Davlat funksiyalari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	105.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

26 Sotish

Davlat funksiyalari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 4
I BOB. DAVLAT TUSHUNCHASI VA UNING
MOHIYATI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 7
II BOB. DAVLAT FUNKSIYASI TUSHUNCHASI VA
TASNIFI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18
III BOB. DAVLATNING ICHKI VA TASHQI FUNKSIYALARI HAMDA
ULARGA TA SIR QILUVCHI OMILLARʼ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ 24
IV BOB. O ZBEKISTON DAVLATINING ASOSIY
ʻ
FUNKSIYALARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ ___ _ _ __ _ _ __33
XULOSA_ _ _ __ _ _ __ _ _ _ __ __ ___ ___ _ _ __ __ __ ___ __ _ ___ _ _ _ _37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO YXATI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
ʻ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 39

KIRISH
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,
yuksak intellektual va ma naviy salohiyatiga egaʼ
bo lib, dunyo miqyosida o z tengdoshlariga hech
ʻ ʻ
qaysi sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib
ʻ ʻ
kamol topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz
ʻ
va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatini
safarbar etamiz” 1
SH.M.Mirziyoyev.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston hayotida yangi sahifa
ʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Yangi, mustaqil O zbekistonni ma naviy yangilanishsiz qurib bo lmaydi.
ʻ ʼ ʻ
“Jamiyatni ma naviy yangilashdan ko zlangan maqsad, — deydi I.Karimov,-yurt
ʼ ʻ
tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni
tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag rikenglik kabi
ʻ
muhim masalalardan iborat” 2
.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ʼ zbekiston, 2021. – 464 б. – kitob.
2
I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ ʻ

Bugungi kunda O zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan olib borayotganʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ
3
— deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz
ʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ D avlat funksiyalari mavzusi tadqiq etish
mobaynida mavzuga oid adabiyotlar bilan bir qator tanishib chiqildi .
Ushbu mavzu uzoq davrni qamrab oladi, mavzuni o rganish borasida
ʻ
ma lum izlanishlar olib borilgan bo lib, bu o rinda
ʼ ʻ ʻ Saidov A. Tajixonov U.
Karimova O. G afforov Z.
ʻ va boshqalarning tadqiqotlarini eslatib o tishimiz ʻ
mumkin. Ularning asarlarida d avlat funksiyalari mavzusida bir qancha
ma lumotlar berib o tilgan.
ʼ ʻ
Lekin, ushbu yuqoridagi izlanuvchilar tomonidan keltirib o tilgan
ʻ
ma lumotlar ushbu mavzuni to liq yoritib bera olmaydi. Shu sababdan ushbu kurs
ʼ ʻ
ishi tadqiqot mavzusi sifatida berildi va bu kurs ishi mavzu doirasida yangi
ma lumotlar bilan ahamiyatlidir.
ʼ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi D avlat
funksiyalari mavzusini aniq ilmiy asosga keltirish, umumlashtirish, shuningdek
kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot yetkazishdan iborat.
ʼ
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq
ʻ vazifalar aniqlab olindi:
 Davlat tushunchasi va uning mohiyati
 Davlat funksiyasi tushunchasi va tasnifi
 Davlatning ichki va tashqi funksiyalari hamda ularga ta sir qiluvchi omillar
ʼ
 O zbekiston davlatining asosiy funksiyalari
ʻ
3
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –
ʻ ʼ ʻ
T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ

Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari,
davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi. Mavzuni yoritishdaʻ
asosan Saidov A. Tajixonov U. Karimova O. G afforov Z.
ʻ va boshqa
ro znomalardan ma lumotlar keltirilib, manba sifatida keng foydalanildi.
ʻ ʼ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, D avlat funksiyalari mavzusi ko plab ilmiy asarlar, maqolalar,
ʻ
ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va manbalar asosida yangi, ilmiy
asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi. Kurs ishida keltirilgan ma lumotlardan
ʼ ʻ ʼ
darslar jarayonida foydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, to rt
ʻ paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ , 40 sahifadan iborat.

I BOB.
DAVLAT TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI
Jamiyat — bu insonlarning manfaatlari va ehtiyojlarini qondirish
maqsadida, ularning o zaro birlashuvi va kishilar o rtasida iqtisodiy, axloqiy, diniyʻ ʻ
va ma naviy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning yig indisidir.
ʼ ʻ
Kishilik jamiyatining taraqqiyotiga ta sir qiluvchi kuchlar quyidagilardan
ʼ
iborat;
1. Iqtisodiy kuch- bunga jamiyatdagi ishlab chiqarish qurollari, ishlab
chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari kiradi.
Siyosiy kuch — bunga jamiyatdagi siyosiy, huquqiy va ma naviy asoslar kiradi.
ʼ
3. Mafkuraviy kuch — jamiyatdagi barcha g oyalar, qarashlar yig indisidir.
ʻ ʻ
Jamiyatning subyekti bo lib fuqarolik, millat, elatlar, sinflar,gurug’lar va
ʻ
tabaqalarlar qatnashadi. Jamiyatda biologik qonunlar emas, ijtimoiy qonunlar
harakat qiladi. Jamiyatning asosini kishilarning ma lum jamiyatga birlashtiruvchi
ʼ
uning iqtisodiy tuzilishi (moddiy) asosini tashkil etadi. Bundan quyidagi 3 ta holat
kelib chiqadi.
Birinchidan kishilik jamiyati turli ijtimoiy iqtisodiy bosqichlarga (quldorlik,
feodal, kapitalistik, sotsialistikka) bo linadi.
ʻ
Ikkinchidan ijtimoiy turmush iqtisodiy, siyosiy va ma naviy kabi muhim
ʼ
sohalarga bo linadi.
ʻ
Uchinchidan ijtimoiy munosabatning subyektlari shaxs, oila, millat, elatlar,
sinf va turli tabaqalar unda ishtirok etadi.
Jamiyatda ijtimoiy va siyosiy hokimiyat mavjud. Ijtimoiy hokimiyat bu
ibtidoiy jamoa tuzimi davlatsiz jamiyatga taalluqlidir. Ibtidoiy jamoa tuzumining

tuzilish tarkibini urug jamoasi va qabila tashkil qilgan. Urug bu kishilarning sonʻ ʻ
va til jihatidan yaqin bo lgan ittifoqidir. Bir necha urug birlashib qabilani
ʻ ʻ
(lotincha uyushma), bir necha qabila birlashib qabilalar ittifoqini tashkil qiladi.
Bularning urug va qabilani umumiy yig ilishida saylab qo yilgan, hayot
ʻ ʻ ʻ
tajribasiga ega bo lgan va jamoa a zolarining hurmatiga loyiq bo lgan oqsoqollar
ʻ ʼ ʻ
kengashi boshqargan. Ibtidoiy jamoa tuzumida kishilarning tenglik , ozodlik va
demokratik qoidalari mavjud bo lib, ular tenglik, ozodlik va qardoshlik demokratik
ʻ
qoidalari mavjud bo lib, ular tenglik, ozodlik va birodarlik asosida tartibga solinar
ʻ
edi. Bu turmush qoidalari barcha jamiyat a zolarining manfaatiga mos bo lib, ular
ʼ ʻ
tomonidan ongli ravishda bajarilgan.
Jamiyatda ijtimoiy ishlab chiqarishning taraqqiyoti, xususiy mulkchilikning
paydo bo lishi va bu bilan bog liq bo’lgan jamiyatning qarama-qarshi sinflarga
ʻ ʻ
bo linishi jamiyatni davlat orqali boshqarish-siyosiy hokimiyat shakliga olib
ʻ
keladi.
Kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichi bu davlati jamiyatdir.
quldorlik davlat ekspluatatsiyaga asoslangan birinchi davlatdir. Bu davlat hukmron
sinf quldorlar sinfini manfaatlarini himoya qiladigan siyosiy hokimiyatdir.
quldorlar ishlab chiqarish vositalar, ishlab chiqarish mahsulotlari va ishlab
chiqaruvchi kuch hisoblangan mazlum sinf qo llariga xususiy mulk tariqasida
ʻ
egalik qilgan. 4
Jamiyatning ma lum tarixiy sharoitida quldorlik ishlab chiqarish usuli
ʼ
taraqqiyot talablariga javob bermay qoldi, u feodal ishlab chiqarish usuli bilan
almashdi. quldorlar davlati o rniga feodal davlati paydo bo ldi.
ʻ ʻ F e odal
jamiyatining asosiy sinflari hukmron sinf f e odallar, haram sinf kr e postnoy
dehqonlardir. Feodallar ishlab chiqarish qurol va vositalariga to la , ishlab
ʻ
chiqarish kuch hisoblangan krepostnoy dehqonlar esa kimdan egalik qilgan.
4
Muham e dov H. Horijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi. T.,”Adolat” 1999.

Demak feodal yerini tekinga ishlab berishga, o z yerida yetishtirilgan hosildanʻ
soliq to lashga majbur bo lgan.
ʻ ʻ
Kishilik jamiyatning ma lum tarixiy sharoitda f
ʼ e odal ishlab chiqarish usuli
kapitalistik ishlab chiqarish usuli bilan bu usul esa sotsialistik usul bilan almashadi.
Demak kishilik jamiyati 5 ta ijtimoiy iqtisodiy bosqichlarga bo linadi (ibtidoiy
ʻ
jamoa tuzimi, quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik). Shulardan davlatsiz
jamiyat(quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik) dir.
Davlat ibtidoiy jamoa tuzumida ishlab chiqarish qurollari rivojlanib mehnat
taqsimotini paydo bo lish ya ni ovchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdoni
ʻ ʼ
ajralishiga olib keladi. Bu hol avval hukm surib kelgan ko p oilalikka barham
ʻ
berib, jamiyatda ayollar hukmronligi inqirozga uchrab yakka oilalikka erkaklar
hukmronligiga olib keldi. Bu oilalar qo lida ishlab chiqarish qurollari va
ʻ
mahsulotlar tplanadi. Natijada ibtidoiy jamo tuzimidagi umumiy mulk o rnida
ʻ hususiy
mulk paydo bo lib bu bilan jamiyat qarama
ʻ -qarshi sinflarga bo linib davlat paydo ʻ
bo ldi. Davlat jamiyatdan paydo bo lib, u
ʻ ʻ ijtimoiy hodisa bo lib, ʻ obʼektiv qonuniyatdir.
Davlat jamiyatdagi barcha sinf, millat, elat, tabora va xalqning iqtisodiy siyosiy
va g’oyaviy jihatdan hukumronlik qiluvchi siyosiy tashkilotdir. Fanda dastlabki
davlatlar Yevropa qitasida paydo bo lgan d
ʻ e gan fikrlar mavjud. Aslida esa dastlabki
davlatlar bizning eramizga qadar bo lgan 4-3 ming yillarda sharqda
ʻ Messopotomiya ,
qadimgi Misrda, Hindiston, Xitoy va Markaziy Osiyoda paydo bo lgan.
ʻ
Q uldorlik va feodal tipdagi davlatlar faqat yevropada amal qilgan (Z.I.Islamov)
bo lib, qolgan dunyoda esa – Osiyo, Afrika, Amerikada
ʻ ahamiyatan boshqa
ko rinishdagi davlatlar bo lgan, bu o z navbatida davlatlar tipiga sinfiy
ʻ ʻ ʻ
yondashuvdan farqli sharqiy yondashuvni ham borligini bilish imkoniyatini
beradi. xaqiqatan , ularni bunday ajratib ko’rsatishga asos bo lgan. Sababi
ʻ qadimgi
davlatlar ( Egipet , Vavilon, Xindiston , Xitoy va b.) sug oriladigan yerlar zonasida
ʻ
bundan 5 ming yil oldin paydo bo lishgan. Ularning paydo bo lish sabablaridan
ʻ ʻ
bittasi sug orish tizimlarining qurilishi natijasida ishlab chiqarishning birdaniga
ʻ

