Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot tahlilini tashkil etish - Iqtisodiyot - Dissertatsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	100000UZS
Hajmi	257.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Эргашев Бахромжон

Ro'yxatga olish sanasi 11 Oktyabr 2024

8 Sotish

Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot tahlilini tashkil etish

Sotib olish

I BOB. KIRISH
1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi
Budjetda buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy
hisobotlarni tuzish o‘ziga xos murakkab bosqich va jarayon hisoblanadi. Chunki,
buxgalteriya hisobi sub’yektining ish hajmidan kelib chiqib, buxgalteriya hisobi
ob’yektlarining soni o‘zgarib boradi. Shuningdek, buxgalteriya hisobi sub’yekti
faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari buxgalteriya hisobi ob’yektlarini turlicha
xarakterda namoyon bo‘lishiga olib keladi. Faoliyat sohasiga oid qonun talablarini
bajarish, mulkiy munosabatlarni belgilash, mulkiy javobgarlikni ta’minlash va
o‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish hisob ishlari murakkabligini keltirib
chiqaradi. (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009)
Budjet-bu harakatlar rejasi, ustuvorliklar to‘g‘risidagi bayonot, moliyaviy
rejalashtirish texnikasi va ma’muriy va qonunchilik jarayonlarining
kombinatsiyasi. Budjet boshqaruvini muhokama qilish uchun asos sifatida
tanlangan, chunki u davlat va xususiy sektor budjetlarida mavjud bo‘lgan barcha
jihatlarni o‘z ichiga oladi. (Malikov T.S., 2019)
Shuni ham yodda tutish kerakki, har qanday budjet formulasi doimiy ravishda
o‘zgarib turadigan muhit, vaqt va makon ta’sirida ishlaydi va ta’sir qiladi. Ushbu
tizim har doim budjetlarni, budjetlarning tuzilmalarini va ushbu budjetlarni
tayyorlash texnikasini tartibga soluvchi qonunlarning o‘zgarishiga olib keladi.
Ushbu dissertatsiyada Davlat budjeti amalga oshirilgan makroiqtisodiy
sharoitlar, daromadlar prognoz ko‘rsatkichlari va budjet xarajatlarining haqiqiy
hajmlarini bajarish natijalari, shuningdek mahalliy budjetlarning ijrosi, xarajatlarni
rejalashtirish va bajarishdagi yangi yondashuvlar va budjet taqchilligi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar keltirilgan. 2022 yilda davlat budjetiga soliqlar va boshqa daromadlar
tushumlari prognoz parametrlaridan o‘zgarib, 2021-yilga nisbatan oshdi.
Daromadlarning bajarilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar soliqlar nuqtai nazaridan
va ularning budjetga tushumlarining o‘sishi yoki pasayishiga ta’sir ko‘rsatgan
omillarni hisobga olgan holda taqdim etiladi.
3

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlab o‘tganlaridek,
“ Har bir mutaxassis o‘z hududidagi binolar va yo‘llarni oylik budjet
hisobidan ta’mirlasa, mijozlardan yaxshi narsalarni talab qilib,
odamlarning va’dalarini ta’minlasa, vaziyat qanday o‘zgarishini
bilasizmi? Buning uchun sizda yetarlicha vakolat va jasorat bor. ”
Shuningdek bu borada fikrlarni davom ettirar ekan, “Budjet xarajatlari, aholi va
tadbirkorlar oldidagi majburiyatlarimizni qisqartirmagan holda, biznesga soliq
yukini kamaytirish bo‘yicha ishlarni davom yettiramiz. Jumladan, 1-yanvardan
boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasini
15 foizdan 12 foizga pasaytirish hisobidan tadbirkorlar ixtiyorida yiliga kamida
14 trillion so‘m mablag‘ qoladi. Lekin biznes muhitini yaxshilash uchun faqat
soliqni kamaytirishning o‘zi yetarli emas”. (Sh.Mirziyoyev, 2022).
Budjetni bosqichma-bosqich isloh qilish tufayli respublika budjetidan
foydalanishning yaxshi huquqiy tizimi va asoslari yaratildi. Xususan, “O‘zbekiston
tashkilotlarini moliyalashtirish to‘g‘risida”gi qonun, Qonunlar kodeksi,
O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasining “Moliya tashkilotlarini moliyalashtirishni
rivojlantirish to‘g‘risida”gi qarori, “Moliya institutlari va moliya tizimlari
to‘g‘risida”gi nizom tasdiqlandi. “Mablag‘lar va hisobotlarni oluvchilarning
hisoblangan qiymatini hisobga olish va hisobga olish”, “Moliya institutlari uchun
moliyaviy yo‘riqnomalar”, “Davlat budjeti”, “Budjet hisobi standartlari (BHS)”
“Budjet moliyaviy hisobotini shakllantirish, tasdiqlash va taqdim etish
to‘g‘risida”gi qonunlar qabul qilindi. O zbekiston tashkiloti” Moliya institutlari,ʻ
g aznachilik va budjet muassasalarining yagona buxgalteriya hisobi rejasi kabi
ʻ
namunaviy dasturlar.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan holatlar Respublikamiz iqtisodiy rivojlanishida
budjet mablag‘laridan samarali foydalanish hamda ularda buxgalteriya hisobi
sohasida ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo qiladi va mazkur mavzuning
dolzarbligini belgilab beradi.
4

1.2. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning maqsadi moliya
institutlarida nomoliyaviy ob'ektlar hisobini tartibga solish va ularni davlat axborot
hisoboti va tahlilida rivojlantirish bo'yicha ilmiy tavsiya va g'oyalarni taqdim
etishdan iborat. Shu maqsadda quyidagi tadbirlar hisobga olindi:
- budjet mablag laridan foydalanish ustidan davlat nazorati rivojlanishiningʻ
tarixiy va mantiqiy bosqichlarini tahlil qilish, uning zamonaviy bosqichining
asosiy muammolarini umumlashtirish, nazorat tizimlarini rivojlantirish;
- Davlat (davlat) moliya institutlari, shu jumladan boshqaruvni ishlab chiqish
va muammolar, nazariyalar va usullarni tahlil qilish;
- budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini monitoring qilish
ʻ
tizimini shakllantirish;
- funktsional o‘zaro bog'liq ko‘rsatkichlar tizimidan kelib chiqqan holda
davlat (shahar) vazifasini bajarish bo‘yicha Davlat iqtisodiyoti universiteti faoliyati
natijalari to‘g‘risidagi hisobotning kontseptual modelini taklif qilish;
- budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini tahlil qilish
ʻ ning
konsepsiyasini takomillashtirish ;
1.3. Tadqiqot asosiy muammolari va savollari. Hozirgi kunda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning muhim va dolzarb jihatlaridan
biri bu budjet tizmida keng qamrovli olib borilayotgan tizimli islohotlar
hisoblanadi. Milliy budjet tizmini isloh qilish jarayonida bu islohotlarning
davlatning iqtisodiy siyosatiga ta’siri nafaqat iqtisodiy siyosatni yanada
erkinlashtirish, balki moliya tizimini tubdan o‘zgartirish uchun globallashuv yoki
dunyoda kechayotgan surunkali moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar oqibatlarini hisobga
olishdan ham iboratdir.
Dissertatsiya mavzusi doirasida quyidagi savollarga aniq javoblar olish
uchun tadqiqot olib boriladi:
- budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini monitoring qilish
ʻ
tizimini shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari nimadan iborat ?
- davlat (shahar) muassasalarining budjet mablag‘lari, shu jumladan nazorat
va tahlil muammolari qanday ?
5

- budjet mablag laridan foydalanish ustidan davlat nazorati rivojlanishiningʻ
tarixiy va mantiqiy bosqichlarini tahlil qilish uslubiy jihatlarini qanday bayon
etish mumkin?
Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisoboti va tahlilini yanada
takomillashtirish uchun qanday izlanishlar olib borilmoqda?
1.4. Tadqiqot ob’yekti va predmeti. Tadqiqot ob’yekti bo‘lib Toshkent
davlat iqtisodiyot universiteti va uning tizimidagi buxgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobot ma’lumotlari o‘rganilgan .
Tadqiqot predmeti bo‘lib Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot tahlilini
tashkil etish uslubiy hisobiga doir iqtisodiy munosabatlar majmui sanaladi.
1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati. Ingliz
tilida lib b rilgan k ‘рlab tadqiq tlarda mahalliy budjetlarni b shqarish va uni
ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ
samarali naz rat qilish b rasida ilmiy xul salar shakllantirilgan. M retti, Delрhine
ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ
and Dirk-Jan Kraan, Vict r Lledó, Sungw k Y n, Xiangming Fang, Samba
ᴏ ᴏᴏ ᴏᴏ
Mbaye, and Y ung Kim, Wubshet L ha singari limlar ‘z ilmiy xul salarida
ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ
mamlakat va mahalliy budjet muamm siga qaratilgan jihatlarni qamrab lganlar.
ᴏ ᴏ
Magistrlik dissertatsiya ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki,
G‘aznachilik sharoitida O‘zbekiston Respublikasida budjet tashkilotlari faoliyatini
tartibga soluvchi Qonunlari, Prezident Sh.M.Mirziyoyevning ma’ruza va asarlari,
O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Moliya vazirligining moliya
institutlari faoliyatini hisobga olish jarayoni bo‘yicha muhim hujjatlari va
ko‘rsatmalaridan iborat.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati uning natijalaridan O‘zbekiston Respublikasi
tabiat resurslari vazirligi tizimidagi tashkilotlarda nomliyaviy aktivlar hisobini
takomillashtirishda foydalanish mumkin.
1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishining tarkibi
besh bobdan iborat bo‘lishi rejalashtirildi.
Magistrlik dissertatsiyasining 1 - bobi, ya’ni kirish qismi;
Dissertatsiyaning kirish qismida quyidagilar bayon etiladi:
- Dissertatsiya ishining dolzarbligi;
6

- Tadqiqot maqsadi va vazifalari;
- Tadqiqot ob’yekti va predmeti;
- Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari;
- Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati;
Tadqiqot ishining 2-bobi. Ushbu bob adabiyotlarni o'rganishga bag'ishlangan
bo'lib, boshqa sohalardagi tadqiqot mavzulari bo'yicha nazariy, amaliy va tematik
tadqiqotlarning muhimligini ta'kidlaydi va bundan tadqiqot farazlari uchun asos
sifatida foydalanadi.
Dissertatsiyaning 3-bobi Tadqiqot metodologiyasi, ma'lumotlar manbalari,
tadqiqot dizayni, ushbu tadqiqotda qo'llaniladigan usullar, tadqiqot paradigmasi,
tadqiqot dizaynining cheklovlari va vositalari tushuntiriladi.
Dissertatsiyaning 4-bobi. Ushbu bo'limda tadqiqotning tahlili va natijalari,
qanday taklif va tavsiyalar berilganligi, tavsiyalarning mazmuni va sabablari
keltirilgan va muhokama qilinadi.
Dissertatsiyaning 5-bobi t akliflar va tavsiyalar bo'limi mavjud bo'lib, unda
biz o'rganilayotgan ma'lumotlarni yig'amiz va shu asosda muammoni hal qilish
yo'llarini taklif qilamiz. Bundan tashqari, tadqiqot davomida foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxati ham dissertatsiya ga kiritilgan.
7

II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
2.1. Adabiy manbalarda keltirilgan tadqiqotlar natijalari
Mamlakatimizda davlat moliya sohasida ichki islohotlar amalga
oshirilmoqda. Doimiy o‘zgarish sifatida jahon tajribasi bilan sinovdan o‘tgan va
puldan unumli foydalanilgan moliyaviy mahsulotlar mamlakatda pul ishlatishda
qo‘llaniladi.
Davlat budjeti - Davlat pul mablag‘larining (shu jumladan, Davlat maqsadli
jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda
daromadlar manbaalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili
mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va
miqdori nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tuzilmasi o‘z
ichiga Respublika budjetini, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy
budjetlarni o‘z ichiga oladi. Budjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda budjet
daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar budjet tasnifi bo’yicha amalga oshiriladi.
Budjet ijrosi jarayoni haqida axborotlar budjet hisobini tashkil etish va yuritish
orqali shakllantiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat budjeti uchun quyidagi
loyihalarni ishlab chiqadi:
- makroiqtisodiy ko'rsatkichlar prognozlari;
- daromadlarni shakllantirish asosida davlat daromadlarining prognozlari;
Respublika budjeti O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
Davlat g'aznachiligi orqali boshqariladi. Moliyaviy boshqaruv xorijda faoliyat
yurituvchi moliya institutlari va fond oluvchilarga taalluqli emas.
Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligining ijrosi hisobining maqsadi
foydalanuvchilarga Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligi faoliyati
to‘g‘risida ma’lumot berishdan iborat.
8

Daromad taqsimoti yillik daromadni daromad taqsimotiga ko'ra oylik
daromadga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi.
Daromad taqsimoti O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
tayyorlanadi.
Mamlakatimning milliy budjet siyosati shuni ko‘rsatadiki, jahon miqyosida
eng muhimi kapital budjetidan qo‘shimcha kapital ajratish va budjet resurslarini
qisqartirish choralarini qo‘llashdir. Bunda boshqaruv va huquqning tan olinishi
buni yaqqol ochib beradi.
Budjet g‘azna ijrosi jarayoni natijasi bo‘yicha aylanma kassa mablag‘lari
qoldig‘i shakllantiriladi. Aylanma kassa mablag‘lari bo‘yicha me’yor belgilanadi.
Aylanma kassa mablag‘i me’yori - moliya yilida Respublika budjeti
Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar hisobvaraqlarida
turishi mumkin bo’lgan pul mablag‘larining qonun hujjatlari bilan belgilanadigan
eng kam miqdoridir. Budjet tashkilotlari faoliyati xarajatlari budjet mablag‘lari
hisobiga moliyalanadi. Shu bilan birgalikda budjetdan tashqari mablag‘lar
manbalari bo‘yicha shakllantiriladi. Budjet tashkilotlari xarajatlari smeta doirasida
xarajatlar iqtisodiy tasnifi bo’yicha budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar
hisobiga amalga oshiriladi.
Davlat budjetini shakllantirish, moliyaviy vositalarni yaratish, ko‘rib chiqish,
qabul qilish va ulardan foydalanish, ulardan foydalanish monitoringi, budjet
hisobotlarini tayyorlash va tasdiqlash hamda davlat moliyaviy modeliga
integratsiyalashgan qo'shma budjetlarning davlat institutlari va mahalliy davlat
hokimiyati organlari o'rtasidagi ijobiy munosabatlarni ta'minlash. jismoniy va
moliyaviy tizimlar ishtirokchilar faoliyatini tashkil etish, ijtimoiy munosabatlar
qonunida ishtirok etish, jarayonlar o'rtasidagi munosabatlarni moliyalashtirishga
yordam beradi. (Haydarov M., Suvonqulov A., Sugirbaev B., Nurmatov B., 2010)
Moliya organlarida shuningdek G‘aznachilik va uning hududiy bo‘linmalarida
budjet hisobi yuritilib, Davlat budjeti g‘azna ijrosi sharoitida Respublika,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi va mahalliy budjetlar daromadlari shakllanishi
xarajatlarini amalga oshirish, budjet ijrosi natijalari bo‘yicha buxgalteriya
9

