Davlat byudjetining ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va byudjet tizimida tutgan o’rni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	365.0KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	22 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Davlat byudjetining ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va byudjet tizimida tutgan o’rni

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“MOLIYA-KREDIT” KAFEDRASI
“Bank ishi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Davlat byudjetining ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va byudjet tizimida
tutgan o’rni
MMC-63 GURU HI TALABASI
Norqobilov Anvar
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______ y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______ y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 2 y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________ __
_________________ ___
____________________
TOSHKENT

REJA:
Kirish
1. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
2. Davlat byudjetining funksiyalari.
3. Davlat byudjetining mamlakat byudjet tizimida boshqa bo’g’inlari
bilan o’zaro munosabatlari.
4. Byudjet munosabatlari, ularning ko’pqirraliligi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham
bugungi kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko rsatayotganiga barchamiz‟
guvoh bo lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat
‟
moliyasi, jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar
ochiqligi hamda shaffofliginini ta minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida
‟
qator amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy
rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda
O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini
mustahkamlashga yo naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak
‟
texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni
ta minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy
‟
manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo nalishdagi
‟
islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli
muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ajratishda natijaga e’tibor
‟
qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy
byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining
ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar
mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1
.
Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli
ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida
iqtisodiyotni boshqarishning ta sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti
‟
mablag lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo lishi kerak. Bunda, albatta,
‟ ‟
byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan
samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet ko’zda
tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda
davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral
3

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev
ta’kidlaganlaridek: “Shu bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet
mablag’larini shakllantirish, qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya
va iqtisodiyot sohalari organlarining mas uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul‟
qilindi. Biz mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet
daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini
ta’minlashimiz zarur 2
”.
1. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. http://uza.uz. 22.12.2017
y.
4

Bir qator ilmiy adabiyotlarda davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyatini yoritishda uning:
- iqtisodiy kategoriya sifatida;
- moddiy tushuncha sifatida;
-
huquqiykategoriyasifatidamavjudekanligivaamalqilishinazardatutilgan
1-rasm. Davlatbyudjetiningijtimoiy-iqtisodiymohiyat 3
.
Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – davlat bilan yuridik va
jismoniy shaxslar o’rtasida mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning, uning
faol qismi bo’lgan milliy daromadning (qisman milliy boylikning) qiymatini qayta
taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo’lib, ular
natijasida iqtisodiyotni, ijtimoiy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi
ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan pul fondi – davlat byudjeti
shakllanadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi.
3
Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O‘quv qo‘llanma. T.: IQTISOD-MOLIYA. 2017. 102-bet.
5

Moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti – markaziy hukumat va tegishli
darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldidagi
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarishga mo’ljallangan
markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir.
Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – markaziy va tegishli mahalliy
hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan
tartibda tasdiqlanadigan, markazlashgan pul mablag’lari fondini shakllantirish,
taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko’zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik
xujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili uchun tuziladi,
ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi.
Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi
bo’lib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi.
Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida
tuziladi, ko rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablag’larining‟
markazlashtirilgan jamg armasini shakllantirish, taqsimlash va undan
‟
foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi.
Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro
etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan
pul mablaglari jamg’armasidir.
Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi
bo’lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta’sir
ko rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy ta sirini
‟ ‟
bartaraf etadi.
Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti - bu davlatning vazifa va
funksiyalarini moliyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan pul mablag’lari
jamg armasini tashkil etish va sarflashning qonun bilan belgilangan shaklidir.
‟
Byudjet huquqiy akt shakliga ega bo’lib, vakolatli hokimiyat organi tomonidan
qabul qilinadi va shu sababdan qonuniy kuchga egadir.
6

Davlat byudjeti mamlakatning byudjet tizimida markaziy o rinni egallaydi.‟
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta
hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo lida to planadi va ular umumdavlat
‟ ‟
ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi.
Davlat byudjetining mazmunini yoritishga turli davr va turli yo’nalishdagi
iqtisodiy maktablar iqtisodchi olimlari turlicha yondoshganlar. Masalan, yuqorida
nomi keltirilgan o’quv qo’llanmada “Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki
tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi
ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan iqtisodiy
(moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya) va ikkinchisi shu kategoriyaning
namoyon bo’lish shakli sifatida davlatning asosiy moliyaviy rejasi” 4
-deb
izohlangan.
Davlat byudjeti - davlat pul mablag larining (shu jumladan davlat maqsadli
‟
jamg armalari mablag larining) markazlashtirilgan jamg armasi bo’lib, unda
‟ ‟ ‟
daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili
mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va
miqdori nazarda tutiladi.
Davlat byudjetining turli belgilari va xususiyatlarining yuqorida bayon
qilingan tavsiflariga tayangan holda, uning mohiyatini aniqlab beruvchi quyidagi
ta rifni berish mumkin: davlat byudjeti - umumjamiyat miqyosida markazlashgan
‟
va davlat ishtirokida to’plangan va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining
rivojlanishiga sarflanadigan moliyaviy resursdir.
Davlat byudjetining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatlari uning
shakli, moddiy mazmuni va mohiyatida namoyon bo’ladi.
Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi
bo’lib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi.
Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida
tuziladi, ko rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablag’larining
‟
4
Malikov T.S., Haydarov N.H. Davlat byudjeti. O’quv qo llanma. – T.: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 5- bet.
‟
7