o sishi bo ladi. Ishlab chiqarish yoki qishloq xo jaligining bunday ʻ ʻ ʻ harakteri
qabilalarning saqlanib qolishini belgilab beradi, chunki bitta oila sug orish
ʻ
inshootlarining qurilishini va ekspluatatsiyasini boshqara ololmas edi. Shuning
uchun ham ularda yerga nisbatan xususiy mulkchilik vujudga kelmadi, ishlab
chiqarish qurollariga nisbatan sinfiylik bo lmadi.
ʻ
Davlatning paydo bo lish
ʻ jarayonida piramida naʼmuna ko rinishidagi jamiyat ʻ
yuzaga keldi: tepa g a – yakka hokim monarx (podsho, faraon , shox va b.) pasta uning
yaqin kishilari, maslaxatchilari (vazirlar). Keyin nisbatan past pog’onadagi amaldorlar,
piramidaning asosida esa – qishloq xo jalik jamoa (qabila) lari. Oxirgilari
ʻ
ekspluatatsiyaning obʼektlari bo lib
ʻ xisoblangan .
qanchalik davlat sug orish
ʻ inshoatlarini qurishda jamoalarning kollektiv meqnatini
boshqarib toʻrganligi uchun ham yerga nisbatan o zini oliy egalik qiluvchi deb
ʻ
hisobladi. Natijada jamoa (qabilalar) davlatga boshliq bo lib qoldilar.
ʻ 5
Q isqasi, “Osiyo yoki sharqiy” tipdagi davlatning iqtisodiy asosi bo lib yerga va
ʻ
suvga nisbatan mulkchilik bo lib qoldi.
ʻ
Sharqiy davlatlar bir necha funksiyalarni bajarganlar:
— Jamoat ishlarini tashkilini (sug orish
ʻ inshoatlarini tashkil etish va ekspluatatsiya
etish;
— moliyaviy-soliq yi g ish;
ʼ
— o z
ʻ xududining g arbiy mudofaasi va boshqalarni bosib olish; ʼ
— qabila (jamoa) va qullarning qarshiliklarini bostirish.
Davlat hokimiyatining tashkil etilishi qadimgi sharqda “sharqiy dispotiya ”
shaklida ko proq ko zga tashlanib,
ʻ ʻ xech kim tomonidan cheklanmagan hokimiyat
bitta hukmdorga –merosxo r monarxga tegishli bo lgan, u davlatni kuchli
ʻ ʻ g ʼ ar biy
byurokratik apparat yordami bilan boshqar il gan.
5
Muhimov Z. Ch e t mamalakatlar davlati va huquqi tarixi. T., Yangi asr avlodi, 2001 y.

Q uldorlik tipidagi davlatlar erta sharqiy davlatlardan ancha keyinroq paydo
bo ldi. Ular xususiy mulkchilikning paydo bo lishi, mulkiy qatlamlarga vaʻ ʻ
jamiyatni sinflarga bo linishi natijasida
ʻ yuzaga keldi.
Klassik harakterga ega bo lgan davlatlar Gretsiyada (
ʻ VIII-VII asrlarda b.e.gacha) va
Rimda (VI asr b.e.gacha) tashkil topgan.quldorlik davlatlarining iqtisodiy bazisi
bo lib quldorlarning nafaqat ishlab chiqarish qurollari nisbatan
ʻ qukmronligi , balki
ularning xizmatkorlari, ya ni qullarga xususiy mulkchiligi hisoblangan. Moddiy
ʼ
boyliklarni yaratuvchi qullar huquq subʼekti statusiga ega bo lmaganlar, balki ular
ʻ
narsa, huquq va ekspluatatsiya obʼekti kabi qaralgan.
Q uldorlik davlati sinfiy harakterga ega bo lgan. Mohiyati
ʻ jihatdan diktatura
quroli bo lib quldorlar hisoblangan. Uning sinfiylik Mohiyati quyidagi
ʻ
funktsiyalarda namoyon bo ladi:
ʻ
Qu ldorlarning xususiy mulkini qo riqlash, hamda qullar va erkin
ʻ xech narsasi
yo qlarni ekspluatatsiya qilish uchun;
ʻ
Q ullar yoki erkin – h ech narsasi yo qlarning qarshiliklarini bostirish uchun,
ʻ
qo rqitish
ʻ .
T artib intizomni qo llab-quvvatlash maqsadida g oyaviy ta sir
ʻ ʻ ʼ kursatish uchun
Q uldorlik davlati hokimiyatining tashiliy shakli unitar monarxiya yoki
respublikadir. Masalan, III asrda Rimda – cheklanmagan monarxiya; Afrikada –
demokratik respublika (bir demokratik respublika bo lib, davlat oliy organlariga
ʻ
saylovlarda hamma erkin fuqarolar (aholi) ishtirok etadilar); Spartada –
aristokratik respublika shakli (davlat oliy organiga saylovlarda yirik qarbiylar
aristokratiya va k illari ishtirok etadilar).
Davlat ibtidoiy tuzimidagi ijtimoiy hokimiyatdan quyidagi b e lgilar bilan farq
qiladi .
1) Davlat fuqoralarning hududiy b e lgisiga qarab bo ʼ linadi . Ibtidoiy jamoa tuzimida
kishilarning urug’ yoki qabilaga mansubligi qon - qarindoshligiga qarab aniqlanar edi .

Davlat paydo bo ʼ lgandan k e yin fuqoralar hududiy b e lgiga qarab ya ʼ ni qaysi davlat
hududida yashashiga qarab huquq va burchlarini amalga oshiradi .
2) Siyosiy hokimiyatning ta ʼ sis etilishi . Bunga davlatning zo ʼ rlik kuchi bilan
uning vazifalarini amalga oshiradigan zo ʼ rlash apparati barcha davlat organlari ,
armiya , polittsiya , turma va boshqa muassasalar mavjud . Bular ibtidoiy jamoa
tuzimida yoq edi .
3) Davlat siyosiy hokimiyatni saqlash uchun fuqarolardan soliq oladi .
a ʼ zolarining izzat - hurmatiga asoslangan bo ʼ lsa , endi davlatning zo ʼ lik Ibtidoiy
jamoa tuzimida urug’ a ʼ zolarining obro -ʼ e ʼ tiboriga , jamiyat kuchiga tayanadi .
4) Davlat suveriniteti ( mustaqilligi ) mavjudligi . Har bir davlat mustaqil holda
o ʼ zining ichki va tashqi vazifalarini amalga oshiradi .
5) Ibtidoiy 6
Davlatning paydo bo ʼ lishi haqida turli nazariyalar :
1. T e ologik nazariya – bunda davlatning xudo tomonidan yaratilganligini
uqtiradilar davlat va hokimiyat xudoniki d e gan qoidani ilgari suradilar . Masalan :
Abdulqodir Uda yozishicha , shariat uch nuqtai nazardan qonundan farqlanadi :
Birinchidan , qonun inson tafakkuri va ijodining mahsuli bo ʼ lsa , shariat
yaratuvchi tomonidan yuborilgan . qonun har doim o ʼ zgarib tursa , shariat o ʼ zgarish
va zavoldan o ʼ zohdir .
Ikkinchidan , qonun jamiyat tomonidan uning hayotini tartibga solish va
ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan bir qator qoidalar sifatida jamiyat
o ʼ zgarishi bilan o ʼ zgarib turadi . L e kin shar ʼ iy qonunlar umumiy mohiyatga ega
bo ʼ lgani uchun o ʼ zgarishni qabul qilmaydi .
Uchinchidan , qonun jamiyat tomonidan uning urf - odatlari , rasm-rusumlari va
tarixiga muvofiq yaratiladi . Shuning uchun qonun jamiyatdan k e yin yuzaga k e lib ,
uning taraqqiyotiga bog ʼ liq bo ʼ ladi . qonunni jamiyat yaratadi , jamiyatni qonun
6
Islomov Z. Davlat va huquq nazariyasi. Ma ru zalar matni. T.Univ
ʼ ʼ e rsit e t.2000 y.

emas . Ammo islom qonunchiligi jamiyat mahsuli bo ʼ lmay , jamiyatni shariat
yaratadi , ya ʼ ni jamiyat shariatning mahsulidir . Udaning ushbu xulosasi k e ng
munozarali va bahsli masala hisoblanadi .
Bu nazariya qadimda paydo bo ʼ lgan va o ʼ rta asrlarda k e ng tarqalib hozirgi
kunda ham t e ologik nazariya Islom davlatlarida qo ʼ llainiladi .
2. Patriarxal nazariya tarafdorlari davlat kattalashib k e tgan oiladan b e vosita k e lib
chiqkan , monarx hokimiyati esa oilaning barcha a ʼ zolariga rahbarlik qiladigan
otadan m e ros bo ʼ lib o ʼ tgan d e b hisoblaydilar . Bu nazariya Yunonistonda ( qadimgi
Rim davlatida paydo bo ʼ lgan Aristot e l asarlarida asoslab b e rilgan .
Bu nazariyani ingliz sotsiologi , tarixchisi va Huquqshunos Genri M e n sist e maga
solib ishlab chiqkan . Patriarhal nazariyada “ Ota rozi – hudo rozi ” zaylida ish tutadi .
3. Shartnoma nazariyasi . Bu nazariya XVII-XVIII asrlarda paydo bo ʼ lgan .
Gollandiyada ushbu nazariyani Gugo Grotsiy va Spinoza , Angliyada – Lokk va Gobbs ,
frantsiyada – Russo , Rossiyada Radishchev rivojlantiorgan . Shartnomani nazariyasiga ko ʼ ra ,
dalat – ongli ijod mahsuli , odamlar k e lishgan ahd natijasi . “ Shartnoma nazariyasi ”
ga muvofiq davlat hokimiyati kishilarning o ʼ zaro birlashib ihtiyoriy
shartlashganligining ifodasidir . Davlat – o ʼ zaro k e lishuv asosida va ongli tarzda
birlashgan kishilar tashkiloti bo ʼ lib , ana shu shartnoma asosida lar o ʼ zlarining
erkinliklari va hokimiyatning bir qismini davlatga b e radilar .
4. Zo ʼ ravonlik nazariyasi . Buning vakillari avstraliyalik yurist olim
L . Gumplovich , n e mis nazariyotchisi ye. Dyuring , rossiyalik K . Kautskiydir . Bu
nazariyaga asosan davlat bir qabila ikkinchi qabilaga urishib bosib olish natijasida
paydo bo ʼ lgan .
5. Psixologiya nazariyasi . Bunda davlat k e lib chiqishida , insonlar o ʼ z tabiatiga ,
biologik instinkt hususiyatlariga ko ʼ ra boshqarilish , itoat etishga intilar emishlar .
Ulardagi bu ehtiyoj faqat davlat mavjud bo ʼ lgan takdirdagina qondirilarmish .