axborotlarini shakllantirib beradi. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi va uning hududiy boshqarmalari, bo‘limlarida shuningdek G‘aznachilik
va uning hududiy bo‘limlarida budjet ijrosi jarayoni bo‘yicha buxgalteriya hisobi
kassa usulida “G‘azna dasturi” asosida yuritiladi.
Respublika budjeti ijrosi hisobi daromadlarini shakllanishi, xarajatlarini
tasdiqlangan budjetga muvofiq amalga oshirilishi, pul mablag‘lari, hisoblashuvlar,
budjet ijrosi natijalarini shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
G‘aznachiligi buxgalteriya bo‘limi tomonidan amalga oshirilmoqda.
Davlat budjeti tasdiqlangandan keyin davlat va mahalliy soliqlar va
daromadlar bilan cheklangan resurslarni taqsimlash, ma’muriy markazni
taqsimlashda o‘zgartirishlar, korxonalar, tashkilotlar va tijorat tashkilotlarida
hamkorlik qilish, o‘zaro hamkorlik masalalariga o‘zgartirishlar kiritilgan yangi
me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. turli qurilish kompaniyalari. loyihalar.
Tashkilotlar o rtasida budjetni to ldirish jarayonida mablag oluvchi shaxsʻ ʻ ʻ
o zgargan taqdirda, O zbekiston hukumati qaroriga asosan mablag lar birgalikda
ʻ ʻ ʻ
kiritiladi. (Jо‘rаyеv А.,2004)
Shu nuqtadan boshlab, ilmiy izlanishlar yoshlarga, ayniqsa, tadbirkorlik
sohasidagi talabalarga O‘zbekiston budjeti mablag‘larini tejash bo‘yicha
ko‘rilayotgan chora-tadbirlar orqali davlat budjetidan foydalanishning mohiyati va
ahamiyatini o‘rgatadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy
vazirlik va idoralari moliya institutlarini pul mablag‘lari bilan ta’minlashda
bankning nazariy va amaliy bilimlarini oshirishni maqsad qilgan.
Moliyaviy nazoratning mohiyatini ko'rib chiqishdan ko'rinib turibdiki,
mulkdor uni amalga oshirish bo'yicha barcha chora-tadbirlar kompleksini amalga
oshiradi, shu bilan birga u ixtisoslashtirilgan bo'linmalar tuzishi yoki nazorat
faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega bo'lgan maxsus mansabdor shaxslarni
(rahbarlar, nazoratchilar) tayinlashi mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa
qilishimiz mumkinki, moliyaviy nazoratning asosi, eng avvalo, mulkdorning
manfaatidir. Egasi tashkilotning missiyasi va qoidalarini shakllantiradi va shu
10

asosda o'zi yaratgan tashkilotdagi ishlarning holati to'g'risida olishni istagan
ma'lumotlarning tarkibiga qarab, tashkilot va nazorat natijalariga qo'yiladigan
talablarni ishlab chiqadi.
Audit nazariyasida, shuningdek, buxgalteriya hisobida auditorlik axborotidan
foydalanuvchi tushunchasi va xususan, hisobot yoki audit axborotidan bevosita
manfaatdor shaxs sifatida manfaatdor foydalanuvchi tushunchasi alohida
ta’kidlangan. Ammo ushbu nazariyalar doirasida manfaatdor foydalanuvchi - bu
audit natijasida taqdim etilgan ma'lumotlarga u yoki bu darajada qiziqqan
shaxslarning jamoaviy qiyofasi yoki moliyaviy hisobotlardan kelib chiqadi.
Moliyaviy nazorat maqsadlarida manfaatdor foydalanuvchi deganda
moliyaviy faoliyat qoidalarini yaratish vakolatiga ega bo'lgan va ularni amalga
oshirishdan manfaatdor bo'lgan aniq shaxs tushunilishi taklif etiladi.
Respublika budjetining loyihasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari va moliya yili uchun mo‘ljallangan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
prognozi asosida tuziladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga bir moliya yilidan ortiq
muddatga tuzilgan Respublika budjetini qabul qilish to‘g‘risida taklif kiritishga
haqli.
Respublika budjetining loyihasini tuzish:
- budjet so‘rovini tuzish tartibini yuborishni;
- budjet so‘rovlarini hamda asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
prognozlarini tayyorlash va taqdim etishni;
- budjet so‘rovlarini ko‘rib chiqish va jamlashni;
- budjetnomani ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Davlat, qoida tariqasida, maqsadlarni shakllantirish ishining bir qismini o'z
zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni tartibga solish jarayoni orqali u moliyaviy faoliyat
qoidalarini yaratadi va ularni mulkdor bilan birgalikda nazorat qilishga tayyor
(qonuniylikni nazorat qilish). Tashkilotda moliyaviy nazoratning boshqa
11

maqsadlari (shuningdek, davlat miqyosida) manfaatdor foydalanuvchiga bog'liq.
Budjet mablag‘larini to‘ldirish jarayonida budjet tashkiloti Respublika
budjetini va budjet tashkilotining qo‘shimcha mablag‘larini shakllantirish va
ulardan foydalanish, shakllarni hisobga olish va ma’lumotlarni yaratish uchun
doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi moliya xizmati tashkilotini tashkil etadi. Budjetni
to‘g‘ri va samarali shakllantirish, budjet taqchilligining oldini olish dolzarb masala
hisoblanadi. “Albatta, Davlat budjeti o‘lchovsiz emas, mablag‘larni qattiq tejash,
belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta`minlash zarur. Bu – hammaga
ravshan va rad etib bo‘lmaydigan haqiqat” - deydi Prezident Sh.M.Mirziyoyev o‘z
nutqlarida. (Sh. Mirziyoyev, 2022)
Moliyaviy institutlar qonun bo'yicha xarajatlarni hisobga olishlari,
tashkilotdagi kapital haqida hisobot berishlari va qo'shimcha kapitalni hisoblashda
qo'shimcha kapital vakolatlaridan foydalanishlari shart.
So‘nggi yillarda davlat moliyasini rivojlantirish dasturini amalga oshirish
doirasida budjetning yakuniy natijalari, asosiy mablag‘larni davlat budjetiga
o‘tkazish, markaziy budjet to‘g‘risida qaror qabul qilish huquqi va boshqa
masalalar bo‘yicha batafsil ma’lumotlar ko‘rsatildi. Davlat va budjet siyosatiga
o'zgartirishlar kiritildi. Uni qo'llash xarajatlarni hisoblash va prognozlash
jarayonlarini ishlab chiqishni va moliya institutlari bo'ylab qo'shimcha mablag'larni
joylashtirishni talab qiladi.
Moliyaviy jarayonning davomiyligi yuqorida qayd etilgan to'rt bosqichdan
iborat: Bular odatda taxminan uch yil (qabul qilingan), bir kalendar yili
(1-yanvardan 31-dekabrgacha) budjet tugaguniga qadar (budjet davri) va taxminan
sakkiz oylik tayyorgarlik va budjet hisobotini tasdiqlash uchun kerak.
Budjet jarayonini rejalashtirishda quyidagilarni hisobga oling:
1. Integratsiya – O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va viloyat budjetini
tuzishda statistik axborotni tayyorlash, budjetni taqsimlash, moliyaviy axborotni
integratsiyalashning huquqiy asosi;
2. Ularning daromad manbalari va foydalanish yo'nalishlarini aniqlash;
3. O'lchov usuli barcha daromadlar va xarajatlar va moddiy va moliyaviy
12

ko'rsatkichlar o'rtasidagi muvozanatni o'rnatishni o'z ichiga oladi.
Davlat budjetni ijro etishda asosiy e'tiborni ishlab chiqarish va unumdorlikni
oshirish hisobidan resurslarni ko'paytirish, xarajatlarni tejash va soliq tushumlari
bilan to'la ishtirok etishga qaratadi.
Moliyaviy institutlarning daromadlari investitsiya fondi tomonidan to'lanadi.
Joyga qarab qo'shimcha moliyalashtirish ham rejalashtirilgan. Kapital resurslarda
kapital budjeti va qo'shimcha kapital mablag'larni taqsimlash asosida aniqlanadi.
(Ostonoqulov M., 2009)
Budjet tashkiloti – bu budjet mablag‘lari hisobidan moliyalanib, yuqori davlat
hokimiyatlari tomonidan tasdiqlangan smeta asosida faoliyat olib boradigan
yuridik maqomga ega davlat tashkilotlaridir. Mazkur tashkilotlar davlat tomonidan
ishlab chiqarilgan reja va topshiriqlarni o‘z vakolati doirasida hal etadi. ( Budjet
kodeksi , 2013)
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritadigan budjet tashkilotlariga
quyidagilar kiradi:
- O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va boshqa vazirliklar hamda
ularning quyi bo‘g‘inlari;
- Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyatlari
hamda ularning quyi boshqarmalari;
- Davlat nazorat organlari (O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya
vazirligi, Soliq qo‘mitasi, Davlat xavsizlik xizmati, prokuratura, sud va h.k.);
- O‘zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi;
- Ta’lim sohalari (oliy ta’lim muassaslari, kasb-hunar kollejlari, akademik
litseylar, maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari va h.k.);
- Sog‘liqni saqlash sohalari (tibbiyot muassasalari, sanatoriylar, poliklinikalar,
qishloq tez tibbiy yordam muassasalari va h.k.);
- Ma’daniy-marifiy muassasalar. (Mаlikоv T., Hаydаrоv N.,2007)
Moliya institutlarining kapital va nomoliyaviy mablag‘larini hisobga olish
O‘zbekiston Respublikasining Moliya kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi qonuni,
“Moliya institutlari to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tartibga solinadi. Qo‘llanma,
13

“Moliya institutlari va jamg‘armalar foyda oluvchilari, debitorlari va xodimlarini
rivojlantirish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi Qonun to‘g‘risidagi
nizom” va boshqalar Ushbu sohadagi huquqiy ma’lumotlar tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi va uning hududiy
bo‘linmalari Respublika budjetidan moliyalanadigan tashkilotlarning budjetdan
tashqari mablag‘lari kassa xarajatlari ijrosini ta’minlaydi.
Budjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlari ularning O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlaridagi
budjetdan ajratilgan mablag‘lar qoldiqlari doirasida to‘lov topshiriqnomalari
bo‘yicha amalga oshiriladi.
G‘azna hisobvarag‘idan to‘lanadigan budjetlarning kassa xarajatlari hisobi
har bir budjetdan mablag‘ oluvchi yoki xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha g‘aznachilik
bo‘linmalarida bank ko‘chirmalari va unga ilova qilingan to‘lov hujjatlar asosida
budjet tasnifining bo‘limlari, boblari, paragraflari va moddalari (xarajat turlari,
ob’ekt va kichik ob’ekti) bo‘yicha ochilgan tegishli shaxsiy hisobvaraqlarda
yuritiladi.
Moliyaviy nazorat modeli nazorat faoliyati natijasi uchun asos bo'lgan
komponent hisoblanadi. Buni miqdoriy va sifat jihatidan o'lchash mumkin. Vaqt
birligidagi turli shakllardagi tekshiruvlar soni kabi natijalar miqdoriy jihatdan
baholanishi mumkin. Sifatli baholashning bir qismi sifatida xodimlarning
nazoratchilarning xatti-harakatlari tamoyillariga qanchalik mos kelishi va ularning
nazorat ob'ektidan mustaqilligi tekshirilishi mumkin. Sifat ko'rsatkichlarini
baholash sub'ektiv bo'lib, nazoratchi lavozimiga nomzodlarning rasmiy hujjatlari
yoki uning faoliyatini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi.
Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligi ijrosini hisoblashning
maqsadi foydalanuvchilarga Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligi
faoliyati to‘g‘risida ma’lumot berishdan iborat.
Respublika budjeti daromadlari va g‘aznachilik ijrosi hisobining vazifalari:
- Respublika daromadlarini to‘ldiradi va G‘aznachilik ijrosi natijalarini yaratadi
hamda hisobdagi budjet mablag‘larining holati va tendentsiyalarini aks ettiradi
14

va Respublika G‘aznachiligi budjeti bo‘yicha buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
va ijrosi bo‘yicha hisobotlarni umumlashtiradi. (Jо‘rаyеv А.,2004)
Budjetning boshqarilishini nazorat qilish maqsadida budjet va xodimlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd etilgandan so‘ng budjetdan mablag‘ oluvchi
xonadonlar va tashkilotlarning bo‘lim rahbarlari tomonidan nazoratga rioya qilish
bo‘yicha ko‘rsatmalar berishi shart.
Vazirlik va tashkilotlar hamda ularga qarashli tashkilotlar tomonidan amalga
oshirilgan xarajatlar e’lon qilindi. Unga ko‘ra budjet intizomiga rioya qilish,
xarajatlarni tasdiqlangan mablag‘lar doirasida amalga oshirish zarur. (Mehmonov
S. U. Budjet hisobi,2012)
Budjet tashkilotlari rahbarlarining quyidagilar bo‘yicha majburiyatlari
bizning fikrimizsha belgilab olnishi maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz.
Budjet intizomiga rioya qilinishi va nazoratini tashkil qilishni amalga
oshirish uchun esa:
- budjet mablag ‘ lari hisobidan yetkazilgan zararni qoplash choralarini
ko ‘ rish;
- budjet intizomini buzgan shaxslarni javobgarlikka tortish i kerak .
Kommunal xizmatlar (issiqlik va elektr energiyasi, gaz, issiq va sovuq suv,
kanalizatsiya) uchun belgilangan moliyaviy va jismoniy cheklovlarga rioya qilish
uchun sudya mas'ul xodimni jamoat iste'molini cheklash to'g'risida xabardor qilishi
shart. o'z nazorati ostidagi sub'ektlar uchun xizmatlar;
-energetika xizmatlarini y etkazib beruvchilar bilan shartnomalar chegaralar
doirasida tuzilishini ta ’ minlash;
- ortiqcha sarf-xarajatlarga yo‘l qo‘ygan raislar va ishtirokchi tashkilotlar
raislarini javobgarlikka tortish choralarini ko‘rish;
- elektron xizmat ko‘rsatuvchi provayderlarni talablarga rioya
qilmaganliklari, shartnomada ko‘rsatilgan miqdor va miqdordan ortiq
to‘laganliklari uchun jarimaga tortish;
- Qarorni imzolashi shart bo‘lgan shaxslar: Vazirlik rahbarining o‘rinbosari
va budjetdan mablag‘ oluvchi tashkilotlar;
15