markazlashtirilgan jamg’armasini shakllantirish, taqsimlash va undan
foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi.
Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro
etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan
pul mablaglari jamg’armasidir.
Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi
bo lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta’sir‟
ko rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy ta’sirini
‟
bartaraf etadi.
Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro
etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan
pul mablaglari jamg armasidir. Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat
‟
boshqaruvining muhim vositasi bo’lib, uning yordamida davlat takror ishlab
chikarish jarayonlariga ta sir ko’rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor
‟
kuchlarining salbiy ta’sirini bartaraf etadi.
Davlat byudjeti mamlakatning byudjet tizimida markaziy o rinni egallaydi.
‟
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta
hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo lida to planadi va ular umumdavlat
‟ ‟
ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy
manba rolini ham o’ynaydi. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy
iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo bo’lishini
hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Davlat
byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta qurollantirishda
alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va
markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu
maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog’liqni saqlash,
madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga
ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar
bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va
8

sud organlarini saqlash, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlarini
moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi
vazifalarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati
juda beqiyosdir.
Har qanday iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalarida
namoyon bo’ladi. Davlat byudjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy
bo’linmasi hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy
qismi hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash, qayta
taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajaradi 5
.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 3-moddasida esa ―davlat
byudjeti iborasi davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan
ta’minlash uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi 2 deb
ta’riflanadi. Ushbu ta’rif davlat byudjetining yuqorida sharhlangan moddiy
tushuncha sifatidagi mazmun-mohiyatiga mos keladi.
Public budgeting systems nomli qo’llanmada ―davlat byudjeti nima? deb‖
qo’yilgan savolga ―Sodda qilib ta’riflaganda, byudjet - bu tashkilotning (masalan,
oila, korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalarini, ya’ni
daromadlar, xarajatlar rejasi, maqsadlar va natijalar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z
ichiga oluvchi hujjat yoki hujjatlar yig’indisi 6
, deb ta’rif berilgan. Retrospektiv
xarakterga ega bo’lgan, ya’ni o’tgan davr ma’lumotlarini aks ettirishga asoslangan
buxgalteriya hisobotidan farqli o’laroq, (garchi byudjet ishlab chiqilayotganda
byudjetning o’tgan davrdagi daromadlari va xarajatlari ijrosining buxgalteriya
hisobi ma’lumotlaridan foydalanilsada) byudjet – kelgusida kutilayotgan
daromadlar, xarajatlar va natijalarni ko’rsatuvchi perspektiv hujjat hisoblanadi.
Tarixan, byudjet so`zi charm karmon, hamyon, sumka ma’nosini anglatgan.
Xususan, Britaniya davlatida Xazina kansleri (Moliya vaziri) hukumatning
ehtiyojlari va resurslari hajmi aks etgan bayonotini mamlakat parlamentiga charm
sumkada taqdim etgan va bu hujjat keyinshalik byudjet nomini olgan 7
.
5
Sirojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 11-bet.
6
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce.. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 14
7
Burkhead, J. ( 1956). Government budgeting,
9

2. Davlat byudjetining funksiyalari.
Davlat byudjetining mohiyati uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi
funksiyalarida namoyon bo’ladi. Turli davr va turli maktab iqtisodchilari davlat
10

byudjetining funksiyalarini yoritishga turlicha yondoshadilar. Masalan, T.Malikov,
N.Xaydarov hammuallifligidagi ―Davlat byudjeti o’quv qo’llanmasida davlat
byudjetining funksiyalari quyidagi tarzda bayon qilingan: ―Davlat byudjeti
moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bo’linmalari singari, ikki xil
funksiyani bajaradi: 1) taqsimlash; 2) nazorat. 8
Bu va shu kabi boshqa adabiyotlarni o’rganish asosida, davlat byudjetining
amalda namoyon bo’lish shakllarini o’rgangan hamda ko’pchilik iqtisodchi
olimlarning fikriga qo’shilgan holda, davlat byudjeti quyidagi asosiy funksiyalarni
bajaradi, deyishimiz mumkin:
– yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi;
– iqtisodiyotnitartibgasolishvaboshqarishfunksiyasi;
– ijtimoiy funksiyasi;
– nazorat funksiyasi.
Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi . Davlat byudjeti
mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga kiruvchi milliy
daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o’zining qayta taqsimlash funksiyasi
bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari natijasida yaratilgan
YaIMning qiymatidan to’lanadigan soliqlar va soliq xarakteridagi boshqa majburiy
to’lovlarning to’lanishi asosida byudjet daromadlari shakllanadi. Byudjet
daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi sifatida,
davlatning funksiyalarini bajarish uchun sarflanadi.
8
Malikov T.S., Xaydarov N.H. Davlat byudjeti.O‘quv qo‘llanma – T.: ―IQTISOD–MOLIYA, 2007. 5-bet
11

