Daromad va almashtirish samarasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Daromad va almashtirish samarasi

Sotib olish

Mavzu: Daromad va almashtirish samarasi

MUNDARIJA:
Kirish . ………………………………………………………... 2
Asosiy qism:
1. Daromad – iste’mol chizig’i. ..…………………………...4
Engel chiziqlari …………………………………………..6
2. Narx – iste’mol chizig’i………………………..…………9
3. Normal, past sifatli va giffen tovarlar uchun daromad
va almashtirish samarasi……………………………………..12
4. Korxonalar faoliyatida daromad va almashtirish samarasining
qo’llanishi…………………………………………..………...19
Xulosa………………………………………………………....21
Tayanch atamalar……………………………………………..22
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………23

Kirish
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotini tanladi va bu bu
butun tizimning o’zgarishiga olib keldi. Ma’muriy – buyruqbozlik tizimidan
farqli o’laroq, endi bozor, talab va taklif birinchi o’ringa chiqdi. Ishlab
chiqaruvchilar tovarlarning doimiy tarzdagi realizatsiyasini ta’minlash uchun
bozordagi talabni kuzatib borishlariga to’g’ri kelishini anglab yetdilar. Shunga
ko’ra, iste’molchilarning qaysi vaqtda qanday tovar va xizmatlarga ehtiyoj
sezishi endilikda muhim ahamiyat kasb eta boshladi.
Tovar yoki xizmatlarning narxi yoki sifati o’zgarganda bozordagi
talabning qay tarzda o’zgarishini anglab olish tadbirkorlarga muvaffaqiyat olib
kelishi iqtisodchilarga va ishlab chiqaruvchilarga ma’lum. Ulardan tashqari
iste’molchilarning daromadlari o’zgarganda tovar va xizmatlarga bo’lgan
talabning o’zgarishi ham daromadga ta’sir etuvchi muhim omillardan biri
sifatida e’tirof etiladi. Chunki iste’mol uchun muhim tovarlar (un, guruch, yog’,
sabzavot mahsulotlari va shu kabilar) iste’molchilar qanday daromad olgan
taqdirda ham sotib olinadi. Daromadning ortishi ularning miqdorini ko’paytirishi
yoki sifatliroq mahsulot turlariga almashtirishi mumkin, lekin daromad
kamaygani bilan talab yo’qolib qolmaydi. Zeb – ziynat buyumlari, oliy sifatli
qimmatbaho tovarlarni sotib olishuchun daromadning ma’lum darajaga yetishi
talab qilinadi.
Prezidentimiz Islom Karimov 2013 –yil yakunlari va 2014 – yilga
belgilangan ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan ma’ruzasida aholi daromadlari
va iste’mol xarajatlariga alohida to’xtalib o’tdi.
“2013 – yilda xalqimizning real daromadlari 16 % ga ortdi, o’rtacha oylik,
ish haqi, pensiya va stipendiyalar 20,8 % ga ko’paydi.
2013 – yilda 2000 – yilga nisbatan aholimizning iste’mol xarajatlari 9,5
barobar ortganining o’zi ko’p narsadan dalolat beradi.
So’nggi paytlarda jon boshiga to’g’ri keladigan eng muhim oziq – ovqat
tovarlari bo’yicha iste’mol hajmi muttasil ortib bormoqda, ayni vaqtda nooziq –

ovqat mahsulotlarni xarid qilish va xizmatlar uchun to’lanadigan sarf – xarajatlar
miqdori ham sezilarli ravishda ko’paymoqda.”
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda men kurs ishim uchun “Daromad va
almashtirish samarasi” mavzusini tanladim. Bu mavzuda quyidagi masalalarni
tahlil qilishga harakat qildim:
– daromad – iste’mol chizig’i
– narx – iste’mol chizig’i
– Engel chiziqlari
– normal, pastsifatli va giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish
samarasi
Bundan tashqari korxonalar faoliyatida daromad va almashtirish
samarasining qay tarzda qo’llanishi ustida ham mulohazalar yuritib, bu orqali
korxonaning kelgusi natijalariga qanday ta’sir ko’rsatishini o’rganishga harakat
qildim.
DAROMAD – ISTE’MOL CHIZIG’I
Daromadning o‘zgarishi byudjet chizig‘ini o‘ziga parallel ravishda
siljishiga olib keladi, nima uchun deganda, narxlar nisbati o‘zgarmaydi.
Daromad oshganda, byudjet chizig‘i o‘ngga - yuqoriga siljiydi, kamayganda
pastga – chapga siljiydi. Xuddi shunday siljishlar ne'matlar narxi bir xil
o‘zgarganda ham sodir bo‘ladi. Narxlarning pasayishi real daromadni oshiradi,
natijada byudjet chizig‘i o‘ngga - yuqoriga siljiydi. Xuddi shunday narxlarning
o‘sishi, real daromadni kamaytiradi - byudjet chizig‘i pastgachapga siljiydi. Real
daromadning o‘sishi natijasida byudjet chizig‘i A
1 , A
2 , A
3 ,... A
n holatlarga
ketma - ket siljiydi.

