Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	72.0KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

38 Sotish

Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari

Sotib olish

MAVZU: DAVLAT QARZI O’SISHINING MAKROIQTISODIY
OQIBATLARI
KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB. DAVLAT QARZLARI VA UNING KELIB CHIQISH SABABLARI
1.1.Iqtisodiy nazariyada davlat qarzi
1.2.Davlat qarzini shakllantirish sabablari
1.3.Davlat qarzlarini boshqarish tamoyillari va maqsadlari
II BOB. DAVLAT QARZLARININING OQIBATI VA UNI BOSHQARISH
2.1Davlat qarzlarini boshqarish usullari
2.2. Davlat qarzlarini boshqarishning xorijiy tajribalari va ularni qo’llash masalalari.
2.3.Davlat qarzlarining Rossiya iqtisodiyotining rivojlanishiga ta'siri

XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1

KIRISH
Davlat qarzi har qanday davlatning makroiqtisodiy tizimida muhim va ko'p qirrali
rol o'ynaydi. Bu davlat qarzlarini shakllantirish, saqlash va to'lash bilan bog'liq
munosabatlar davlat moliya holati, pul muomalasi, investitsiya muhiti, iste'mol tuzilishi
va davlatlar o'rtasidagi xalqaro hamkorlikning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi
bilan izohlanadi.
Davlat qarzining paydo bo'lishining sababi davlat tomonidan olib borilayotgan
siyosat bo'lib, u davlatning daromadlari va xarajatlari balansini ta'minlamaydi.
2017-2020 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida mamlakatimizning jahon moliya
tizimiga jadal integratsiyalashuvi sharoitlarida davlat qarzini xavfsiz darajada saqlash va
samarali boshqarish o‘rta va uzoq muddatli istiqbolda barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta'minlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi
Hukumati nomidan yoki uning kafolati ostida jalb qilinayotgan mablag‘larning asosiy
qismi mamlakatimiz aholisining yashash sharoitini yaxshilashga qaratilgan loyihalar
(ichimlik suvi va barqaror elektrenergiyasi bilan ta'minlash, uy-joylar qurish, ta'lim va
sog‘liqni saqlash loyihalari) bilan birga infratuzilma va bazaviy tarmoqlarni
rivojlantirish loyihalariga yo‘naltirilgan. Mazkur loyihalar iqtisodiyotimizda uzoq yillar
davomida investisiyalarga bo‘lgan yuqori talab shakllangan holatda iqtisodiyotni
rivojlantirish uchun zarur infratuzilmani yaratish, ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish, ularni modernizasiya qilish va raqobatbardoshligini oshirish hamda
tadbirkorlikni rivojlashtirishga qaratilgan. Ayni vaqtda, davlat qarzini xavfsiz darajada
saqlab turilishi kelgusida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashning asosiy
omillaridan biri ekanligini inobatga olib, bugungi kunda davlat qarzini boshqarish tizimi
samaradorligini xalqaro andozalar asosida oshirish choralariga alohida ahamiyat
berilmoqda.. Shu nuqtai-nazardan, mazkur sharh Moliya vazirligi faoliyati shaffofligini
yanada oshirish hamda O‘zbekiston Respublikasi Davlat qarzini shakllantiruvchi
omillar, davlat qarzi hisobidan moliyalashtirilayotgan loyihalar hamda davlat qarzini
boshqarish tizimi samaradorligini oshirish borasida amalga oshirilayotgan choralar
to‘g‘risida batafsil va tizimli xabardor qilishga qaratilgan.
2

Kurs ishining maqsadi - davlat qarzining mohiyati va tushunchasini, yuzaga
kelish sabablarini, davlat qarzlarini boshqarish usullarini tahlil qilish. Maqsadga erishish
uchun quyidagi vazifalar qo'yildi:
1. davlat qarzining nazariy asoslarini ochib berish
2. ichki va tashqi davlat qarzining hozirgi holatini tahlil qilish
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2ta bob, 6reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. DAVLAT QARZLARI VA UNING KELIB CHIQISH SABABLARI
1.1.Iqtisodiy nazariyada davlat qarzi
Rossiya Federatsiyasining Byudjet kodeksiga binoan, Rossiya Federatsiyasining
davlat qarziga Rossiya Federatsiyasining Rossiya Federatsiyasining jismoniy va yuridik
shaxslari, Rossiya Federatsiyasi ta'sis ob'ektlari, munitsipalitetlar, xorijiy davlatlar,
xalqaro moliya tashkilotlari, xalqaro huquqning boshqa sub'ektlari, chet el jismoniy va
yuridik shaxslari oldida qarz majburiyatlari kiradi. Rossiya Federatsiyasining hukumat
qarzlari, shuningdek Rossiya Federatsiyasi tomonidan taqdim etilgan hukumat
kafolatlari bo'yicha qarz majburiyatlari va Rossiya Federatsiyasining qonun
hujjatlarining qabul qilinishi natijasida paydo bo'lgan qarz majburiyatlari, ushbu Kodeks
kuchga kirgunga qadar paydo bo'lgan uchinchi shaxslarning qarz majburiyatlarini davlat
qarziga kiritish to'g'risida.
tashqi qarz - xorijiy valyutada kelib chiqadigan majburiyatlar, Rossiya
Federatsiyasi ta'sis etuvchi sub'ektlari va munitsipalitetlarning Rossiya Federatsiyasi
oldidagi, maqsadli xorijiy kreditlardan (qarzlardan) foydalanish doirasida chet el
valyutasida kelib chiqadigan majburiyatlari bundan mustasno;
ichki qarz - Rossiya Federatsiyasi valyutasida kelib chiqadigan majburiyatlar,
shuningdek Rossiya Federatsiyasi ta'sis sub'ektlari va munitsipalitetlarning Rossiya
Federatsiyasi oldidagi maqsadli chet el kreditlaridan (qarzlaridan) foydalanish doirasida
chet el valyutasida paydo bo'lgan majburiyatlari.
Davlat qarzining iqtisodiy va nazariy masalalari ko'plab iqtisodchilar tomonidan
ko'rib chiqilgan. Bularga, masalan, A. Smit, D. Rikardo, J. St. Mill, K. Marks, A.
Marshal, J. Keyns va boshqalar.
Ular uchun davlat qarzi tadqiqot predmeti sifatida davlatlarning katta qarzlari
borligi va bu sohada samarali siyosat ishlab chiqish va amalga oshirish zarurati bilan
bog'liq edi. Iqtisodiy nazariyaning turli ilmiy maktablari doirasida davlat qarzi va
byudjet kamomadining makroiqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari har tomonlama
4

o'rganildi. Davlat qarzlarining iqtisodiy o'sishga, inflyatsiya darajalariga, nominal va
real foiz stavkalariga, moliya bozorlariga ta'siri va boshqalar tadqiqot mavzularidir.
Agar klassik siyosiy iqtisod maktabi davlat qarzini vaqtinchalik hodisa deb
hisoblagan bo'lsa, uni albatta to'lash kerak bo'lsa, unda J. Keyns davridan boshlab davlat
qarzi ishlab chiqarish va bandlik darajasini belgilaydigan umumiy talabning etarli
darajasini ushlab turishga qaratilgan samarali iqtisodiy siyosatning zaruriy elementi
sifatida ko'rib chiqilmoqda. Davlat qarzi endi yovuzlik sifatida qabul qilinmadi; u
oqilona iqtisodiy siyosatning elementi sifatida qaraldi.
Ta'mirlash zarurati byudjet kamomadi va shunga ko'ra, davlat qarzining o'sishini
asoslash samarali talabga erishish zarurligi bilan izohlandi, uning qisqarishi ishlab
chiqarish va bandlikning qisqarishiga olib keladi.
J. Keyns nazariyasi iqtisodchilar va siyosatchilar ongida davlat byudjeti defitsiti
yaxshiligi haqidagi g'oyani kuchaytirdi. Umumiy talabni oshirish uchun davlat byudjet
xarajatlarini ko'paytirishi kerak, hatto umumiy xarajatlarning daromadlardan oshib
ketishi va byudjet kamomadiga duch kelsa ham. Keynsning nazariyasi milliy byudjet
kamomadining mavjudligini oqlash uchun milliy hukumatlar uchun siyosiy jihatdan
foydali bo'lib chiqdi.
Bugungi kunga kelib, iqtisodiyot byudjet kamomadi va davlat qarzlariga
bag'ishlangan juda ko'p sonli nazariy modellarni ishlab chiqdi. Ulardan asosiylari
tenglik va Barro-Rikardo gipotezasi, davlat byudjetining emissiyasi va aralash
moliyalashtirish uchun Bruno-Fischer modeli, Sarkent-Uolles modeli va boshqalarni o'z
ichiga oladi.
Barro-Rikardo gipotezasiga ko'ra, mablag ' davlat xarajatlari qarzdan ularni
soliqlar bilan moliyalashtirishga teng, ammo kelajakda olingan. Ushbu g'oyani dastlab
D. Rikkardo ifoda etgan, keyinchalik R. Barro tomonidan ishlab chiqilgan va shuning
uchun Barro-Rikardo tengligi (yoki shunchaki Rikardoning tengligi) deb nomlangan.
Tenglikning mohiyati shundan iboratki, byudjet kamomadini davlat qarzlarini
ko'paytirish orqali qoplash kelajakda uni to'lash zarurligiga olib kelishi kerak, bu esa
yana soliqlardan kelib chiqishi kerak. Zamonaviy talqinda tenglik davlat xarajatlarining
5