2-rasm. Davlatbyudjetining funksiyalari 9
Ular pul mablag’lari jamg’armalarini shakllantirish jarayonida vujudga
keladigan iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat
organlarining ixtiyoridagi markaziy va mahalliy byudjetlarga kelib tushadi.
O’zbekiston Respublikasida har yili davlat byudjeti orqali mamlakat YaIMining
18-20 foizi qayta taqsimlanadi. Davlat maqsadli jamg’armalari bilan birga
hisoblaganda esa bu ko’rsatkich bugungi kunda 34-35 foizni tashkil etmoqda.
9
Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O‘quv qo‘llanma. T.: IQTISOD-MOLIYA. 2017. 104-bet.
12

2-rasm. Davlat byudjetining funksiyalar 10
Har qanday iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon
bo’ladi. Davlat byudjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy bo’linmasi
hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi
hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash, qayta taqsimlash va
nazorat funksiyalarini bajaradi. 11
Taqsimlash funksiyasini soliq, zayom, davlat mulkidan tushgan daromadlar,
qogoz pullar emissiyasidan tushgan daromadlarni o’z ichiga oluvchi byudjet
daromadlari amalga oshiradi. Bunda byudjet jamg armasi xo’jalik sub’ektlari‟
(yuridik va jismoniy shaxslar) daromadlari hisobiga shakllanadi. Bu daromadlar
sof milliy mahsulotning birlamchi taqsimoti (ishchi va xizmatchilarning ish haqi,
yollanma ishchilarning daromadlari, tadbirkorlik foydasi, renta, foiz) natijasida
yuzaga keladi.
Byudjetning qayta taqsimlash funksiyasi aniq maqsadli bydjet xarajatlariga
tegishlidir. Davlat umumiy xo jalik sub’ekti sifatida faoliyat yuritib, takror ishlab
‟
10
Srojiddinova Z.X. O zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 13-bet.
‟
11
Srojiddinova Z.X. O zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 11-bet
‟
13

chiqarish jarayoni barcha ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlarini hisobga oladi,
shuning uchun xam byudjet xarajatlari hamma soha va tarmoqlarni qamrab oladi.
Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet mablag lari milliy daromadda‟
davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu
ulush qismlarga bo’linadi va ko’p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni
moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yo’naltiriladi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarga ega.
Byudjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog’liqligi takror ishlab chiqarishning
barcha bo’linmalarida ahvolning qandayligi to’g’risida ma’lumotlar bilan doimiy
ta minlab turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy
‟
ahvoli, albatta, davlat byudjeti bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarda –
soliqlarda, to’lovlarda, byudjetdan moliyalashtirish hajmlarida, byudjet
assignovaniyalarini o zlashtirishda va hokazolarda – o’z ta’sirini ko’rsatadi.
‟
Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funksiyasi . Soliqlar va byudjet
xarajatlari orqali byudjet iqtisodiyotni tartibga solish, investitsiyalarni
rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hal qiluvchi va
muhim quroli bo’lib xizmat qiladi. Bunda byudjet mablag’lari hisobidan
iqtisodiyotning ilg’or tarmoqlari – aviasozlik, kosmik dasturlar va loyihalar, atom
sanoati, energetika va mashinasozlik sanoatlari kabilar qo’llab-quvvatlanadi.
Samaradorligi yuqori bo’lgan va o’zini tez qoplovchi loyihalarni davlat tomonidan
qo’llab-quvvatlash ham muhimdir. Lekin davlat byudjetining bu funksiyasidan
orqada qolayotgan va qoloq ishlab chiqarishlarga moliyaviy yordam berish kabi
o’tmishda mavjud bo’lgan va o’zini oqlamagan maqsadlarda foydalanish
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga jiddiy putur etkazishini unutmaslik lozim.
Davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi . Davlat ijtimoiy siyosatini amalga
oshirishda davlat byudjeti katta o’rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari
doirasidagi xizmatlarni ko’rsatadigan ta’lim, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat
sohalarini mablag’ bilan ta’minlash, aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
(pensionerlar, nogironlar, bolalar, kam ta’minlangan oilalar) ijtimoiy himoya qilish
14

- ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari hisoblanadi. Bundan tashqari, madaniyat
sohasi keng ma’nodaiqtisodiy taraqqiyotning muhim komponentlaridan biridir, bu
borada jamiyat a’zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo’nalishdagi davlat
tadbirlarini mablag’ bilan ta’minlashda davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi
yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi orqali byudjet daromadlarining
shakllanishi, byudjet mablag’larining oqilona va maqsadga muvofiq ishlatilishi,
byudjetdan mablag’ oluvchilarning moliya-xo’jalik faoliyati, ular tomonidan
byudjet qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki mahsulot va milliy
daromadning taqsimlanish va qayta taqsimlanish nisbatlari nazorat qilinadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy resurslarining shakllanishi va ishlatilishi
ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib bormoqda.
Public budgeting systems nomli qo’llanmada: ―byudjet hujjatlari aniq yuridik‖
maqomga ega bo’lmasligi ham mumkin. Federal hukumat darajasida byudjet
cheklangan yuridik maqomga ega bo’lib, u Prezidentning Kongressga taqdim
qiladigan rasmiy bayonoti hisoblanadi, lekin u hukumatning keyingi harakatlarini
belgilab beruvchi rasmiy hujjat emas , deb ta’riflangan. AQShning rasmiy operativ
byudjeti esa bir nechta hujjatlar majmuasidan, xususan, ajratmalar to’g’risidagi
qonunlardan (Appropriation Acts) iborat bo’ladi. Aksincha, munitsipal
tuzilmalarning merlari tomonidan taklif qilingan mahalliy (munitsipal) byudjetlar
munitsipal kengashlar tomonidan rasman qabul qilingan operativ ishchi byudjet
sifatida amal qiladi 12
.
Boshqa hollarda hukumatning bir qator byudjet hujjatlari mavjud bo’lishi mumkin
(yagona byudjet o’rniga). Bu hujjatlar tarkibiga (1) asosiy joriy xarajatlarni aks
ettiruvchi operatsion byudjet; (2) yirik qurilish loyihalarini o’z ichiga olgan kapital
byudjet; (3) aniq daromad manbalari hisobidan moliyalashtiriladigan dasturlar
uchun mo’ljallangan maxsus moliyaviy fondlar. Masalan, maxsus fondlar
byudjetlari benzin va avtotransport shinalarini sotishdan tushgan maxsus soliqlar
12
Bland, R. (2007). A budgeting guide for local governments (2nd ed.). Washington,DC: International City
Management Association
15

hisobidan shakllanishi va avtomagistrallarni rekonstruktsiya qilish va ularga texnik
xizmat ko’rsatish bilan bog’liq dasturlariga yo’naltirilishi mumkin. Yoki boshqa
bir misol: baliq tutish va ov qilish uchun litsenziyalardan yig’imlar evaziga
shakllanadigan maxsus fondlar oq qilishga mo’ljallangan suv havzalari va
hududlarini sog’lomlashtirishga yo’naltiriladi.
Byudjet hujjatlarining hajmlari ham xilma-xil bo’lib, odatda, byudjet
daromadlariga qaraganda, byudjet xarajatlari to’g’risidagi axborotlarni o’zida aks
ettiradi. Byudjetlarning xarajatlar qismi ko’pmaqsadliligi bilan ajralib turadi, shu
sababli byudjetni aks ettiruvchi biron bir hujjat byudjetning funksiyalari yoki uning
ishlatilish shakllari to’g’risida to’liq xulosa chiqarishga asos bo’la olmaydi.
Umumiy jihatdan qaraganda, byudjetlar (1) xarajatlar bayoni sifatida, (2)
xarajatlarning tavsilotlari sifatida, (3) ustuvorliklar va maqsadli vazifalar bayoni
sifatida qaralishi mumkin 13
.
“Public budgeting systems” nomli qo’llanmada ta’kidlanishicha, davlat sektorida
byudjetlashtirish maqsadlar va ularga yetishish uchun zarur mablag’lar o’rtasida
bog’liqlikka erishishni nazarda tutadi. Davlat sektoridagi byudjet munosabatlarida
qo’llaniladigan mezonlar xususiy sektordagi byudjetlashtirish mezonlaridan bir
qadar farq qiladiki, buning asosiy sababi – davlat darajasida byudjet masalalarida
qabul qilinadigan qarorlar, xususiy sektordan farqli o’laroq, diqqat markaziga
foyda olish va samara ko’rish maqsadlarini qo’ya olmaydi. Xususiy sektorda esa
byudjetlashtirish jarayonining asosiy maqsadi uzoq muddatli daromadlilik va
foydalilikni ko’zlaydi va firmaning uzoq istiqboldagi moliyaviy holatini
ta’minlashga qaratiladi.
Xorijiy davlatlarda davlat darajasida byudjetlarni tuzish hukumatlarning o’z
xatti-harakatlari uchun mas’uliyatlarini oshirish vositasi sifatida yuzaga keldi.
Byudjet protseduralari shunday ishlab chiqiladiki, hukumatlar jamoatchilik oldida,
ijroiya hokimiyati qonun chiqaruvchi hokimiyat oldida hisobdor bo’ladilar. Federal
byudjet defitsiti va davlat qarzining o’sib borishi, ayrim munitsipal byudjetlarning
nobarqaror holatlari borasidagi xavotirlik hukumatlarni davlatning uzoq muddatli
13
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce.. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 15
16