- ushbu loyiha va tashkilotlarning rejalashtirish va moliyaviy xizmati
xodimlari;
- moliyaviy resurslardan foydalanganlik uchun boshqa xodimlar;
- quyi tashkilotlarning rahbarlari va bosh hisobchilari.
Tashkilotning moliyaviy prognozlaridan foydalanish bevosita ushbu
tashkilotlarning rahbarlari tomonidan amalga oshiriladi.
Budjetda tasdiqlanmagan smetalar, xarajatlar smetasiga kiritilmagan
tadbirlar hamda budjetga ajratiladigan qo‘shimcha xarajatlar yoki umumiy fond va
alohida fondlardagi xarajatlar miqdori cheklanadi. (Malikov T.S., 2019)
O‘z vakolatlari doirasidagi boshqarmalar, idoralar va tashkilotlarning
rahbarlari budjetlarni hisobga olish va hisobot berishning belgilangan tartiblarini
hamda budjetni intizomli monitoring qilish bo‘yicha shaxsiy javobgarliklarini
tushuntirishlari shart. Moliyaviy faoliyat O‘zbekiston Moliya kodeksiga muvofiq
tartibga solinadi. “Buxgalteriya hisobi”, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligining uslubiy ko‘rsatmalari va boshqa huquqiy hujjatlaridan iborat.
Vazirliklar, davlat boshqaruvi organlari va tashkilotlar zarur hollarda
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda moliya
institutlarida moliyaviy tartibga solishni amalga oshirish jarayonlari bo‘yicha
yo‘riqnomalar ishlab chiqishi mumkin.
Respublika budjeti xarajatlari g‘azna ijrosi yagona g‘azna hisobvaraq yoki
G‘aznachilikning boshqa bank hisobvaraqlaridan belgilangan muddatlarda
Respublika budjeti hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
mablag‘larining qoldiqlari doirasida amalga oshiriladi.
Davlatning jamiyat hayotida muhim vazifalarni bajarishi uchun ma’lum
miqdorda xarajat qilish talab etiladi. Bu xarajatlar davlatning maxalliy budjetlari
yoki Respublika budjeti orqali amalga oshiriladi.
Davlat xarajatlari - bu davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini davlat faoliyati
bilan bog‘liq ehtiyojlarni qondirish uchun qilingan sarflar yig‘indisidir.
Budjet tizimi budjetlarining iqtisodiy belgilar bo‘yicha xarajatlari quyidagi
xarajatlar guruhlarini o‘z ichiga oladi:
16

birinchi guruh - ish haqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya
to‘lovlari va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam;
ikkinchi guruh — ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar;
uchinchi guruh — kapital qo‘yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda
tutilgan aniq yo‘naltirilgan ro‘yxatlarga muvofiq);
to ‘ rtinchi guruh — boshqa xarajatlar.
Xarajatlar guruhlari bo ‘ yicha aniq moddalar budjet tasnifiga muvofiq
belgilanadi.
Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra budjet xarajatlari ikkiga bo‘linadi:
-k apital xarajatlar. innovatsion va investitsion faoliyatga yo‘naltiril- gan
xarajatlar ;
-Joriy xarajatlar. Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish
organlari, budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan
budjet xarajatlari, boshqa budjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya,
subsidiya va subventsiya shaklida ko‘rsatiladigan davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi.
Buxgalteriya xodimlari G‘azna dasturiy majmuada tomonidan
g‘aznachilikka xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan taqdim etilgan ko‘chirmalarga
asosan tegishli budjet, jamg‘arma budjeti, budjetdan mablag‘ oluvchilarning
budjetdan tashqari mablag‘lari, bojxona organlari g‘azna depozit schyoti
mablag‘lari bo‘yicha tegishli kassa xarajatlari kitobi, 274-son shakldagi Memorial
order rasmiylashtiriladi.
G‘aznachilik organi bosh buxgalteri muomala sodir bo’lgan kuni keyingi
kundan kechiktirmay dasturiy majmuada kassa xarajatlari bo‘yicha Memorial
orderdaga kiritilgan yozuvlarni tekshirib tasdiqlaydi.
Moliya organi bosh buxgalteri G‘azna dasturiy majmuasida g‘aznachilik
organi buxgalteriyasi tomonidan kiritilgan va tasdiqlangan budjet kassa xarajatlari
bo‘yicha shakllantirilgan memorial orderdagi yozuvlar shuningdek analitik va
sintetik hisobni muvofiqligini tekshiradi va dasturiy majmuaga “Ijroga” belgisini
17

kiritadi va natijada Memorial orderdagi yozuvlar avtomatik ravishda Bosh jurnal
kitobiga va hisobot shakllarida aks ettiriladi.
Boshqa daromadlarga O‘zbekiston Respublikasi budjetiga to‘lanadigan imzo
va tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, davlat bojlari, yig‘imlar, qonuniy
to‘lovlar, to‘lovlar va jarimalar, davlat aktivlarini taqsimlash va ulardan
foydalanish kiradi. Belgilangan qoidalarga muvofiq tovarlarni sotishdan tushgan
mablag'lar, meros huquqiga muvofiq davlat mulkiga o'tkazilgan pul mablag'lari,
sovg'alar, yuridik va jismoniy shaxslardan va xorijiy davlatlardan olingan
qaytarilmaydigan kreditlar, yuridik rezidentlarga berilgan kreditlar, to'lovlar
bo'yicha qaytariladigan kreditlar. O‘zbekiston Respublikasi. , davlat daromadlarini
taqsimlash (daromad), mobil aloqa xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar
(uyali aloqa kompaniyalari) tomonidan abonent raqamlaridan foydalanganlik
uchun xorijiy davlatlarga to‘lovlardan iborat.
Professorlar A.V.Vahobov va T.S.Malikovlarning fikricha, Qonun
chiqaruvchi va nazorat qiluvchi organlar va barcha darajadagi ixtisoslashgan
organlar tomonidan butun sanoat tarmoqlarini (davlatlar, korxonalar va
tashkilotlar) moliyaviy boshqarish moliyaviy nazorat deb ataladi. (A.V.Vahobov
va T.S.Malikov, 2007)
Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi, moliyaviy-xo jalikʻ
operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilgan xarajatlarning
maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o z ishiga oladi.
ʻ
Moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir bo lishining baholashni
ʻ
o z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o zining analitik yo nalishiga ega.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, G’arb olimlari tomonidan. Klassik iqtisodiy nazariya asoschilari
U.Petti, A.Smit D.Rikardo tomonidan davlat budjeti daromadlari shakllanishida
soliq tizimining o’rni va vazifalari yoritilgan.
Ular davlatni iqtisodiyotga minimal ishtiroki tarafdorlari bo‘lib, davlatning
asosiy vazifalari mudofaa va ijtimoiy masalalar deb belgilaganlar . Bozor
munosabatlari esa, ularning fikricha, talab va taklif qonuniga asosan iqtisodiy
18

rivojlanish muvofiqlashadi.
Yalpi talab darajasini pasayishida davlat aralashish masalalari birinchi marta
A. Marshallni ilmiy ishlarida tahlil qilingan. Iqtisodiyotga davlat aralashuvi,
jumladan budjet tomonidan uni barqarorlashtirish masalalari J.M. Keynsni ilmiy
izlanishlarida atroflicha yoritilgan.
Sharq olimlari Ibn Haldun, Al - Farobiy asarlarida davlat xarajatlari va uning
mohiyati ko‘rsatilgan.
Budjet daromadlariga professorlar T.S Malikov va N.X Haydarovlar
quydagicha o‘z fikrlarini bildirganlar: “Davlatning markaziy moliyaviy
resurslarining barcha darajadagi vakolatli shaxslar tomonidan belgilanadigan va
davlat faoliyati uchun zarur bo'lgan pul mablag'larini yaratish orqali yaratilgan
iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni ifodalovchi qismi.”.
2.2. Davlat budjeti ijrosi to‘g‘ri sidagi hisobot va tahlili ni tashkil etish nazariy
asoslari
Moliyaviy yil oxirida moliya muassasasining moliya bo'limi yillik hisobotni
tuzishdan oldin har bir balansning to'g'riligini tekshiradi, kredit summasini va
moliya muassasasi balansini hisoblab chiqadi.
Boshqa budjetlarni hisoblash, daromadlarni hisoblash va kreditdan
foydalanish yil oxirigacha, shu jumladan qo'shimcha vaqtli tadqiqotlar bilan
yakunlanishi kerak. Yil boshida hisob-kitoblarda qoldiq bo'lmasligi kerak va
budjetga oid biznes qarori yil oxirida qabul qilinishi kerak.(Markov S.N., 2012)
Moliya yili yakuni bo‘yicha budjet ijrosi natijalarini aniqlash jarayonida
buxgalteriya ma’lumotnomalari rasmiylashtirilib memorial orderlarga buxgalteriya
yozuvlari berilib o’tkaziladi. Memorial orderdagi yozuvlar Bosh-jurnal kitobiga
o’tkaziladi .
Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan
iborat:
 Qonun hujjatlariga muvofiq muassasa budjetiga budjet va qo'shimcha
budjetni tayyorlash;
 Tashkilot budjetidagi budjet rejalarini va qo'shimcha resurslarni nazorat ini
19

ta’minlash;
 Daromadlar va xarajatlar prognozlarini bajarishda amalga oshirilgan
operatsiyalarni hisobga olish va ularni buxgalteriya kitoblarida aks ettirish ;
 Tashkilot budjeti va xarajatlarni prognozlashning muvaffaqiyatli natijalarini
yaratish;
 budjet ijrosiga oid ma’lumotlarini umumlashtirish va hisobotlarni tuzish;
Davlat budjeti mablag‘larini shakllantirishda uning ham xarajatlar qismini,
ham daromadlar qismini belgilash muhimdir, chunki budjetning daromadlari va
xarajatlari o‘zaro bir-birini taqozo etadi, uni to’liq hisobga olmaslik, noxush
oqibatlarni keltirib chiqaradi. Moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini
oshirish, moliya boshqaruvining turli bo'linmalarining moliyaviy resurslarini
o'zgartirish, mamlakatimiz salomatligini yaxshilash va mamlakatda isrof qilingan
moliyaviy resurslarni yig'ish budjet siyosatining asosiy tamoyillari hisoblanadi.
(Mаlikоv T., Hаydаrоv N.,2007)
Davlat budjetining xarajat qismiga O‘zbekiston Hukumatining zaxira
jamg‘armasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyat budjeti va Toshkent
shahar shahar budjeti kiradi.
Xarajatlar har bir tashkilot va boshqa xarajatlar agentliklari tomonidan amalga
oshiriladigan asosiy tadbirlarga bo'linadi. Boshqacha aytganda, umumiy
xarajatlarning ajratilishi tufayli respublikada ishlarni yakunlash uchun respublika
budjetida sarflangan xarajatlarga oydinlik kiritilishi mumkin. (Nurmuxаmеdоvа
B.,2018)
Mahalliy xarajatlar bankdagi hisobvaraqdan yoki bankning boshqa bank
hisobvaraqlaridan belgilangan muddatlarda yechib olinadi va shunga ko‘ra
Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti, mahalliy budjeti, davlat daromadlari va
respublika qo‘shimcha daromadlari qoldiqlari hamda uning qo'shimcha daromadlar
aniqlanadi.
Mahalliy bu d j e t d a r o m adlari ka s sa i j r osi O ’ zb e k i st o n R e s publik as i
Mo l i y a va z irl i gi G‘azna c h il i g i va uning hududiy bo‘li m lari to m onid a n y uritil a di.
Buxgalteri y a hisobi bo ’ y icha x o di m l ar hujjatlarni olgandan keyin
20

buxgalteriya xodimlari hujjatlarni sinchiklab tekshiradi va harajatlar,
jamg‘armalar, mijozlarning boshqa qo‘shimcha mablag‘lari, kapital va bojxona
moliyalashtirishdan olingan daromadlarni tekshiradi. U tushumlarning to'g'riligini
tekshiradi va tasniflanishi kerak bo'lgan tushumlarning taqsimlanishini belgilaydi.
Davlatning jamiyat hayotida muhim vazifalarni bajarishi uchun ma’lum
miqdorda xarajat qilish talab etiladi. Bu xarajatlar davlatning maxalliy budjetlari
yoki respublika budjeti orqali amalga oshiriladi.
Davlat xarajatlari deganda davlat ixtiyorida bo'lgan moliyaviy resurslarga
bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun qilingan barcha xarajatlar tushuniladi.
Xarajatlar guruhining alohida moddalari budjetdan ajratilgan mablag'larga
muvofiq belgilanadi.
Davlat budjeti xarajatlari O‘zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi.
Hukumatning maxsus budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyat
budjeti va Toshkent shahar shahar budjeti hisobga olinadi.
Moliyaviy yil oxirida moliyaviy natijalarni aniqlash jarayonida moliyaviy
hisobotlar tuziladi va moliyaviy hisobotlar tekshirish maqsadida nashr etiladi.
Memorial orderdagi yozuvlar Umumiy reestrga joylashtiriladi.
Moliyaviy muassasa rahbari tomonidan tasdiqlangan amaldagi tartib-qoidaga
ko'ra, daromadlar to'g'risidagi hisobot yoki natijalar muvaffaqiyatga erishish uchun
moliya muassasasi rahbariga yuborilishi kerak.
Xarajat turlari bo‘yicha rejali ajratilgan budjet mablag‘lari o‘zgarishlari,
xarajatlar turlari bo‘yicha smetalarga kiritilayotgan o‘zgartirishlar ro‘yxati
rekvizitlari ko‘rsatilgan holda, tegishli yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi.
Keyinchalik, kassa xarajatlari hisobida, operatsiyalar amalga oshirilgan
sanaga muvofiq: tegishli xarajat turlari bo’yicha summalar yoyilmasida kassa
xarajatlarini amalga oshirilishida asos bo’lgan to‘lov topshiriqnomalari, cheklar va
boshqa tegishli hujjatlarning rekvizitlari yoziladi.
Bank hujjatlari va shaxsiy hisobvaraqdan kunlik amalga oshirilgan
operatsiyalar ko‘chirmaga ilovalar kiritilgandan so‘ng kassa xarajatlari jami
21

hisoblanadi va so‘rovnomaga ko‘ra hisobot sana boshiga rejali ajratilgan budjet
mablag‘lari qoldiqlari chiqariladi.
Rejali ajratilgan budjet mablag‘lariga o‘zgartirishlar kiritishda ularning
qoldiqlari, kiritilgan o‘zgartirishlarni hisobga olgan holda chiqariladi. Bundan
tashqari, oy oxirida tegishli ravishda oylik va yil boshidan (kassa) aylanmalar jami
hisoblanadi.
Moliya organlari, G‘aznachilik va uning xududiy bo‘linmalari tomonidan
amalga oshirilgan kassa xarajatlari budjet tasnifining har bir bo‘linmasi bo‘yicha
hisobga olinadi.
Budjet tasdiqlangandan so‘ng davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar
to‘g‘risida, ma’muriy-hududiy bo‘linishdagi, korxonalar, tashkilotlar va xo‘jalik
birlashmalarining bo‘ysunishidagi o‘zgarishlar, turli xildagi bo‘ysunishdagi
qurilish ob’ektlari o‘rtasida kapital qo‘yilmalar limitlarini qaytadan taqsimlashdagi
o‘zgarishlar bo‘yicha qabul qilingan yangi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,
O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari qabul qilinishi natijasida alohida
olingan budjetlarga o‘zgartirishlar kiritilgan hollarda budjet ijrosi jarayonida
yuzaga keladigan budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha muomalalar
amalga oshiriladi.
Budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar faqatgina yuqori va quyi budjetlar
o‘rtasida amalga oshiriladi. Budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblarga
summalarni o‘tkazish uchun asos bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari,
Prezident farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari va
farmoyishlaridan hamda budjetga o‘zgartirishlar kiritish huquqi berilgan
hokimiyatlar va boshqa organlarning qarorlaridan kelib chiqadigan
o‘zgartirishlarga tegishli hududiy moliya organlari tomonidan 11-sonli shaklda
tuzilgan ma’lumotnoma-bildirishnomalar xizmat qiladi.
Ma’lumotlarning to‘g‘ri to‘ldirilganligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng,
Moliya vazirligining Moliya boshqarmasi tomonidan bankka ortiqcha daromadni
qaytarish to‘g‘risida xabar berildi. Daromad va xarajatlar bir-biri bilan
22

chambarchas bog'liq bo'lib, buxgalteriya hisobining to'liq bo'lmasligi salbiy ta'sir
ko'rsatadi. (Malikov T.S., Haydarov N.H.,2008)
Budjet siyosatining asosiy maqsadi - davlat tomonidan budjetni boshqarishga
e'tibor qaratish, moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, ularni
moliyaning turli bo'limlari o'rtasida taqsimlash va mamlakatimiz iqtisodiyoti va
savdosini rivojlantirishdir.
Budjet mablag'lari va budjetning moliyaviy aktivlari bo'lgan qo'shimcha
mablag'lar Moliya vazirligi va uning joylardagi bo'limlari tomonidan ochilgan
hisob raqamiga kiritiladi. Jamg'armaning pul bo'lmagan aktivlariga mulk,
nomoddiy aktivlar, inventar va jihozlar, aktivlar va boshqalar kiradi.
Budjet yilning oxirida, yillik hisobot tuzilishidan oldin moliya organining
buxgalteriyasi har bir balans hisobvaraqlaridagi ma’lumotlarning hakqoniyligini,
budjet ssudalari bo‘yicha hisob-kitoblar va budjetlar o‘rtasida o‘zaro
hisobkitoblarning holatini tekshiradi.
Boshqa budjetlar bilan o‘zaro hisob-kitoblar va olingan va berilgan ssudalar
bo‘yicha hisob-kitoblar yil ohirigacha, qo‘shimcha davrdagi operatsiyalarni
qo‘shib hisoblaganda tugatilishi lozim, yangi yil boshiga hisob-kitoblar
hisobvaraqlarida qoldiqlar bo‘lmasligi kerak.
Yil yakuni bo‘yicha budjetlar ijrosi bilan bog‘liq buxgalteriya operatsiyalari
yopish bo‘yicha yakunlash operatsiyalari amalga oshiriladi.
Daromadlar va xarajatlar smetasini tuzishda moliyaviy bo'lmagan schyotlar
belgilangan tartibda yuritiladi. Budjet tashkiloti jismoniy va yuridik shaxslar bilan
birgalikda budjetni ijro etish va ularning majburiyatlarini bajarish jarayonida
qarorlar qabul qiladi. (Malikov T.S., Haydarov N.H.,2008)
Moliya organlari belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari
asosida Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuziladi. Bunda O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi buyrug‘i bilan tasdiqlangan shakllarda va
muddatlarda Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuzadi va taqdim etadi.
Belgilangan tartibda moliya organlari budjet ijrosi bo‘yicha oylik, choraklik
va yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzadi.
23