6. Irrigatsiya nazariyasiga ko ʼ ra , davlatlarning k e lib chiqishi , ularning shakllari
Sharqda ulkan irrigatsiya inshootlarini ko ʼ rish va ulardan foydalanish bilan
bog ʼ liq .
7. Sinfiy nazariyasi namoyandalari ( K . Marks , F . Eng e ls , V . I . L e nin ) fikricha ,
davlat iqtisodiy sabablar – ijtimoiy m e hnat taksimoti , qo’shimcha mahsulot va xususiy
mulkning paydo bo ʼ lishi , jamiyatning qarama - qarshi sinflarga ajrilishi tufayli k e lib
chiqkan . V . I . L e nin “ Davlat va r e volyutsiya ” asarida davlatni sinflarni k e ltirish
organi emas , balki sinfiy hukmronlik organi , bir sinfning boshqa sinfni bostirish
quroli , bir sinfning boshqa sinf ustidan hukmronlikni ta ʼ minlash mashinasi d e b
hisoblangan . Bu nazariyaning natijasida sinfiy hukmronlik urnatish maqsadida
repretsiyalar bo ʼ lib ziyolilarni yo ʼ q qilgan . Bu nazariyalardan biri patriarxal
nazariyadir . Uning vakillari Aristot e l , ingliz yurist olimi Genri m e n , rus sotsiologi
N . Mihaylovskiy va boshqalar . Bu nazariyaga asosan , davlat jamiyatda oilaning
taraqqiy etishi natijasida paydo bo ʼ lgan , Oiladan urug’ qabila - davlat paydo bo ʼ lgan .
Oilada boshlik ota bo ʼ lsa , davlatda boshlik monarxdir . Monarx hokimiyati
ch e klanmagan hokimiyatdir .
Shunday qilib ko ʼ ramizki davlatning paydo bo ʼ lishi haqida turli nazariyalar
mavjud bo ʼ lib , bu masalani turlicha talqin qiladi .
Sho ʼ ro davrida Markscha - L e nincha ta ʼ limot davlatni hukmron sinf mazlum
sinfni ekspluatatsiya qiluvchi - zo ʼ ravonlik diktaturasi d e b k e linadi . Hozirgi vaqtda
davlat zo ʼ ravonlik diktaturasi bo ʼ lmasdan jamiyatdagi barcha sinf , millat va
ellatlarning umuminsoniy va milliy b e lgilari - diniy , kasbi va boshqa ijtimoiy
chiqishlardan qatiy nazar ularning manfaatlarini ifodalaydi . 7
Davlatning mohiyati bu jamiyatdagi barcha sinf , siyosiy partiya , tabaqalar urug ’,
millatlar va elatlar uchun xizmat qilishdir . Bundan chiqadigan xulosa shuki , davlat
zo ʼ ravonlik siyosati bo ʼ lmasdan uning asosiy umuminsoniy vazifalarini amalga
7
Karimova O., Gʻafforov Z. Davlat va huquq asoslari T.,Oʻqituvchi.1995 y.

oshirish birinchi o ʼ ringa chiqadi . Davlat sinfiy mohiyatini yo ʼ qotgani yo ʼ q , u faqat
ikkinchi o ʼ ringa chiqdi .
Davlat jamiyatdagi barcha kishilarning siyosiy uyushmasidir. Davlat hokimiyati
umuminsoniy va milliy manfaatlarga asoslangan siyosiy hokimyatdir . Bu siyosiy
hokimyat davlat apparati yoki davlat mexanizmi deb ataluvchi – davlat organlari-
qonun chiqaruvchi organ parlament, ijro etuvchi organ- hukumat, qurolli kuchlar,
polittsya . Milliy xavsizlik va huquqni muhofaza etuvchi organlar sud, prokatura va ichki
ishlar organlari orqali amalga oshiriladi.
Davlat jamiyat ustkoʻrmasining siyosat, din, falsafa va boshqalari bilan uzviy
boʻgʻliqdir . Davlat huquq bilan ham boʻgʻliqdir , chunki huquq davlatning oldida turgan
iqtisodiy, siyosiy va madaniy vazifalarni amalga oshirishda qurol bo lib ʻ xizmat
qiladi. Huquq jamiyatning iqtisodiy tuzimini mustahkamlab turli mulk shakllarini
qo riqlaydi. Huquq kishilarning
ʻ g’oyaviy jihatdan tarbiyalab, ijtimoiy ongni
shakllaridan, san at, din, falsafa,
ʼ ahloq va boshqalar bilan boʻgʻliq bolib , aholini
ma naviy jihatdan tarbiyalaydi.
ʼ
Davlat siyosiy vazifalarni bajaruvchi jamiyatdagi boshqa muassasalarni va
tashkilotlar (siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalar, tashkilotlar, jamoa
birlashmalari bilan boʻgʻliq va ulardan farq qiladi).
Davlat keng ma noli tushuncha bo lib, uning mohiyatini tushunishda 3 asosiy
ʼ ʻ
nazariy yondoshuv mavjud:
1) ijtimoiy – bunda umumiy muammolar va ishlarni hal etish vositasi, u
hukmdorlar va xalqning o zaro munosabatini tartibga soladi;
ʻ
2) sinfiy – bunda davlat sinflarning paydo bo lishi bilan
ʻ yuzaga k e lgan va sinfiy
qarash bir sinfning boshqasini bostirish quroli;
3) siyosiy – huquqiy – bunda davlat jamiyatning va davlatning o zining hayotini
ʻ
tashkil etuvchi huquq manbaidir.

Davlatning mohiyatida uchala yondoshuvda ham muayyan asos bor. Lekin, bir
nazariy qarashni, ikkinchisidan ustun qo yilganda yanglishuv (hukmronlik)ʻ
bo ladi.
ʻ
Davlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning mahsus boshqaruv va
majburlov apparatiga ega bo lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan
ʻ
va suverentetga ega bo lgan tashkilotdir.
ʻ
Davlat – bu butun jamiyatni birlashtirib turuvchi, boshqaruvning hamda
fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilishning mahsus apparatiga ega bo lgan,
ʻ
shuningdek huquq normalarini yaratishga kodir bo lgan hokimiyatning hududiy
ʻ
tashkilot.
Brinchi prezidentimiz I.A. Karimov ta biri bilan aytganda, har bir davlat –
ʼ
b e takror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalk tarixiy va ma naviy taraqqiyotning
ʼ
hosilasidir, uning o ziga
ʻ hos , o ziga mos madaniyati rivojining natijasidir. ʻ
O zbekiston uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makon. Bu
ʻ manoda qonun ustuvor
bo lib, u insonning o z-o zini kamol toptirishga monelik
ʻ ʻ ʻ qilmaydi , aksincha yordam
beradi. Shahs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to la darajada
ʻ ro’yobga
chiqishiga ko maklashadi.
ʻ 8
Davlat – bu butun jamiyatni birlashtirib turuvchi, uning bir me yorda ishlashini
ʼ
ta minlaydigan, jamiyat nomidan ish ko radigan
ʼ ʻ mahsus boshqaruv, majburlov
apparatiga ega bo lgan tashkilotdir.
ʻ
Davlatning asosiy b e lgilari quyidagilardan iborat:
1. O ziga
ʻ hos ommaviy hokimiyat – davlat hokimiyatining mavjudligi, ya ni ʼ
hokimiyat va boshqaruv apparatining, majburlash apparatining borligi;
2. Aholining hududlar bo yicha uyushganligi (fuqarolarning davlat chegaralari
ʻ
doirasida, muayyan ma muriy-hududiy birliklarda yashashi).
ʼ
8
Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash mamlaqatni modernizatsiya va
isloh etishdir. T., “Oʻzbekiston”, 2005 y.

3.Suv e r e nit e t (mustaqil bo lishi). ʻ
4.Huquqning mavjudligi.
5.Soliqlarning mavjudligi.
6.Umuminsoniy funktsiyalarni bajarish (mudofaa, jinoyatchilikka qarshi kurash ,
umumiy faravonlik ). 9
Jamiyat siyosiy tizimida davlatning o rni.
ʻ
Jamiyatning siyosiy tizimi – bu davlat organlari, muassasalari, korxonalar ,
turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, jamoa birlashmalari, milliy jamoalari
va huquqiy normalar yig indisidir.
ʻ Davlatning huquqni muhofaza qiluvchi sud,
prokratura , adliya, ichki ishlar, milliy havfsizlik organlari jamiyatning siyosiy tizimi
ichida asosiy o’rnini egallaydi. U maxsus zo rlik hokimiyatga ega bo lgan siyosiy
ʻ ʻ
tashkilot bo lib, uning hududidagi barcha
ʻ fuqoralarga davlat tilida ish olib borib,
siyosiy hukmronligini oʻrynatadi . Davlat zo rlik kuchi bilan mustaqil
ʻ holda ichki va
tashqi sohada vazifalarni amalga oshiradi.
Davlat jamiyatning boshqa siyosiy tashkilotlardan quyidagi b e lgilar bilan farq
qiladi.
1.Davlat jamiyatdagi barcha sinf, millat, ellat va tabaqalarlarning siyosiy
tashkilotidir. Ammo davlat ularning yagona siyosiy tashkiloti emas. Jamiyatda
davlatdan tashqari turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalar, birlashmalar mavjud.
Agar davlat jamiyatdagi kishilarning siyosiy tashkiloti bo lsa, boshqa tashkilotlar
ʻ
ayrim urug’larni kasbi, diniy qarashi, siyosiy- ijtimoiy qarashlari bo yicha
ʻ
birlashtiradi va ularga xizmat qiladi.
2.Davlat aholini ma muriy hududiy birliklarga bo lib, o z hokimiyatini
ʼ ʻ ʻ maʼmuriy-
huudiy prinsipi asosida amalga oshiriladi. Masalan; O zbekiston Respublikasi
ʻ
ma muriy-hududiy tuzilishi jihatidan viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar,
ʼ
qishloqlar, ovullar va Qaraqolpog’iston Respublikasidan iborat. Jamiyatdagi boshqa
9
Saidov A.Tajihonov U. Davlat va huquq nazariyasi. T.1 “Adolat” 2001.