1 –chizma. Normal va past sifatli tovar uchun daromad – iste’mol chizig’i
Daromadlarning o‘zgarishiga mos ravishda iste'molchining yangi
holatdagi muvozanat E
1 , E
2 ,E
3 ,…E
n nuqtalari o‘rnatiladi. Ushbu muvozanat
nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqni amerikalik olim J.Xiks «daromadiste'mol»
chizig‘i deb atadi va bu chiziq ilmiy adabiyotlarda «turmush darajasi» chizig‘i
deb ham ataladi.
Chizmaning ordinata o’qiga past sifatli tovar, absissa o’qiga normal sifatli
tovar joylashtirilgan. Ko’rinib turganidek, daromad minimal vaqtida past sifatli
tovar ko’proq, normal tovar nisbatan kamroq miqdorda sotib olinyapti. Daromad
ortishi bilan normal tovarning miqdori ko’payib, past tovarning miqdori esa
kamayib boraveradi.
Endi absissa o’qiga past sifatli tovarni, ordinata o’qiga normal tovarni
joylashtiraylik

2 – chizma. Past va normal sifatli tovarlar uchun daromad – iste’mol
chizig’i
Ko’rinib turganidek, daromad ortib borishi bilan past sifatli tovar
iste’moli avval ortib boradi, daromad ma’lum miqdorga yetgach kamayishni
boshlaydi. Normal tovar iste’moli esa doim ortib boruvchanlik xususiyatini
namoyon qiladi.
Endi absissa o’qiga ham, ordinata o’qiga ham normal sifatli tovar qo’yib
tahlil qilamiz.
o
3 – chizma. Normal sifatli tovarlar uchun daromad – iste’mol chizig’i
Chizmadan ko’rinib turganidek, daromad ortib borishi bilan ikkala
tovarning iste’moli ham bir xilda ortib boradi. Daromad – iste’mol chizig’i
absissa o’qi bilan ham, ordinata o’qi bilan ham bir xil 45° li burchak tashkil
qiladi.
Demak, daromad iste’mol chiziqlari tovarlarning narxi o’zgarmaganda,
daromad o’zgarishi bilan iste’molchining tovar tanlovi holatining bir holatdan
ikkinchisiga o’tishini aks ettiradi.
Engel chiziqlari
Nemis olimi Ernst Engel iste’molchi daromadi o’zgarishining iste’mol
tarkibiga qanday ta’sir qilishini o’rganib chiqqan. Buning uchun u iste’molchi
daromadi o’zgarganda oziq – ovqat mahsulotlariga, standard sifatli sanoat
mahsulotlariga va oliy sifatli tovar va xizmatlarga bo’lgan talabining
o’zgarishini tadqiq qilgan. Engel o’z tadqiqotlari yakunida izlanishlari

natijalarini grafik shaklida tasvirlagan va bu grafik fanga “Engel chiziqlari”
nomi bilan kirgan.
4 – chizma. Engel chiziqlari
Absissa o’qiga R – iste’molchi daromadi joylashtirilgan. Ordinata o’qida
esa Q – sotib olinadigan tovarlar miqdori berilgan. Bu grafikda Q
1 oziq – ovqat
mahsulotlariga bo’lgan talab miqdorini, Q
2 standard sifatli sanoat mahsulotlariga
bo’lgan talab miqdorini, Q
3 esa oliy sifatli tovar va xizmatlarga bo’lgan talab
miqdorini bildiradi.
Grafikdan ko’rinib turibdiki, oziq – ovqat mahsulotlariga bo’lgan talab
daromadning har qanday holatida mavjud. Chunki, inson yashashi uchun oziq –
ovqat mahsulotlarini albatta iste’mol qilishi kerak. Iste’molchining daromadi
ortib borishi bilan oziq – ovqat mahsulotlariga talab ortib boradi, lekin juda katta
sur’at bilan emas. Bizning grafikda Q1 R ortishi bilan asta – sekin ortib
bormoqda, lekin iste’molchi daromadi 9 ga yetgandan so’ng iste’mol tovarlariga
talab deyarli o’zgarishsiz holatga kelib qoladi. Chunki insonning oziq – ovqat
mahsulotlariga bo’lgan talabi cheksiz o’suvchi emas, boshqacha qilib aytganda
inson nochor bo’lsa ham, milliarder bo’lsa ham bir kosa ovqatga qorni to’yadi.
Iste’molchilarning standard sifatli sanoat mahsulotlariga talabi daromadi
ma’lum darajaga bizning grafikda 3 ga yetgandan so’ng boshlanadi. Chunki,
standard sifatli tovarlarga bo’lgan talab shakllanishi uchun iste’molchi avvalo