hozirgi qiymati va soliq tushumlarining hozirgi qiymati o'rtasidagi tenglikka erishish
zarurligini anglatadi.
Bruno-Fischer modeli iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlariga qarab inflyatsiya
darajasiga davlat byudjeti defitsiti emissiyalari va aralash moliyalashtirish ta'sirini
o'rganadi. Bruno va Fischer ma'lum taxminlarga ko'ra, agar byudjet kamomadining
ulushi va pul massasining daromaddagi o'sishi iqtisodiyotning o'sish sur'atlaridan
sezilarli darajada oshib ketsa, u holda pul bozori muvozanat holatiga kelmaydi va
byudjet kamomadini qoplash yoki undan xalos bo'lishning yagona yo'li cheklovli
byudjetni amalga oshirishdir. - soliq siyosati. Shuningdek, ular byudjet kamomadining
daromaddagi ulushi stavkaga nisbatan bir oz ko'proq bo'lgan taqdirda yaIMning
o'sishi muvozanatning ikki turi bo'lishi mumkin: past inflyatsiya darajasi bilan va yuqori
stavkalar inflyatsiya.
Byudjet taqchilligini aralash moliyalashtirish sharoitida (pul emissiyasi va davlat
zayomlaridan foydalangan holda) iqtisodiyotning pul sektorida turli xil oqibatlarga,
ya'ni real va nominal foiz stavkalari qiymatlariga, shuningdek inflyatsiya darajasiga
erishish mumkin.
Sargent-Uolles modeli byudjet kamomadini yoki pul emissiyasi orqali, yoki
qarzni moliyalashtirish va o'sish o'sishi orqali moliyalashtirish imkoniyatini o'z
zimmasiga oladi, bu esa davlat qarzining ko'payishiga olib keladi. Modelda hukumat
byudjet kamomadini rejalashtiradi va ularning moliyaviy qamrovi davlat zayomlariga
bo'lgan talab bilan cheklanadi. Foiz stavkasi ishlab chiqarish hajmining o'sish
sur'atlaridan yuqori bo'lganligi sababli, ma'lum bir vaqtda byudjet kamomadini
moliyaviy qoplash faqat senyoraj orqali mumkin bo'ladi. Bu pul massasining o'sish
sur'atlarining o'sishiga va natijada inflyatsiyaning o'sishiga olib keladi.
An'anaviy yondashuvga ko'ra, zamonaviy iqtisodiy fanda byudjet taqchilligining
ijobiy natijasi uning yopiq va yirik ochiq iqtisodiyotda rag'batlantiruvchi ta'sirining
mavjudligi, davlat qarzi esa tegishlicha mablag'larni tejash uchun likvid vositalarining
mavjudligi hisoblanadi. Byudjet taqchilligi va davlat qarzining salbiy oqibatlari
quyidagilardir: Keynscha qarashlarda investitsiyalar va sof eksportni siqib chiqarish;
kapital-mehnat nisbati va ishlab chiqarish hajmining pasayishi hisobiga klassik
6

modellarda iqtisodiy salohiyatning pasayishi. Bunday holda ijobiy ta'sir qisqa
muddatda, salbiy esa uzoq muddatda namoyon bo'ladi. Shunday qilib, ijobiy ta'sir
"qisqa" harakatning kuchi, salbiy esa "uzoq harakat" ekanligini ta'kidlash mumkin.
Binobarin, davlat qarzi siyosati hozirgi kun uchun kelajak qurboniga aylanadi.
Bundan tashqari, byudjet taqchilligining salbiy oqibatlari va u bilan chambarchas
bog'liq bo'lgan davlat qarzining o'sishi, uning iqtisodiy tizimning ishlashiga buzuvchi
ta'sir ko'rsatishi bilan bog'liq bo'lib, unda resurslarni taqsimlash samaradorligini
pasaytiradi. Shu munosabat bilan D.Tarr «biz byudjet kamomadidan qochishimiz kerak;
qisman tanqislik chet el investitsiyalarini siqib chiqargani va inflyatsiyani kuchaytirgani
sababli narx signallari unchalik shaffof bo'lmaydi ».
1.2. Davlat qarzini shakllantirish sabablari
Davlat qarzining paydo bo'lishining sabablari odatda iqtisodiyot uchun qiyin
davrlardir: urushlar, tanazzullar va boshqalar. Masalan, urush paytida harbiy
mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun resurslarning katta qismini yo'naltirish zarur, bu
armiyani saqlash kabi davlatning katta xarajatlarini talab qiladi. Moliyalashtirishning
uchta varianti mavjud: soliqni oshirish, pul chiqarish va defitsitni moliyalashtirish.
Soliqlarning o'sishi mehnatni rag'batlantirishga putur etkazadi, pul emissiyasi
inflyatsion bosimni keltirib chiqaradi, shuning uchun harbiy xarajatlarning katta qismi
aholiga majburiyatlarni sotish hisobiga moliyalashtiriladi. Davlat qarzining yana bir
manbai bu retsessiyalar. Milliy daromad kamayib borayotgan yoki ko'payishi mumkin
bo'lmagan davrlarda soliq tushumlari avtomatik ravishda kamayadi va byudjet
taqchilligiga olib keladi.
Davlat qarzining yana bir manbai - yuqorida aytib o'tilgan siyosiy manfaatlar, bu
davlat xarajatlarining ko'payishiga va shuning uchun byudjet kamomadining oshishiga
olib keladi.
Federal hukumat byudjeti kamomadga uchragan har doim hukumat qarzi
ko'payadi. Agar byudjet defitsitga tushib qolsa, u holda hukumat soliq tushumlari
hisobiga qoplanmaydigan xarajatlarini to'lash uchun qarz olishga majbur bo'ladi.
7

Byudjet profitsiti mavjud bo'lganda, daromadlarning xarajatlardan oshib ketishi
hukumatga aholini to'lashga yordam beradi, ya'ni. qarzingizni to'lash.
Joylashtirish bozori, valyuta va boshqa xususiyatlariga qarab, davlat qarzi tashqi
va ichki bo'linadi. Birinchisiga xorijiy davlatlardan olingan kreditlar kiradi; xalqaro
moliya tashkilotlari; chet el valyutasida ko'rsatilgan va tashqi bozorlarga joylashtirilgan
davlat ssudalari. Ikkinchisiga milliy banklarning kreditlari kiradi; milliy valyutada
ko'rsatilgan va milliy bozorga joylashtirilgan davlat ssudalari. U o'tgan qarz va yangi
qarzlardan iborat.
Davlatning va, avvalambor, xorijiy kreditorlar oldida qarzga bog'liqlik muammosi
har doim katta ahamiyatga ega edi, chunki davlat suverenitetini to'liq amalga oshirish
faqat ma'lum iqtisodiy mustaqillik sharoitida mumkin bo'ladi. Birinchi poydevor davlat
qarzining paydo bo'lishi - bu davlat va munitsipal qarz olishdir, uning yordamida davlat
qarzining shakllanishi, shuningdek byudjet kamomadini qoplash ta'minlanadi. Ikkinchi
sabab Rossiya Federatsiyasining davlat qarzini shakllantirish, Rossiya
Federatsiyasining ta'sis ob'ektlari va munitsipalitetlar - bu Rossiya Federatsiyasi
nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliya tashkilotlari bilan ushbu
kreditorlar foydasiga tuzilishi mumkin bo'lgan kredit shartnomalari va
shartnomalari. Uchinchi sabab davlat kafolatlari va kafilliklarini taqdim etish tarafdori.
Bunda davlat qarz oluvchi sifatida emas, balki boshqa qarz oluvchilar uchun
majburiyatlarni qaytarish kafili sifatida harakat qiladi. To'rtinchi poydevor davlat yoki
munitsipalitetlar uchinchi shaxslarning majburiyatlarini o'z zimmalariga olishlari
faktlari. Beshinchi poydevor Rossiya Federatsiyasi yoki Rossiya Federatsiyasi ta'sis
etuvchi sub'ekti nomidan tuzilgan Rossiya Federatsiyasi yoki ta'sis etuvchi sub'ekt
nomidan tuzilgan shartnomalar va shartnomalar (shu jumladan xalqaro) byudjet
kodeksida davlat va shahar qarzlarining qarz majburiyatlarining paydo bo'lishi.
Federal va mintaqaviy darajadagi davlat uchun qarz majburiyatlarining ikki
turidan foydalanish mumkin: ichki yoki tashqi qarz. Baladiyya uchun faqat bitta turdan
foydalanish imkoniyati deyiladi - ichki qarz.
Qarz majburiyatlari shakllarini tanlashda har qanday davlat o'z mamlakatidagi
aholining asosiy kreditor bo'lishini va imkon qadar chet el kreditorlariga bog'liqligini
8