moliyaviy ahvoli uchun javobgarlikka tortish vositasi sifatida byudjetdan
foydalanishni taqozo etdi. Mamlakat fuqarolari tobora ko’proq o’z hukumatlaridan
mamlakatdagi moliyaviy ahvol, to’langan soliqlarning sarflanishi va davlatning
boshqa dasturlarining moliyaviy ta’minlanishi to’g’risida hisob berishlarini talab
qila boshladilar. Bunday sharoitda byudjetni tuzish, uni ommaga e’lon qilish va
ijrosi bo’yicha soliq to’lovchilarga hisob berish masalasi byudjet islohotlariga asos
bo’lib xizmat qilgan. 14
Xulosa qilib aytganda, davlat o’z funksiyalarini bajarishi uchun, shuningdek,
taraqqiyotning u yoki bu bosqichida uning oldida turgan strategik maqsadlarni
amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir
qismini o’z qo’lida to’plamog’i obyektiv zaruriyatdir. Shu bilan birga,
mablag’larni davlat moliyasi orqali qayta taqsimlash ko’lami ko’p jihatdan
mamlakat iqtisodiyotining holati va rivojlanish darajasiga, davlatning iqtisodiy
jarayonlarga aralashish ko’lamlariga, ijtimoiy sohadagi davlatning majburiyatlari
ko’lamiga, aholini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash dasturlarining
qamrovliligiga bog’liq. Milliy iqtisodiyotni boshqarish va taribga solishda,
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot
vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari
qatori, davlat byudjeti ham muhim ahamiyat kasb etadi va ma’lum vazifalarni
bajaradi. Lekin bu vazifalarning samarali bajarilishi tegishli byudjet
mexanizmining ishlab chiqilishini va samarali ishlashini taqozo etadi.
3. Davlat byudjetining mamlakat byudjet tizimida boshqa bo’g’inlari bilan
o’zaro munosabatlari.
14
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce.. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 21.
17

Davlat moliyasi davlatning markazlashgan pul daromadlarini shakllantirish va
ulardan o’z funksiyalarini to’laqonli bajarish maqsadida turli yo’nalishlarda
foydalanish bilan bog’liq munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarning
turlitumanligi asosida davlat moliyasining bir qator aniq tashkiliy shakllari
shakllanadi.
Bular:
 davlat byudjeti;
 davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari;
 davlat krediti;
 davlat korxonalari moliyasi.
Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat moliyasi – davlatning va uning mulkidagi
davlat korxonalarining ixtiyorida moliyaviy resurslarning shakllanishi va
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, jamiyat a’zolarining ortib borayotgan
ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish, mamlakat mudofaasi va davlat
boshqaruvini ta’minlash bo’yicha xarajatlarning amalga oshirilishi bilan bog’liq
bo’lgan, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash
asosida sodir bo’ladigan pul munosabatlari yig’indisidir.
Davlat moliyasi sohasida sodir bo’ladigan pul munosabatlarining subyektlari
bo’lib davlat (hukumatning tegishli organlari timsolida), yuridik shaxslar (korxona
va tashkilotlar timsolida) va jismoniy shaxslar ishtirok etadilar.
Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini
aniqlash uchun ularni ma’lum belgilarga ko’ra turkumlashtirish maqsadga
muvofiq. Nazariya va amaliyotda byudjet xarajatlarini klassifikatsiya qilishning bir
necha belgilari mavjud. Ular o’zlarining iqtisodiy mazmuni, funktsionalligi,
ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat
turlari yoki idoraviy bo’linishi, ijtimoiy mo’ljallanganligi bo yicha, hududiy‟
turkumlanishi, ma lum maqsadlari va yuridik nuqtai-nazardan yoki davlat
‟
boshqaruvi darajasiga ko’ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin.
18

Eng avvalo, o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra byudjet xarajatlari kapital va
joriy xarajatlarga bo’linadi. Bu xarajatlar kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
jarayoniga ularning qanday ta’sir ko’rsatishi mumkinligini ifoda etadi.
Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari, byudjet
tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan byudjet xarajatlari,
boshqa byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va
subventsiya shaklida ko’rsatiladigan davlat tomonidan qo’llabquvvatlash bilan
bog’liq bo’lgan xarajatlar va byudjet xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq
kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlar byudjetning joriy
xarajatlari deyiladi.
Davlat moliyasining iqtisodiy mazmuni bir xilda emas: uning tarkibida
alohida bo’g’inlarni ajratib ko’rsatish mumkin, ularning har biri o’ziga xos
funksiyalarni bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilar kiradi: davlat
byudjeti, davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari, davlat krediti,
davlat korxonalari moliyasi (3-rasm). Har bir bo'g’inning turlicha funksional
tayinlanishga ega ekanligidan davlat keng miqyosdagi iqtisodiy-ijtimoiy xizmatlar
ko’rsatadi, tarmoq va hududiy muammolarni hal qiladi.
Davlat moliyasining bosh va markaziy bo’g’ini davlat byudjetidir. Davlat
byudjeti – davlatning markazlashgan pul fondi bo’lib, asosan yuridik va jismoniy
shaxslarning soliqlari va majburiy to’lovlari evaziga shakllanadi va davlatning turli
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy ta’minlashga yo’naltiriladi.
19

3-rasm. Mamlakat byudjet tizimining tarkibiy tuzilishi 15
Davlat byudjeti davlatning qonun kuchiga ega bo’lgan asosiy moliyaviy rejasi
hisoblanadi. Byudjet hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan
tasdiqlanadi.
Davlat moliyasining ahamiyat jihatdan muhim bo’g’inlaridan yana biri –
davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari bo’lib, ular jamiyatning
ayrim ehtiyojlarini mablag’ bilan ta’minlash maqsadida davlat tomonidan jalb
qilingan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ishlatish shakli hisoblanadi. Bu
fondlarning asosiy tayinlanishi maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa qator
manbalar hisobidan davlatning aniq maqsadli tadbirlarini moliyalashtirishdan
iborat.
Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning turlari, maqsadli tayinlanishi, ularga
egalik qilish huquqi, amal qilish davomiyligi turlicha bo’lishi mumkin. U yoki bu
15
Nurmuxamedova B., Kabirova N. ―Moliya , O‘quv qo‘llanma. T:, ―IQTISOD-MOLIYA , 2017. 28-b‖ ‖
20