siyosiy tashkilotlar kishilarning turar joylaridan qat iy nazar, ʼ eʼtiqodiga , kasbiga va
boshqa ijtimiy belgilariga qarab birlashtiradi. Masalan; siyosiy partiyalar fuqarolarni
eʼtiqodiga qarab, kasaba uyushmalari kasbiga qarab birlashtiradi. 10
II BOB.
DAVLAT FUNKSIYASI TUSHUNCHASI VA TASNIFI
Davlat funksiyalari bilan bog liq masalalarni o rgan
ʻ ʻ i sh uning mohiyati,
jamiyatda tutgan o rni va ijtimoiy vazifasini chuqurroq bilib olishga
ʻ
yordamlashadi. Odatda davlat faoliyatining asosiy yo nalishlari uning funksiyalari,
ʻ
deb ataladi. Ularning mazmuni boshqa tushunchalar bilan ham aloqadordir.
Davlat funksiyalari uning davri, siyosati, maqsadi, vazifalari va faoliyati
bilan chambarchas bog langan.
ʻ
Avvalambor, davlat paydo boʻlganidan buyon uning rivojlanishida ko p davrlar
ʻ
o tgan. Shunday ekan, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida davlat
ʻ
funksiyalarining mazmuni va tizimi ham o zgarib boravergan. Masalan, ilk bor
ʻ
davlat kelib chiqqan paytdagi funksiyalardan ularning tizimi o z mazmuni va hajmi
ʻ
jihatdan ancha farq qiladi. Bu holat birinchi navbatda jamiyat rivojlanishining
mazkur bosqichdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari va vazifalari bilan
bog liq.
ʻ Sh u nuqtai nazardan qaraganda, masalan, davlatning hozirgi davrda tan
olinayotgan tabiat boyliklari va atrof muhitni muhofaza qilish funksiyasi quldorlik
davlatida bo lmaganligini ko ramiz, chunki bunga hali ehtiyoj ham bo lmagan. U
ʻ ʻ ʻ
paytda insonning hayot kechirishi uchun tabiiy shart-sharoitlar yetarli va zararsiz
bo lgan.
ʻ
Har bir davrda davlat o z oldiga ma lum maqsadlarni qo yadi, chunki u
ʻ ʼ ʻ
ma lum urug’ning Yoki butun xalqning manfaatini ifodalaydi. Masalan, davlatning
ʼ
demokratik jamiyat qurish, iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o tish, huquqiy
ʻ
10
Saidov A.Tajihonov U. Davlat va huquq asoslari T.IIV. 1999.

davlatni shakllantirish kabi maqsadlari ijobiy bo lsa, 30-yillarda fashistik davlatlarʻ
ol g’ a surgan butun jahonga hukmronlik qilish maqsadi boshqa mamlakatlar va o z
ʻ
xalqi uchun salbiydir.
Davlatning o z oldiga qo ygan maqsadi hamisha ham real bo lavermaydi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, SSSRning 1977 yilgi Konstitutsiyasida shunday deyilgan edi: “Sovet
davlatining oliy maqsadi — sinfsiz kommunistik jamiyat qurishdan iborat bo lib,
ʻ
bu jamiyatda ijtimoiy kommunistik o z-o zini boshqarish rivoj topadi”
ʻ ʻ
(Muqaddima). Davlat o z maqsadini amalga oshirish uchun tegishli siyosat
ʻ
yurgazadi . Bu siyosat negizida esa mazkur jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-
madaniy ehtiyojlari yotadi, ya ni davlat olib boradigan siyosat oqibat-natijada
ʼ
jamiyatning real hayotiga asoslanadi. Davlat siyosatining kuchi — uning
adolatliligi va realligidadir.
Davlatning siyosatini quyosh nurlariga o xshatsa bo ladi. Quyosh o z
ʻ ʻ ʻ
atrofiga doimo nur tarqatib turginidek , davlat ham jamiyat va mamlakatning barcha
ichki va tashqi muammolari yuzasidan o z munosabatini, qarashlarini,
ʻ
yondashuvlarini, va eng muhimi, o zining yaqin va uzoq davrga mo ljallangan
ʻ ʻ
orzu-niyatlarini ifodalab turadi. Chunonchi, tinchliksevarlik yo bosqinchilik Yoki
o z mintaqasida gegemonlik uchun harakatni davlatning siyosatiga misol qilib
ʻ
ko rsatish mumkin. Davlatning siyosati bilan uning maqsadi bir-biriga bog liq, biri
ʻ ʻ
ikkinchisini to ldirib turadi.
ʻ
Davlatning umumiy, kelajakka mo ljallangan siyosati va maqsadidan uning
ʻ
muayyan vazifalari kelib chiqadi. Davlatning vazifalari, uning funksiyalaridan farq
qilib, hali bajarilmagan reja, ado etilishi lozim bo lgan topshiriq, ko rsatma,
ʻ ʻ
navbatdagi ishlar, tadbirlar hisoblanadi. Masalan, Oʻzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining muqaddimasidagi “fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini
ta minlash maqsadi”ni ro yobga chiqarib turish uchun O zbekiston davlatining
ʼ ʻ ʻ
tegishli organlari qator tashkiliy-siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy vazifalarni
amalga oshirib kelmoqda.

Davlat oldida turgan bitta vazifa uning bitta funksiyasiga hamisha ham
aynan muvofiq bo lavermaydi. Ba zan ʻ ʼ davlatning bosh vazifalari uning bir necha
funksiyalari bilan amalga oshiriladi. Va aksincha, bitta funksiya orqali davlatning
bir necha kichik vazifalari ado etilishi mumkin.
So ngra, har bir davlatning maqsadi, siyosati hamda vazifalarini amalga
ʻ
oshirish uchun uning o zi va tegishli organlari zaruriy vakolatlar (huquq va
ʻ
burchlar yi g
ʻ indisi)ga ega bo ladi. Jamiyatning boshqarish tizimida davlat alohida ʻ
mavqega ega bo lib kelmoqda. Bu uning vakolat doirasini belgilaydi. Vakolatlarni
ʻ
amalga oshirish, bajarish, ado etish esa, o z navbatida, davlatning, uning
ʻ
idoralarining faoliyatini tashkil qiladi.
Davlatning faoliyati, xuddi uning o zidek,
ʻ obʼyektiv xarakterga ega. Chunki
davlatni keltirib chiqargan va mazkur bosqichida mavjud bo lishini taqozo etuvchi
ʻ
zarurat va ehtiyojlar uning faoliyat ko rsatishini talab etadi, aks holda u o zining
ʻ ʻ
tarixiy tayinlanishini, vazifalarini hal eta olmaganligi tufayli yashashga, harakat
qilishga qodir bo lmay qoladi.
ʻ
Davlatning jamiyat va shaxs hayotiga aralashuvi darajasi uning funksiyalari
chegarasini, mazmunini va qolaversa, ularning butun mohiyatini belgilaydi. Bu
aralashuv jamiyat va insonning mazkur bosqichdagi talablari darajasida bo lsa,
ʻ
demak, davlat ijobiy ahamiyatga ega bo lgan qadriyatdir. Agar davlat bu ishlarga
ʻ
ortiqcha aralashsa, iqtisodiy va ijtimoiy erkinlikni chegaralab qo ysa, hayotda
ʻ
salbiy rol o ynaydi va totalitarizm sari qadam qo ygan bo ladi. Shuning bilan
ʻ ʻ ʻ
birgalikda jamiyat hayotining ayrim sohalaridagi vazifalar faqat davlat faoliyati
orqaligina hal etiladi, masalan, mamlakatni mudofaa qilish, huquqiy tartibotni
o rnatish va
ʻ qoʻriqlash , shu jumladan jinoyatchilikka qarshi kurash kabilar.
Davlat faoliyatining eng muhim sohalar (yo nalishlar)ga bo linishi, yuqorida
ʻ ʻ
aytginimizdek , uning funksiyalari-ni keltirib chiqaradi.
Funksiyalar davlat faoliyatining shunchaki to plami, arifmetik yig indisi
ʻ ʻ
emas. Ular davlat faoliyatining muhim, asosan yirik sohalardagi yo nalishlaridan
ʻ

iborat. Mas al an, iqtisodiyot, ijtimoiy hayot Yoki mamlakat mudofaasi sohalarida
davlat olib borayotgan ishlarni alohida-alohida asosiy funksiyalar sifatida
ko rsatish mumkin va lozim.ʻ
Shunday qilib, davlat funksiyalari uning siyosati, maqsadi, vazifalari va
vakolatlari bilan belgilanadigan ma lum bosqich (davr)dagi faoliyatining asosiy
ʼ
yo nalishlaridir. Mazkur asosiy funksiyalar tarkibida
ʻ tagin nisbatan kichikroq
yo nalishlar ham bo lishi tabiiydir. Masalan, davlatning hozirgi zamondagi
ʻ ʻ
madaniy-tarbiyaviy funksiyasi tarkibida insonlarni ma naviyat
ʼ yutuqlari asosida
tarbiyalash bitta kichik yo nalish bo lsa, fan va texnikani taraqqiy ettirish —
ʻ ʻ
ikkinchi, oliy, o rta maxsus va umumta lim tizimini rivojlantirish — uchinchi
ʻ ʼ
yo nalishdir va hokazo.
ʻ
Bundan tashqari, har bir funksiya qator qismlardan tarkib topadi. Buni
aniqroq tushunish uchun quyida mudofaa funksiyasini misol keltiramiz. Mazkur
funksiya tarkibiga: davlatning tashqi chegaralarini aniq belgilash va uni qo riqlash
ʻ
chora-tadbirlarini ko rish, qurolli kuchlarni shakllantirish va tarbiyalash, ularni
ʻ
qurol-aslaha, oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan ta minlab turish, zarur bo lganda
ʼ ʻ
mamlakatni harbiy kuch bilan himoya qilish, davlat xavfsizligi haqida g amxo rlik
ʻ ʻ
qilish, mudofaa sohasidagi ishlarga rahbarlik qilish bo yicha davlat organlarini
ʻ
tashkil yetish, harbiy-mudofaa haqidagi qonunlarni yaratish hamda
takomillashtirish kabilar kiradi.
Davlat o z funksiyalarini ado yetish uchun qonun chiqaruvchilik, ijro
ʻ
etuvchilik va sudlov faoliyatini olib boradi. Davlat o z funksiyalarini amalga
ʻ
oshirishda ishontirish, rag batlantirish va majbur yetish usullaridan foydalanadi.
ʻ
Mazkur shakllar va usullarning qo llanish darajasi davlat funksiyalarining hajmi,
ʻ
davri, tizimi, xarakterli xususiyatlari bilan bog liq.
ʻ
Davlat funksiyalarining mohiyati, mazmuni, ayrim bosqichlardagi
xususiyatlari ularni tasniflashga sabab bo ladi. Davlatning faoliyati
ʻ obʼyektiv boʻlgini
holda uning funksiyalarini tasniflash subʼyektiv xususiyatga ega. Chunki