ta'minlashga intiladi, chunki bu nafaqat mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini, balki
uning suverenitetini ham susaytiradi. Taqqoslash uchun Buyuk Britaniyada hukumat
kreditlarining umumiy hajmidagi ichki kreditlarning ulushi 97%, Frantsiyada - 96%,
Italiyada - 90%, Yaponiyada - 87% ni tashkil etadi.
Rossiya Federatsiyasiga ichki va tashqi qarz rejimida majburiyatlarni olish
huquqini berayotganda, Byudjet kodeksi bunday majburiyatlarning miqdoriy
chegaralarini belgilash tartibini va ularni bajarish tartibini belgilaydi.
Byudjet kodeksi hukumat qarz majburiyatlarining federal darajasi uchun hukumat
ichki qarzining yuqori chegarasini, hukumat tashqi qarzining yuqori chegarasini va
alohida, keyingi moliyaviy yil uchun tashqi qarzdorlik chegarasini belgilaydi. Qarz
majburiyatlarining belgilangan limit ko'rsatkichlari byudjet tizimining barcha darajalari
uchun belgilanadi. Federal darajada davlatning ichki va tashqi qarzlarining maksimal
hajmlari bo'yicha aniq ko'rsatkichlar, shuningdek tashqi qarz olishning alohida
ko'rsatkichlari kelgusi yil uchun byudjet to'g'risidagi federal qonun bilan belgilanadi,
bunda qarz majburiyatlari ko'rsatkichlari xavfsizlik shakllariga muvofiq
konkretlashtirilishi kerak.
Davlat kreditlarini to'lash manbalari quyidagilar bo'lishi mumkin:
Qarz mablag'larini yuqori samarali loyihalarga sarmoyalashdan olinadigan
daromadlar;
Soliqlardan olinadigan qo'shimcha daromadlar;
Xarajatlarni kamaytirishdan tejash;
Pul chiqarish;
Yangi kreditlardan mablag 'yig'ish (qarzni qayta moliyalashtirish).
Kreditlarni jalb qilish ikki printsipga asoslangan bo'lishi kerak: kreditlar narxini
minimallashtirish va moliya bozorida davlat qimmatli qog'ozlarining barqarorligini
o'rnatish.
Birlamchi defitsitni qarz bilan moliyalashtirish bilan qarzning asosiy miqdori
ham, uning xizmat koeffitsienti ham oshib boradi.
Rossiya Federatsiyasining 2009 yil 1 yanvardagi davlat ichki qarzining yuqori
chegarasi qonun loyihasida 1824,7 milliard rubl yoki YaIMning 5,2 foiz miqdorida
9

belgilandi, bu 461,4 milliard rublga yoki 33,8 foizga yuqori. 2008 yil 1 yanvardagi
ko'rsatkich (1363,3 mlrd. rubl yoki YaIMning 4,4%).
Rossiyaning tashqi davlat qarzining yuqori chegarasi 2010 yil 1 yanvar holatiga
ko'ra 41,4 milliard dollardan (29,8 milliard evro) 42,8 milliard dollarga (31,2 milliard
evro) oshdi. Shunday qilib, qarzlar chegarasi 1,4 milliard dollarga ko'paymoqda.
Rossiyaning davlat ichki qarzining maksimal hajmi 2010 yilda 51,3 milliard
rublga oshirildi, bu bir qator davlat kafolatlari berish hajmining o'zgarishi hisobiga sodir
bo'ldi. Shunga ko'ra, 2011 yil 1 yanvar holatiga Rossiyaning davlat ichki qarzining
yuqori chegarasi 3 trillion 353,101 milliard rublga etadi.
Xulosa chiqarib aytishimiz mumkinki, davlat qarzi moliyaviy munosabatlarning
juda xilma-xil shakllari va usullarining to'plamidir.
1.3. Davlat qarzlarini boshqarish tamoyillari va shakllari
Davlat qarzlarini boshqarish quyidagi printsiplarga asoslanadi:
Shartsiz - qo'shimcha shartlar qo'ymasdan investorlar va kreditorlar oldidagi
davlat majburiyatlarini aniq va o'z vaqtida bajarilishini ta'minlash;
Buxgalteriya hisobining birligi - davlat qarzlarini boshqarish jarayonida federal
hokimiyat organlari, Federatsiya sub'ektlari vakolatlari va mahalliy hokimiyat organlari
tomonidan chiqarilgan barcha turdagi qimmatli qog'ozlarni hisobga olish;
Qarz siyosatining birligi - Federatsiya sub'ektlari va munitsipalitetlarga nisbatan
federal markaz tomonidan davlat qarzlarini boshqarish siyosatida yagona yondashuvni
ta'minlash;
Izchillik - kreditorlar va qarz oluvchi davlat manfaatlarining maksimal darajada
uyg'unligini ta'minlash;
Xatarlarni kamaytirish - barchasini qilish zarur harakatlar qarz beruvchining ham,
investorning ham xavfini kamaytirishga imkon berish;
Optimallik - davlat zayomlarining shunday tuzilmasini yaratish, ular bo'yicha
majburiyatlarni bajarish minimal xarajatlar va minimal tavakkalchilik bilan bog'liq
bo'lib, shuningdek mamlakat iqtisodiyotiga eng kam salbiy ta'sir ko'rsatishi;
Glasnost - bu unga qiziqqan barcha foydalanuvchilarga kreditlar parametrlari
to'g'risida ishonchli, o'z vaqtida va to'liq ma'lumotlarni taqdim etish.
10

Davlat qarzi bo'yicha siyosat va uning chegarasi qonun chiqaruvchi tomonidan
belgilanadi va uni ijro etuvchi hokimiyat boshqaradi.
Tor ma'noda davlat qarzlarini boshqarish muayyan davlat qimmatli qog'ozlarini
chiqarish, muomalaga chiqarish va sotib olish muddatlarini belgilashni o'z ichiga oladi.
Davlat qarzlarini boshqarishni yanada torroq talqini, umumiy qarzning tarkibi va
tuzilishini uning doimiy qiymatida tartibga solishni nazarda tutadi. Tashqi iqtisodiy
adabiyotlarda bu "qarzlarni boshqarish" deb nomlanadi. Qarzni boshqarish doirasida
tartibga solish ob'ektlari:
Turli xil qarz majburiyatlarini to'lash muddati tarkibi;
Qarz beruvchilar tarkibi (qarz beruvchilarning ayrim guruhlari uchun
mo'ljallangan bozorga oid bo'lmagan kreditlarni berish yo'li bilan).
Qarzni boshqarishning asosiy vazifalari:
· Tashqi qarz majburiyatlari hajmini va shunga muvofiq ularga xizmat ko'rsatish
xarajatlarini kamaytirish;
· Tashqi qarzlarning tuzilishini optimallashtirish, uning bozor tarkibiy qismining
ulushini oshirish;
· Tashqi qarzlar bo'yicha to'lovlar jadvalini optimallashtirish, eng yuqori
darajadagi to'lovlarni bartaraf etish;
· Tashqi qarzni to'lash shartlari bo'yicha qarz tuzilmasi sezilarli darajada
yomonlashmasdan ichki qarz olish hisobiga qayta moliyalashtirish;
· Qarz mablag'laridan foydalanish samaradorligini oshirish.
11