Budjet yilning oxirida, yillik hisobot tuzilishidan oldin moliya organining
buxgalteriyasi har bir balans hisobvaraqlaridagi ma’lumotlarning haqqoniyligini,
budjet ssudalari bo‘yicha hisob-kitoblar va budjetlar o‘rtasida o‘zaro
hisobkitoblarning holatini tekshiradi.
Boshqa budjetlar bilan o‘zaro hisob-kitoblar va olingan va berilgan ssudalar
bo‘yicha hisob-kitoblar yil oxirigacha, qo‘shimcha davrdagi operatsiyalarni
qo‘shib hisoblaganda tugatilishi lozim, yangi yil boshiga hisob-kitoblar
hisobvaraqlarida qoldiqlar bo‘lmasligi kerak. Yil yakuni bo‘yicha budjetlar ijrosi
bilan bog‘liq buxgalteriya operatsiyalari yopish bo‘yicha yakunlash operatsiyalari
amalga oshiriladi.
Moliya organlari belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari
asosida Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuziladi. Bunda O’zbekiston
Respublikasi moliya vazirligi buyrug‘i bilan tasdiqlangan shakllarda va
muddatlarda Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuzadi va taqdim etadi.
Belgilangan tartibda moliya organlari budjet ijrosi bo‘yicha oylik, choraklik
va yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va
mahalliy budjetlar ijrosi bo‘yicha oylik hisobot shaklida budjetning daromadlari va
xarajatlari ijrosi to‘g‘risidagi asosiy ko‘rsatkichlar beriladi.
Hisobotda budjet xarajatlari ham budjet tasnifi bo‘yicha aks ettirilib, unda
aniqlangan reja, kassa xarajatlari, qabul qilingan yuridik majburiyatlar, moliyaviy
majburiyatlar hamda bajarilishi foizda ko‘rsatiladi va farqi aks ettiriladi.
Ushbu hisobotda budjet Davlat maqsadli jamg‘armalari, boshqa budjetdan
tashqari jamg‘armalar mablag‘larning hududiy g‘azna schyotlaridagi, g‘azna
tranzit schyotlaridagi qoldiqlari aks ettiriladi.
Moliyaviy boshqaruvning yo'qligi bilan bir qatorda, kompaniyaning
resurslarni boshqarish vositalarida ham muammolar mavjud. Asosli tanqid, ayniqsa
davlat loyihalari zarurligi va loyiha mazmuniga asoslangan boshqaruv
xarajatlarining pastligi; Ayni paytda davlat xaridlari va investitsiya jarayonini
rejalashtirish va amalga oshirish samaradorligini oshirishga qaratilgan
spetsifikatsiyalar tayyorlanmoqda.
24

Masalan, AQSHda prezident amerika xalqiga budjetni chiqaradi, unda pul-
kredit siyosatining asosiy vazifalari hamda hukumatning kelgusi yil va to rt yilʻ
uchun daromadlari va xarajatlari prognozlari belgilab qo yiladi.
ʻ
Investitsiyalar tugallangach, davlat ishlab chiqarish va samaradorlikni
oshirishga qaratilgan say-harakatlar, iqtisodiyotni amalga oshirishdagi xarajatlar va
yuridik shaxslardan olinadigan soliqlardan tushumlar hisobiga investitsiyalarni
ko‘paytirishga e’tibor qaratadi. Davlat budjetini ta’minlash uchun quyidagi
muammolarni hal qilishga ustuvor ahamiyat qaratishimiz kerak:
 Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish;
 Davlat budjeti mablagdarim sarflash;
 Qabul qilingan davlat budjeti bo‘lmagan taqdirda budjetni ijro etish;
 Budjetdan ajratiladigan mablag‘larga o‘zgartirishlar kiritish;
 Davlat budjetini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish;
 Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish;
 Davlat budjetining kassa ijrosini ta‘minlash;  Davlat budjeti ijrosini nazorat
qilish.
Budjet tizimi funksiyalarini avtomatlashtirish bir necha bosqichni o‘z ichiga
oladi. Ushbu bosqichlarni izchil amalga oshirish pul resurslari harakatini nazorat
qilish imkoniyatini tug‘diruvchi tizimni yaratish imkonini beradi. Ular ichidan
quyidagilarni ko‘rib chiqamiz:
1- bosqich. Dolzarb ma’lumotlar bilan ta’minlanish. Budjet tizimi
funkstiyalarini avtomatlashtirishda ma‗lumotlar bazalarini yaratish va uni
keyinchalik yangilab borishda yoki, boshqacha aytganda, xizmat ko‘rsatuvchi bank
va mazkur bankdagi hisobraqamlar ro‘yxati haqidagi dolzarb ma’lumotlarni
ta’minlashdan boshlash zarur.
2- bosqich. Pul mablag‘ini hisobga olish hisobvaraqlarida qiymatlarni
to‘plash. Ikkinchi qadam - tizimda operastiya kuni boshlanishi holatiga ko‘ra, pul
mablag‘larini hisobga olish hisobvaraqlari bo‘yicha qiymatlarni to‘plashning
tashkil etilishi.
25

3- bosqich. Operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimini barpo etish, to‘lov
taqvimi, ya’ni operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimi pul mablag‘lari
hisobvaraqlarida qiymatlarni to‘plash tashkil etilganidan keyin shakllanadi.
4- bosqich. Tashqi qarz haqidagi axborotni tizimlashtirish. Operatsiya davri
uchun to‘lov taqvimi ma’lumotlaridan kelib chiqib, tashqi qarzning holati va uning
dinamikasi haqidagi tezkor axborot tizimlashtiriladi.
5- bosqich. Tavakkalchiliklarni boshqarish tizimining yaratilishi. Budjet
tizimini avtomatlashtirish tizimi yordamida tavakkalchilikning uch asosiy turi:
kredit, valyuta va foiz tavakkalchiliklarini boshqarish mumkin.
Respublika budjeti tasdiqlangandan so‘ng mamlakat va hududdagi
daromadlar, boshqaruvchilarni taqsimlash, korxona, guruh va korxonalar
kooperatsiyasi, turli kooperatsiya turlarini jihozlashda o‘zgarishlar kuzatilmoqda.
O‘zbekiston hukumatining kapital qo‘yilmalar limitlarini o‘zgartirish
bo‘yicha yangi siyosati natijasida moliyaviy bog‘lanishni hisoblash
investitsiyalarni yakunlash vaqtida amalga oshiriladi.
Budjet tashkiloti har bir yil uchun yangilangan moliyaviy natijalarni tuzadi va
kapitalni shakllantirish asosida yakuniy moliyaviy natijalarni belgilaydi.
Budjetni tashkil etish Moliya vazirligi va moliya institutlari rahbarlari
tomonidan ko'rsatmalarga muvofiq tuzilib, amalga oshirildi.
Shu sababli, tashkilot faoliyatining har xil turlarini, xususan, har qanday
tashkiliy jarayonlarni baholashda ularni samaradorlik nuqtai nazaridan ko'rib
chiqish mantiqan to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, budjet mablag‘larini sarflash
jarayonini baholash ushbu faoliyat qanchalik samarali deb hisoblanishini
belgilaydi.
Biroq, davlat (shahar) muassasalarida faoliyat samaradorligini baholash
tijorat tuzilmalariga qaraganda ancha qiyin, chunki turli xil moliyaviy qo'llab-
quvvatlash manbalari mavjud bo‘lib, ular uchun hozirda samaradorlikni
baholashning yagona metodologiyasi mavjud (Jо‘rаyеv А.,2004)
Buxgalteriya hisobida joriy moliya yilining moliyaviy natijasi maqsadli
subsidiya olishdan olingan daromadlar va hisobot davrida amalga oshirilgan
26

haqiqiy xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida shakllantiriladi. Kapital qo'yilmalar
uchun olingan subsidiyaning moliyaviy natijasi ham xuddi shunday tarzda
aniqlanadi. Shunday qilib, "xarajatlar" tushunchasini o'rganish budjet
xarajatlarining mohiyatini to‘g‘ri tushunish va budjet mablag‘larini sarflash
masalalarini o'rganishning hal qiluvchi momentidir.
Budjetlashtirish va boshqarish jarayoni yanada yaxshi moliyaviy axborotni
tayyorlash va davlat faoliyati natijalarini baholash, budjetlar samaradorligini
ta'minlash va moliyaviy va xo'jalik faoliyati integratsiyasini ta'minlash uchun
yaxshi imkoniyatlar yaratadi. Budjetga kiritilgan statistik ma’lumotlar va davlat
budjetidan ma’lum maqsad va dasturlarga muntazam foydalaniladi hamda umumiy
tahlillar o‘tkazilib, mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy hissa qo‘shiladi.
27

III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI
3.1. Tadqiqot dizayni va tahlil uchun qo‘llanilgan usullar
Davlat xarajatlari to'g'risidagi hisobot moliya institutlarining hisob-kitoblari
bo'yicha tuziladi. Davlat budjetining ishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi shakli va tavsiyalari bo‘yicha tayyorlaydi va taqdim
etadi.
Moliya muassasalari O‘zbekiston Respublikasi budjetining oylik, choraklik
va yillik moliyaviy hisobotlarini belgilangan tartibda tuzadilar.
Daromadlar va xarajatlarning asosiy ko‘rsatkichlari Qoraqalpog‘iston
Respublikasi va uning viloyatlari budjeti to‘g‘risidagi oylik hisobotida keltirilgan.
Hisobotda, shuningdek, tegishli ravishda mablag'larni taqsimlash, rejalar, pul
oqimi, qonuniy tan olinishi, moliyaviy javobgarlik va natijalarga ko'ra
mablag'lardan foydalanish o'rtasidagi farq tushuntiriladi. ( Ostonoqulov M. va
boshqalar, 2009)
Ushbu hisobotda davlat xarajatlari, mahalliy jamg'arma hisobvaraqlaridagi boshqa
moliyaviy bo'lmagan mablag'lar va daromadlardan jamg'arma hisobvaraqlari ko'rsatilgan.
Ushbu hisobot har bir tashkilot tomonidan budjet ijrosi to'g'risidagi hisobotdagi
ma'lumotlar asosida tuziladi. Hujjat ularning budjeti bajarilishini ko'rsatadi. 'sib oxiriga
asoslangan.
Moliyaviy institutlarning har chorakdagi xarajatlari to'g'risidagi hisobotlari
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. B u djet ijr o si to‘g‘ri s ida g i b al an s ;
2. Daro m adl a r ;
3. X ara j a tla r ;
4. O ’ zbekist o n R es publi k a s i D a v l a t budjeti xaraj a tl a r n ing budjet t a sni f i
bo‘yicha k a s sa va x a qiq i y xara j a tl a r n ing t aqsi m l ani s hi;
5. B u djet ta sh kil o tla r ining tar m oql a r i bo‘yicha s hta t lar va ko nt i nge n tlari
28

re j as in ing b a j ar i l is hi to‘g‘ri si d a hi s o b o t;
6. Maqs a d li mablag‘ lar hi s ob i dan a m al g a oshiril g an xara j a t l ar to‘g‘ri si d a
m a ’ l u m ot.
Yuqorida aytilganlarga qo'shimcha ravishda, moliya institutlari o'zlarining
yurisdiktsiyasidagi moliya institutlaridan choraklik hisobotlarining bir qismi
sifatida quyidagilarga oid ma'lumotlarni taqdim etadilar:
1 . Ba l a ns;
2 . X ara j atldar s m eta s ining ijr o si h a qida hiso b ot;
3 . D ebitor l ik va kr e dit o r lik q ar z dorlik x a q i da m a ’ l u m ot;
4 . Budje t dan t a shqa r i rivoj l a n tiri s h j a m g’armasi pul mablag‘ lari
h a rak a ti to‘g‘ris i da h is o bot;
5. Ta ’ li m m u a ss a s al a r i n i o’qi t ishni to ’l o v -kontra k t s h a kl i d a n
t us h gan mablag‘ lari har a k a ti to‘g‘risida h is o bot;
6 . B o shqa budjet dan t a shqa r i mablag‘ lar ha r ak a ti to‘g‘risida hisobo t .
Balans moliya organi tomonidan umumiy byulleten va axborot sirkulyarlari
asosida tuziladi. Buxgalteriya balansining aktivlari beshinchi o'rinda, shu jumladan pul,
qarz, qarz olish, hisoblash va taqsimlash.
Balansning passiv qismi 5 bo'limdan iborat: daromad, olingan kredit, daromad,
olingan pul va foyda, blanka ro'yxatidagi hisob balansi balansdagi kabi bo'ladi.
Har choraklik budjetning daromadlari to'g'risidagi hisobotda rejalashtirilgan
daromadlar va uning budjet mablag'lari bo'yicha ishlatilishi ko'rsatilgan. (Ostonoqulov
M., 2009)
Budjet tasdiqlangandan so'ng davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar,
taqsimlash boshqaruvi, korxonalar, tashkilotlar va tijorat tashkilotlari o'rtasidagi
hamkorlikning nusxalari, turli ko'rinishdagi mahsulotlar, cheklangan resurslarni
taqsimlashdagi o'zgarishlarning yangi qoidalaridan boshlab, biznes sarflangan
paketni amalga oshirish jarayonida kapital va O zbekiston Hukumatlar Kengashiʻ
qarorlari, O zbekiston Prezidenti qarorlari, O zbekiston Hukumati qarorlari
ʻ ʻ
(o zgartirilishi kerak) integratsiyasiga asoslanadi.
ʻ
O ‘ zaro hisoblash faqat yuqori va quyi moliyaviy chegaralar o ‘ rtasida sodir
29

bo'ladi. Budjet summasiga o‘zgartirishlarni hisoblashda O‘zbekiston
Respublikasining qonunlari, O‘zbekiston Prezidentining qonunlari, O‘zbekiston
hukumatining qarorlari va farmoyishlari, mansabdor shaxslar va boshqa
organlarning qarorlari asos qilib olinadi.
Budjetni o'zgartirish huquqiga ega -sodir bo‘lgan o‘zgarishlar uchun
hududdagi moliya institutlaridan 11-son shaklda berilgan hisobotlardan
foydalanish kerak. (Qiyosov Sh. 2012)
Yuqori budjet oldida qarzni to'lash masalasi bo'lgan hollarda, yuqori budjet
keyingi oyning birinchi kunida quyi budjet hisobidan joriy qarzni to'lash
summasini so'zsiz olib tashlaydi.
Barcha qarz konsolidatsiyasi joriy moliyaviy yil ichida yakunlanishi kerak.
( Gaibnazarova Z.T., Isamuxametov Sh.A., 2020 y)
Agar shartnomani joriy moliya yilida bajarish mumkin bo‘lmasa, yangi yil
uchun yarashuvga yo‘l qo‘yiladi va o‘tgan yil hisobotida ko‘rsatilgan tadbirlar
amalga oshirilishi kerak.
Boshqaruv markazi o‘zgarganda, bir budjetdan boshqasiga o‘tkazilishi kerak
bo‘lgan miqdor budjet va ajratma ma’lumotlarining kombinatsiyasi bilan
belgilanadi.
Moliyaviy qarorni qabul qilish uchun o‘tkazma to‘lovi va qaytarish shartlarini
aniqlash hisob-kitobda ishtirok etuvchi moliya institutlari tomonidan amalga
oshirilishi kerak.
Tarqatish hisobotida daromadlar va xarajatlar to ‘ g ‘ risida quyidagi
ma ’ lumotlar ko‘rsatilishi kerak:
1) daromadlarni tasdiqlash, shu jumladan muddatlar, foizlar va ushlab
qolingan miqdor va hisobot yilida alohida faoliyat uchun tasdiqlangan miqdor;
2) Daromadni o'tkazish sanasida olingan daromadlar, kapital yoki moliyaviy
taqsimotdan va pul mablag'larini taqsimlashdan olingan daromadlar; kelishuv).
Budjet nazorati samaradorlikka ta’sir qilishda muhim ahamiyatga ega,
shuning uchun tashkilot rahbariyati samaradorlikni oshirish uchun xodimlarni
uning ahamiyatini his qilish uchun ko‘proq harakat qilishi kerak. Shuningdek, u
30