funksiyalarni tasniflash olimlar tomonidan fanda, nazariyada amalga oshiriladi.
Shuning uchun ham hatto bir davrdagi funksiyalar tasnifi har xil ifodalanadi. Bu
fikrga ishonish uchun davlat va huquq nazariyasidan yozilgan 3-4 ta darslikni
ko rish kifoya.ʻ
Funksiyalarni tasniflash (urug’larga, turlarga bo lish) davlatning mohiyatini
ʻ
chuqurroq anglashga, uning jamiyat taraqqiyotidagi r o’ lini yaqqolroq namoyish
etishga ko maklashadi. Bunda davlat faoliyatining ma lum bosqichdagi bosh
ʻ ʼ
yo nalishlari (masalan, iqtisodiy, ijtimoiy, tashqi va boshqa sohalar) belgilovchi
ʻ
asos qilib olinadi, albatta.
Ilgari, sovet davrida davlat funksiyalarini ma r ksizmning davlatning tarixiy
tiplari toʻgʻrisidaga ta limotiga binoan tasniflash prinsipi hukmron edi.
ʼ Q uldorlik va
feodalizm tuzumida aholining bir qismi deyar l i huquq s iz Yoki chegaralangan
doirada huquq l i bo lgan. Bu
ʻ h ol davlatlarning funksiyalarida o z ifodasini ʻ
topganligi tabii y holdir. Insoniyat bosib o tgan asosiy davrlar
ʻ dalat funksiyalarini
tasniflash ularning muayyan mazmun va tizimini chuqurroq anglashga imkon
beradi
Q uyida davlat funksiyalarini tasniflashga oid ikkita umumi y holatni
ta kidlab o tmoq darkor
ʼ ʻ :
a) Davlatning ichki va tash q i funksiyalari mavjudliga hamma olimlar
tomonidan tan olinadi. Tashqi f unksiyala r k o
ʻ pincha ichki funksiyalarning davomi
bo lib ulardan kelib chiqadi, ularni to ldiradi, ayrim hollarda urush pa
ʻ ʻ y tida ichki
funksiyalar xam mamlakatni mudofaa qilishga xizmat qilishi tushunarlidir.
b) Davlat taraqqiyotining barcha bos q ich aholining hamma tabaqalari uchun
t abaqalari uchun tegishli bo lgan “umumiy
ʻ ishlar “ davlat funksiyasi mavjud
etirof qilinmoqda 11
. Bu funks i ya ilgari sinfiy hukmronlik, z o
ʻ rlik ishlatish q uroli deb
atalgan, quldorlik va feodal davlatlarida ham mavjud bo lgan.
ʻ
11
Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Учебник Москва, 1995, -B. 47-48.

Jamiyat rivojlanishining kapitalistik va hozirgi demokratik bosqichlarida
barcha xozirgi ijtimoiy (sotsial) bazasi t ubdan kengayib, aholining hamma
urug’larini o z ichiga oladi, ya ni ular sinʻ ʼ f emas, balki butun xalq, millat
manfaatiga xizmat qiladi . Umuman hamma funksiyalarga faqat sinfiy nuqtai
nazarda n qarash dav latning jami ya tdagi rolini kamaytiradi va xoliso n a bayon
yetishga halaqit beradi.
Da vl at ning umumiy ishlar funksiyasi mavjudligi sinfiylikni birinchi o ringa
ʻ
ko tarishga imkon berma
ʻ ydi. Bu funksiyaga mamlakatni mudofaa qilish , huquqiy
tartibotnmi o
ʻ rna t ish va muxofaza qilish, sh u jumladan jinoyatchi likka va
huquqbuzarlikka qarshi kurash, butun millat, xalq manfaatlarini ko zlab umumiy
ʻ
iqtisodiy , ijtimoiy-madaniy (g oyaviy) ishlar olib borish, Sharqda esa, bulardan
ʻ
tashqari, sug orish inshootlarining davlat yordami bilan bunyod etilishi kiritilishi
ʻ
mumkin.
L.I.Spiridonov mazkur funksiyani Yanada keng ma noda olib, uning
ʼ
umuman insonlarning hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib
berishga qaratilganligini ta kidlaydi. Uning fikricha, bu funksiya tarkibiga
ʼ
kishilarning hayoti, sog’ligʻi va normal yashashi uchun zarur bo lgan tabiiy
ʻ
sharoitlarni ta minlash; ijtimoiy-madaniy, iqtisodiy va siyosiy shart-sharoitlarni
ʼ
ta minlash bilan bog liq davlat faoliyati kiradi
ʼ ʻ 12
.
Umumiy ishlar davlatning bosh funksiyasi bo lish imkoniyatiga ega. To g ri,
ʻ ʻ ʻ
mazkur ishlar hozirgi zamonda davlatning boshqa funksiyalari mazmunida ham
mavjud va ular orqali ham amalga oshirilmoqda. Chunonchi, demokratik
O zbekiston Respublikasida davlatning barcha funksiyalari ayrim sinflar uchun
ʻ
emas, balki butun xalqimiz manfaatini ko zlab amalga oshirilmoqda. Bunday
ʻ
natijaga uzoq rivojlanish oqibatida erishildi, albatta.

12
Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Учебник Москва, 1995, -B. 47-48.

II I BOB.
DAVLATNING ICHKI VA TASHQI FUNKSIYALARI HAMDA ULARGA
TA SIR QILUVCHI OMILLARʼ
Jamiyat va uning siyosiy tuzumi rivojlana borishi oqibatida davlatning
funksiyalari tizimida ham o zgarishlar sodir bo lib turgan, shu jumladan tamoman
ʻ ʻ
yangi funksiyalar paydo bo lgan. Bu holat keng ijtimoiy taraqqiyot sababli yuz
ʻ
bergan. Tarixda qullar va quldorlar, krepostnoy dehqonlar va feodallar, yollanma
ishchilar va kapitalistlar bo lganligini inkor yetish mumkin emas. Shu boisdan
ʻ
quyida davlat funksiyalarini quldorlik, feodal, burjua (kapitalistik), sobiq SSSR
davlatlari misolida ko rib o tamiz.
ʻ ʻ
Quldorlik davlatlarining quyidagi funksiyalari mavjud bo lganligini aslo inkor
ʻ
yetish mumkin emas. S.Ayniyning “Qullar” romanida yozishicha, O rta Osiyoda
ʻ
hatto XVIII asrgacha qul bozorlari mavjud bo lgan ekan. Qur onda va musulmon
ʻ ʼ
huquqining boshqa manbalarida qullarning mavjud bo lganligi, ularning huquqiy
ʻ
maqomi haqida ko plab ma lumotlar uchraydi.
ʻ ʼ
Quldorlik davlatlarining ichki funksiyalari
1. Davlatning xo jalik yuritish faoliyati. Buni umumiy ommaviy ishlar
ʻ
yuritish funksiyasi, deyish mumkin. Bu faoliyat mamlakatning, urug Yoki
ʻ
qabilaning umumiy manfaatlarini nazarda tutib, olib borilgan. Bu funksiya,
ayniqsa, Shar q da ma lum darajada rivoj topgan. Chunki bu mintaqada
ʼ
dehqonchilik ishlari sug’orish asosida olib borilgan, buning uchun esa kanallar

qurish, suvni xo jaliklar o rtasida taqsimlash kabi masalalar davlat organlariʻ ʻ
tomonidan bajarilgan.
2. Quldorlar mulki va manfaatlarini qo riqlash. Bu funksiyani amalga
ʻ
oshirish uchun qadimgi davlatlar qator huquqiy normativ hujjatlarni qabul qilgan
va ularga rioya etilishini ta minlab turganlar, boshqa mulkiy munosabatlarni
ʼ
tartibga solish choralarini ishlab chiqqanlar.
3. Quldorlik da vl atlarida kullar va boshqa ez il gan omma q a rshiligini
bostirish funksiyasi bo lgan. Chunki
ʻ q ullar deyarli huquqsiz bo lib, o z ʻ ʻ
q uldorlariga xizmat qilgan, agar ular bu o g
ʻ ir hayotdan norozi bo lib, ʻ g ʻ alayon
ko tarsa,
ʻ q uldorlik davlati tomonidan ayovsiz ravishda bostirilgan, albatta.
4. Quldorlik davlatlari xalq ommasini g oyaviy tomondan davr ruhida
ʻ
tarbiyalash funksiyasini ham bajargan. Bunda quldorlik tuzumini nazariy jihatdan
asoslashga, qullar qo zg olonini jamiyat uchun xavfli kuch, deb ko rsatishga
ʻ ʻ ʻ
harakat qilishgan. Bunda dunyoviy ilmiy bilimlarnitsg pastligi sababli quldorlik
davlatlari aholiga g oyaviy tarbiya berish maqsadida diniy aqidalardan keng
ʻ
foydalangan.
Quldorlik davlatlarining tash q i funksiyalari
1. Ular ham boshqa davlatlar kabi mamlakatni tashqi dushmanlardan
mudofaa qilish funksiyasini amalga oshirganlar, qo shni davlatlar bilan ma lum
ʻ ʼ
darajada aloqalar olib borishgan, savdo munosabatlarini o rnatishgan.
ʻ
2. Ular boshqa mamlakatlar aholisini (hududini) bosib olish, talash, ezish,
soliq (boj, o lpon) to latish funksiyasini ado qilib turishgan. Bunday faoliyatning
ʻ ʻ
maqsadi boshqa davlatlar xalqlari hisobiga boyish, urushda asir tushganlarni esa
qul qilib ishlatish bo lgan. Xuddi ana shu quldorlik jamiyatida dastlabki
ʻ
bosqinchilik urushlari kelib chiqqan, boshqa davlatlar hududini egallab olishga
ko plab urinishlar yuz bergan. Bosqinchilik urushlari oqibatida qadimgi
ʻ Urartu
(Armanistonda), Eski Nis o (Turkmanistonda) davlatlari, Kushon saltanati