II BOB. DAVLAT QARZLARININING OQIBATI VA UNI BOSHQARISH
2.1. Davlat qarzlarini boshqarish
Davlat qarzlarini boshqarish jarayoni bu hukumat qarzlarini chiqarishga va
joylashtirishga tayyorgarlik ko'rish, davlat qimmatli qog'ozlari bozorini tartibga solish,
davlat qarzlariga xizmat ko'rsatish va to'lash, kreditlar va kafolatlar berish bilan bog'liq
bo'lgan harakatlar majmuidir.
Davlat qarzlarini boshqarish to'g'ridan-to'g'ri (institutsional, texnik, aslida
iqtisodiy) va bilvosita tartibga solish usullarini qamrab oladi (iqtisodiy boshqaruvning
makro- yoki mikroiqtisodiy ta'siriga ta'sir).
Davlat qarzlarini boshqarish kontseptsiyasi va mazmuni juda ko'p o'lchovli tarzda
belgilanishi mumkin. Uni boshqarish keng va tor ma'noda ko'rib chiqilishi mumkin.
Davlat qarzlarini boshqarish keng ma'noda qarz oluvchi sifatidagi faoliyati bilan bog'liq
davlat iqtisodiy siyosatining yo'nalishlaridan birini shakllantirishni anglatadi. Ushbu
jarayon quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Davlat qarz siyosatini shakllantirish;
Mikro va makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga ta'sir ko'rsatishning asosiy yo'nalishlari
va maqsadlarini aniqlash;
12

Milliy dasturlarni va davlat qarzlarini strategik boshqarish bilan bog'liq boshqa
masalalarni davlat qarzidan moliyalashtirish imkoniyati va maqsadga muvofiqligini
belgilash;
Qarz chegaralarini aniqlash.
Dar ma'noda qarzlarni boshqarish deganda hukumat qarzlarini chiqarish va
joylashtirish, xizmat ko'rsatish, davlat qarzlarini to'lash va qayta moliyalashtirish,
shuningdek davlatning qimmatli qog'ozlar bozorini tartibga solish bilan bog'liq faoliyat
majmui tushuniladi.
Keng va tor ma'noda davlat qarzlarini boshqarish jarayoni davlat tomonidan
tizimli yondashuvni talab qiladi va mavjud qarzlarni tartibga solishning ko'p qirrali
xususiyatlarini belgilaydi. O'z navbatida, qarzni aniq tasniflashsiz qarzni tizimli
boshqarish mumkin emas.
Davlat qarzini boshqarish jarayonida davlat o'rtasidagi nisbatni belgilaydi har xil
turlari qarz faoliyati, muddatlari va rentabelligi bo'yicha qarz faoliyati turlarining
tuzilishi, aniq davlat ssudalari, kreditlari va kafolatlarini tuzish mexanizmi, davlat
ssudalari va kafolatlarini berish va qaytarish tartibi va ular bo'yicha moliyaviy
majburiyatlarni bajarish, davlat ssudalarini berish va muomalaga chiqarish tartibi.
Shuningdek, davlat qarzi faoliyatining boshqa barcha amaliy jihatlari belgilab qo'yilgan.
Davlat qarzlarini boshqarish kontseptsiyasi o'zaro bog'liq uchta faoliyat
yo'nalishini o'z ichiga oladi. Birinchisi, davlat qarzi hajmi va tuzilishini rejalashtirish
nuqtai nazaridan byudjet siyosati. Ikkinchisi - qarzlarni amalga oshirish, davlat qarzlari
bilan operatsiyalar, bu uning tuzilishini optimallashtirishga va unga xizmat ko'rsatish
xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan. Uchinchisi - qarz majburiyatlari va qarzlar bilan
operatsiyalarni hisobga olishni tashkil etish, qarz majburiyatlarini bajarish uchun to'lov
tizimining ishlashi.
Davlat qarzining mavjudligi avtomatik ravishda hukumat uni boshqarish
majburiyatiga ega ekanligini anglatadi. Davlat qarzlarini boshqarish deganda davlat
tomonidan uning vakolatli organlari tomonidan vakolat berilgan davlat tomonidan
davlat qarzining hajmi, tuzilishi va xizmat ko'rsatish narxini tartibga solish bo'yicha
harakatlar majmui tushuniladi.
13

Davlat qarzlarini boshqarish maqsadi davlatning qo'shimcha moliyaviy
resurslarga bo'lgan ehtiyojlari va ularni jalb qilish, xizmat ko'rsatish va to'lash
xarajatlari o'rtasida maqbul muvozanatni topishdir.
Ikkita asosiy echim mavjud: - moliyaviy oqimlar ustidan ma'muriy nazoratni
kuchaytirish, qonunchilikni kuchaytirish va qulay investitsiya muhitini yaratadigan
tizimli institutsional o'zgarishlarni amalga oshirish bilan to'ldiriladi.
Birinchi yo'l ga qarshi ma'muriy choralarni amalga oshirishdir standart
sxemalar kapitalni noqonuniy eksport qilish - eksport narxlarini pasaytirish, valyuta
tushumini qaytarmaslik, oldindan to'lash va oshirilgan narxlar bilan soxta import
shartnomalari, bojxonalarda korruptsiya, offshor kompaniyalar orqali hisob-kitoblar.
Ikkinchi yo'l Rossiya uchun afzalroq. Rossiya iqtisodiyotiga ishonchni
kuchaytirish bo'yicha chora-tadbirlar quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak: soliq tizimini
va soliq ma'muriyatini takomillashtirish; byudjet balansi; bank tizimining ishonchli
ishlashini ta'minlash; kreditorlar va investorlarning huquqlarini himoya qilish; barcha
korxona va tashkilotlarning moliyaviy hisobotlarining shaffofligi; jinoyatchilik va
korrupsiyaga qarshi kurash, prokuratura va sud tizimi ishini keskin takomillashtirish;
Rossiya Federatsiyasining butun hududida federal qonunlarga qat'iy rioya qilish,
mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan o'zboshimchalik va saylov
imtiyozlarini bekor qilish.
Rossiyaning Parij kreditorlar klubiga qo'shilishi ham qarzlarning katta qismini
bekor qilishga olib keldi eng qashshoq mamlakatlar , 2006 yil 31 dekabrga qadar
kengaytirilgan kambag'al mamlakatlarning qarzlarini yo'qotish tashabbusida ishtirok
etishni yakunlagan Rossiya Federatsiyasining qarzdor mamlakatlaridan. Ushbu
tashabbus Rossiyaga qarzning bir qismini o'z vaqtida to'lash shartini o'z ichiga oladi.
Uning bajarilishi qarzdor davlatlarning og'ir iqtisodiy ahvolini yumshatish uchun zarur
shart sifatida qaraladigan qolgan qarzni bekor qilish bilan rag'batlantiriladi. 2007 yilda
Rossiya Afrika mamlakatlarining 558,5 million dollarlik qarzini kechirishni
rejalashtirgan edi, va u buni amalga oshirdi.
14