oziq – ovqat mahsulotlari bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Negaki, hech kim
qorni och holda televizor ko’rmaydi yokiyegani hech narsasi bo’lmasa,
xolodilnik sotib olmaydi.
Iste’molchilarning daromadi oziq – ovqat mahsulotlaridan ortib qolishni
boshlasa, ular jamg’arma tashkil qilihni boshlashadi, chunki standard sifatli
tovarlarning narxi unchalik ham arzon emas va jamg’armasiz ham oziq – ovqat
mahsulotlarini, ham normal sifatli tovarlarni sotib olish ancha mushkul
hisoblanadi.
Grafikdan ko’rinib turganidek, iste’molchi daromadi 4 ga yetgandan
so’ng, standard sifatli tovarlarga bo’lgan talab deyarli o’zgarishsiz qolib, bir
xillikni namoyon qilyapti. Bu shuni anglatadiki, iste’molchi normal sifatli
tovarlarga bo’lgan ehtiyojini qondirib bo’lmoqda va endi unda oliy sifatli
tovarlar – zeb-ziynat buyumlari, avtomashina, qo’shimcha uchastka kabi ko’p
mablag’ talab etuvchi tovarlarga talab paydo bo’la boshlaydi.
Iste’molchi daromadi 5 ga yetgach, u oliy sifatli tovarlarni sotib ola
boshlaydi, uning oliy sifatli tovarlarga bo’lgan talabi o’suvchi bo’ladi, daromad
7 ga yetgach esa, talab miqdori birmuncha barqarorlashadi, chunki bu davrga
kelib, oliy sifatli tovarlarga bo’lgan ehtiyoj ancha to’yingan bo’ladi va talab
miqdorining ortishi emas bir miqdorda bo’lishi ham iste’molchini
qanoatlantiradi.
Lekin, iste’molchining daromadi ortib boraveradi va u ortiqcha pulga
standard sifatli tovarlardan ko’proq sotib oladi. 1ta televizorni ikkitaga
aylantiradi yoki oddiy televizorni plazmalisiga almashtiradi.
Demak, daromad – iste’mol chiziqlari iste’molchining daromadi ortishi
bilan normal yoki past sifatli tovarlarga bo’lgan talabining qay tarzda
o’zgarishini ifodalaydi.
Engel chiziqlari bilan insonlarning oziq – ovqat mahsulotlari, standard
sifatli sanoat mahsulotlari va oliy sifatli tovarlarga bo’lgan talabning qay tarzda
o’zgarishini o’rganish mumkin.

Engel qonuni. Daromad bo’yicha talab elastikligi 1 dan katta bo’lgan har
qanday tovar uchun elastikligi 1 dan kichik bo’lgan o’rinbosar tovar bo’lishi
mumkin.
Demak, yuqorida keltirilgan Engel chiziqlari har doim ham qat’iy,
o’zgarmas bo’ladi deyish noto’g’ri bo’ladi. Ular o’zaro o’rinbosar tovarlar bilan
almashtirilishi mumkin.
NARX– ISTE’MOL CHIZIG’I
Narx – iste’mol chizig’i naflilik darajasi o’zgarmaganda tovarlarning narxi
o’zgarishi bilan iste’molchining tanlov majmualari bir holatdan ikkinchi holatga
o’tishini aks ettiradi. Bu holatda iste’molchining daromadi o’zgarmas deb
qaraladi va tovarlarning birortasining narxi o’zgarganda iste’mol tarkibining
o’zgarishi kuzatiladi.

a)

b)

5 –
chizma.
Narx –
iste’mol
chizig’i
(a) va
talab
chizig’i
(b)
Yuqoridagi chizmada x
1 – sharbat, x
2 - coca – cola deb olaylik. a)
chizmada coca – cola narxi o’zgarmaydi, sharbat narxi esa pastlab boradi.