(O zbekistonda) keyinchalik yo q bo lib ketgan.ʻ ʻ ʻ
O z mohiyati va mazmuni bilan quldorlik davlatlarining funksiyalari feodal
ʻ
davlatlari funksiyalarida ham asosan takrorlanadi.
Feodal davlatlarning ichki funksiyalari
1. Ijtimoiy (ommaviy) ishlar funksiyasi. Bu funksiya ayrim davlatlar,
ayniqsa Sharkda sugorish asosida dehqonchilik ipshari olib boruvchi davlatlar
faoliyatida ko proq bajarilgan. Masalan, Amir Temur va temuriylar hukmronligi
ʻ
davrida davlat tomonidan qator bunyodkorlik tadbirlari amalga oshirilganligi
olimlar tomonidan taʼkidlanmoqda . Bu haqda Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin”
dostonida ham, sug’orish inshootlari qurilishida qahramonlik ko rsatganlar xususida
ʻ
gapiriladi. O sha davlatlar bu yo nalishda madaniy-oqartuv, maorif, aholiga turli
ʻ ʻ
xizmat ko rsatish borasida ham ma lum umumiy ishlarni olib borganlar. Bu ishlar
ʻ ʼ
aholining barcha tabaqalariga taalluqli bo lgan va butun mamlakat farovonligiga
ʻ
xizmat qilgan.
2. Shu bilan birgalikda davlat ishlab chiqarish qurollari va vositalariga
bo lgan feodal mulkchiligini ustun darajada qo riqlash funksiyasini barcha
ʻ ʻ
tashkiliy va huquqiy usullar va choralar bilan amalga oshirib turgan. Shunday
bo lmasligi mumkin ham emas edi. Chunki aholining iqtisodiyotda hukmron
ʻ
bo lgan urug’lari siyosiy hokimiyatda Yagona kuch bo lib, davlatni o z manfaatiga
ʻ ʻ ʻ
xizmat qilishga yo naltirgan, feodallarning
ʻ y erga bo lgan mulkchiligini himoya ʻ
qilgan.
3. Bu ham kam edi. Feodal davlatlari krepostnoy dehqonlarni qaramlikda
tutib turish, lozim bo lganda ularning qarshiligini bostirish funksiyasini
ʻ Место для
ввода текста. qilib turishgan. Bunday faoliyatni hatto alohida feodallar ham
4. Buning ustiga feodal davlatlari xalq ommasini mafkuraviy tomondan
tarbiyalash funksiyasini ham bajarib turgan va bunda din aqidalari va
tuzilmalaridan mohirona foydalangan. Buning ustiga ular dunyoviy bilimlar

sohiblariga qarshi qattiq kurash olib borganlar. Buyuk olimlik darajasiga
ko tarilgan ʻ Kopernik , Mirzo Ulug bek va boshqalar fojiasi buning dalilidir. ʻ
Feodal davlatlari ichki funksiyalarining ruui ularning tashqi faoliyatida
uam ya qq ol ko zga tashlanadi.
ʻ
1. Tabiiyki, feodal davlatlari ham o z aholisi va hududlarini tashqi
ʻ
dushmanlardan himoya qilish funksiyasiga ega bo lganlar va bunda xalq ommasini
ʻ
va barcha vositalarni mamlakatning mudofaasi manfaatlariga xizmat qildirganlar,
bu kurashni uyushtirganlar.
2. O z navbatida, har bir feodal davlati o z hududini boshqa mamlakatlar
ʻ ʻ
hisobiga kengaytirish funksiyasini keng ravishda amalga oshirib kelishgan. Feodal
davlatlarning shu maqsadlarda olib borgan o zaro urushlari, o nlab mamlakatlarni
ʻ ʻ
bosib olish hollari tarixda juda ko p bo lgan va oqibatda bosqinchilik natijasida
ʻ ʻ
yirik imperiyalar vujudga kelgan. Markaziy Osiyoni avval greklar, arablar, so ngra
ʻ
mo
ʻ g ʻ ul va rus davlatlari tomonidan bosib olinishi bunga yaqqol misoldir. Bu
urushlar tufayli faqat bizning mintaqamizda o z vaqtida rivojlangan yuzlab
ʻ
davlatlar yo q qilib yuborilgan va hozir ular tarix mulkiga aylangan.
ʻ
Feodal davlatlari funksiyalari ham o zgarib, takomillashib borgan, ular o z
ʻ ʻ
tarixining so ngga bosqichida feodal mutlaq hukmronligini saqlab qolishga,
ʻ
shiddat bilan dunyoga kelayotgan burjua-kapitalistik kuchlarga va munosabatlarga
qarshi kurashga xizmat qilgan.
Burjuaziya va kapitalistik ijtimoiy munosabatlarning tarix maydoniga kirib
kelishi umuman insoniyat taraqqi yo tida yangi davrni boshlab berdi. Bu davr qullik
va krepostnoylikka barham berdi, hamma shaxsni rasman erkin va t eng, deb e lon
ʼ
qildi. Ozodlik, adolat, tenglik, umumiy saylov huquqi, parlament kabi tushuncha
va shiorlar shu davrda paydo bo lib, real voqelikka aylanishga qadam qo ydi.
ʻ ʻ
Burjuaziya va kapitalistik munosabatlar XVII-XVIII asrlarda uzil-kesil shakllandi,
davlat rivojlanishining mazkur bosqichida ham yollanma mehnat va xususiy mulk
munosabatlari sa q lanib qoldi. Shu munosabatlar burjua davlatlari funksiyalarining

mohiyatini, mazmuni va tizimini belgilab beradi.
M a zkur davlatlarning ichki funksiyalari
1. Kapitalistik xo jalik tizimini va xususiy mulkchilikni muhofaza yetish.ʻ
Ush b u funksiya barcha davlat apparati faoliyatida, huquqiy hujjatlarda o z
ʻ
ifodasini topadi.
2. Kapitalistik munosabatlar chuqurlasha borgan sari burjua davlatlari
inqilobiy va ishchilar harakatini bostirish funksiyasini ham bajarib boraveradi.
Chunki ishchilar va dehqonlar mavjud tuzumdan norozilik kayfiy o tlarini ifodalay
boshladi va xususiy mulkchilikka, ekspluatatsiyaga qarshi kurash ochdilar.
Shunday ekan, burjua davlati bunday harakatlarni bostirib kelaverdi.
3. Butun xalq ommasini davrning hukmron mafkurasi ruhida tarbiyalash. Bu
funksiyani amalga oshirishda burjua davlati radio, televidenie , matbuot, madaniy-
oqartuv muassasalari xizmatidan keng foydalanadi.
4. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida kapitalistik munosabatlar
monopolistik bosqichga kirdi. Monopolizm o z ta sirini davlat siyosatiga ham
ʻ ʼ
o tkazdi. Natijada davlatning monopolistik kapital manfaatlarini hisobga olgan
ʻ
holda iqtisodiyotni huquqiy tartibga solib turish funksiyasi paydo bo ldi. Bunga
ʻ
ko ra davlat iqtisodiyotda o z (
ʻ ʻ s ektorini vujudga keltirdi. Uzoqqa mo ljallangan ʻ
iqtisodiy rivojlanishni rejalashtirish va mabla g
ʻ lar bilan ta minlash kabi choralarni ʼ
belgilaydi. Ayni paytda bu davlatlar fan, texnika taraqqiyotini ta minlashga,
ʼ
tabiatni muhofaza etishga ham befarq emas.
5. Kapitalistik davlatlar aholiga xizmat ko rsatish, huquqbuzarlikka va
ʻ
jinoyatchilikka qarshi koʻrash , fuqarolar huquqlari va erkinliklarini qo ri
ʻ ql ash
funksiyasini ham bajarmoqda.
Burjua davlatlarining tashqi funksiyalari
1. Yirik va qudratli burjua davlatlarining o z mamlakatini mudofaa qilish
ʻ
faoliyati dunyodagi butun kapitalistik tuzumni muhofaza qilish funksiyasiga

aylandi. Shu maqsadda bizning asrimizda jahonning turli mintaqalarida harbiy,
iqtisodiy bloklar, hamjamiyatlar barpo etildi, mazkur tizimni qoʻriqlash butun
davlatning umumiy ishi, deb tushunildi. NATO buning yaqqol ko rinishidir.ʻ
2. Ming afsuski, kapitalistik davlatlar faqat mudofaa bilan shu g
ʻ ullanmadi,
balki bosqinchilik urushlari siyosatini ham olib borgan. Ularning aybi bilan XX
asrning birinchi yarmida ikki marta o ta dahshatli jahon urushi va lokal urushlar
ʻ
olib borilib, o n millionlab insonlar qurbon bo ldi. Bunda jahonda hukmron
ʻ ʻ
bo lish, boshqa
ʻ xalqdar boylig i ni egallash, gegemonizm g oyalariga suyanib ish ʻ
ko rilgan.
ʻ
3. Er sharida “sotsialistik” deb atalmish davlatlarning paydo bo lishi va
ʻ
yashay boshlashi kapitalizmni qattiq tashvishga soldi, uning mustamlakachilik
siyosatiga ketma-ket zarba bera boshladi. Shu boisdan ham ular boshqa
davlatlardagi inqilobiy va milliy ozodlik harakatlarini bostirish funksiyasini ham
bajara boshladilar. Hozir zamon o zgardi, bu funksiyaga ehtiyoj ko p jihatdan
ʻ ʻ
kamayib ketdi.
Bugina emas, kapitalistik davlatlarning ishchilar va inqilobiy harakatdan,
sotsialistik tuzum xavfidan “tashvishlanishi” etmish yillik davrdan keyin deyarli
yo qoldi. Insoniyat ming yillardan buyon tabiiy ravishda taraqqiy yetib kelgan
ʻ
yo lga qayta kirib kelmoqda. Endi o ylab qarasak, Rossiyada 1917 yildagi Oktyabr
ʻ ʻ
to ntarishi g ayritabiiy harakat bo lganligi tobora aniq bo lmoqda.
ʻ ʻ ʻ ʻ
To g ri, marksizm va sotsializm g oyalari insoniyat rivojlanishidagi yaxshi
ʻ ʻ ʻ
hayot ramzi sifatida emas, balki millionlab kishilarning ogar turmushi, yaxshi
yashash uchun qilgan orzu-umidlari natijasida yuzaga kelgandi. Sotsialistik
inqilob, prolyetariat diktaturasi ana shunday go zal va boy turmushga olib kelishi
ʻ
tasavvur etilar edi. Lekin bunday bo lib chiqmadi. 70 yildan ortiqroq vaqt
ʻ
yashagan nihoyatda qudratli SSSR mustaqil davlatlarga tarqalib, bo linib ketdi,
ʻ
sotsializm va kommunizm kurash nazariyasi va amaliyoti asrimizning 90-yillariga
kelib barbod bo ldi. Biroq sotsialistik davlat 1917 — 1991
ʻ yshsharda tarixda

yashadi, qator funksiyalarni ozmi-ko pmi amalga oshirib keldiʻ 13
. Ularni qisqacha
ko rib o tmaslik mumkin emas.
ʻ ʻ
SSSRda davlatning ichki funksiyalari
1. Hokimiyatdan ag darilgan sobiq ekspluatator sinflar qarshiligini bostirish.
ʻ
To g ri, ularning bir qismi mehnatkashlar safiga qo shilib ketdi, qolganlari esa
ʻ ʻ ʻ
sinfiy kurash siyosati asosida, sotsialistik kurashlarga qarshilik ko rsatayotganlar
ʻ
sifatida jismonan yo q qilib yuborildi. Bugina emas, mehnatkashlar, davlat va
ʻ
jamoat arboblari safidan ham millionlab kishilar xalq dushmani, Vatan xoinlari
sifatida bu kurashning qurboni bo ldi. Umuman SSSR mazkur funksiyani “a lo”
ʻ ʼ
darajada bajardi. Yagona sinf diktaturasi oqibati ana shu qonli fojialar bilan tugadi.
2. Sinfiy kurashdan qo li bo shagan paytda sovet davlati muhim xo jalik-
ʻ ʻ ʻ
tashkilotchilik ishlarini ham olib bordi. Bunda davlat iqtisodiyotning deyarli
hamma masalalarini qat iy rejalashtirish, mablag va resurslar bilan
ʼ ʻ taʼmin-lash
siyosatini va amaliyotini olib bordi, xalq xo jaligini boshqarishda ma muriy-
ʻ ʼ
buyruqbozlik usullari tufayli umumiy rivojlanish natijalari ham ancha sezilarli
bo ldi. Ishlab chiqarishda Yagona davlat bankiga tushgan foydalar hisobiga keng
ʻ
doirada sanoatni, qurilishni, qishlok xo jaligini jiddiy rivojlantirish uchun imkoniyat
ʻ
yaratildi.
3. Sovet davlati olib borgan madaniy-tarbiyaviy funksiya asosida
savodxonlik ancha oshdi, ta lim, san at, adabiyot va dunyoviy fanlar rivojlandi.
ʼ ʼ
Biroq Yagona mafkura ta siri ostida tarixiy va milliy hamda umuminsoniy
ʼ
qadriyatlardan foydalanish qat iy cheklandi.
ʼ
4. Davlat mehnat va iste mol me yori ustidan nazorat olib bordi hamda
ʼ ʼ
aholiga boshqa ijtimoiy xizmatlar ko rsatish bo yicha tadbirlarni amalga oshirib
ʻ ʻ
turdi, ishsizlikka barham berildi.
13
Бу ҳақда батафс ил қ аралсин: Черноголовкин Н.В. Теория функций социалистического государства.
М.Юрид. литература, 1970, 215.b; Кутафин О.Е. Плановая деятелъностъ Советского государства.
М.Юрид. литература, 1980, 239.b; Загайнов Л.И. Экономические функции Советского государства. М.Юрид.
литература, 1968, 263.b; Давлат ва ҳуқу қ , назарияси. Дарслик, Тошкент, 1982, 106-108- ва бош қ алар.