Davlat qarzlarini boshqarish samaradorligini oshirish uchun qarzlarni
boshqarishni pul-kredit va soliq-byudjet siyosati bilan muvofiqlashtirish ishlab
chiqilishi kerak.
Davlat qarzlarini boshqarishning asosiy usullari quyidagilarni o'z ichiga oladi.
Kreditlar bo'yicha daromadlarni to'lash va ularni qaytarish odatda byudjet
mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi, ammo hukumat qarzining doimiy o'sib borishi
sharoitida davlat qayta moliyalashtirishga murojaat qilishi mumkin, ya'ni eski qarzlarni
yangi kreditlar berish yo'li bilan to'lash. Qayta moliyalashtirish mamlakatimizda bir
necha bor ishlatilgan, xususan, davlatning 1966 yilgi uch foizli ichki yutuqli ssudasi
bo'yicha qarzni to'lashda, shuningdek, 1950 yillarning o'rtalarida davlatning xazina
zayomlarini chiqarishda. Qayta moliyalashtirish foizlarni to'lash va davlat qarzining
tashqi qismini to'lash uchun ishlatiladi.
RF Byudjet kodeksi kuchga kirgunga qadar davlat qarzlarini konversiya,
konsolidatsiya, unifikatsiya, kechiktirish va bekor qilish kabi usullaridan foydalanilgan.
Konversiya - bu kredit rentabelligi stavkasining o'zgarishi, masalan, hukumat
tomonidan o'z qarz beruvchilariga to'lanadigan daromad foiz stavkasining pasayishi
yoki oshishi. Davlat uzoq muddatli kredit olishga qiziqish bildirmoqda.
Oldindan berilgan kreditlar muddatini uzaytirish hukumat qarzlarini
konsolidatsiyasi deb ataladi.
Konsolidatsiya bilan bir qatorda kreditlarni unifikatsiyalash, ya'ni bir nechta
kreditlarni bittaga birlashtirish mumkin.
Kreditni yoki ilgari berilgan barcha kreditlarni to'lashni kechiktirish yangi
kreditlar berish bo'yicha operatsiyalarni yanada faol rivojlantirish davlat uchun
samarasiz bo'lgan sharoitda amalga oshiriladi.
Davlat qarzini bekor qilish deganda davlatning qarz majburiyatlaridan bosh
tortishi tushuniladi.
Hozirgi vaqtda qonunchilikda qarzni qayta tuzish nazarda tutilgan (miloddan
avvalgi RF 105-moddasi), bu davlat yoki munitsipal qarzni tashkil etadigan qarz
majburiyatlarini kelishuv asosida bekor qilish deb tushuniladi, bu qarz majburiyatlarini
xizmat ko'rsatish va majburiyatlarini qaytarishning turli shartlarini ta'minlaydigan
15

boshqa qarz majburiyatlari bilan almashtirish bilan. Qarzni qayta tuzish qisman ham
bo'lishi mumkin, ya'ni u qarz majburiyatining butun hajmiga taalluqli emas, faqat uning
qismiga taalluqlidir.
Inqiroz sharoitida qarz siyosati.
Moliya vazirligining qarz siyosati umuman Rossiya moliya bozoridagi inqiroz
hodisalarini minimallashtirishni ta'minlaydi, ammo qarz olish strategiyasini global
inqirozni hisobga olgan holda tuzatish kerak.
Moliya vazirligining xatti-harakatlari davlat obligatsiyalari ichki bozorini
barqarorlashtirishga, nominal qiymati Rossiya valyutasida ko'rsatilgan davlat qimmatli
qog'ozlariga egalik qiluvchi tashkilotlarning likvidligini oshirishga, moliya bozorida
narxlarning pasayishi natijasida qimmatli qog'ozlar egalariga etkazilgan zararlarni
minimallashtirishga, ularning muomaladagi aktivlarini to'ldirishga va aktivlarning
sifatini oshirishga qaratilgan.
Davlat qarzi - bu mamlakatning boshqa davlatlar, o'z yoki chet el yuridik va
jismoniy shaxslar oldidagi qarzlari miqdori. Bilan bo'lgan mamlakatlarda bozor
iqtisodiyoti u byudjet kamomadining umumiy miqdori va ma'lum bir kunga kelib xorijiy
kreditorlar oldidagi moliyaviy majburiyatlar miqdoridan iborat.
Davlat qarzining muttasil o'sishining asosiy sabablari:
urush davrida yoki boshqa ijtimoiy nizolar davrida davlat xarajatlarining
ko'payishi.
iqtisodiyotning davriy pasayishi
iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun soliqlarni kamaytirish
so'nggi yillarda siyosiy ishbilarmonlik tsiklining ta'sirining kuchayishi, bu
keyingi xarajatlar oldidan davlat xarajatlarini ko'paytirish va soliqlarni kamaytirish
siyosati bilan bog'liq uzoq muddatli moliyaviy ziddiyatlarni kuchaytirdi.
Davlat qarzi to'planib, davlat qarziga aylanadi. Uni foizlar bilan to'lash kerak.
Ba'zi soliq to'lovchilar davlat qimmatli qog'ozlariga egalik qilishadi. Ular ushbu
qimmatli qog'ozlar uchun foizlar olishadi va shu bilan birga qisman davlat kreditlarini
to'lash uchun foydalaniladigan soliqlarni to'laydilar. Odatda, oqimdan byudjet
daromadlari foizlarni to'liq to'lay olmagan va davlat kreditlarini o'z vaqtida to'lay
16

olmagan. Doimiy ravishda mablag'ga muhtoj bo'lgan hukumatlar tobora ko'proq
kreditlarga murojaat qilishadi: eski qarzlarni qoplash bilan ular yanada kattaroq yangi
qarzlar berishadi.
Shunday qilib, davlat qarzi mamlakat hukumati tomonidan davlat qimmatli
qog'ozlari egalariga qarzdorlikning umumiy miqdorini, o'tgan byudjet defitsiti
yig'indisiga tengligini anglatadi.
Davlat qarzi ikkiga bo'linadi ichki makon va tashqi ... Ichki davlat qarzi -
davlatning ma'lum bir mamlakatning fuqarolari, firma va muassasalari oldidagi qarzi,
ular o'z hukumati tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlar egalari hisoblanadi. Tashqi
qarz - davlatning chet el fuqarolari, firma va muassasalar oldidagi qarzi.
Qattiq va erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalari bo'lgan mamlakatlarda tashqi
va ichki qarzlarga bo'linish mavjud emas. Ushbu mamlakatlarda milliy qarz tushunchasi
mavjud. Shunday qilib, AQShning milliy qarzi bir necha o'n yillar davomida byudjet
kamomadida to'planib, 1999 yilda 5,76 trillion dollarni tashkil etdi. AQSh uni saqlash
uchun byudjetning 15-20 foizini sarflaydi. Buyuk Britaniyaning milliy qarzi 337
milliard funtni tashkil etadi va byudjetning 7 foizi unga xizmat ko'rsatishga sarflanadi.
Davlat qarzi, shuningdek, qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (bir yildan
besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan ortiq) bo'linadi. Eng og'irlari qisqa
muddatli qarzlardir. Tez orada ular asosiy summani to'lashlari kerak yuqori qiziqish ...
Bunday qarzni to'lash mumkin, ammo bu foizlar bo'yicha foizlarni to'lash bilan bog'liq.
Davlat organlari qisqa muddatli va o'rta muddatli qarzlarni birlashtirishga harakat
qilmoqda, ya'ni uni uzoq muddatli qarzga aylantirib, asosiy qarzni to'lashni uzoq vaqtga
qoldirib, o'zini yillik foiz to'lovlari bilan cheklamoqda.
Odatda, qarzdor mamlakatlarning hukumatlari umidsiz qarzdorlar holatiga tushib
qolmaslik uchun barcha choralarni ko'radi, chunki bu tashqi moliyaviy manbalarga
kirishni cheklaydi. Buning bir necha yo'li mavjud.
Birinchi. An'anaviy usul - oltin-valyuta zaxiralarini hisobga olish uchun qarzlarni
to'lash. Qattiqlashtirilgan qarzdorlar uchun bu yo'l, qoida tariqasida, chiqarib tashlanadi,
chunki ular ushbu zaxiralarni tugatgan yoki juda cheklangan.
17