Natijada byudjet chizig’i AB holatdan AB
1 , AB
2 , AB
3 holatlarga siljiydi, ya’ni
byudjet chizig’ining x
2 chiziq bilan kesishgan nuqtasi o’zgarmaydi, x
1 chiziq
bilan kesishgan nuqtasi esa B
1 , B
2 , B
3 holatlarga siljiydi.
Aytaylik, iste’molchining daromadi 20so’m bo’lib, 1 litr coca – colaning
narxi 4so’m, 1 litr sharbatning narxi boshlang’ich holatda ya’ni B nuqtada
5so’mga teng bo’lsin. Iste’molchi quyidagi kombinatsiyalarni xarid qilishi
mumkin: 5 litr coca – cola, 4 litr coca – cola va 0,8 litr sharbat, 3 litr coca – cola
va 1,6 litr sharbat, 2 litr coca – cola va 2,4 litr sharbat, 1 litr coca – cola va 3,2
litr sharbat, 5 litr sharbat.
Endi sharbatning narxi 4so’mga B
1 nuqtaga tushsin, coca – colaning narxi
o’zgarmay turibdi. Iste’molchi 5 litr coca – cola, 4 litr coca – cola va 1 litr
sharbat, 3 litr coca – cola va 2 litr sharbat, 2 litr coca – cola va 3 litr sharbat, 1
litr coca – cola va 4 litr sharbat, 5 litr sharbat xarid qilishi mumkin.
Sharbatning narxi 3 so’mga B
2 nuqtaga tushsin. Kombinatsiya 5 litr coca –
cola, 4 litr coca – cola va 1,3 litr sharbat, 3 litr coca – cola va 2,6 litr sharbat, 2
litr coca – cola va 4 litr sharbat, 1 litr coca – cola va 5,3 litr sharbat, 6,6 litr
sharbatdan iborat.
Va nihoyat, sharbat narxi B
3 nuqtaga2 so’mga tushsin. Iste’molchi 5 litr
coca – cola, 4 litr coca – cola va 2 litr sharbat, 3 litr coca – cola va 4 litr sharbat, 2
litr coca – cola va 6 litr sharbat, 1 litr coca – cola va 8 litr sharbat, 10 litr sharbat
xarid qilishi mumkin.
Shunday qilib, sharbatning narxi arzonlashishi bilan iste’molchi ko’proq
miqdordagi sharbat yoki coca – colani xarid qilish imkoniyatiga ega bo’lmoqda.
Demak, iste’molchining naflilik darajasi ortib, befarqlik egri chizig’i ham U
egri chiziqdan U
1 , U
2 , U
3 egri chiziqlarga o’zgarmoqda. Byudjet chizig’ining
befarqlik egri chizig’i bilan kesishgan nuqtasi E nuqtadan E
1 , E
2 , E
3 nuqtalarga
siljishini kuzatish mumkin. E, E
1 , E
2 , E
3 nuqtalarni tutashtirib chiqsak, narx –
iste’mol chizig’i hosil bo’ladi.

Narx – iste’mol egri chizig’iga asoslanib, x
1 tovarga, bizning misolda
sharbatga bo’lgan talab egri chizig’ini chizish mumkin. Bunda absissa o’qi
sharbat miqdorini, ordinata o’qi esa sharbat narxini belgilab beradi.
Masalan, P
1 nuqtada iste’molchi real daromadi eng kam miqdorda turibdi,
ya’ni sharbatning narxi eng baland nuqtada joylashib turibdi. Aslini olganda,
iste’molchining nominal daromadi o’zgarmaydi, 20 so’m holida turadi, lekin
sharbat narxining arzonlashishi daromadning real qiymatining ortishiga olib
keladi. Shuning uchun ham sharbatning narxi arzonlab borishi bilan,
iste’molchining ko’proq sharbat xarid qilishga qurbi yetadi va talabi ham ortib
boradi.

NORMAL, PAST SIFATLI VA GIFFEN TOVARLAR
UCHUN DAROMAD VA ALMASHTIRISH SAMARASI
Yuqorida iste’molchi daromadining o’zgarishi va tovarlar narxi
o’zgarishining tovarlarga bo’lgan talabga qay tarzda ta’sir ko’rsatishini ko’rib
o’tdik. Endi biror tovarga bo’lgan talab o’zgarishining qancha qismi narx bilan,
qanchasi iste’molchi daromadi bilan bog’liq ekanini ko’rib chiqamiz. Buning
uchun bizga daromad samarasi va almashtirish samarasi tushunchalari kerak
bo’ladi.
Daromad samarasi – bu iste’molchi daromadi o’zgarib, narxlar
o’zgarishsiz qolganda iste’mol tarkibining o’zgarishidir. Bunda iste’molchining
sotib olish imkoniyatlari ham o’zgaradi va uning tovarlar majmuasi bir chiziqdan
ikkinchisiga siljiydi.
Buni yaqqolroq tushunish uchun quyidagi misolni keltiramiz: Faraz
qilaylik, bozorga oziq – ovqat mahsulotlari va iste’mol buyumlari sotib olish
uchun bordingiz. Cho’ntangingizda 100000 so’m pul bor. Bozorga kirishingiz
bilan sizdan 40000 so’m qarz olgan do’stingizni uchratib qoldingiz. U qarzini
sizga qaytarib berdi va endi sizning pulingiz 140000 so’m bo’lib qoldi. Endi siz
avvalgi o’ylagangizdan ko’ra ko’proq va sifatliroq tovarlarni sotib olishingiz
mumkin.
Jamiyatda, insonlar hayotida ham shunday holat kuzatiladi.
Iste’molchilarning daromadi ortib borishi bilan ularning ma’lum tovarlarga
bo’lgan talabi o’zgaradi, ba’zilari esa kamayadi, umumiy qilib aytganda,
iste’mol tarkibi o’zgaradi.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda butun jahon bo’yicha daromad o’rtacha
1%ga ortadi. Rivojlangan davlatlarda aholi daromadi ortishi bilan maishiy
xizmatlarga bo’lgan talab kuchayadi. Bular qatoriga kir yuvish idorasi, uy
tozalash xizmati va boshqalarni kiritishimiz mumkin.