fondni tuzish to’g’risida qaror qabul qilishda davlat va jamiyat taraqqiyoti oldida
turgan vazifalarning ustuvorligi muhim ahamiyatga ega.
Davlat byudjeti tarkibida konsolidatsiyalashgan fondlar davlat maqsadli
jamg’armalari deb ataladi. Bu fondlarning xususiyati shundaki, davlat byudjetida
defitsit yuzaga kelganda ularning ijbiy qoldig’i byudjet defitsitini qoplashga
safarbar etilishi mumkin. Shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarning joriy
faoliyatida kassaviy uzilishlar bo’lgan hollarda davlat byudjetidan byudjet
dotatsiyalari berilishi yoki boshqa shakldagi moliyaviy yordam ko’rsatilishi
mumkin.
Davlat krediti – davlat bilan (uning hokimiyat va ijroiya organlari timsolida)
yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari
o’rtasidagi muddatlilik, qaytishlilik va to’lovlilik asosida pul mablag’larining
harakati bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarda
davlat qarz oluvchi, qarz beruvchi (kreditor) yoki olingan (berilgan) qarzlar
bo’yicha garant (kafil) sifatida ishtirok etadi.
Davlat korxonalari moliyasi davlat moliyasining o’ziga xos bo’g’ini bo’lib,
bunda u YaIMning birlamchi taqsimotida bevosita ishtirok etadi. Davlat korxonasi
ustav kapitalining shakllanishida byudjet mablag’lari, boshqa davlat
korxonalarining badallari, markazlashgan fondlar va vazirliklar, mahkamalar,
uyushmalar qoshida tuziladigan rezervlari asosiy moliyaviy manba bo’lib xizmat
qiladi.
Mamlakatning byudjet tizimida davlat byudjeti markaziy o’rin egallaydi.
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo’lida katta
hajmdagi moliyaviy resurslar to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini
qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat anfaatlarini inobatga olgan
holda ustuvor yo’nalishlar uchun moliyaviy resurslarni jamlashda asosiy vosita
bo’lib xizmat qiladi. Ustuvor yo’nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida
moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi
mumkin. Ayrim hollarda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal sur’atlar bilan
rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet ajratmalarining hajmi oshiriladi.
21

Boshqa hollarda esa, o’sha sektorlardan mablag’larni davlat byudjetiga olishda
qulay sharoit yaratiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy
manba rolini ham o’ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida
milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo
bo’lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Faoliyat ko’rsatayotgan subyektlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda
byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv omillarning ta’siri
ostida ayrim subyektlarning o’z moliyaviy resurslari ularning sog’lom faoliyat
ko’rsatishi uchun yetarli bo’lmay qolganda chetdan mablag’ jalb qilishga ehtiyoj
tug’iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba sifatida
maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida davlat byudjeti
mablag’lari subyektlarning o’z manbalari, tarmoq ichidagi resurslar, bank
kreditlaridan so’ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida foydalaniladi.
Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:
 moliyaviy resurslarga bo’lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida
byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
 moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud byudjet
resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o’zlariga taqdim
etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi
bilan izohlanadi;
 qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qayta
qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan
xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana
shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta’lim, sog’liqni saqlash,
madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga
22

ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini
saqlash, fuqarolaming o’z-o’zini boshqarish organlarini moliyalashtirish,
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida
bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir.
23

4. Byudjet munosabatlari, ularning ko’pqirraliligi.
Davlat byudjeti mamlakat byudjet tizimining barcha soha va bo’g’inlari bilan
o’zaro munosabatlarga kirishadi. Bu munosabatlar quyidagilarda namoyon bo’ladi:
 davlat byudjeti mablag’lari hisobidan davlat maqsadli jamg’armalaridagi
vaqtinchalik kassaviy uzilishlar mablag’ bilan qoplanishi mumkin, o’z navbatida,
davlat maqsadli jamg’armalarining mablag’lari davlat byudjetida yuzaga kelgan
taqchillikni qoplashning noinflyatsion manbasi bo’lib xizmat qiladi;
 davlat krediti orqali davlat o’z majburiyatlarini bajarish uchun ichki va
tashqi manbalardan qarz oladi, shuningdek mamlakat ichkarisidagi subyektlarga
hamda xalqaro moliyaviy munosabatlarining ishtirokchilari bo’lgan subyektlarga
qarz beradi, byudjetning taqchilligini qoplash manbai sifatida ham davlat qarzi
maydonga chiqadi, shu munosabatlarda davlat byudjeti bilan davlat moliyasining
alohida bo’g’ini bo’lgan davlat krediti o’rtasida muayyan moliyaviy munosabatlar
sodir bo’ladi;
 mamlakat byudjet tizimining alohida sohasi bo’lgan tijorat asosida faoliyat
yurituvchi korxonalar moliyasi orqali davlat byudjetining daromad manbai bo’lgan
qo’shilgan qiymat, foyda, daromad yaratiladi va ularning qayta taqsimlanishi
asosida davlat byudjetiga daromad va tushumlar kelib tushadi, o’z navbatida,
davlat byudjeti mablag’laridan bu korxonalar resurslarining shakllanishida ma’lum
ko’lamlarda foydalaniladi, buni davlat byudjetining iqtisodiyotga va
markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga yo’naltirilgan mablag’lar
harakatida ko’rish mumkin;
 ma’lumki, byudjet tizimining alohida bo’g’ini notijorat faoliyatini amalga
oshiruvchi muassasa va tashkilotlarda sodir bo’ladigan moliyaviy munosabatlar
tashkil qiladi, ularning aksariyatini esa turli tarmoq va sohalardagi byudjet
tashkilotlari tashkil qiladi, ularning joriy faoliyatini, ayrim hollarda kapital
mablag’larga bo’lgan ehtiyojini qondirish yuzasidan ular bilan davlat byudjeti
o’rtasida byudjet mablag’larining taqsimlanishi bilan bog’liq munosabatlar sodir
bo’ladi;
24