5. Sotsialistik mulkni qo riqlash funksiyasi. Uni davlat nihoyatdaʻ
qattiqqo llik bilan, 1932 yilda bu mulkni talon-toroj qilganlik uchun hatto o lim
ʻ ʻ
jazosini joriy yetish, 1947 yildagi farmon bilan esa uni saqlab qolish bilan olib
bordi. Chunki davlat (sotsialistik) mulkini qo riqlash ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
rivojlanishning asosi, deb tushunilar edi. Amalda ham shunday bo lgandi.
ʻ
6. Davlat rasman fuqarolarning huquq va erkinliklarini qo ri
ʻ ql ash
funksiyasini ham olib bordi. Biroq millionlab kishilarning qonuniy asoslarsiz yo q
ʻ
qilib yuborilishi, uzoq muddatlarga ozodlikdan mahrum etilishi bunday
funksiyaning avj olishiga tamoman zid edi.
7. Sovet davlati tabiat boyliklari va atrof muhitni muhofaza yetish bo yicha
ʻ
ham tashkiliy-huquqiy tadbirlar belgilagan edi. Ammo bunda sezilarli natijalarga
hali erishilmagandi. Aksincha, sovet tuzumi tabiatga ayovsiz ta-lafotlar yetkazdi.
SSSRning tash q i funksiyalari
1. Mamlakatni mudofaa qilish funksiyasini Sovet davlati chet el
intervensiyasi va grajdanlik urushi hamda Ulug Vatan urushi davrida ayniqsa
ʻ
yaxshi bajardi.
2. Dunyodagi hukmron ikki ijtimoiy-siyosiy tizim paytida SSSR tinchlik va
tinch-totuv yashash uchun kurashni ham davlat funksiyasi darajasiga ko tardi.
ʻ
3. Avvaliga xalq demokratik, so ngra sotsialistik davlatlar bilan hamma
ʻ
tomonlama hamkorlik olib borish SSSRning muhim tashqi funksiyasi edi. Bunda
Sovet davlati sotsializm pozitsiyalarini mustahkamlash maqsadida o sha
ʻ
mamlakatlarga ko p jihatdan bir tomonlama yordam ko rsatib turdi.
ʻ ʻ
4. Bunday yordam, ayniqsa, mustamlakachilik tuzumidan ozod bo lgan
ʻ
davlatlarga nisbatan keng doirada olib borildi.
5. SSSR ma lum doirada kapitalistik mamlakatlar bilan ham hamkorlik
ʼ
funksiyasini bajargan. Biroq bunda mafkuraviy to siq
ʻ l ar halaqit berar edi.

SSSRda davlat bajargan ichki va tashqi funksiyalarning ijobiy va salbiy
natijalari mavjud. Ular kelajakda Yanada aniq-ravshan bo lajak. Biroq shuni aytishʻ
lozimki, SSSRning tarqalib kyetishida milliy, milliy-davlat munosabatlaridagi
nuqsonlar beyagalovchi ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
Shu bilan birga ta kidlab o tish lozimki, davlatning ichki va tashqi
ʼ ʻ
funksiyalari tizimi, mohiyati va mazmuniga insoniyat bosib o tgan har bir davrning
ʻ
ijtimoiy, iqtisodiy, tashqi va madaniy ahvoli, vazifalari, hokimiyatning kimlar
qo lida bo lganligi, demokratik rejim yoxud fashistik tartib-qoidalar bo lganligi,
ʻ ʻ ʻ
xalqaro vaziyat, hatto tabiiy shart-sharoitlar ham o zining ta sirini o tkazib kelgan.
ʻ ʼ ʻ
Chunonchi, quldorlik va feodalizm dav-rlarida aholi bir qismi huquqlarining
cheklanganligi, kimlarningdir manfaatlari ustun darajada ifodalanganligi o sha
ʻ
paytdagi davlatlar funksiyalarining mohiyatini ko rsatib turibdi. Jamiyatdagi
ʻ
hukmron mulkchilik shakllarini muhofaza qilish esa barcha davlatlarning tabiatini
xarakterlovchi funksiyalardir. Yana bir mi-sol. Kishilik jamiyati olga borgan sari
uning tabiiy boyliklari hajmi qisqara borgan, jamiyatni rivojlantirishda yangi
vazifalar kelib chiqqan. Natijada fan va texnikani taraqqiy ettirish davlat funksiyasi
XX asrda yuzaga keldi. Shu fikrni tabiat boyliklarini va atrof muhitni qo riqlash
ʻ
funksiyasiga nisbatan ham dadil ay-tish mumkin. O z navbatida, insonlar dunyoviy
ʻ
bilimlarining o sishi ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, hozirgi davr
ʻ
madaniyati-ma naviyati ruhida tarbiyalash funksiyasini keltirib chiqardi.
ʼ
Jahonda mamlakatlararo urush munosabatlarining keskin yumshashi
davlatlarning mudofaa uchun qiladigan xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi
Yoki davlatlararo aloqalarning mustahkamlanishi ularning o zaro va xalqaro
ʻ
hamkorlik olib borish funksiyasini avj oldirish uchun keng asos yaratadi. So ngra,
ʻ
xalqning modtsiy va madaniy farovonligi o sishi, huquqiy madaniyatning yuksalishi,
ʻ
o z navbatida, huquq-tartibotni qo riqlash funksiyasiga ijobiy ta sir o tkazib turadi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Xalqaro tashkilotlarning mustahkamlanishi, ular mavqeining o sishi bosqinchilik
ʻ
urushlarining oldini olishga jiddiy ijobiy ta sir o tkazadi va hokazo.
ʼ ʻ

Hozirgi demokratik, shu jumladan mustaqillikka erishgan davlatlarning
funksiyalari ham o ziga xos xususiyatlariga ega.ʻ

IV.BOB.
O ZBEKISTON DAVLATINING ASOSIY FUNKSIYALARI
ʻ
SSSR tarqalib ketdi, O zbekiston va boshqa sobiq ittifoqdosh respublikalar
ʻ
mustaqil bo lib qoldilar. Sotsializm va kommunizm qurish nazariyasi hamda
ʻ
amaliyotidan voz kechildi, uning o rniga insoniyat tajribasida isbotlangan bozor
ʻ
munosabatlari asosidagi demokratik jamiyat tuzumiga o tish maqsad qilib
ʻ
qo yilgan. Davlatning siyosati, vazifalari, faoliyati va ulardan kelib chiqadigan
ʻ
funksiyalari shu maqsadni ro yobga chiqarishga qaratilgan.
ʻ
Bizningcha, hozirgibosqichda yosh suveren, mustaqil davlatlar, shu jumladan
O zbekiston Respublikasi oldida quyidagi uchta muhim vazifa turibdi.
ʻ
1. Erishilgan siyosiy, davlat mustaqilligini mustahkamlash.
2. Iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o tish va bu
ʻ sha-roitda jamiyatning
ijtimoiy-madaniy taraqqiyotini ta minlash.
ʼ
3. YAngi sharoitda tamoman mustaqil tashqi siyosiy, iqtisodiy vazifalarni hal

yetish. Chunki bu vazifalar ilgari asosan SSSR organlari tomonidan bajarilar edi.
Mustaqillik sharoitida, yangi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy vaziyatda
yosh davlatlarning funksiyalari SSSRning davlat funksiyalaridan ancha farq qiladi.
To g ri, O zbekiston ham, boshqa sobiq ittifoqdosh respublikalar ham o zʻ ʻ ʻ ʻ
hududlarida davlat funksiyalarini tamoman o zlari, mustaqil ado qilmoqdalar.
ʻ
Xususan, O zbekiston davlati quyidagi eng asosiy funksiyalarni amalga
ʻ
oshirmoqda.
Uning ichki funksiyalari
1. Iqtisodiy funksiya Yoki iqtisodiyotda davlatning bosh islohotchi ekanlig i .
Mazkur funksiya mazmunida sovet davrida juda ham kengayib ketgan davlat
mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, natijada mulkchilikning
turli shakllariga yo l ochish, iqtisodiy rivojlanishga ma muriy-buyruqbozlik
ʻ ʼ
asosida emas, balki huquqiy jihatdan tartibga solib turish usullari orqali ta sir
ʼ
qilish, davlat sektori (qaramog i)dagi iqtisodiyotni boshqarish va
ʻ
umumiy rivojlanish istiqbollarini belgilash, xalq xoʻjaligada tuzilmaviy
o zgartishlarni amalga oshirish, iqtisodiyotni boshqarishda chet el investitsiyalarini
ʻ
jalb yetish, soliqdar siyosati va tizimini belgilash, baholarning barqarorligi uchun
kurash kabi masalalar va yo nalishlar mavjud.
ʻ
Oliy Majlisning oltinchi sessiyasida I.Karimov mustaqilik va bozor
munosabatlariga o tish sharoitida davlatning rivojlanishi va roliga katta baho berdi:
ʻ
“Davlat islohotlarning tashabbuskori bo lib maydonga chi
ʻ q di, ustuvor
yo nalishlarni tanlashda faol ishtirok etdi, islohotlarni ro yobga chiqarishni, qabul
ʻ ʻ
qilingan qarorlar ijrosi ustidan nazorat olib borishni ta minladi. Aynan davlat yangi
ʼ
huquqiy baza va yangi ijtimoiy munosabatlar shakllanishida, erkin demokratik
me yorlarga o tishda, ko p
ʼ ʻ ʻ o’qi ladi iqtisodiyot va bozor infrastrukturasining qaror
topishida, yangi bank, moliya, soliq tizimi shakllanib, yangi mazmun bilan
boyishida tashabbuskor bo
ʻ l di... Davlatning o tish bosqichidagi, milliy ʻ