Rivojlanayotgan davlatlarda aholining daromadi ortishi bilan uzoq muddat
xizmat qiluvchi predmetlarga bo’lgan talab ortadi. Bularga misol qilib, televizor,
xolodilnik, kompyuter, mashina, uchastka va boshqalarni olishimiz mumkin.
Almashtirish samarasi – tovarlarning naflilik darajasi o’zgarmaganda,
biror tovarning narxi o’zgarishi bilan iste’mol talabi tarkibining o’zgarishidir.
Masalan, piyozning narxi qimmatlab ketganda, uning o’rniga karam ishlatish,
paxta yog’ining narxi oshib ketsa, pista yog’i yoki margarindan foydalanish va
hokazo.
Ko’pincha, iqtisodiy adabiyotlarda daromad samarasi va almashtirish
samarasi birgalikda, o’zaro qiyoslanib tahlil qilinadi. Chunki shunday yo’l bilan
iste’molchi talabi o’zgarishining qanchasi daromadning o’zgarishi hisobiga,
qanchasi narxlarning o’zgarishi hisobiga bo’layotganini bilish mumkin. Biz ham
normal sifatli va giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samaralarini
ko’rib chiqamiz.
6 – chizma. Normal sifatli tovarlar uchun daromad va almashtirish
samarasi
Yuqoridagi chizmada iste’molchining ikki xil normal sifatli tovarga,
aytaylik, guruch va televizorga bo’lgan talabi keltirilgan. A ne’mat – televizor, Б
ne’mat – guruch.

Byudjet chizig’i dastlab Б A holatda bo’lgan. Б A byudjet chizig’ining U
1
befarqlik egri chizig’i bilan kesishgan nuqtasi, ya’ni iste’molchining optimal
tanlov majmuasi E
1 nuqta bilan belgilangan. Bu holatda iste’molchi televizordan
A
1 birlik deylik 1 dona, guruchdan esa Б
1 birlik, deylik 30kg sotib oladi.
Televizorning narxi arzonlagandan keyin, byudjet chizig’i Б A’ holatga
siljigan. Endi yangi optimal majmua U
1 befarqlik egri chizig’i Б A’ byudjet
chizig’i bilan kesishgan E
3 nuqtaga o’tadi. Endi iste’molchi televizordan A
3
birlik, ya’ni 3 dona va guruchdan Б
3 birlik, ya’ni 20 kg xarid qiladi.
Demak, televizor narxining pasayishi iste’molchining real daromadini,
sotib olish qobiliyatini oshirdi. Iste’molchining televizorga talabi 1 donadan 3
donaga, grafikda A
1 nuqtadan A
3 nuqtaga oshirdi, guruchga bo’lgan talabni esa
30 kgdan 20 kgga, grafikda Б
1 nuqtadan Б
3 nuqtaga tushirdi.
Televizorga bo’lgan talabning A
1 nuqtadan A
3 nuqtaga ko’chishi umumiy
samara deyiladi. Bu umumiy samaraning daromad va almashtirish samarasiga
qanday taqsimlanishini ko’rib chiqaylik.
Daromad samarasini aniqlash uchun U
1 befarqlik egri chizig’iga
urinadigan, Б A’ byudjet chizig’iga parallel Б A’’ byudjet chizig’ini
o’tkazamiz. Б A’’ byudjet chizig’i iste’molchi daromadining kamayganini
ifodalaydi. Bu byudjet chizig’ining U
1 befarqli egri chizig’iga uringan nuqtasini
E
2 bilan belgilaymiz. E
2 nuqtaga mos keluvchi televizor hajmi A
2 ga, deylik 2
donaga teng. A
2 nuqta A
1 A
3 siljishni ikki qismga A
1 A
2 va A
2 A
3 qismlarga
ajratadi. A
1 A
2 –almashtirish samarasi, A
2 A
3 – daromad samarasi bo’ladi.
Demak, televizorga talabning 1 donadan 2 donaga o’tishi televizor narxi
arzonlaganligi sababli, bu talab miqdorining 2 donadan 3 donaga ko’payishiga
esa iste’molchi daromadining ortishi sabab bo’lgan.
Past sifatli tovarlar uchun daromad va almashtirish
samarasi