 shuningdek, davlat byudjeti bilan uy xo’jaliklari o’rtasida ijtimoiy
transfertlarning ajratilishi, davlat mablag’lari bilan mustahkamlangan imtiyozli
kreditlarning berilishi yuzasidan muayyan moliyaviy munosabatlar shakllanadi,
shu bilan birga, uy xo’jaliklari ham soliqlar, majburiy to’lovlar, zaym
obligatsiyalar sotib olish kabilar bilan davlat byudjet resurslarining shakllanishida
ishtirok etadilar.
Davlat byudjeti maqsadli mablag’larning markazlashtirilgan jamg’armasi
bo’lib, unda daromadlar manbalari, tushumlar miqdori, yil mobaynida aniq
maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’larning yo’nalishlari va miqdori aks etadi.
Shu bois davlat byudjeti daromadlarining to’g’ri va to’liq shakllantirilishini
ta’minlash hamda xarajatlarni to’g’ri yo’naltirish alohida ahamiyatga ega. Bunda
ushbu jarayonning huquqiy asoslari takomillashtirilishi muhim rol o’ynaydi.
Byudjet kodeksida mahalliy davlat hokimiyati organlari byudjeti bilan bog’liq
munosabatlar o’z ifodasini topgani bois “Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida”gi
qonundan “Mahalliy davlat hokimiyati faoliyatining moliyaviy asosi” deb
nomlanuvchi 3-bob chiqarib tashlanib, qonunning 25-moddasiga o’zgartish
kiritildi. Bunda viloyat, tuman va shahar hokimlari vakolatlari doirasi
kengaytirilib, tuman va shahar byudjetining tegishli loyihasini xalq deputatlari
Kengashiga taqdim etish haqidagi norma bilan to’ldirildi. Bu xalq deputatlari
Kengashining viloyat, tuman va shahar byudjetining loyiha bosqichidayoq oqilona
taqsimlanishini nazorat qilish imkonini beradi
Yangi qonunning 2-moddasi bilan “Xorijdan mablag’ jalb qilish
to’g’risida”gi qonunga ham bir qator o’zgartishlar kiritildi. Xususan, qonunning 4-
moddasida davlat tashqi qarzining eng yuqori miqdorini har yili Oliy Majlis
palatalari kelgusi yil uchun Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
byudjetlari qabul qilinayotganda belgilashi mustahkamlangan. Bundan asosiy
maqsad xorijdan mablag’ jalb qilish mexanizmini yanada takomillashtirish hamda
davlat hokimiyatining oliy vakillik organi – Oliy Majlis ishtirokini kuchaytirish
yo’li bilan mazkur jarayonda oshkoralikni ta’minlashdan iboratdir.
25

Qonunga muvofiq, Byudjet kodeksining 161-moddasida byudjet hisobi va
hisobotining yagona uslubiyati byudjet hisobining standartlariga muvofiq
belgilanishi hamda u O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
tasdiqlanishi munosabati bilan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunga qator
qo’shimchalar kiritildi. Jumladan, “Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga
solish” deb nomlanuvchi 5-moddaga byudjet tashkilotlarining buxgalteriya
hisobini va moliyaviy hisobotini tartibga solish Moliya vazirligi tasdiqlagan
byudjet hisobi standartlari asosida amalga oshirilishi belgilangan. 12-moddada
byudjet tashkilotlarining aktivlari va majburiyatlarini baholash byudjet hisobi
standartlariga muvofiq amalga oshirilishi mustahkamlangan.
Kodeks qabul qilingunga qadar byudjet munosabatlari, xususan, byudjet
tizimi tuzilishi, boshqarish asoslari, daromadlarni shakllantirish va xarajatlarni
amalga oshirish kabi tamoyillar, Davlat byudjeti mablag’lari bilan operatsiyalarni
amalga oshirish jarayonida hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartibi “Byudjet
tizimi to’g’risida”gi qonun bilan tartibga solinar edi. Davlat maqsadli
jamg’armalarining va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari
mablag’larining g’azna ijrosi sohasidagi munosabatlarda “Davlat byudjetining
g’azna ijrosi to’g’risida”gi qonun muhim ahamiyat kasb etardi. Endilikda bu
munosabatlar Byudjet kodeksida takomillashtirilgan holda o’z ifodasini topgani
bois ushbu qonunlar o’z kuchini yo’qotdi.
Muxtasar aytganda, “O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi qabul
qilinishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
o’zgartish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun hujjatlarini o’z
kuchini yo’qotgan deb topish to’g’risida”gi qonun sohani tartibga soluvchi puxta
huquqiy asosdir. Kiritilgan o’zgartish va yangiliklar xalqaro tajribaga asoslangan
bo’lib, byudjet jarayoni hamda tizimining samaradorligi va ochiq-oshkoraligini
yanada oshirishga xizmat qiladi .
26