Ikkinchi. Tashqi qarzni birlashtirish, bu faqat kreditorlarning roziligi bilan
mumkin. Kreditorlar maxsus tashkilotlar - klublarni yaratadilar, u erda ular xalqaro
moliyaviy majburiyatlarini bajara olmaydigan mamlakatlarga nisbatan birdamlik
siyosatini ishlab chiqadilar.
Eng mashhurlari - qarz beradigan banklarni o'z ichiga olgan London klubi va qarz
beradigan mamlakatlarni birlashtirgan Parij klubi. Ushbu ikkala klub ham qarzdor
davlatlarning (shu jumladan Rossiyaning) to'lovlarni kechiktirish to'g'risidagi talablarini
bir necha bor qondirishgan va ba'zi hollarda ular qarzlarni qisman kechirishgan.
Uchinchidan. Konversiya orqali tashqi qarz miqdorini kamaytirish, ya'ni. uni
ba'zi mamlakatlarda amal qilgan uzoq muddatli xorijiy investitsiyalarga aylantirish.
Qarz hisobiga xorijiy kreditorlarga qarzdor mamlakatda ko'chmas mulk, qimmatli
qog'ozlar, kapitalda ishtirok etish, huquqlarni sotib olish taklif etiladi. Tashqi qarzni
xorijiy investitsiyalarga aylantirish variantlaridan biri bu qarzdor davlatdagi davlat
mulkini xususiylashtirishda kreditor mamlakat iqtisodiy sub'ektlarining ishtiroki.
Bunday holda, kreditor mamlakat manfaatdor firmalar qarzdor mamlakat
majburiyatlarini o'z davlatidan yoki bankidan qaytaradi va o'zaro kelishuv asosida mol-
mulk olish uchun foydalanadi.
To'rtinchi. Qiyin ahvolda bo'lgan qarzdor mamlakatning xalqaro banklarga
murojaat qilishi - mintaqaviy, Jahon banki. Bunday banklar, qoida tariqasida, inqirozni
bartaraf etish uchun imtiyozli kreditlar berishadi, ammo o'zlarining kreditlarini emissiya
va kredit siyosati, raqobatni rag'batlantirish va davlat byudjeti kamomadini
minimallashtirish bo'yicha qat'iy talablar bilan ta'minlaydilar.
Birinchi. An'anaviy usul - oltin-valyuta zaxiralarini hisobga olish uchun qarzlarni
to'lash. Qattiqlashtirilgan qarzdorlar uchun bu yo'l, qoida tariqasida, chiqarib tashlanadi,
chunki ular ushbu zaxiralarni tugatgan yoki juda cheklangan.
Ikkinchi. Tashqi qarzni birlashtirish, bu faqat kreditorlarning roziligi bilan
mumkin. Kreditorlar maxsus tashkilotlar - klublarni yaratadilar, u erda ular xalqaro
moliyaviy majburiyatlarini bajara olmaydigan mamlakatlarga nisbatan birdamlik
siyosatini ishlab chiqadilar.
18

Eng mashhurlari - qarz beradigan banklarni o'z ichiga olgan London klubi va qarz
beradigan mamlakatlarni birlashtirgan Parij klubi. Ushbu ikkala klub ham qarzdor
davlatlarning (shu jumladan Rossiyaning) to'lovlarni kechiktirish to'g'risidagi talablarini
bir necha bor qondirishgan va ba'zi hollarda ular qarzlarni qisman kechirishgan.
Uchinchidan. Konversiya orqali tashqi qarz miqdorini kamaytirish, ya'ni. uni
ba'zi mamlakatlarda amal qilgan uzoq muddatli xorijiy investitsiyalarga aylantirish.
Qarz hisobiga xorijiy kreditorlarga qarzdor mamlakatda ko'chmas mulk, qimmatli
qog'ozlar, kapitalda ishtirok etish, huquqlarni sotib olish taklif etiladi. Tashqi qarzni
xorijiy investitsiyalarga aylantirish variantlaridan biri bu qarzdor davlatdagi davlat
mulkini xususiylashtirishda kreditor mamlakat iqtisodiy sub'ektlarining ishtiroki.
Bunday holda, kreditor mamlakat manfaatdor firmalar qarzdor mamlakat
majburiyatlarini o'z davlatidan yoki bankidan qaytaradi va o'zaro kelishuv asosida mol-
mulk olish uchun foydalanadi.
To'rtinchi. Qiyin ahvolda bo'lgan qarzdor mamlakatning xalqaro banklarga
murojaat qilishi - mintaqaviy, Jahon banki. Bunday banklar, qoida tariqasida, inqirozni
bartaraf etish uchun imtiyozli kreditlar berishadi, ammo o'zlarining kreditlarini emissiya
va kredit siyosati, raqobatni rag'batlantirish va davlat byudjeti kamomadini
minimallashtirish bo'yicha qat'iy talablar bilan ta'minlaydilar.
«Boshqa millatlarga qarzdor bo'lgan millat ... boshqa odamlarga qarzdor bo'lgan
odam singari qashshoqlashadi yoki o'zini yuklaydi. Ammo bu milliy qarzga taalluqli
emas, qachonki millat bir davlat fuqarolari oldida qarzdor bo'lsa ... Bunday holda biz
o'zimizga majburmiz. "
Xo'sh, nima uchun "davlat qarzining yuki" iborasi shunchalik qo'rqinchli tuyuladi
va bu yukni kelajakka yo'naltirishdan nima naf? Javob qarzning mavjudligi milliy
iqtisodiyotning xatti-harakatlariga qanday ta'sir qilishiga bog'liq.
1940-50 yillarda asosan keynsiyalik bo'lgan iqtisodchilar uchun qarz og'irligi
umumiy iste'molning kamayishini anglatardi. P.Samuelson aytganidek, "bugungi kunda
urush boshlash uchun biz dollar qurollari va kelajakdagi tovarlar va xizmatlarni emas,
balki hozirgi qurollarimizni dushmanga tashlashimiz kerak". Soliqlarga emas, balki
kreditlarga ustunlik berish orqali biz kelajakdagi soliq to'lovchilarga ham qarzni o'zi,
19

ham u uchun foizlarni to'lashni majbur qilamiz.Hukumatning davlat qarzlari sohasidagi
siyosati - bu vaqt oralig'ida maqsadga muvofiq taqsimlash vositalaridan biri bo'lib, oxir-
oqibat soliqlar yoki kreditlar orqali moliyalashtirishni tanlash vositasidir.
2.2. Davlat qarzlarini boshqarishning xorijiy tajribalari va ularni qo’llash
masalalari.
Davlat qarzining oqibatlari.Davlat qarzining oqibatlari ma'lum bir mamlakat
aholisi uchun iste'mol hajmining o'sishi imkoniyatlarining sezilarli darajada
pasayishiga, shuningdek, o'sib borayotgan qarzni va unga bog'liq foizlarni to'lash uchun
soliqlarning ko'payishiga olib keladi.
Muhim qarzlar mavjud bo'lganda, aholining turli qatlamlari daromadlari,
shuningdek, milliy kapitalning chet elga chiqib ketishi qayta taqsimlanadi.
Davlat qarzining o'sishi milliy iqtisodiyot uchun ma'lum salbiy oqibatlarni keltirib
chiqaradi. Birinchidan, uni to'lash uchun manbalarni izlash soliqlarni oshirish
zarurligiga olib keladi, bu iqtisodiy faoliyatga to'sqinlik qiladi (talabning pasayishi,
jamg'arma). Ikkinchidan, pul resurslarini chalg'itish xususiy tadbirkorlik va iqtisodiy
o'sish imkoniyatlarini cheklaydi. Uchinchidan, tashqi qarzga xizmat ko'rsatish zarurati
natijasida aholining moddiy farovonligining yomonlashuvi muammosi mavjud.
To'rtinchidan, daromadlarni davlat qimmatli qog'ozlari egalari foydasiga qayta
taqsimlash mavjud. Beshinchidan, pirovardida moliya-kredit tizimi buzilgan, bu
umuman iqtisodiyot uchun salbiy oqibatlarga olib keladi.
Kredit olish uchun bank tuzilmalariga murojaat qilish pul bozori holatini sezilarli
darajada o'zgartiradi, bu esa pulga bo'lgan talabning o'sishiga va natijada o'sishga olib
keladi. foiz stavkalari , ya'ni kredit narxini oshirish uchun. Qimmatroq kreditlarga
murojaat qilgan tadbirkorlar narxlar oshishini narxlarni ko'tarish bilan qoplashga
harakat qilmoqdalar. Shu bilan birga, qimmat kredit sarmoyani siqib chiqaradi, chunki
20