7 – chizma. Past sifatli tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasi
Grafikda absissa o'qiga past sifatli tovar, ordinata o'qiga normal sifatli
tovar joylashtirilgan. U
1 befarqlik egri chizig'i RS byudjet chizig'iga uringan A
nuqtada iste'molchi past sifatli tovardan F
1 miqdorda sotib oladi. Agar past sifatli
tovar narxi arzonlasa, byudjet chizig'i RT holatga o'tadi. Bu holatda iste'molchi
past sifatli tovardan ko'proq sotib oladi. Past sifatli tovar narxi arzonlagani
sababli puli baribir ortib qoladi va normal tovardan ham ko'proq sotib oladi. Bu
holatda U
2 befarqlik egri chizig'ining RT byudjet chizig'iga uringan B nuqtada
optimal tanlov majmuasiga ega bo'ladi va past sifatli tovardan E miqdorda sotib
oladi.
Demak, almashtirish samarasi F
1 E musbat ishorali.
Agar iste'molchi daromadi kamaysa, byudjet chizig'i pastga tushadi. Bu
holatda iste'molchining tanlov majmuasi U
1 befarqlik egri chizig'ining yangi
byudjet chizig'i bilan kesishgan C nuqtani tashkil qiladi. Bu holatda past sifatli
tovardan F
2 miqdorda iste'mol qilinadi.
Daromad pasayganda past sifatli tovarning iste'mol miqdori ko'paymoqda,
daromad ko'payganda iste'mol miqdori kamaymoqda. Demak, daromad samarasi
manfiy ishorali, bundan kelib chiqadiki, umumiy samarani topish uchun
almashtirish samarasidan daromad samarasini ayirish kerak.
Giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasi
Talab qonuniga muvofiq, tovarlarning narxi oshsa, ularga bo’lgan talab
miqdori kamayadi. Masalan, agar “Lasetti” avtomashinasining narxi 10 000 000
so’m bo’lib qolsa, unga bo’lgan talab miqdori keskin ortib ketadi, agar 100 000
000 ga ko’tarilsa, unga talabgorlar soni keskin kamayib ketadi.

Lekin, shunday tovarlar ham borki, agar ularning narxi ortsa, ularga
bo’lgan talab miqdori kamaymaydi, balki ortadi. Bunday tovarlarga
birinchi bo’lib, ingliz iqtisodchisi Robert Giffen e’tibor bergan.
Irlandiyada baholarni o’rganayotib, Giffen shunday hodisaga duch keladi.
O’sha yili Irlandiyada kartoshka hosili yaxshi bo’lmaydi, va tabiiyki,
kartoshkaning narxi ko’tarilib ketadi. Lekin aholi orasida kartoshkaga bo’lgan
talab miqdori ortib ketgan. Bunga sabab, irlandiyada kam daromadli aholining
asosiy qismi kartoshka iste’mol qilgan va ular kartoshka hosili yaxshi
bo’lmaganini, narxning yana ham ko’tarilishi mumkinligini eshitgach, iloji
boricha ko’proq kartoshka sotib olishga harakat qilishgan.
Kam daromadli aholi iste’mol qiladigan va talab miqdori narx ortganda
ortib, kamayganda kamayadigan tovarlar giffen tovarlar deyiladi. Bunday
tovarlarga, kartoshka, buxanka, makaron misol bo’lishi mumkin.
Bunday tovarlar uchun talab chizig’ining o’zgarishi “Giffen paradoksi”
deb ataladi va quyidagicha bo’ladi.

8 – chizma. Giffen paradoksi
Grafikdan ko’rinib turganidek, tovar narxi P
0 bo’lganda, unga bo’lgan
talab miqdori Q
0 holatda edi. Keyinchalik, tovar narxi P
1 holatga o’tganda, ya’ni
ortganda talab miqdori ham ortadi, Q
1 holatga o’tadi.
Endi giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasini ko’rib
chiqaylik. Ma’lumki, iste’molchi daromadi ortishi bilan giffen tovarga bo’lgan
talab kamayadi, chunki, iste’molchi daromadi ortgandan so’ng, go’sht, yog’, sut

mahsulotlarini sotib olishga qurbi yetadi va makarondan ko’ra go’shtni albatta
afzal biladi.
Absissa o’qiga giffen tovar, ordinata o’qiga normal tovar qo’yib tahlil
qilinsa, quyidagi grafik hosil bo’ladi.

9 – chizma. Giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasi
Iste’molchi uchun byudjet chizig’i NM
1 holatda edi. Ya’ni iste’molchi
M
1 miqdorda giffen tovar yoki N miqdorda normal tovar sotib olishi
mumkin. Iste’molchining befarqlik egri chizig’i U
1 ning NM
1 byudjet
chizig’iga uringan E
0 nuqtasi u uchun optimal tanlov majmuasi
hisoblanadi.Bu nuqtada iste’molchi giffen tovardan A
0 birlik sotib
oladi.
Agar giffen tovar narxi arzonlasa, iste’molchining byudjet chizig’i NM
2
holatga ko’chadi. Giffen paradoksiga ko’ra endi uning giffen tovarga bo’lgan
talabi kamayadi va A
1 nuqtaga kelib qoladi. Normal tovarga bo’lgan talabi esa
ortadi, chunki giffen tovarning arzonlashishi va unga bo’lgan talab miqdorining
kamayishidan ortib qolgan pulni ham normal tovar uchun sarflash mumkin
bo’ladi.
Agar iste’molchining daromadi kamaysa, byudjet chizig’i N
1 M
3 holatga
ko’chadi. Iste’molchining befarqlik egri chizig’i U
1 holatga qaytadi, tanlov
majmuasi E
2 holatga ko’chadi.Chunki endi uning daromadi normal tovardan