tashkilotlarga budjet nazoratini ishlab chiqishda ko‘proq rasmiy amaliyotni
rivojlantirishni tavsiya qiladi.
Ko‘pgina tashkilotlar o'z tashkilotlarida minimal rasmiy budjet nazoratiga
ega, shuning uchun ular budjet nazorati jarayonlari bo‘yicha aniq siyosat ishlab
chiqishlari kerak. Topilmalarga asoslanib, tashkilotlar yaxshi ishlashga yordam
beradigan boshqa omillarni o'rganishlari kerak. ( Qosimova G., Shaakramov K.
2012)
Budjet nazoratidan tashqari, xodimlarni rag‘batlantirish va ularning
samaradorligini oshirish uchun xodimlarni rivojlantirishga ko'proq sarmoya
kiritish. Budjet nazoratidagi inson omillari moliyaviy natijalarga eng yuqori hissa
qo'shadi. Shu sababli, xodimlarni budjet funktsiyalarini samaraliroq bajarish
bo‘yicha ko'proq o‘qitish kerak.
Budjet ijrosi davomida davlat ishlab chiqarishni intensifikatsiyalash va
samaradorligini oshirish hisobidan resurslarning oshishidan, mablag‘larni
sarflashda iqtisod rejimiga rioya qilinishidan, soliqli daromadlarning to‘liq jalb
qilinishidan manfaatdordir.
Davlat budjetining ijrosim ta’minlashda quyidagi masala hal etilishiga jiddiy
e’tibor bermoq lozim:
 Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish;
 Davlat budjeti mablag‘ la r i sarflash;
 Budjetdan ajratiladigan mablag ‘ larga o ‘ zgartirishlar kiritish;
 Davlat budjetini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish;
 Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish;
 Davlat budjetining kassa ijrosini ta’minlash;
Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018-yil 19-fevraldagi №PQ-5349 sonli “O‘zbekiston Respublikasida axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi faoliyatini tashkil
etish to‘g‘risida”gi qarori ijrosini ta‘minlash bo‘yicha, O‘zbekiston Respublikasi
Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini majmuaviy rivojlantirish Respublika
muvofiqlashtirish komissiyasining bayonnomasi asosida 2013- 2020-yillarga
31

mo‘ljallangan “Budjet” axborot tizimi majmui loyihasini tuzish va
integrasiyalashuvini amalga oshirish bo’yicha tegishli muddatlar belgilangan.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, budjet ishtiroki tashkilot faoliyatiga ta’sir qiladi.
Shu sababli, budjet nazorati tabiatan yuqoridan pastga qaramasligi kerak, aksincha,
yuqori boshqaruv tashkilot budjetini ishlab chiqishda turli darajadagi
bo'ysunuvchilarning fikr-mulohazalarini olishga harakat qilishi kerak. Shunday
qilib, yuqori boshqaruv budjet ishtirokining ijobiy ta'sirini tushunishi kerak.
Boshqaruv faoliyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbariyatning budjet jarayonidagi ishtiroki
natijasida ham, bilvosita, menejerlarning budjet nazorati jarayonida ishtirok etishi
va ishtiroki tufayli tashkilotga bo‘lgan sadoqatini oshirganda ham ishlaydi.
Budjet tasdiqlangandan keyin yangi qonun bilan qamrab olingan
daromadlardan olingan daromadlardan olingan qo'shimcha daromadlar hisobidan
olingan mablag'lar shartnomaga o'tkaziladi. -Subsidiya daromaddan olinadigan
miqdor sifatida belgilanadi.
Bud j et t a shki l otla r i, k o rxo n al a ri v a x o’jalik bi r l as h m alarini
m oli y ala s ht i r is h ni b i r budjetd a n bos h qa budjetga o ’t ka z i sh d a u shbu budjet
t as hki lo tlari, korxonala r i va xo ’j alik b i rla s h m a la r i bo‘yicha y il bos h i d a n b o shl a b
a m alga oshirilgan xaraj a tl a r i budjet k o ’ z d a tu t i l g a n y i l li k a j rat m a s u m m asi
t o ’l i q l igi cha m oli y alas h t iri s h a m al g a o shi r ila di g a n budjetda a k s e t tirili s hi k e rak.
Mablag'lar bir fonddan boshqa fondga o'tkazilganda yuqori moliya budjet
quyi moliya budjet bir fonddan institutsional budjetga mablag' o'tkazilgan sana
to'g'risida xabardor qiladi, kompaniyalar va moliyaviy guruhlar to'xtatiladi va
ikkinchi budjetdan moliyalashtirish boshlanadi. (Sherov А.U., 2019)
Budjet tashkiloti, xo‘jalik yoki xo‘jalik guruhi respublika tashkilotidan
mahalliy tashkilotga o‘zgarganda, Respublika Moliya vazirligi 1-sonli hujjat
haqida xabar beradi.
Mamlakat, viloyat yoki shahardagi korxona yoki tashkilot bir joydan ikkinchi
joyga ko‘chirilgan taqdirda, yuqori darajadagi Moliya vazirligi kompaniya yoki
tashkilot o‘zgargan kundagi tartib bo‘yicha summani hisoblab chiqishi shart.
Budjet i jr o si to‘g‘ri s id ag i c hora kl ik hisob o tning D ar o m a dl ar qis m i da
32

budjet ta s nifi bo‘yicha reja l ash t iri l gan d a r o m adlar su m m alari ha m d a ul a r ni
b a j ar il i s hi ak s et t i r iladi.
Bir budjetdan boshqasiga o‘tuvchi korxona va tashkilotlar o‘zgartirish sanasi
bo‘yicha moliyaviy hisobot (yillik hisobot) tayyorlab, uni eski va yangi oldingi
rahbarlarga yuborishi shart. Hisobot faqat unga bo'ysunuvchi yuqori bo'limga
yuboriladi.(Ostonqulov M., 2009)
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining moliyaviy taqsimoti budjetning ijrosi
to‘g‘risidagi choraklik hisobotiga ko‘ra, kassa mablag‘lari va amaldagi xarajatlarni
xarajatlar turlari bo‘yicha taqsimlash, xarajatlar tahlili, moliyalashtirish va ijrosi, kassa
xarajatlari xarajatlari bo‘yicha qabul qilingan javobgarlik a k s e t ti ri l a d i . (Ibragimov
A.K., Sugirbaev B.B., 2009)
Respublikamizda budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish,
budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag‘lardan
samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida
turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Budjet jarayonlarida, jumladan, budjet
ijrosini qa’tiy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni
moliyalashtirish, budjet mablag‘laridan maqsadli, samarali foydalanish borasida
olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham
mavjud.(Malikov T.S., Xaydarov N.X., 2007)
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi o‘quv markazi
tomonidan “Budjet tashkilotlarining avtomatlashtirilgan tizimi – “UzASBO”
dasturiy majmuasining o‘quv-simulyatsiya dasturi” yaratildi.
2015-yilning 24-noyabrida O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk
agentligidan – elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan “UzASBO” –
o‘quv-simulyatsiya dasturiy majmuasini rasmiy ro‘yxatdan o’tkazilganligi
to‘g‘risidagi DGU 03331-sonli guvohnoma topshirildi.
Mazkur “UzASBO” – o‘quvsimulyatsiya dasturiy majmuasini ishlab
chiqishdan ko‘zlangan asosiy maqsad, buxgalteriya hisobini o‘zlashtirish xohish-
istagini bildirgan o‘quvchilar uchun nazariy bilim bilan amaliy ko‘nikmalarni
o‘zida mujassam etuvchi axborot dasturini yaratishdan iborat edi.
33

Belgilangan maqsadlarning amaliy ifodasi - ishlab chiqilgan simulyatsiya
dasturining modullarida, ya’ni budjet tashkilotlarining buxgalteriya hisobini
yurituvchi xodim tomonidan birlamchi hujjatlarni kiritish, turli hisobotlarni ko‘rish
va tuzish bilan bog‘liq moliyaviy operatsiyalarni elektron dastur modullarida sinab
ko‘rish imkoniyatlarining mavjudligidir.
Budjet tizimi funksiyalarini avtomatlashtirish bir necha bosqichni o‘z ichiga
oladi. Ushbu bosqichlarni izchil amalga oshirish pul resurslari harakatini nazorat
qilish imkoniyatini tug‘diruvchi tizimni yaratish imkonini beradi.
Ular ichidan quyidagilarni ko‘rib chiqamiz:
1- bosqich. Dolzarb ma‘lumotlar bilan ta‘minlanish. Budjet tizimi
funkstiyalarini avtomatlashtirishda ma‘lumotlar bazalarini yaratish va uni
keyinchalik yangilab borishda yoki, boshqacha aytganda, xizmat ko’rsatuvchi bank
va mazkur bankdagi hisobraqamlar ro’yxati haqidagi dolzarb ma‘lumotlarni
ta‘minlashdan boshlash zarur.
2- bosqich. Pul mablag‘ini hisobga olish hisobvaraqlarida qiymatlarni
to‘plash. Ikkinchi qadam – tizimda operastiya kuni boshlanishi holatiga ko‘ra, pul
mablag‘larini hisobga olish hisobvaraqlari bo‘yicha qiymatlarni to‘plashning
tashkil etilishi.
3-bosqich. Operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimini barpo etish. To‘lov
taqvimi, ya’ni operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimi pul mablag‘lari
hisobvaraqlarida qiymatlarni to‘plash tashkil etilganidan keyin shakllanadi.
4- bosqich. Tashqi qarz haqidagi axborotni tizimlashtirish. Operatsiya davri
uchun to‘lov taqvimi ma’lumotlaridan kelib chiqib, tashqi qarzning holati va uning
dinamikasi haqidagi tezkor axborot tizimlashtiriladi.
5- bosqich. Tavakkalchiliklarni boshqarish tizimining yaratilishi. Budjet
tizimini avtomatlashtirish tizimi yordamida tavakkalchilikning uch asosiy turi:
kredit, valyuta va foiz tavakkalchiliklarini boshqarish mumkin.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining
takomillashtirilishi va islohotlarning tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy
34

jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda.
Budjet tashkilotini boshqarish tizimida boshqaruv hisobining roli aniqlanadi.
Budjet va boshqaruv hisobi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bosqichlari aniqlanadi,
tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish osonlashdi.
Moliyaviy oshkoralikning zaif darajasi mavjud va universitet rahbariyati
ruxsat bermaydigan ma'lumotlar oliy ta’lim muassasasining moliyaviy-iqtisodiy
holati va iqtisodiy barqarorlik darajasini baholash juda zarur.
Audit tartib-qoidalarini amalga oshirish hamda budjet va moliyaviy
hisobotlarning ishonchliligini jamoatchilik tomonidan tasdiqlash yetarli darajada
amalga oshirilmagan. Zamonaviy boshqaruv mexanizmlarining rivojlanishi
axborot assimetriyasi va shaffofligi bilan cheklanadi.
Iqtisodiy o‘sish va jamiyatning ijtimoiy farovonligiga ko‘maklashuvchi ta’lim
sohasining to‘laqonli faoliyat yuritishi barcha darajadagi budjet mablag‘lari asosiy
manbai bo‘lgan moliyaviy ta’minotning yetarli darajada bo‘lishini nazarda tutadi.
Biroq budjet mablag‘lari cheklangan va bu ta’limga budjet mablag‘larini
sarflash samaradorligini oshirish muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammo
shundan iboratki, ta’limga qo‘shimcha budjet mablag‘larini ajratish har doim ham
ta’lim xizmatlari sifatini oshirishga olib kelavermaydi.
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotining ko‘plab soha va tarmoqlarida
keng qamrovli iqtisodiy islohatlar olib borilayotgan va ularning natijalari iqtisodiy
ko’rsatkichlarga o‘zining ta’sirini ko’rsatayotgan bir davrda davlat budjeti
qonunchiligini mustahkamlab va takomillashtirib borish davlat moliyasi tizimining
isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasida Davlat budjetini boshqarishni takomillashtirish, budjet jarayonini
tizimlashtirish, budjet tasnifini mukammallashtirish bo‘yicha nazariy ishlanmalar
va amaliy asoslarning sezilarli darajada zamon talabidan ortda qolmasligi uchun
budjet tasnifi bo‘yicha aniq tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish zarur.
Budjet jarayonini mavjud qonunchilik asosida, budjet ijrosini belgilangan
parametrlar doirasida ijro etish, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni
takomillashtirish hamda mablag‘lardan samarali va maqsadli foydalanish, budjet
35

intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri
hisoblanadi.
Budjet va boshqaruv hisobi nuqtai nazaridan yagona axborot bazasini joriy
etishning asosiy masalalari ko'rib chiqiladi, bu esa davr talablari, ta’lim xizmatlari
bozoridagi keskin raqobat sharoitlari va barqarorlik bilan bog‘liq. Toshkent davlat
iqtisodiyot universiteti daromadlari va xarajatlari.
Dissertatsiyaning nazariy jihati ochib berildi, budjet tizimini isloh qilishning
asosiy yo‘nalishlari, budjet muassasalarida buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga
solish tahlil qilindi, buxgalteriya hisobining tamoyillari, xususiyatlari va mohiyati
aniqlandi. Hisoblar rejasi va budjet hisobi registrlari ko‘rib chiqildi.
O‘zbekiston Respublikasida nazorat ishlari samaradorligini ta’minlash, hamda
budjet mablag‘laridan foydalanish yuzasidan samarli moliyaviy nazoratni amalga
oshirishning asosiy yo‘nalishlari yuzasidan quyidagi asosiy xulosa, taklif va
tavsiyalarimizni aks ettiramiz:
 davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat tizimini isloh qilib borishni
ta’minlash;
 moliyaviy nazorat qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun ko’zda tutilgan
natijaga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim;
 moliyaviy nazorat organlarining budjet xarajatlarini optimallashtirishga
 qaratilgan yuqori samarali faoliyatini rag’batlantirish mexanizmini
takomillashtirish;
 moliyaviy nazorat sohasida ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish;
 moliyaviy nazorat tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy-
huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash va takomillashtirish;
 nazorat organi tizimi bilan turli tashkilotlar (tijorat banklari, soliq, bojxona
 organlari, tovar xom-ashyo birjalari) o‘rtasidagi axborot almashish tizimini
yanada
 milliy moliyaviy nazorat tizimimizga tadbiq etish lozim.
36