ko'pchilik uchun ularga kirish imkonsiz bo'lib qoladi. Natijada, uzoq muddatda byudjet
taqchilligi inflyatsiya va YaIM o'sish sur'atlarining pasayishiga olib keladi.
Hukumat sotib olish uchun resurslarni jalb qiladigan davlat obligatsiyalari bozori
banklardan bo'sh pullarni olib qo'yadi. Bu ularning kredit resurslarini kamaytiradi va
kredit xarajatlarining oshishiga olib keladi.
Davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun kreditlardan doimiy ravishda
foydalanish bunday qadam samaradorligini pasayishiga olib keladi. Bu davlat qarzlariga
xizmat ko'rsatish uchun mablag'larning ko'payishi, aholining erkin jamg'armalarining
tugashi bilan bog'liq bo'lib, bu xususiy investitsiyalar uchun jiddiy to'siqlarni keltirib
chiqaradi.
Iqtisodiy oqibatlarga qo'shimcha ravishda davlat qarzi ham salbiy ijtimoiy
oqibatlarga olib keladi. Ulardan biri - aholining tobora ko'payib borayotgani.
Aholining differentsiatsiyasi soliqlar orqali qarzni to'lash tufayli yuzaga keladi.
Uning daromadi to'langan soliq miqdori bilan kamayadi. Ushbu mablag'lar ilgari
qimmatli qog'ozlar sotib olgan boy kishilarning tor doirasiga kiradi. Natijada, aholi
qatlamlari o'rtasida boylikdagi farq oshib bormoqda.
Davlat qarzini oshirish siyosatining narxi bugungi qiyinchiliklarni uning o'rnini
bosadigan hukumatga o'tkazishdir. Bu erda ikki yo'l bor: 1) erishish iqtisodiy o'sish va
qarzni bosqichma-bosqich qaytarilishini ta'minlaydigan daromadlarni olish; 2) qarzni
to'lash muddati kelganda, yangi qarzlar berib, uning hisobiga eski qarzni to'lash kerak.
Davlat qarzlarini boshqarish.
Davlat qarzining paydo bo'lishi va o'sishi uni boshqarish zarurligini keltirib
chiqardi. Davlat qarzlarini boshqarish - bu ssudalarni qaytarish, ular bo'yicha
daromadlarni to'lashni tashkil etish, davlat ssudalarini konvertatsiya qilish va
konsolidatsiya qilish bilan bog'liq davlatning moliyaviy tadbirlari majmui.
Davlat kreditlarini konvertatsiya qilish ularning dastlabki shartlarining
o'zgarishini (foizlar, muddat va boshqa qaytarish shartlari) o'z ichiga oladi.
Konvertatsiya qilishning bir necha usullari mavjud: ixtiyoriy, majburiy va ixtiyoriy.
Qachon ixtiyoriy konvertatsiya obligatsiya egasi tanlash huquqiga ega: yoki yangi
shartlarga rozi bo'ling yoki obligatsiyani qaytaring. Qachon majburiy
21

konvertatsiya obligatsiya egasi qarzning yangi shartlariga rozi bo'lishi shart, va
agar ixtiyoriy konversiya qarz beruvchi yangi kredit shartlariga rozi bo'lishi yoki rad
etishi mumkin. Konversiya, qoida tariqasida, kredit kapitalining ortiqligi va foiz
stavkasining pasayishi bilan amalga oshiriladi.
Davlat qarzlarini konsolidatsiya qilish qisqa va o'rta muddatli kreditlar
muddatini uzaytirish yoki ilgari berilgan o'rta va qisqa muddatli kreditlarni bitta uzoq
muddatli kreditga birlashtirish (birlashtirish) orqali sodir bo'ladi. Shunday qilib,
konsolidatsiya qilingan qarz uzoq muddatli kreditlar berish natijasida hukumat
qarzining umumiy miqdorining bir qismi sifatida shakllanadi.
Eski qarzlarni yangi kreditlar berish yo'li bilan to'lash jarayoni deyiladi qayta
moliyalashtirish . Shuning uchun biz konsolide davlat qarzi qayta moliyalashtirish
natijasi deb ayta olamiz. Biroq, hammasi ham qayta moliyalashtirishni birlashtirgan
qarzga olib kelmaydi, chunki ikkinchisi olib keladigan bunday qayta moliyalashtirishni
nazarda tutadi uzoq muddatli qarz .
Davlat qarzlarini boshqarish quyidagi tadbirlarni ham o'z ichiga oladi:
Qarz mablag'laridan samarali foydalanish;
Qarzni to'lash uchun mablag 'topish;
Davlat qarzining salbiy oqibatlarini neytrallashtirish.
Qarz mablag'laridan samarali foydalanish ularni ajratilgan vaqt ichida nafaqat
qarz miqdoridan, balki u bo'yicha foiz to'lovlaridan ham ko'proq daromad olishga imkon
beradigan loyihalarga yo'naltirishni o'z ichiga oladi. Foizlar miqdori qarz mablag'laridan
foydalanish samaradorligining minimal mezoniga aylanadi. Ularning rentabelligi ushbu
qiymatdan oshib ketishi kerak. Bunday holda, davlat nafaqat foizlarni to'laydi, balki
qo'shimcha daromad ham oladi. Ushbu shartga rioya qilmaslik qarzni to'lash uchun
boshqa manbalardan mablag 'topishda muammo tug'diradi. Qarzni to'lashni kechiktirish
jarima sifatida foiz stavkalarining o'sishi bilan bog'liq zararlarning ko'payishiga olib
keladi.
Davlat qarzining og'irligi va uni shakllantirishdagi shart-sharoitlar zamonaviy
sharoitlarda mamlakatlar defitsitli moliyalashtirish siyosatidan kamomadsiz byudjetga
o'tishga harakat qilayotganiga olib keladi. Yangi byudjet siyosati, avvalambor, davlat
22

byudjetlarining daromad qismidagi o'zgarishlar, rag'batlantirishda o'z ifodasini
topdi investitsiya faoliyati milliy iqtisodiyotning daromadlari va rentabelligini oshirish
orqali soliq bazasini kengaytirish.
Davlat qarzini boshqarishni uch bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqichda
rikardocha ekvivalentlik uchun shartlar bajariladi, soliqlar va qarzlar o‘rtasida tanlov
ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Yetarli shart shunday: soliqlar bir summada tushadi;
kelajakdagi daromadlar, xarajatlar va foiz stavkalariga nisbatan noma’lumliklar yo‘q;
kapital bozori mukammal; uy xo‘jaliklari uchun vaqt doirasi cheksiz. Unda soliqlarning
joriy qiymati byudjet xarajatlari bilan belgilanadi. Bunday manzara (davlat uchun “tekin
tushlik”ning yo‘qligi) davlat to “Pontsi o‘yinlari”ni boshlaguniga qadar davom etadi.
Qarzlar soliqlarning joriy qiymatiga emas, balki yig‘ilish grafigiga ta’sir ko‘rsatadi.
Soliqlarni bir dollarga kamaytirish uchun qarzga olingan keyingi har bir dollar
kelajakdagi soliqlarning joriy qiymati bir dollarga ko‘tarilganini bildiradi.
Biz yuqorida keltirgan shartlar bo‘lganda “e’tiborli” uy xo‘jaligi faqat
soliqlarning joriy qiymati bilan qiziqadi. Soliqlarni to‘lash vaqti muhim emas. Qarzlar
hisobiga moliyalashtirilgan soliqlarning pasayishi ularning joriy qiymatini
o‘zgartirmaydi. Shu sababli soliqlarni pasaytirish iste’mol talabini ham o‘zgartirmaydi.
Uy xo‘jaliklari soliqlarning pasayishi bahonasida chiqariladigan qo‘shimcha davlat
qimmatli qog‘ozlarini foiz stavkalari uchun biron-bir oqibatlarni o‘ylab o‘tirmay,
bajonudil sotib oladilar. Davlat nojamg‘armalarining har bir yangi dollari xususiy
jamg‘armalarning navbatdagi dollari bilan qoplanadi va shu sababli milliy jamg‘armalar
o‘zgarishsiz qoladi. Bunday rikardocha ekvivalentlik olamida davlat qarzini maqsadga
muvofiq boshqarishning 169 hech qizig‘i yo‘q. Qarzning faqat shakli emas, balki
miqdori ham hech bir ahamiyatga ega emas. Asosiy shartlarga bir qadar yangiliklar
kiritilgandan keyin ham rikardocha ekvivalentlik saqlanib qoladi. Faraz qilamizki, uy
xo‘jaliklari kuni yetganda o‘ladigan bandalar. Agar uy xo‘jaliklari altruizmga
asoslangan faol avlodlararo o‘tkazmalar tarmog‘i orqali kelajak avlodlarga
“bog‘langan” bo‘lsalar, unda ham soliqlar va qarzlardan birini tanlash ahamiyatga ega
bo‘lmaydi. Masalan, soliqlarning pasayishini qarzlar bilan moliyalashtirish boylikning
23