Xulosa
Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va
ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini shakllantirish va
ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish masalalari bilan
bog liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va qonuniyligini‟
ta minlash alohida ahamiyat kasb etadi.
‟
Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda
shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining mas’ul
bo’lsa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O zbekiston
‟
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat moliyaviy nazorati Bosh
boshqarmasi va O zbekiston Respublikasi G aznachilik boshqarmasigaa katta
‟ ‟
mas uliyat tushadi.
‟
Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini
shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy
bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Iqtisodiyoti
rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat
organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat
organlarining umumiy tuzilishini o zida mujassamlashtiradi va moliyaviy
‟
mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi.
Yana shuni aytish kerakki byudjet intizomini mustahkamlash maqsadida
byudjet xarajatlaridan samarali va oqilona foydalanishning asosiy shartlaridan biri
tejamkorlik rejimidagi xarajatlarni nazorat qilish normalariga qat’iy rioya qilishdir.
Buning uchun byudjetdan ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtiradigan
mablag’lardan tashqari boshqa xarajatlarni bosqichma-bosqich optimal darajada
kamaytirish zarur.
Byudjet tashkilotlarini boqimandalik kayfiyatidagi xo’jasizliklarcha faoliyat
yurituvchi sub’ektlardan mablag’ ishlab topuvchi tashkilotlar darajasiga yetkazish,
ijtimoiy-madaniy sohalarda faqat davlat mablag larigagina asoslanib faoliyat
‟
27

yuritayotgan tashkilotlarda pullik xizmatlar ko rsatishni ham tashkil etishga‟
o tilishini ta’minlash kerak. Masalan, xalq ta’limi sohasiga qarashli maktablarda
‟
hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida pullik xizmatlarga o tish ko lamini
‟ ‟
kengaytirish, sog’liqni saqlash tizimiga qarashli muassasalarda bemorlarning pullik
tarzda davolanib shifo topish tizimini bosqichma-bosqich kengaytirish va bundan
tushgan mablag’larni shu sohaning moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga va
malakali xodimlari rag’batlantirishga sarflashni ko zda tutish, shu asosida byudjet
‟
tomonidan beriladigan xarajatlarni qisqartirishga erishish zarur.
Kommunal xizmatlardan foydalanganligi uchun hozirgi kunda ko’pchilik
byudjet tashkilotlari va muassasalarida o lchagichlarning yo’qligi va ayrim
‟
joylardagi o’rnatilgan o lchagich asboblarining nosozligi mahalliy byudjet
‟
mablag’larining iqtisod qilinishiga to’sqinlik qilib kelmoqda. Shuning uchun ham
kommunal xizmat turlaridan (issiqlik suv, sovuq suv, gaz, elektr energiya)
tejamkorlikka erishish maqsadida barcha byudjet tashkilotlariga o’rnatilgan
o’lchov asboblarini sozlab, o’rnatilmagan joylarga esa zudlik bilan o’lchov
asboblarini o rnatilishini ta minlash va shundan so’ng tashkilotlardagi moddiy
‟ ‟
javobgar shaxslarninig faoliyatini qattiq nazoratga olish maqsadga muvofiqdir.
28

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.: «O zbekiston», 202ʻ ʻ 1 y.
2. O zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, 2013 yil 26 dekabr
ʻ
3. O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O zbekiston Respublikasi Qonun
ʻ ʻ
hujjatlari to plami. 2019 yil
ʻ
4. “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar
ʻ ʻ
strategiyasi to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
ʻ ʻ ʻ
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
5. Mirziyoyev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda
ʻ
barpo etamiz.” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.-56 b.
ʻ
6. Mirziyoyev Sh. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt
ʻ
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.- 48
ʻ
b.
7. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Oliy Majlisga
‟
Murojaatnomasi. http://www.uza.uz. 28.12.2018 y.
8. Alimardonov M. I., Qozieva N. R. Soliqlar va soliqqa tortish. O quvuslubiy
ʻ
qo llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007. - 214 b.
ʻ
9. Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya” Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti, 2010.
– 804 bet.
10. Vahobov A.A., Qosimova G.A., Jamolov X.N., Budjet-soliq siyosati yaxlitligi.
O quv qo llanma. - T., «Moliya-iqtisod». 2004. 296 b.
ʻ ʻ
29

Davlat byudjetining ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va byudjet tizimida tutgan o’rni

Sotib olish