ko’p miqdorda sotib olishga yetmaydi va giffen tovardan A
2 miqdorda sotib
oladi.
Daromad va almashtirishning umumiy samarasi normal sifatli tovarlar
uchun qo’shilsa, giffen tovarlar uchun ayirib topiladi. Demak, yuqoridagi
grafikda umumiy samara A
0 A
2 ga teng.
KORXONALAR FAOLIYATIDA DAROMAD VA
ALMASHTIRISH SAMARASINING QO’LLANISHI
Yuqorida biz daromad va iste’mol samarasining nazariy asoslarini
o’rganib chiqdik. Endi daromad va almashtirish samarasini korxonalar
faoliyatida tahlil qilishga urinib ko’ramiz.
“Alisher Baraka” xususiy kichik korxonasi eshik – rom ishlab chiqarish
bilan shug’ullanadi. 2010 – yilgacha korxonadagi uskunalar ancha eskirib qolgan
edi. Bu kamchilik sekin – asta ishlab chiqarilayotgan eshik – romlar sifatiga ham
ta’sir ko’rsata boshladi. Korxona rahbari Alisher Sobiraliyev uskunalarni
yangilash kerakligini yaxshi tushunib turardi, lekin buning uchun ancha kata
miqdordagi mablag’ kerak bo’lganligi tufayli faqat joriy ta’mir bilan
cheklanardi.
2010 – yilda korxona mijozlarining bir nechtasi sotib olingan tovarlar
uchun to’lovni biroz kechiktirib yubordi. Iyun oyiga kelib, 3 ta mijoz 12 million
so’m mablag’ni besh kun ichida keltirib berishdi. Bundan tashqari, boshqa
turdagi uskunalar ishlab chiqaruvchi “Zamin” korxonasi eski 10 ta
uskunalarning har birini 100 000 so’mdan sotib olish taklifini bildirdi.
Shunday qilib, umumiy hisobda 13 000 000 so’m mablag’ to’plandi.
Alisher Sobiraliyev 10 ta yangi uskunaning har birini 1 300 000 so’mdan sotib
oldi va korxonaga o’rnatdi. Endi bu korxona ishlab chiqargan eshik – romlarning
sifati yaxshilanib, bozorda ularga bo’lgan talab hajmi ham ancha ortdi.
Demak, daromadning ortishi va uning kapitallashtirilishi korxona
faoliyatiga ijobiy ta’sir qildi. Korxonadagi uskunalarning yangilanishi ishlab
chiqarish samaradorligini va tovarlarning sifatini ancha oshirdi.

Yuqorida “Alisher Baraka” xususiy kichik korxonasi misolida daromad
samarasining korxona faoliyatiga ta’sirini ko’rib chiqdik, endi almashtirish
samarasining korxona faoliyatiga qanday ta’sir qilishini tahlil qilamiz.
Poyafzal ishlab chiqaruvchi “KFK Shoes” xususiy korxonasi butun
Farg’ona vodiysida o’z o’rniga ega korxonalardan biri hisoblanadi. Korxonada
ishlab chiqarilgan poyafzallar nafaqat yurtimizda, balki Rossiya, Turkiya,
Gruziya kabi bir qancha xorij davlatlarida ancha yillardan beri o’zining sifati va
chidamliligi bilan mashhur.
“KFK Shoes” xususiy korxonasi poyafzal ishlab chiqarish uchun
xomashyoni, ya’ni terini Eron davlatidan sotib olardi. Bir juft poyafzal ishlab
chiqarish uchun sarf bo’ladigan xomashyo korxonaga 45 000 so’mga tushardi.
2012 – yilda Erondan keladigan xomashyoning narxi ko’tarilib ketdi. Bunga
sabab qilib, Eron davlatining o’zida ham bir qancha korxonalar ochilganini
ko’rsatishdi. Endi bir juft poyafzal uchun sarf bo’ladigan xomashyo 60 000
so’mga to’g’ri kela boshladi.
Korxona xodimlari tezlik bilan boshqa xomashyo yetkazib beruvchilarni
izlab topishdi. Aniqlanishicha, Pokiston mamlakatida juda sifatli teri
xomashyosi ishlab chiqarilarkan. Korxona iqtisodchisining bergan ma’lumotiga
ko’ra agar korxona Pokistondan xomashyo sotib olsa, bir juft poyafzal uchun 55
000 so’mlik xomashyo ishlatar ekan. Korxona rahbari tezlik bilan Pokistondagi
tadbirkorlar bilan shartnoma imzoladi va teri xomashyosini Pokistondan olib
kela boshladi.
“KFK Shoes” korxonasi mijozlari yanada sifatliroq xomashyodan ishlab
chiqarilgan poyafzallarni biroz qimmatroq narxda sotib bo’lsa ham olishni
ma’qul ko’rishdi. Mahsulotlar sifatiga sifat qo’shilgach, unga bo’lgan talab
hajmi ham ancha ortdi.Demak, almashtirish korxona faoliyatiga ijobiy tarzda
ta’sir qildi.