davlatchilikni qaror toptirish davridaga bunday roli, bugun ko rinib ʻ turginidek , o zini ʻ
to la oqladi
ʻ 14
”.
Iqtisodiy islohotlarning ijtimoiy yo naltirilgan bo lishi davlatimiz siyosati va
ʻ ʻ
faoliyatida markaziy o rin tutadi.
ʻ
2. Ijtimoiy funksiya. Uning tizimida aholining ish bilan bandligini
ta minlash, vaqtincha ishsizlarga davlat yordami, yoshlarni kasbga o rgatish,
ʼ ʻ
ijtimoiy sohani — aholiga savdo, kommunal, tibbiy, maishiy va boshqa xizmatlar
ko rsatishni tashkil yetish va shu
ʻ tarmoqdarni rivojlantirish; aholini ijtimoiy
muhofaza yetish, ya ni ish haqi, pensiya, stipendiya, nafaqa va omonatdagi
ʼ
mablag larni indeksatsiyalash, xalqning mehnat orqali o z ijtimoiy ahvolini
ʻ ʻ
yaxshilab borishi uchun sharoit yaratish, sog lom avlod uchun kurash va boshqalar
ʻ
orqali davlatimiz o zining ijtimoiy (sotsial) vazifasini, tabiatini namoyon etmoqda.
ʻ
3. Ta lim, fan, texnika, madaniyat va aholini g oyaviy (mafkuraviy)
ʼ ʻ
tarbiyalash sohasidagi davlat funksiyasi, buni odatda, madaniy-tarbiyaviy funksiya
deyiladi. YAngi davrda uning tarkibida milliy tarixiy va madaniy qadriyatlarni
tiklash hamda rivojlantirish, umuman xalq hayotida ma rifat va ma naviyatni avj
ʼ ʼ
oldirish, umumiy savodxonlikni yuksaltirish, mutaxassislarning kasbiy malakasini
oshirish, umuminsoniyat madaniy-ma naviy boyliklardan bahramand bo lishini
ʼ ʻ
ta minlash, yangi milliy mafkuraga erishish singari ustuvor vazifalarni hal yetish
ʼ
ko zda tutiladi.
ʻ
4. Huquq — tartibotni qo riqlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini
ʻ
ogishmay , mulkchilikning hamma shakllarida himoya qilish, huquqbuzarlikka va
jinoyatchilikka qarshi kurash. Bu funksiya o z mohiyati va mazmuni bilan adolat
ʻ
o rnatishga, insonparvarlikka, qonunchilikni mustahkamlashga, huquqiy davlat va
ʻ
madaniyatning shakllanishiga xizmat qiladi.
5. Tabiat boyliklari va atrof muhitni muhofaza qilish. Bunda, bir tomondan,
14
“Халқ сўзи”, 1996 йил 30 август.

tabiiy boyliklarni qo riqlash, tejab-tergab sarflash zarur bo lsa, ikkinchi tomondan,ʻ ʻ
kimyo va texnikaning salbiy ta siri bilan suv, havo, tuproq va atmosferaning
ʼ
ifloslanishiga qarshi kurash ehtiyoji mavjud. Davlat bunday funksiyani bajarish
bilan iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotga xizmat qilgan bo ladi. Bizning
ʻ mintakdda ,
ayniqsa, Orol dengizi bilan bog liq masalalar bu funksiyaning dolzarbligini
ʻ
isbotlab turibdi.
O zbekiston davlatining tashqi funksiyalari
ʻ
1. Mamlakatning mudofaasi va milliy xavfsizligini ta minlash. Endilikda
ʼ
mazkur funksiyani bevosita bajarish uchun davlatning qator organlari va o z
ʻ
Qurolli Kuchlari mustaqillik asosida tashkil etilgan. Qurolli Kuchlarni zarur qurol-
aslaha va boshqa moddiy-texnika vositalari bilan ta minlash ushbu funksiya
ʼ
tarkibida muhim o rin egallaydi.
ʻ
2. Y a qin va uzoq davlatlar bilan turli sohalarda o zaro manfaatdorlik asosida
ʻ
hamkorlik olib borish funksiyasi. Aslida bu — yangi funksiya. Biroq qisqa davr
ichida O zbekiston dunyoning ko p davlatlari tomonidan rasman tan olindi, ular
ʻ ʻ
bilan har xil shakllarda aloqalar, diplomatik munosabatlar o rnatildi, ikki
ʻ
tomonlama shartnomalar tuzildi. Dunyoda ko pchilik mamlakatlar bilan hamkorlik
ʻ
olib borish O zbekistonning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotida muhim
ʻ
ahamiyatga molikdir, shu bois xalqaro munosabatlar sohasida faoliyat ko rsatuvchi
ʻ
davlat organla-ri va idoralarini tuzish, ularni munosib xodimlar bilan mustahkamlash
jiddiy rol o ynaydi.
ʻ
Respublikamizning yuqorida sanab o tilgan funksiyalarini bajarish uchun
ʻ
davlat mexanizmini takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Bunda, avvalambor,
davlat organlari shakllanishining demokratik asoslarini mustahkamlash, qonun va
boshqa normativ huquqiy hujjatlarda davlat apparati vakolatlarini qat iy belgilab
ʼ
qo yish, boshqaruv organlari tizimini iqtisodiyotda bozor munosabatlari
ʻ
xususiyatlari, talablariga binoan qayta tashkil yetish va uning huquqiy maqomini
belgilash ko zda tutiladi. Chunki endilikda iqtisodiy sohada davlat bilan bir
ʻ

qatorda jamoa (ommaviy) va xususiy boshqaruv unsurlari paydo bo lmoqda. ʻ YAngi
davr vazifalarini ado qila oladigan da vl at xizmatchilari gurug’larini tayyorlash va
qayta tarbiyalash jiddiy vazifa hisoblanadi.
XULOSA
Xul osa qilib aytganda jamiyatda davlat qachon zarur bo lmay qolsa va u
ʻ
fuqarolik jamiyati tuzilmasiga uygunlashib ketsa, o sha paytda uning funksiyalari
ʻ
ham barham topadi va ular jamiyatning o zini o zi boshqaruvchi
ʻ ʻ subʼyektlari
zimmasiga ma lum o zgarishlar bilan yuklanadi. Bu haqda uzil-kesil va batafsil
ʼ ʻ
xulosa chiqarishga hali erta, ammo jamiyatning o sha yuqori darajadagi
ʻ
taraqqiyotiga erishilgan sari mazkur muammo tobora oydinlashib boradi, insoniyat
rivojlanishi esa uzoq kelajakda o sha har tomonlama yuksak marralar sari borishi
ʻ
muqarrardir.
Jamiyatning siyosiy tizimi – bu davlat organlari, muassasalari, korhonalar ,
turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, jamoa birlashmalari, milliy jamoalari
va huquqiy normalar yig indisidir.
ʻ Davlatninghuquqni muhofaza qiluvchi sud,
prokoʻratura , adliya, ichki ishlar, milliy havfsizlik organlari jamiyatning siyosiy tizimi
ichida ososiy ornini egallaydi. U mahsus zo rlik hokimiyatga ega bo lgan siyosiy
ʻ ʻ
tashkilot bo lib, uning hududidagi barcha
ʻ fukoralarga davlat tilida ish olib borib,
siyosiy hukmronligini oʻrynatadi . Davlat zo rlik kuchi bilan mustaqil holda ichki va
ʻ

tashqi sohada vazifalarni amalga oshiradi.
Shunday qilib, davrlar o ta borishi bilan davlatning funksiyalari tizimi hamʻ
o zgarib boraveradi. Umuman davlat bor ekan, u ma lum funksiyalarni bajarib
ʻ ʼ
turadi, aks holda uning mavjudligi hech bir ma noga ega bo lmay qoladi, albatta.
ʼ ʻ
Biroq ana shu zaruriy funksiyalarning davlat tomonidan bajarilishi har xil darajada
bo lishi mumkin. Bu, so zsiz, ko pgina omillarga, shu jumladan, davlatning
ʻ ʻ ʻ
moddiy-iqtisodiy imkoniyatlariga, demokratik tartibga, ichki va tashqi vaziyatga
bog liq bo lishi tabiiy holdir.
ʻ ʻ
Jahonda mamlakatlararo urush munosabatlarining keskin yumshashi
davlatlarning mudofaa uchun qiladigan xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi
Yoki davlatlararo aloqalarning mustahkamlanishi ularning o zaro va xalqaro
ʻ
hamkorlik olib borish funksiyasini avj oldirish uchun keng asos yaratadi. So ngra,
ʻ
xalqning modtsiy va madaniy farovonligi o sishi, huquqiy madaniyatning yuksalishi,
ʻ
o z navbatida, huquq-tartibotni qo riqlash funksiyasiga ijobiy ta sir o tkazib turadi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Xalqaro tashkilotlarning mustahkamlanishi, ular mavqeining o sishi bosqinchilik
ʻ
urushlarining oldini olishga jiddiy ijobiy ta sir o tkazadi va hokazo.
ʼ ʻ
Hozirgi demokratik, shu jumladan mustaqillikka erishgan davlatlarning
funksiyalari ham o ziga xos xususiyatlariga ega
ʻ

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,
ʻ
2021. – 464 б. – kitob.
2. I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent
ʻ
shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ
3. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,
ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ ʻ
4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash mamlaqatni modernizatsiya va isloh etishdir. T., “O zb
ʻ e kiston”, 2005
II. Manbalar
1. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Учебник Москва, 1995, 47-
48.b.
2. Черноголовкин Н.В. Теория функций социалистического государства.
М.Юрид. литература, 1970, 215.b .

3. Кутафин О.Е. Плановая деятелъностъ Советского государства. М.Юрид.
литература, 1980, 239.b .
4. Загайнов Л.И. Экономические функции Советского государства. М.Юрид.
литература, 1968, 263.b .
5. Давлат ва ҳуқу қ , назарияси. Дарслик, Тошкент, 1982, 106-108.b ва
бош қ алар.
6. “Халқ сўзи”, 1996 йил 30 август.
7. Muhamedov H. Horijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi. T.,”Adolat” 1999.
8. Muhimov Z. Ch e t mamalakatlar davlati va huquqi tarixi. T., Yangi asr avlodi,
2001 y.
9. Islomov Z. Davlat va huquq nazariyasi. Maʼruʼzalar matni. T.Universitet.2000 y.
10. Karimova O., G afforov Z. Davlat va huquq asoslari T.,O qituvchi.1995 y.ʻ ʻ
11. Saidov A. Tajihonov U. Davlat va huquq nazariyasi. T.1 “Adolat” 2001 .
12. Saidov A. Tajihonov U. Davlat va huquq asoslari T.IIV. 1999.
III. Internet saytlar va resurslar
1. https://civil.uz/ru/davlat-funksiyalari-tushunchasi/
2. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/huquqshunoslik/davlat-funksiyalari
3. https://lex.uz/docs/-5657616
4. https://davaktiv.uz/oz/menu/asosij-funktsijalari

Davlat funksiyalari

Sotib olish