I V BOB. TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR
4.1. Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot va tahlilini tashkil
etishning o‘ziga xos xususiyatlari
Budjet tashkilotlarida asosiy tekshirish usuli – kompleks taftish hisoblanadi.
Bunday tekshirish yuqori tashkilotlar tomonidan rejalashtiriladi va uning natijalari
dalolatnoma yordamida rasmiylashtiriladi.
Dalolatnomalar boshqa umumlashtiruvchi xujjatlardan farq qilib yuridik
xujjat bo‘lganligi tufayli ikki tomonlama, ya’ni taftish guruhi raxbari va
tekshirilayotgan tashkilot raxbari hamda bosh hisobchi tomonidan imzolanadi.
Chunki bu hujjat huquqiy hujjat bo‘lib, boshqa yozma hujjatlardan farq qiladi,
u taftish komissiyasi raisi va taftish komissiyasi raisi tomonidan imzolanadi. U
qonunda belgilangan muddatda yozilishi kerak. Tekshiruv davomida ko'plab
nuqsonlar yoki boshqa noqonuniy yoki noqonuniy xatti-harakatlar aniqlansa,
inspeksiya organining buyrug'iga binoan oraliq bayonnoma tuziladi va ichki ishlar
37

organiga yuborilad
Manba: Respubli k a budje t i xa r ajatla r ini n g g‘azna i j r osi h iso b oti
1-rasm. Budjet x ara j a t lari n i t u r k u m la n is hi
Auditorlik tashkilotining rahbariyati audit tugaguniga qadar aniqlangan xato
va kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rishi kerak.
Budjet tashkilotlarining moliyaviy aktivlari ya’ni pul mablag‘lari g‘aznachilik
va uning hududiy bo‘limlarida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlarda budjet va
budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha alohida yuritiladi. Budjet tashkilotlari
nomoliyaviy aktivlariga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar moddiy
zahiralar, material qiymatliklar va boshqalar kiradi.
Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayonida nomoliyaviy aktivlar
hisobi belgilangan tartibda yuritiladi. Budjet tashkilotlari smetalar ijrosi jarayonida
belgilangan vazifani bajarish bo’yicha jismoniy va yuridik shaxslar bilan
hisoblashuvlarni amalga oshiradi va ular bo‘yicha majburiyatlar yuzaga keladi.
Budjet tashkilotlari joriy yilga moliyaviy natijalarni mablag‘larni shakllanishi
manbalari bo‘yicha shakllantiradi va yakuniy moliyaviy natijani aniqlaydi. Budjet
hisobini tashkil etish moliya organlari va budjet tashkilotlarini rahbarlari
tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiradi.
1-j а dv а l
His о b siy о s а tining t а rkibiy jih а tl а ri
T а shkiliy Budjet t а shkil о tl а rid а bu х g а lteriy а his о bini t а shkil etish, bu х g а lteriy а
38

his о bini yuritish sh а kli, bu х g а lteriy а his о bini b о shq а rish tizimi, bu х g а lteriy а
b о ‘limining b о shq а ichki b о ‘liml а r bil а n а l о q а l а ri, hujj а tl а rning s а ql а nishi
v а b о shq а l а r
Te х nik Budjet t а shkil о ti bu х g а lteriy а his о bid а hujj а tl а r а yl а nishi, his о b
registrl а ri, bu х g а lteriy а schy о tl а ri h а md а ul а rni q о ‘ll а sh, d а sturiy t а ’min о t
v а b о shq а l а r
Uslubiy Budjet t а shkil о tl а rid а invent а rizvtsiy а о ‘tk а zish t а rtibi v а mudd а tl а ri,
mulkiy qiym а tlikl а r v а m а jburiy а tl а rni b а h о l а sh usull а ri, а s о siy v о sit а l а r v а
n о m о ddiy а ktivl а rg а а m о rtiz а tsiy а his о bl а sh usull а ri, а ktivl а rni his о bd а n
chiq а rish uslubl а ri v а b о shq а l а r
Manba: Tadqiqot davomida muallif tomonidan yaratildi
Davlat budjet tasdiqlangandan so‘ng davlat va mahalliy soliqlar va
daromadlar to‘g‘risida, ma’muriy-xududiy bo‘linishdagi, korxonalar, tashkilotlar
va xo‘jalik birlashmalarining bo‘ysunishidagi o‘zgarishlar, turli xildagi
bo‘ysunishidagi qurilish obyektlari o‘rtasida kapital qo‘yilmalar limitlarini
qaytadan taqsimlanishdagi o‘zgarishlar bo‘yicha qabul qilingan yangi qonunlar,
O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari qabul qilinishi natijasida alohida
olingan budjetlarga o‘zgarishlar kiritilgan hollarda Budjet ijrosi jarayonida
Budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisoblashuvlar amalga oshiriladi.
His о b siy о s а ti О ‘zbekist о n Respublik а si q о nunl а ri, Prezident f а rm о nl а ri,
V а zirl а r M а hk а m а si q а r о rl а ri, bu х g а lteriy а his о bi sub’yekti f ао liy а t s о h а sig а о id
niz о ml а r v а st а nd а rtl а r а s о sid а ishl а b chiqil а di. His о b siy о s а tini ishl а b chiqishd а
uning t а shkiliy, te х nik v а uslubiy jih а tl а rig а а l о hid а e’tib о r q а r а til а di
Iqtisodiy o‘sish va jamiyatning ijtimoiy farovonligiga ko‘maklashuvchi ta’lim
sohasining to‘laqonli faoliyat yuritishi barcha darajadagi budjet mablag‘lari asosiy
manbai bo‘lgan moliyaviy ta’minotning yetarli darajada bo‘lishini nazarda tutadi.
Biroq budjet mablag‘lari cheklangan va bu ta’limga budjet mablag‘larini
sarflash samaradorligini oshirish muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammo
shundan iboratki, ta’limga qo‘shimcha budjet mablag‘larini ajratish har doim ham
ta’lim xizmatlari sifatini oshirishga olib kelavermaydi. (Mehmonov S.U.,2014)
Oliy ta’lim globallashuv tomonidan qo'yilgan iqtisodiy rivojlanishdagi yangi
imperativlarning ta’siriga tobora ko‘proq duchor bo‘lmoqda. Xalqaro
39

litsenziyalash, sertifikatlashtirish va akkreditatsiya tizimlari yaratilmoqda, xorijiy
talabalar oqimini ko‘paytirish uchun yuqori sifatli, professional kadrlar tayyorlash
imkonini beradi.
Oliy o‘quv yurtida boshqaruv hisobini tashkil etish uchun tadqiqot qismi
nuqtai nazaridan boshqaruv tahlilini o‘tkazishning asosiy bosqichlarini tavsiya
qilishimiz mumkin. (To‘laxo‘jaeva M.M. 1998)
Oliy ta’limga budjet mablag‘lari sarflanishi samaradorligini baholash
tamoyillariga quyidagilar kiradi: ta’lim muassasalari faoliyatining ko‘rsatkichlari
majmuini aniqlash printsipi, vaqtinchalik printsipi, qiyosiylik printsipi, omillilik
printsipi.
Oliy ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholash bosqichlari sifatida
quyidagilar taklif etiladi:
1. Ta’limga budjet xarajatlari dinamikasini tahlil qilish.
2. Ta’lim muassasalari faoliyati natijalari dinamikasini tahlil qilish.
3. Ta’limga budjet xarajatlarining samaradorlik ko‘rsatkichlarini baholash:
- ta'limga budjet xarajatlarining samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblash;
- hududlar yoki ta’lim muassasalarini ta’limga budjet xarajatlari samaradorligi
bo‘yicha guruhlarga ajratish;
- ta’limga budjet xarajatlari samaradorligi ko‘rsatkichlari dinamikasini tahlil
qilish.
4. Oliy ta’limga budjet xarajatlari samaradorligi omillarining korrelyatsiya va
regression tahlili.
5. Baholash natijalarining qisqacha mazmuni
2-jadval
D ar o m a d h a q i d agi hiso b otlar ko‘rinishi
Daromad Qism Bob Daromad
ko‘rinishi Reja Bajarilganligi
Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ma’lumotlari asosida tayyorlandi
40

Har choraklik xarajatlar to'g'risidagi hisobotning sarf bo'limida xarajatlar
haqiqatda rejalashtirilgan xarajatlarga, smetadagi kassa xarajatlariga va haqiqiy
xarajatlarga bo'linadi. Hisobot, shuningdek, qabul qilingan huquqiy va moliyaviy
majburiyatlarni ko'rsatadi.
3-jadval
X ara j at haqida hisobotlar ko‘rinishiXarajatlar nomi
Bo‘lim
Kichik bo‘lim
Bob
Aniqlangan rejada
M
oliyalashtirish
Bajarilishi
Qabul qilingan yuridik
majburiyat
Qabul qilingan moliyaviy
majburiyat
reja amalda
Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ma’lumotlari asosida tayyorlandi
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy boshqarmalari
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat budjeti Bosh boshqarmasi
tarkibiga kiruvchi hududiy moliya tashkilotlariga davlat budjetidan foydalanish
to‘g‘risidagi hisobotni yuborishlari shart .
4-jadval
O‘ z b e ki s t o n Res p u b l i kas i G‘azna c h i l ig i v a u nin g h u d u d i y bo‘l i n m a l ar i t o m o nid a n
D avl at i budjet i k ass a i j r o s i to‘g‘ri sid a g i h iso b otl ar jadvali
T/r H is o b o t n o m i D avr i y lig i T aqd i m e tis h m u d d a t i
D avl a t budjet i B o s h b o s h q a r m asig a t a qd i m etilad i ga n his o b o t la r
1 X u d u d i y g‘azna t arnzi t s c h y o tl a r id a
mablag‘ l a r qo ldig ‘ i v a d ar o m a d l a r t us h u m i
x a qid a a x b oro t Kun davomida
2 Xududiy g‘azna t arnzi t s c h y o tl a r id a
mablag‘ l a r hisobidan amalga oshirilgan
xarajatlar haqida axborot Kun davomida
3 O‘zbekiston Respulikasi Respublika budjeti
xarajatlari ijrosi bo‘yicha hisobot Chorak davomida Hisobot choragidan
keyingi oyning 10
sanasigacha
Yil davomida Keyingi yilning
1-fevralgacha
41

Tegishli xududiy moliya organlariga taqdim etiladigan hisobotlar
1 X u d u d i y g‘azna t a rnzi t s c h y o t la r i d a
mablag‘lar qoldig‘i va daromadlar tushumi
haqida axborot Kunl davomida
2 Xududiy g‘azna t arnzi t s c h y o tl a r id a
mablag‘ l a r hisobidan amalga oshirilgan
xarajatlar haqida axborot Kun davomida
3 Qoraqalpog‘iston Respulikasi Respublika
budjeti xarajatlari ijrosi bo‘yicha hisobot Chorak davomida Hisobot choragidan
keyingi oyning 10
sanasigacha
Yil davomida Keyingi yilning
1-fevralgacha
Manba : ( O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori , 20.03.2007 yildagi 53- son )
qarori ma ’ lumotlari asosida tayyorlangan
Davlat budjetiga mablag‘lar oqimiga soliq daromadlari, yig‘imlar va boshqa,
soliqdan tashqari tushumlar, xizmatlar uchun t o ‘lovlar, grantlar, foizlar bo‘yicha
to‘lovlar, aktivlarni sotish, qarz berishdan va jalb qilingan mablag‘lardan tushgan
tushumlar kiradi. ( Sultonov Sh . N ., Soatova N . B . (2022)
Oliy ta’limga budjetdan ajratilayotgan mablag‘lar samaradorligini
baholashning jahon amaliyotida mavjud bo‘lgan uslublari va modellari,
shuningdek, samaradorlik ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish metodlari sintezi
asosida ta’limga budjet mablag‘lari xarajatlari samaradorligini baholashning
uslubiy yondashuvi ishlab chiqildi. Oliy ta limga ajratilgan budjet xarajatlariʼ
samaradorligi ko rsatkichlari (Oliy ta limga ajratilgan budjet xarajatlarining
ʻ ʼ
daromadliligi, ta limga budjetdan samarali sarflangan mablag lar foizlari, ta limga
ʼ ʻ ʼ
ajratilgan samarasiz budjet xarajatlari ulushi) hamda korrelyatsiya va regressiya
tahlili asosida ta siri aniqlandi.
ʼ (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009)
5- jadval
2023- yil uchun O ‘ zbekiston Respublikasining respublika budjetidan birinchi darajali
budjet mablag ‘ larini taqsimlovchilariga ajratiladigan budjet mablag ‘ larining cheklangan
miqdorlari
T/r Ko‘rsat kichlar Summa, mln so‘m
42

Respublika budjetidan ajratiladigan mablag‘lar, jami 203 737 281,2
1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligi 5 980 475,4
s hu jumladan:
1 joriy xarajatlar 5 389 006,4
rivojlantirish dasturlari uchun xarajatlar 503052,0
shu jumladan qayta taqsimlanadigan mablag ‘ lar : oliy
ta ’ lim muassasasida magistratura bosqichida o ‘ qiyotgan
barcha xotin - qizlarning kontrakt to ‘ lovlarini qaytarish
shartisiz qoplash uchun xarajatlar 200000
davlat-xususiy sheriklik va davlat oliy ta’lim
tashkilotlarining buyurtmalari asosida talabalar turar
joyini barpo etish bo‘yicha loyihalar uchun subsidiyalar 210 000,0
shu jumladan qayta taqsimlanadigan
mablag ‘ lar : obyektlarni loyihalashtirish , qurish
( rekonstruksiya qilish ) va jihozlash uchun kapital
qo ‘ yilmalar 591 469,0
Manba: l ex.uz O’RQ-813-son Toshkent sh., 2022-yil 30-dekabr 2 -ilova
Oliy ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning jahon
amaliyotida mavjud bo‘lgan uslublari va modellarini tahlil qilish, samaradorlik
ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish usullari, shuningdek, ularning afzalliklari va
kamchiliklarini aniqlash eng maqbul deb quyidagilarni aniqlash imkonini berdi.
Jahon amaliyotida mavjud bo‘lgan ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini
baholashga yondashuvlar sintezi natijasida tadqiqot tamoyillari yoritilgan va
baholash bosqichlarini taklif qiladi.
6-jadval
2023-yil uchun O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsat kichlari prognozi va 2024-2025-yillarga maqsadli mo‘ljallar
T/r Ko‘rsatkichlar 2023-yil uchun
prognoz Budjet mo’ljallari: mlrd, so‘m
2024-yil 2025-yil
I Konsolidatsiyalashgan budjet
daromadlari 310 677,90 353 697,70 397 219,40
1 Davlat budjeti daromadlari 232 107,10 269 965,60 309 829,90
2 Davlat maqsadli
jamg’armalari daromadlari 41 250,70 46 793,80 50 609,20
3 O’zbekiston Respublikasi
Tiklanish va taraqqiyot
jamg’armasiga tushumlar 11 712,00 11 394,20 9 959,00
4 Budjet tashkilotlarining
budjetdan tashqari 25 608,10 25 544,10 26 821,30
43

jamg’armalariga tushumlar
II. Konsolidatsiyalashgan budjet
xarajatlari 343 212,60 387 197,10 428 363,70
1 Davlat budjeti xarajatlari 227 866,60 255 324,10 285 570,50
2 Davlat maqsadli
jamg’armalari xarajatlari 70 212,90 77 565,20 85 342,80
3 O’zbekiston Respublikasi
Tiklanish va taraqqiyot
jamg’armasi mablag‘larining
sarflanishi 11 712,00 17 474,60 17 765,50
4 Budjet tashkilotlarining
budjetdan tashqari
jamg’armalari
mablag‘larining sarflanishi 25 608,10 25 033,20 26 284,90
5 Tashqi qarz hisobidan davlat
dasturlariga
xarajatlar 7681,00 12400,00 14 500,00
III. Davlat maqsadli
jamg’armalariga transfertlar 29 867,60 34 341,70 37 775,50
IV. Konsolidatsiyalashgan budjet
saldosi (profitsit +,
defitsit -) -32 534,70 -33 499,40 -31 144,30
V. Davlat budjeti va davlat
maqsadli jamg’armalari
saldosi (profitsit +, defitsit -) -24 721,70 -16 129,90 -10 474,20
VI. Davlat qarzlarini so’ndirish 19 173,70 31 498,80 26 657,50
Manba: l ex.uz O’RQ-813-son Toshkent sh., 2022-yil 30-dekabr 2 -ilova
Davlat budjetidan mablag‘lar chiqimi esa ish haqi, xizmatlar, jihozlar
yetkazib berish, asosiy sarmoya aktivlari, qarzning asosiy summasi va foizlari
hisobiga to‘lovlar, operatsiya xarajatlari, kapital qo‘yilmalar uchun sarf-xarajatlar,
mahalliy hokimiyat organlariga subsidiyalar, subvensiyalar, dotatsiyalar, boshqa
budjet birliklariga (masalan, pensiya jamg‘armasi) o‘tkazmalarni, boshqa
o‘tkazmalar (masalan, korxonalar uchun), budjetdan tashqari xarajatlarni (masalan,
korxona hukumat kafolati ostida olingan qarz bo‘yicha to‘lovga layoqatsiz bo‘lib
qolganda) o‘z ichiga oladi. (Tuychiev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh.,
Tursunov A.S. (2018)
44