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iste’molchi talabining o’zgarishini
tahlil qilishda daromad samarasi va almashtirish samarasi muhim ahamiyat kasb
etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromad va almashtirish samarasini
o’rganish tovarlarga narx belgilash qonuniyatlarini yaxshiroq tushunishga
yordam beradi. Zero, har qanday korxona o’z foydasini maksimallashtirish
uchun tovarlariga bo’lgan talabning doimiyligini ta’minlashi kerak. Chunki har
qanday yirik korxonalar, monopoliyalar, konsernlar agar tovarlariga talab
bo’lmasa, inqirozga yuz tutadi. Shuning uchun ham iste’molchi daromadining
o’zgarishini yoki boshqa tovarlar narxi o’zgarishini yetarli darajada tahlil qilish
firmaning barqaror rivojlanishiga olib keladi.
Normal, past sifatli va giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish
samarasini e’tiborga olgan holda firma va korxonalar iqtisodchilari o’zlarining
yillik ishlab chiqarish rejalarini tuzib chiqishlari mumkin. Agar reja tuzishda bu
omillar inobatga olinmasa, kelgusida kutilmagan vaziyatlar sodir bo’lib, korxona
xodimlarini mushkul ahvolga solib qo’yishi mumkin.
Bundan tashqari, korxonalarning o’zlari ham mahsulot ishlab chiqaruvchi
sifatida ma’lum turdagi xomashyo materiallariga ehtiyoj sezadilar. Yuqorida
“Alisher Baraka” va “KFK Shoes” korxonalari misolida daromad va
almashtirish samarasining korxonalar faoliyatiga ta’sirini tahlil qilishga harakat
qildik.
TAYANCH ATAMALAR:
Daromad - iste'mol chizig‘i – tovarlarning narxi o’zgarmaganda daromad
o’zgarishi bilan iste’molchining tovarlar tanlovi holatining bir holatdan
ikkinchisiga o’tishini aks ettiruvchi egri chiziq.
Narx - iste’mol chizig’i – naflilik darajasi o’zgarmaganda tovarlarning narxi
o’zgarishi bilan iste’molchining tanlov majmualarining bir holatdan ikkinchisiga
o’tishini aks ettiruvchi egri chiziq.

Engel chiziqlari – iste’molchi daromadi o’zgarganda oziq – ovqat
mahsulotlariga, standard sifatli sanoat mahsulotlariga va oliy sifatli tovar va
xizmatlarga bo’lgan talabining o’zgarishini ifodalovchi egri chiziqlar majmuyi.
Daromad samarasi – iste’molchi daromadi o’zgarib, narxlar o’zgarishsiz
qolganda iste’mol tarkibining o’zgarishi.
Almashtirish samarasi – tovarlarning naflilik darajasi o’zgarmaganda, biror
tovarning narxi o’zgarishi bilan iste’mol talabi tarkibining o’zgarishi.
Giffen tovarlar – kam daromadli aholi iste’mol qiladigan va talab miqdori narx
ortganda ortib, kamayganda kamayadigan tovarlar.
Giffen paradoksi – giffen tovarlar uchun talab chizig’ining teskari o’zgarishi.
Umumiy samara – normal sifatli tovarlar uchun daromad va almashtirish
samarasi yig’indisi, giffen tovarlar uchun ayirmasiga teng samara.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti ma’ruzasi. 2014 yil yuqori o’sish
sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini
oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo’ladi. “Turkiston”
gazetasi. 2014 – yil 18 – yanvar.
2. Karimov I. A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan
foydalanish – bosh yo’limiz. T.: “O’zbekiston” 2002
3. Egamberdiyev E. Mikroiqtisodiyot. T.: “G’afur G’ulom” 2012
4. Salimov B. T. Salimov B. B. Mikroiqtisodiyot. TDIU T.: 2013
5. G’ulomov S. Alimov R. Mikroiqtisodiyot. T.: “Sharq” 2012
6. R. Pindayk. D. Rubinfeld Mikroiqtisodiyot Inglizcha nashridan tarjima T.:
2012
INTERNET SAYTLARI:
1. www.google.com
2. www.ziyonet.uz
3. www.ecocomics.ru
4. www.stat.uz

Daromad va almashtirish samarasi

Sotib olish