b ham yuritiladi. Bizning
misolimizdagi korxonada «A» mahsulotni ishlab chiqarishning bir oylik xarajatlari
60 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsin. U holda, korxonaning bir oylik foydasi 40
mln. so’m (100 mln. – 60 mln.) ga t е ng bo’ladi. Foydaning tarkib topishi ikki
bosqichdan o’tadi: birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi
qiymatning yaratilish chog’ida vujudga k е ladi. Yangidan yaratilgan qiymat
tarkibidagi qo’shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali
aniq foyda shaklida namoyon bo’lmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni
sotilgandan so’ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko’rinishida
to’liq namoyon bo’ladi. D е mak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy
qiymati pul daromadlariga, undagi qo’shimcha mahsulot esa foydaga aylanadi.
Bundan ko’rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki
qo’shimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar
tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji
narxlarda sotadilar. Shunga ko’ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan
yuqori bo’lgan taqdirda foyda oladilar. D е mak, ishlab chiqaruvchi foydasi (Fich) –
bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (Nu) o’rtasidagi farqdan iborat: .Bundan
ko’rinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga bog’liq
bo’ladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi. Tannarx – bu
mahsulotning har bir birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning
puldagi ifodasidir.Korxona umumiy xarajatlari ikkiga bo’linadi: ishlab chiqarish
xarajatlari va muomala xarajatlari. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni yaratish
uchun sarflanadigan xarajatlardir.
32

XULOSA
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq
etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko‘tarishda, qolaversa xalqning
farovon hayoti uchun bevosita o‘z ta‘sirini ma‘lum bir ma‘noda o‘tkazishda,
siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi omil
sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o‘rni
bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning
rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog‘lom raqobat
muhitida o‘z mavqega ega bo‘lishda, davr talabiga monand ilmiy tixnik va
ma‘naviy yangiliklarning o‘z vaqtida amaliyotda tadbiq qila oladigan kadrlarni
tayyorlash maqsadga muvofiqdir. O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy
islohatlarni amalga oshirishda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda bilimdon va
ishbilarmon xodimlarni shakllantirishga erishish muhim ijtimoiy-iqtisodiy
ahamiyatga egadir. Bu borada hukumatimiz tomonidan bir qator me‘yoriy qonun
hujjatlari qabul qilingan. Shulardan, ―Mehnat kodeksi , ―Ta‘lim to‘g‘risida gi,‖ ‖
―Aholini ish bilan ta‘minlash to‘g‘risida gi qonunlari, ―Istiqbolli yosh pedagog
‖
va ilmiy kadr malakasini oshirish va tajriba almashuv tizimini takomillashtirish
to‘g‘risida gi Prezident Farmoni kabilarni misol qilib keltirish mumkin.
‖
Zamonaviy korxonalar faoliyatini samarali ta‘minlashda mehnat qurollari va
predmetlaridan inson resurslari – kadrlar muhim ahamiyatga ega. Aynan kadrlar
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni boshqarib, joriy va istiqboldagi
rejalashtirishni amalga oshiradi hamda samarali boshqaruv jarayonini ta‘minlaydi.
Kadrlarning kasbiy malakasi qanchalik yuqori bo‘lsa, korxona va tashkilotning,
iqtisodiy, moliyaviy va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari shunchalik yaxshi bo‘ladi.
Respublikamizdagi iqtisodiy va siyosiy tizimlarda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar har
bir shaxs uchun, turmushi barqarorligi uchun katta imkoniyatlar tug‘dirish bilan bir
qatorda jiddiy xavf–xatar ham tug‘diradi, amalda har bir kishining hayotiga
ma‘lum darajada noaniqlik kiritadi. Bunday vaziyatda kadrlarni boshqarish alohida
ahamiyatga ega, chunki u shaxsning tashqi sharoitga moslashish, tashkilotdagi
samarali boshqarish tizimining tuzilishida shaxsiy omilni hisobga olish
masalalarining butun majmuini amalga oshirish imkonini beradi. Shuning uchun
ham ma‘naviyat va qadriyatlarning ustuvorligiga butunlay yangicha
yondashuvlarni ishlab chiqish zarur bo‘ladi. 3. O‘zbekistondagi va chet ellardagi
tashkilotlar tajribasini umumlashtirish kadrlarni boshqarish tizimining asosiy
maqsadini, ya‘ni xodimlar bilan ta‘minlash, ularning samarali ishlashi, kasbiy va
ijtimoiy jihatdan rivojlantirishni shakllantirishga imkon beradi. Shunga ko‘ra
korxona va tashkilotlarda samarali boshqarish tizimi shakllantiriladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Azizova I.A. “Natijaga yo‘naltirilgan budjetlashtirish” T.: 2010 y.
“infoCOM.UZ MChJ” nashriyoti 152 bet.
2. Afanasev M.P. Byudjet i byudjetnaya sistema (izd:2), Yurayt, 2011g. 782 str.
3. Burxonov U. Davlat xaridi. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010 y. 160 bet
4. Vaxabov A.V., Srojiddinova Z.X. Gosudarstvenniy byudjet: Uchebnik. T.
"IQTISOD-MOLIYa", 2007 g.. 454 str.
5. Vaxobov A. V., Qosimova G. Davlat moliyasini boshqarish. O‘quv qo‘llanma. -
T.: "IQTISOD-MOLIYA". 2008 y. 287 bet
6. Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. Budjet nazorati va auditi: O‘quv qo‘llanma / T.:
«infoCOM.UZ». 2009 y. 192 bet.
7. Malikov T.S., Haydarov N.X. Budjet daromadlari va xarajatlari. - Tashkent:
"IQTISOD-MOLIYA", 2007 y. - 245 bet
8. Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD-MOLIYA",
2007y. - 84 bet
9. Neshitoy A.S. Budjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii (izd:10), Dashkov i K.
2011 g. 336 str.
10. Nurmuxamedova B., Kabirova N. “Moliya”, O‘quv qo‘llanma. T:, Iqtisod-
moliya, 2014 y. 207 bet
11. Srojiddinova Z. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimi. «infoCOM.UZ».
Toshkent-2010y. 500 bet
12. Srojiddinova Z. Budjetlararo munosabatlar. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010 y.
156 bet.
13. Seleznyov A.Z. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Magistr. 2011g.
383 str.
14. Xodjaev R., Egamberdiev A., Isaev O. Gosudarstvenniy byudjet. Uchebnoe
posobie.- T.: “IQTISOD- MOLIYa”, 2008 g. 112 str.
15. Qosimova G.A. Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash. O‘quv
qo‘llanma. T.: “Fan va texnologiya” 2007 y. 275 bet.
16. Qosimova G. Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma.
T.: Iqtisod-moliya, 2008 y. 272 bet
17. Qosimova G., Shaakramov K. Mahalliy budjetlar. O‘quv qo‘llanma. – T.:
“Moliya”, 2012. 260 b.
34

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Daromad oshishiga ta’sir qiluvchi omillar

O'xshash dokumentlar