Ushbu jadvalda eng yuqori ko’rstakichni davlat budjeti daromadlari ya’ni
2025-yilga borib, 309 829,90 mlrd so‘mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar
o‘rtasidagi farqi 43019,8 mlrd so‘mni tashkil qiladi. Davlat budjeti xarajatlari esa,
285 570,50 mlrd so‘mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o‘rtasidagi farqni olib
qaraydigan bo‘lsak, 27457,5 mlrd so‘mni tashkil qilmoqda.
2-rasm. O‘zbekis to n R e sp u bl i kas i b udj e ti da r o m a dl ar i
Manba: O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 30.12.2022 yildagi O‘RQ-813-son
Qoraqalpog‘iston Respublikasi viloyat va shahardagi umumta’lim maktablari,
oliy o‘quv yurtlari, shifoxonalar va suv xo‘jaligi markazlarida ekin maydonlarini
loyihalash, qurish (rekonstruksiya qilish), o‘zlashtirish va jihozlashni yaxshilash
bo‘yicha chora-tadbirlar manbai hisoblanadi. 2023-yilda Toshkent shahrini
loyihalash, qurish (qurilish), obodonlashtirish va obodonlashtirish bilan bog‘liq
xarajatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, tumanlar va viloyatlar budjetlari,
Toshkent shahar budjetlari mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi.
4.2. Davlat budjeti ijrosi to‘g‘ri sidagi hisoboti va tahlili ning amaldagi holati
hamda takomillashtirish yo‘nalishlari
Magistrlik dissertatsiyasining tadqiqot ob’yekti “Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti” davlat budjeti oliy ta’lim muassasasini umumiy ko‘rsatkichlari hisobi
va tahlili hisoblanadi. Qisqa ism: TDIU. Ingliz tilidagi nomi: Tashkent state
45

economy university.
Ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning jahon amaliyotida
mavjud bo‘lgan uslublari va modellari, shuningdek, samaradorlik ko‘rsatkichlarini
qiyosiy tahlil qilish usullarining sintezi asosida ishlab chiqilgan ta'limga budjet
xarajatlari samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvi bo‘lishi mumkin.
hududiy darajada ham, aniq ta'lim muassasalari darajasida ham budjet xarajatlari
samaradorligini baholash uchun asos hisoblanadi
Universitetda iqtisodiyot va statistika; buxgalteriya hisobi va audit; tijorat;
menejment, informatika va iqtisodiy ta lim pedagogikasi; xalqaro iqtisodiyʼ
munosabatlar; xalqaro biznes; xalqaro turizm, jami 46 ta kafedra bor. Uning
qoshida iqtisodiyot, biznes, malaka oshirish va xodimlarni qayta tayyorlash
instituti, kelajak ilmi eksperimental xalqaro biznes maktabi, iqtisodiyot kasb
kolleji, Respublika iqtisodiyot akademik litseyi, iqtisodiy gimnaziya, qimmatbaho
qog ozlar bozori mutaxassislarini tayyorlash markazi, ixtisoslashtirilgan oliy
ʻ
biznes maktabi, hisob va audit resurs markazi, texnomarket, kutubxona (800 ming
asar), universitet tarixi muzeyi faoliyat olib boradi. ( Vahobov A.V. va Malikov
T.S.2011)
Toshkent davlat iqtisodiyot universitet xarajatlarini asosiy xarajatlari bo‘yicha
tahlil qilamiz. Universitetda xarajatlarning asosiy manbalari: ish haqi, kommunal
to'lovlar, joriy va kapital ta'mirlash, laboratoriya jihozlari, asbob-uskunalar sotib
olish va boshqa xarajatlar.
Budjet tashkilotlarining alohida xususiyatlaridan kelib chiqib ayrim ish
xaqiga qo’shimcha va ustamalarni to‘g‘ri rejalanganligi hamda hisoblanaganligini
aniqlash zarur.
7-jadval
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti budjetini daromadlar bo‘yicha tahlili
Daromad manbalari 2021-yil 2022-yil O‘zgarishlar, mlrd
so‘m
1 2 3 4 5 6 7
Jami daromad 202.6 100% 280.1 100% 77,5 38%
46

manbalari:
1.Budjet
mablag‘lari(ta’lim) 58,1 28% 75,3 26% 17,2 6%
2.Ko'chmas mulk
ob'ektlarini kapital
ta'mirlash bo‘yicha
budget mablag‘lari 12.4 5% 17.3 6% 4,9 1%
3 .Ilmiy-tadqiqot
uchun mablag‘lari 19.1 9% 22 7% 2,9 1,15%
4.Shartnomaviy ish
mablag‘lari 5.5 2,7% 6.5 2,3% 1 1,18%
5. Yotoqxona uchun
to‘lov mablag‘lari 4.6 2% 5.8 2.01% 1,2 0.1%
Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti buxgalteriya ma’lumotlari asosida
tayyorlangan
2022-yilda o‘tgan yilga nisbatan quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha (budjetdan tashqari
tarkibiy qism) daromadlarning o‘sishi kuzatildi.
8-jadval
2021/2022 yillar kesimida Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti budjetini daromadlar
bo‘yicha tahlili
1.Budjet
mablag‘lari(ta’lim) 2.Ko'chmas mulk
ob'ektlarini kapital
ta'mirlash bo'yicha
budget mablag‘lari Ilmiy-tadqiqot uchun
mablag‘lari Shartnomaviy ish
mablag‘lari01020304050607080
59
13 19
676
18 22
741
5
3
1
2021-yil 2022-yil O'zgarishlar
Manba:7-jadval asosida tuzilgan
- budget mablag‘lari esa77,5 mlrd so‘mga oshdi;
- talabalar turar joyi uchun to‘ lovlardan 1.2 mlrd so‘m;
Moliyaviy muassasada ish haqi odatda o'z vaqtida to'lanadi. Bu holda hisob-
kitobning asosi ish vaqtining bo'ysunishi hisoblanadi. Ish haqi xodimning jadvalida
ko'rsatilgan oylik ish haqini amalda ishlagan kunlar soniga bo'lish yo'li bilan
hisoblanadi. Tekshiruv davomida belgilarning saqlanishi va barcha kerakli
narsalarning mavjudligi tekshiriladi. ( Tulyaganov A.A ,2017)
47

Jumladan, Oliy ta’lim muassasalarida ustama xaq hisoblash uchun to’ldirilgan
tabellarga ilova qilinadigan pedagogik yuklamalarni bajarilishiga asos bo‘ladigan
xujjatlar hamda ashyoviy dalilar tekshiruvdan o’tkaziladi.
Ya’ni o‘quv rejasiga muvofiq daftar tekshirish, sinf raxbarligi, kabinet
mudirligi va boshqalar uchun qo’shimcha xaq to’lashni hisobga olgan holda
tuzilgan tarifikatsiyalarga mosligi. (Vahobov A.V., Malikov T.S., 2008)
Oliy ta’lim muassasalarida o‘rindoshlik asosida faoliyat yuritayotgan
professor-o’qituvchilar bilan tuzilgan shartnomalar, ularga ajratilgan o‘quv
yuklamalari va hisoblangan ish xaqi taqqoslash orqali tekshiruvdan o’tkaziladi.
Bunda, professor-o’qituvchilarning me’yoriy xujjatlari umumlashtirilgan
jurnal va guruh jurnallari qiyoslanadi.
Tekshirish jarayonida bajarilgan o‘quv yuklamalarini belgilangan o‘quv
dasturlariga mos holda amalga oshirilganligi hamda bajarilgan yuklama soatlarini
guruh jurnallarida to’liq aks ettirilganligi aniqlanadi . (Xаydаrоv N, 2001)
Bundan tashqari, professor-o‘qituvchilar tomonidan bajarilgan ilmiy-uslubiy,
ilmiy tadqiqot ishlari, tashkiliy-uslubiy ishlar, ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy
ishlar yuzasidan yuklamaning bajarilishi belgilangan me’yorlarga mos holda
amalga oshirilganligini aniqlash zarur.
Kompensatsiya qonunda belgilangan ish haqi va ish haqi va ularning standart
va amaldagi standartlarga muvofiq qo'shimcha to'lovlari asosida hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan, mavjud qoidalar va standartlarga muvofiqlik darajasi,
uning samaradorligi va muassasaning ish darajasiga ta'siri alohida tahlil qilinadi.
Shuni ham unutmaslik kerakki, ish bo'yicha bajarilgan ishlarning miqdori
moliyaviy yilda ko'rsatilgan ishlardan kelib chiqqan holda smeta qiymatiga
kiritiladi.
9-jadval
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti xarajatlar bo‘yicha tahlili
Daromad manbalari 2021-yil 2022-yil O‘zgarishlar
48

1 2 3 4 5 6 7
Ish haqi 126,2 55,9% 157,3 62,7% 31,1 6,1%
Kommunal to‘lov
mablag‘lari 14,2 4,7% 22,3 5,3% 8,1 3,2%
Joriy va kapital ta’mir
uchun ajratilgan
mablag‘lar 56,2 8,2% 78,4 9,1% 22,2 5,2%
Laboratoriya jihozlari
sotib olish uchun
ajratilgan mablag‘lar 42,1 7,1% 62,4 7,5% 20,3 5,1%
Boshqa qo‘shimcha
xarajatlar 55,1 8,1% 72,2 8,4% 17,1 4,95%
Jami
Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti buxgalteriya ma’lumotlari asosida
tayyorlangan.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti xarajatlar bo‘yicha tahlili h isoblangan
ish haqi” moddasi bo‘yicha xarajatlar tarkibining 2022-yilda 2021-yilga nisbatan
6,1 % ga oshganini ko‘rsat adi, bu inson kapitali bo‘yicha qoniqarli siyosatdan
dalolat beradi.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ning buxgalteriya siyosati
quyidagilarni kafolatlaydi:
- xo'jalik faoliyatining barcha faktlarini buxgalteriya hisobida aks ettirishning
to'liqligi;
- iqtisodiy faoliyat faktlarini buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda o‘z
vaqtida aks ettirish;
- iqtisodiy faoliyat faktlarini hisobga olishda ularning huquqiy shakliga emas, balki
ularning iqtisodiy mazmuni va ish sharoitlariga qarab aks ettirish;
- har oyning oxirgi kalendar kunidagi sintetik buxgalteriya hisobvaraqlari bo‘yicha
aylanmalar va qoldiqlar bilan analitik hisob ma'lumotlarining aniqligi;
10-jadval
2021-2022- yillar kesimida Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti xarajatlar
bo‘yicha tahlili
49

Manba: 8-jadval asosida muallif tomonidan tayyorlangan
Tarkibiy bo‘l inmalarga kelib tushgan hujjatlarni qabul qilish va dastlabki
ishlov berish tegishli tarkibiy bo‘l inmalarning boshqarmalari tomonidan amalga
oshiriladi. (Xаydаrоv N, 2001)
Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida buxgalteriya hisobi budjet va
budjetdan tashqari tadbirlar uchun daromadlar va xarajatlar smetalarini bajarish
bilan bog‘liq barcha operatsiyalarni doimiy va uzluksiz aks ettirish orqali amalga
oshiriladi. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti moliyaviy va budjet intizomiga
qat'iy rioya qiladi va shuning uchun budjet mablag‘larini amaldagi qonun
hujjatlariga muvofiq faqat o‘z maqsadlari uchun sarflaydi.
Tuzilmada axborot-tahliliy hisob vazifalarini bajaruvchi aniq bo‘l inmani
yaratish yoki allaqachon tanish bo‘l gan budjet moliyaviy hisobot tizimi bilan
aloqalarni o‘rnatish zarur. Buning uchun Budjetni rejalashtirish va monitoring”
modulida quyidagi jarayonlarni tahlil qilishimiz zarur:
1. Budjetni rejalashtirish va monitoring qilish;
2. Xarajatlarni taqsimlash va hisobga olish;
3. Universitet faoliyatida samarali tahlil qilish.
50Ish haqi Kommunal to‘lov
mablag‘lari Joriy va kapital
ta’mir uchun
ajratilgan
mablag‘lar Laboratoriya
jihozlari sotib
olish uchun
ajratilgan
mablag‘lar Boshqa
qo‘shimcha
xarajatlar020406080100120140160
126
14 56
42 55157
22 78
62 72
32
8 22
20
2021-yil 2022-yil O'zgarishlar

3- rasm. Ta'limga budjet xarajatlari samaradorligining konseptual modeli
Model qat’iy hisob va nazorat ostida bo‘l gan kiruvchi va chiquvchi moliyaviy
oqimlarni aks ettiradi. Moliyaviy resurslarni boshqarish modeli nafaqat iqtisodiy
tasnifning ayrim moddalari, balki moliyaviy mas'uliyat markazlari, loyihalar,
51

shuningdek, darajalar uchun kelgusi daromad va xarajatlarni taqlid qilish imkonini
beradi.
“Budjetni rejalashtirish va monitoring” moduli TDYUUning umumiy
boshqaruv hisobi tizimining ajralmas qismi bo‘l ib, uning funksionalligi boshqaruv
hisobi tahliliga mos keladigan moliyaviy rejalarni shakllantirish va bajarilishini
nazorat qilish bilan belgilanadi.
Daromad va xarajat hisobotlari ma'lum va rasmiylashtirilgan turlaridan farqli
o'laroq, budjet ma'lum bir standartga bog'liq emas. “Budjetni rejalashtirish va
monitoringi” modulini amalga oshirish natijasida quyidagilarni ajratib
ko‘rsat ishimiz mumkin:
 uzoq muddatli, operativ va qisqa muddatli moliyalashtirish
universitetning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini rivojlantirish;
 ichki nazorat va amalga oshirilishining doimiy monitoringi
 universitetning moliyaviy rejalari;
 universitet va umuman ta'lim uchun iqtisodiy vaziyat o‘rtasidagi
munosabatlar tashkil etish;
 faoliyatga ta'sir qiladigan moliyaviy xarajatlarni minimallashtirish
Ikkinchidan, ushbu modelda “Buxgalteriya hisobi va xarajatlarni taqsimlash"
xarajatlarni hisobga olish, ta'lim faoliyatining rentabelligini hisoblash, har bir
profil bo‘yicha moliyaviy oqimlarni baholashni aks etadi. Universitet ta'lim
tizimining har bir turi uchun rentabellikni hisoblash qobiliyatiga ega. Ushbu
modelning asosiy maqsadi taqdim etilayotgan universitet ta’lim tizimida xarajat
tizimi siyosatiga qaratilgan oqilona boshqaruv qarorlari variantlarini tayyorlash
hisoblanadi.
Ish xaqini hisoblash uchun shtatlar jadvalida belgilangan oylik ish xaqini
xaqiqatda ishlagan ish kunlariga bo‘lish yo’li bilan aniqlanadi. Tekshirish
jarayonida tabellarni yuritilishi, barcha rekvizitlarning mavjudligi o’rganiladi.
Tabelda ko‘rsatilgan ish kunlari va saotlari yuzasidan amalga oshirilgan hisob-
kitoblarda hatolar mavjudligi aniqlanadi.
Professor-o‘qituvchilar va xodimlarga ish haqi kassadan naqd pulda to‘lanadi
52

yoki plastik kartochka orqali xodim uchun ochilgan shaxsiy hisob raqamiga
o‘tkaziladi.
Toshkent davlat iqtisodiyot universitetda ta’lim oluvchi talabalarning
stipendiya xarajatlari belgilangan stipendiyalar miqdori va stipendiya ta’minoti
tartibidan kelib chiqqan holda hisoblanadi.
Universitet faoliyatining daromadlari va xarajatlari tahlili ularning turlicha
tuzilishini ko‘rsatdi. Tadqiqot natijasida ma'lum bo‘lishicha, Toshkent davlat
iqtisodiyot universitetining 2022 yildagi umumiy daromadi 300 mlrd so‘mni,
xarajatlarning umumiy miqdori esa 280 mlrd so‘mni tashkil etadi, bu esa o'z
navbatida universitet mablag‘larini dinamik va statik shakllantirish ko‘rsatkichlari
namoyon etadi.
53

V . XULOSA VA TAKLIFLAR
5.1. Tadqiqotning asosiy ilmiy - amaliy yangiligi va natijalari. biz davlat
budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot tahlilini tashkil etish yuzasidan ayrim fikrlarni
bildirib o‘tdik. o‘ylaymizki bu mavzu keng va xamma uchun qiziqarli bo‘lib,
kelgusida shu tizimni keltirib o‘tilgan fikr muloxazalari asosida takomillashtirishga
muhtoj deb hisoblaymiz va xulosa o‘rnida quyidagilarni taqdim etamiz:
Biz biz davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot tahlilini tashkil etish
muvofiqlashtirish yuzasidan ayrim fikrlarni bildirib o‘tdik. O‘ylaymizki bu mavzu
keng va xamma uchun qiziqarli bo‘lib, xulosa o‘rnida quyidagilarni ta kidlabʼ
o‘tamiz:
Budjet va boshqaruv hisobi nuqtai nazaridan yagona axborot bazasini joriy
etishning asosiy masalalari ko'rib chiqiladi, bu esa davr talablari, ta’lim xizmatlari
bozoridagi keskin raqobat sharoitlari va barqarorlik bilan bog‘liq. Toshkent davlat
iqtisodiyot universiteti daromadlari va xarajatlari.
Dissertatsiyaning nazariy jihati ochib berildi, budjet tizimini isloh qilishning
asosiy yo‘nalishlari, budjet muassasalarida buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga
solish tahlil qilindi, buxgalteriya hisobining tamoyillari, xususiyatlari va mohiyati
aniqlandi. Hisoblar rejasi va budjet hisobi registrlari ko‘rib chiqildi.
Budjet tashkilotini boshqarish tizimida boshqaruv hisobining roli aniqlandi.
Aksariyat ta'lim muassasalarining qiyinligi ma’lumotlarni oshkor qilishning to'liq
tizimining yo'qligi bilan belgilanadi.
Audit tartib-qoidalarini amalga oshirish hamda budjet va moliyaviy
hisobotlarning ishonchliligini jamoatchilik tomonidan tasdiqlash yetarli darajada
amalga oshirilmagan.
Budjet muassasasida budjet mablag‘larini sarflash qabul qilingan daromadlar
va xarajatlar smetasiga muvofiq amalga oshiriladi.
2021 va 2022 yillardagi daromad va xarajat mablag‘lari o‘rganildi va tahlil
qilindi. Asosiy xarajat - universitet: ish haqi, kommunal to ‘ lovlar, joriy va kapital
ta ’ mirlash, laboratoriya jihozlari sotib olish va boshqa xarajatlar .
54

Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti muvofiq mustaqil tasarruf qilish
huquqiga ega budjetdan tashqari manbalardan olingan mablag‘lar - budjet
muassasasining tadbirkorlik va boshqa daromad keltiruvchi faoliyatdan yig‘imlar
va soliqlar to‘langanidan keyin olingan daromadlari; to‘lovlar va soliqlar
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida hisobga olingan holda, budjet tashkilotining
daromadlari va xarajatlari smetalarida umumiy summada hisobga olinadi va
tegishli budjetning tushumlarida mavjud mol-mulkdan foydalanganlikdan olingan
daromad sifatida ko‘rsat iladi.
Birinchi guruh muammolari bo‘yicha budjet va boshqaruv hisobi nuqtai
nazaridan yagona axborot bazasini joriy etishning asosiy masalalari ko‘rib
chiqiladi, bu esa davr talablari, ta’lim xizmatlari bozoridagi keskin raqobat
sharoitlari va barqarorlik bilan bog‘liq.
Masalaning nazariy jihati ochib berildi, budjet tizimini isloh qilishning asosiy
yo‘nalishlari, budjet muassasalarida buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish
tahlil qilindi, buxgalteriya hisobining tamoyillari, xususiyatlari va mohiyati
aniqlandi, Hisoblar rejasi va buxgalteriya hisobi registrlari ko‘rib chiqildi.
Budjet tashkilotini boshqarish tizimida boshqaruv hisobining roli aniqlanadi.
Budjet va boshqaruv hisobi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bosqichlari aniqlanadi,
tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish osonlashdi.
Moliyaviy oshkoralikning zaif darajasi mavjud va universitet rahbariyati
ruxsat bermaydigan ma'lumotlar oliy ta’lim muassasasining moliyaviy-iqtisodiy
holati va iqtisodiy barqarorlik darajasini baholash juda zarur.
Audit tartib-qoidalarini amalga oshirish hamda budjet va moliyaviy
hisobotlarning ishonchliligini jamoatchilik tomonidan tasdiqlash yetarli darajada
amalga oshirilmagan. Zamonaviy boshqaruv mexanizmlarining rivojlanishi
axborot assimetriyasi va shaffofligi bilan cheklanadi.
Iqtisodiy o‘sish va jamiyatning ijtimoiy farovonligiga ko‘maklashuvchi ta’lim
sohasining to‘laqonli faoliyat yuritishi barcha darajadagi budjet mablag‘lari asosiy
manbai bo‘lgan moliyaviy ta’minotning yetarli darajada bo‘lishini nazarda tutadi.
55

Biroq budjet mablag‘lari cheklangan va bu ta’limga budjet mablag‘larini
sarflash samaradorligini oshirish muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammo
shundan iboratki, ta’limga qo‘shimcha budjet mablag‘larini ajratish har doim ham
ta’lim xizmatlari sifatini oshirishga olib kelavermaydi.
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotining ko‘plab soha va tarmoqlarida
keng qamrovli iqtisodiy islohatlar olib borilayotgan va ularning natijalari iqtisodiy
ko’rsatkichlarga o‘zining ta’sirini ko’rsatayotgan bir davrda davlat budjeti
qonunchiligini mustahkamlab va takomillashtirib borish davlat moliyasi tizimining
isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasida Davlat budjetini boshqarishni takomillashtirish, budjet jarayonini
tizimlashtirish, budjet tasnifini mukammallashtirish bo‘yicha nazariy ishlanmalar
va amaliy asoslarning sezilarli darajada zamon talabidan ortda qolmasligi uchun
budjet tasnifi bo’yicha aniq tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish zarur.
Respublikamizda amalga oshirilgan tadbirlar qatorida bank, moliya, budjet
g‘aznachilik tizimini mustahkamlash masalasiga qaratilgan. Shunday sharoitda
Davlat budjetidan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni milliy iqtisodiyotni
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan birga mamlakat ichida ijtimoiy-
iqtisodiy barqarorlikni yuzaga kelishini ta’minlaydi.
Rivojlangan mamlakatlarning ta'lim sohasini moliyalashtirish tajribasini
ko'rib chiqildi va ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini oshirish uchun uni
O‘zbekistonda qo‘llash imkoniyatlarini baholandi.
5.2. Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar
Oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy zaxiralarini tartibga solish usullari va
vositalarini takomillashtirish, ularning ta’lim sohasidagi faoliyati samaradorligini
ta’minlash;
Ta’limga budjet xarajatlarining samaradorligi kontseptsiyasiga muallifning
yondashuvi shakllantirildi, uning ilgari taklif qilinganlardan asosiy farqi ushbu
kontseptsiyaga budjet xarajatlari samaradorligini baholashda qiyosiy tahlildan
foydalanish zarurligini kiritishdir.
O liy ta’lim muassasasida boshqaruv hisobi tizimini joriy etish uchun axborot
56

bazasi ya’ni taklif etilgan model. Bu ish boshqaruv hisobotining tezkor boshqaruv
shaklini taklif qiladi, uni amalga oshirish oliy ta'lim muassasasining daromadlari
va xarajatlaridagi o'zgarishlarni tezda aks ettiradi.
Kengaytirilgan tahlil boshqaruv tahlilining bosqichlari ham taklif etiladi.
Kelajakda rivojlanish barqarorligi uchun boshqaruv qarorlarini qabul qilishda
ma'lumotlarning shaffofligini amalga oshiradi;
Ushbu model - Ish boshqaruv hisobotining shaklini taklif qiladi, uni amalga
oshirish oliy ta'lim muassasasining daromadlari va xarajatlaridagi o‘zgarishlarni
tezda aks ettiradi. Boshqaruv tahlilini o‘tkazish bosqichlari ham taklif etiladi,
kelajak va rivojlanish barqarorligi uchun boshqaruv qarorlarini qabul qilishda
ma’lumotlarning shaffofligini kengaytirish va yaxshilashga xizmat qiladi.
Oliy o‘quv yurtida boshqaruv hisobini tashkil etish uchun tadqiqot qismi
nuqtai nazaridan boshqaruv tahlilini o‘tkazishning asosiy bosqichlarini tavsiya
qilishimiz mumkin: Budjet va boshqaruv hisobi o‘rtasidagi munosabatlarni
baholash va ularni birlashtirish mexanizmlari qaytadan ishlab chiqish;
Ta limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning jahon amaliyotidaʼ
mavjud bo lgan uslub va modellarini o rganish hamda ta limga budjet xarajatlari
ʻ ʻ ʼ
samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvini ishlab chiqishni
takomillashtirish;
Ta’lim muassasalari tomonidan budjet xarajatlaridan foydalanish
samaradorligini jamoatchilik kengashi tomonidan baholashga erishish;
Ta’lim muassasalari tomonidan budjet xarajatlaridan foydalanish
samaradorligini baholash metodikasi ishlab chiqildi, bu ta’lim muassasalari
faoliyatidagi muammoli masalalarni aniqlash va ularni hal etish yo‘llarini
belgilash, budjetning samarasiz xarajatlarini qisqartirish bo‘yicha chora-tadbirlar
ishlab chiqish;
Ta’limga budjetdan ajratilayotgan mablag‘lar samaradorligini baholashning
amaldagi jahon amaliyoti usullari va modellarini, shuningdek, samaradorlik
ko‘rsat kichlarini qiyosiy tahlil qilish usullarini sintez qilish asosida ta’limga budjet
mablag‘lari xarajatlari samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvi ishlab
57

chiqish;
FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR R O‘ YXATI:
1. (PF-60,2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28
yanvardagi “2022- 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi” Farmoni . Toshkent sh.
2. (Sh. Mirziyoyev, 2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi .
3. (Sh. Mirziyoyev, 2021) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning Birlashgan millatlar tashkiloti Toshken t.
4. (Sh.M.Mirziyoyev, 2017). Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
5. (Haydarov M., Suvonqulov A., Sugirbaev B., Nurmatov B., 2010) “Davlat
budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi”. O‘quv qo‘llanma. T.: "IQTISOD-
MOLIYA", 235b.
6. (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009) “Budjet nazorati va auditi”,
O‘quv qo‘llanma. T.: «infoSOM.ig».192b.
7. (Jо‘rаyеv А.,2004) “Dаvlаt byudjеti dаrоmаdlаrini shаkllаntirishning
sаmаrаli yо‘llаri”. – T.: Fаn, 242 b.
8. (Malikov T.S., 2019) “Budjet-soliq siyosati” T.: “Iqtisod-moliya”
9. ( Mehmonov S.U. ,2014) “ Budjet hisobi ” – T.: “Fan va texnologiyalar”,
352 bet.
10. (Mаlikоv T., Hаydаrоv N.,2007) “Byudjеt dаrоmаdlаri vа xаrаjаtlаri” –
T.: IQTISОD-MОLIYА,– 245 b
11. (Malikov T.S., Haydarov N.H.,2008) Budjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni.
O‘quv qo’llanma “IQTISOD MOLIYa”, 84 b
12. (Nurmuxаmеdоvа B.,2018) “Dаvlаt byudjеti”. О‘quv qо‘llаnmа. – T.:
Iqtisоd-Mоliyа, 575 b.
13. (Ostonoqulov M. va boshqalar, 2009). G‘aznachilik organlarida
mahalliy budjetlar g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobi. –T.: “ IQTISOD-
MOLIYA ”, 342 b.
58

14. (Ostonoqulov M., 2009) “Davlat budjeti g‘azna ijrosining buxgalteriya
hisobi”. –T.: “ IQTISOD-MOLIYA ”.412 b.
15. ( Qiyosov Sh. 2012) “ Mahalliy budjetlarning tartibga soluvchi
daromadlari ” . “ Moliya ” ilmiy jurnali..34-bet.
16. ( Qosimova G., Shaakramov K. , 2012) “ Mahalliy budjetlar ” . O‘quv
qo‘llanma. - T.: “ Moliya ” , 260 b.
17. (Qosimova G., 2008) “Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi”.
O‘quv qo‘llanma. T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. 372 b.
18. ( Qosimova G., Shaakramov K. 2012) “ Mahalliy budjetlar ” . O‘quv
qo‘llanma. - T.: "Moliya", 260 b.
19. (Qosimova G.A. 2007) “Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini
ta’minlash”. O‘quv qo‘llanma. T.: "Fan va texnologiya". 201 b.
20. (O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi.,2013) O‘zbekiston
Respublikasi qonuni. O‘RQ-360-son. 26.12.2013. O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, N°52-I-son
21. (Sherov А.U. 2019) “O‘zbekistonda budjet siyosati: amaliy va strategik
yo nalishlari” // “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali.ʼ
22. (Sultonov Sh. N., Soatova N.B. 2022) “Ways of Fund Market
Development in Uzbekistan”. Eurasian Scientific Herald.
23. (To‘laxo‘jaeva M.M. 1998) “O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy nazorat
tizimi” T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», Toshkent sh. 250 b.
24. ( Tulyaganov A.A ,2017) “Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar
inventarizatsiyasi va uni hisobda aks ettirish masalalari”
25. (Tuychiev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S.
(2018) “Budjet hisobi”. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya” 428 b
26. ( Vahobov A.V. va Malikov T.S.2011) “Davlat budjeti ijrosining
ta’minlanishi”. O‘quv qo‘llanma. T.: “Iqtisod-Moliya”, 370 b.
27. (Vahobov A.V., Malikov T.S., 2008) “Moliya: umumnazariy
masalalar|” O quv qo llanma.T.:“Iqtisod-moliya”. 316 b.
ʻ ʻ
28. (Xаydаrоv N, 2001), “Mоliyа”. 1-qism. – T.: Аkаdеmiyа, 185 b
59

29. (Xаydаrоv N.,2005) “Dаvlаt mоliyаsini bоshqаrish”. – T.: Аkаdеmiyа,
128 b.
30. www.mf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi
sayti
31. www.stat.uz-statistika qo‘mitasi sayti ma’lumotlari asosida.
60

DAVLAT BUDJETI IJROSI TO‘G‘RISIDAGI HISOBOT TAHLILINI TASHKIL ETISH dissertatsiya

Sotib olish