bir qismini avlodlardan ajdodlarga olib o‘tadi. Ammo tipik ajdodlar bu o‘tkazishning
qadriga etmaydilar, chunki ular resurslarni avlodlarga ixtiyoriy beradilar. Demak,
avlodlar boyligi va u bilan birga iste’mol talabi ilgarigidek qoladi. Rikardocha
ekvivalentlikning o‘rinsizligiga eng muhim sabab soliqqa tortishning buzuvchilik
samarasidir. Daromad solig‘i qancha, qayerda va qachon ishlash qaroriga ta’sir
ko‘rsatsa, xarajatlar va ishlab chiqarishga soliqlar qancha, qayerda va qachon sarflashga
va ishlab chiqarish qarorlariga ta’sir etmay qolmaydi. Bunday hollarda iqtisodiy tanlov
soliqlarning joriy qiymati bilan birga ularni to‘lash vaqtiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, kishilar daromad solig‘i stavkalari yuqori bo‘lganda kamroq, bu soliq
stavkalari past bo‘lganda ko‘proq ishlashga moyil bo‘ladilar. Bu ikkinchi bosqichda
davlat soliq stavkalarini vaqt bo‘yicha ravonlashtirish maqsadlarida qarz tuzilmasini
o‘zgartirmoqchi bo‘ladi. Ravonlashtirish soliqqa tortishning buzuvchanlik samarasini
pasaytiradi. Empirik nuqtayi nazardan bundan ikki xulosa kelib chiqishi mumkin.
Birinchidan, xarajatlar vaqtinchalik yuqori bo‘lganda budjetni defitsitga keltirish lozim.
Klassik holat – “harbiy qarzlar”. To‘planib qolgan qarzni moliyalashtirish tinchlik
paytida ham soliqlarning o‘sishini talab etadi. Bu o‘sish qarz o‘sishiga mutanosib
bo‘lishi lozim. Shunga muvofiq, tinchlik paytida budjetni profitsitga keltirish kerak.
Xuddi shu narsa tabiiy ofatlarga ham taalluqli. Ularning oqibatlarini bartaraf etish
xarajatlarini, asosan, qarzlar orqali moliyalashtirish, qarzni esa soliqlardan to‘lash
lozim. Xarajatlarni qarzlardan to‘lash siyosati xarajatlar o‘sishi vaqtinchalik bo‘lgan
hollardagina “ishlaydi”. Agar xarajatlar ko‘p martalab va hamisha o‘sib borsa, unda
qarzni moliyalashtirish kelajakda soliqlarning yanada o‘sishini qisman ko‘payib ketgan
xarajatlarni qoplash uchun, qisman yangi qarzga xizmat ko‘rsatish uchun bildiradi.
Shunday qilib, xarajatlarni uzluksiz ortib borishiga to‘g‘ri javob soliq tushumlarini
shunga teng qilib uzil-kesil oshirish, vassalom. Retsessiyaga katta defitsit, yuksalishga
past defitsit, yaxshisi profitsit to‘g‘ri keladi. Agar xarajatlar retsessiya vaqtida real
daromadga mutanosib qisqarmaydigan bo‘lsa, muvozanatlangan byudjet siyosati
soliqlar stavkalarini oshirishni talab etadi. Bu talab esa soliq stavkalarini vaqt bo‘yicha
ravonlashtirish vazifasiga zid keladi. Demak, davlat retsessiya vaqtida soliqlar
stavkalarini o‘zgartirmaslik uchun qarzini ko‘paytirishi lozim. Yuksalish vaqtlarida, real
24

daromad o‘sganda xuddi o‘sha stavkalarda soliq tushumlari ham ko‘payadi. Ikkinchi
bosqichda soliqlar va qarzdan birini tanlash muhim, rikardocha ekvivalentlik esa yo‘q.
Ammo qarz dastaklarini tanlash hali ahamiyat kasb etmaydi. Foiz stavkalari, narxlar,
valyuta kurslari va boshqa o‘zgaruvchanlarga nisbatan to‘la aniqlik bo‘lganda qarz
vositalari bozorida maqbul narxlar belgilanishi qarzning har qanday tuzilmasida ham
real foiz to‘lovlarining vaqt bo‘yicha aynan bir xil taqsimlanishini ta’minlaydi. Qarz
tuzilmasining maqbulligini baholash uchun noma’lumlik mavjud bo‘ladigan uchinchi
bosqichga o‘tish kerak. Xarajatlar, real YaIM (soliq bazasi unga bog‘liq) va foiz
stavkalari (davlat qimmatli qog‘ozlari daromaddorligi ularga bog‘liq) bo‘yicha ham
aniqlik bo‘lmasa, unda soliqlarni maqbullashtirish muammosi noma’lumlik muhitida
xarajatlarni moliyalashtirishda o‘rnini qoplab bo‘lmaydigan zararning joriy qiymatini
minimallashtirishdan iborat bo‘ladi. Agar davlat va xususiy sektorning ayni bir moliya
aktivlaridan foydalanishga imkoniyat bo‘lganda ham bu muammoning mamlakat
oldidagi umumiy xatarga aloqasi yo‘q. Faraz qilaylik, davlat o‘z ixtiyoricha valyuta
obligatsiyalarini chiqaradi va milliy valutada denominatsiyalangan ayrim obligatsiyalar
haqini to‘laydi. Bu o‘zgarish xususiy sektor tomonidan qoplanish harakatlari
bo‘lmaganda mamlakat yo‘liqishi mumkin bo‘lgan umumiy xatarni ko‘paytiradi
(valyuta xatari hisobiga). Agar milliy valyuta retsessiya vaqtida devalvatsiya qilinsa,
unda tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar real ifodada o‘sib ketadi. Ammo, xususiy sektor o‘z
portfelidagi milliy valutada denominatsiyalangan obligatsiyalarni valyuta
obligatsiyalariga almashtirsa, umumiy xatarni oldingi darajasida qoldirgan bo‘ladi.
Xususiy sektorning bunday javobi (ishi) umumiy xatarni davlatning tashqi va ichki
qarzlar o‘rtasidagi ixtiyoriy (o‘zboshimchalik) tanloviga “befarq” holga keltiradi.
Demak, umumiy xatar soliq bosimining kuchayishidan ko‘riladigan o‘rnini qoplab
bo‘lmaydigan zararning joriy qiymatiga xarajatlar va YaIMning salbiy ta’sir
ko‘rsatishini ifoda etadi. Noma’lumlik davlatning xatarni tekislab yuborishga qurbi
etadigan obligatsiyalarni chiqarishga qiziqishini orttiradi. Masalan, davlat xarajatlar
katta bo‘lganda kam daromad beradigan va xarajtlar kam bo‘lganda katta daromad
beradigan obligatsiyalarni chiqarishi ham mumkin edi. Ayrim tadqiqotchilar xarajatlar
bo‘yicha indeksatsiyalangan obligatsiyalarni chiqarish davlat uchun ma’naviy
25

muammoni paydo etadi deb hisoblaydilar. Xususan, bu davlatni keragidan ortiqcha
sarflashga, hatto davomli urushlar olib borishga rag‘batlantiradi (Adam Smit va David
Rikardo XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Buyuk Britaniyaga nisbatan shunday
dalillarni olg‘a surgan edilar). Balki, ehtimol, shu muammo sabab bo‘lib, xarajatlar
bo‘yicha indeksatsiyalangan obligatsiyalar chiqarilmaydi.
Davlat, shuningdek, past YaIM sharoitida ham (soliqlar past bo‘lganda) kam
daromad beradigan va yuqori YaIM sharoitida (soliqlar baland bo‘lganda) yuqori
daromad beradigan obligatsiyalarni chiqarishi ham mumkin edi. Buning uchun YaIM
bo‘yicha obligatsiyalarni indeksatsiyalash kerak. Ammo tushunib bo‘lmaydigan
sabablarga ko‘ra bunday obligatsiyalar ham chiqarilmaydi. Balki, muammo milliy
hisobchilikdagi indeksatsiyani murakkablashtiradigan xatoliklar va uning bu vazifalarga
ulgurmasligida bo‘lishi mumkin. Nihoyat, davlat budjetni foiz stavkalarining
tebranishlaridan xoli qo‘yadigan obligatsiyalarni chiqarishi mumkin. Bu o‘rinda gap
real daromadli obligatsiyalar haqida bormoqda. Davlat dastlab ularni narxlar
dinamikasining biron-bir keng ko‘rsatkichiga, masalan, iste’mol narxlari indeksiga
“bog‘lab” qo‘yadi, so‘ngra ma’qul keladigan muddatli qarz tuzilmasini tanlaydi.
Aytaylik, qisqa muddatli real daromadli obligatsiyalar daromaddorlikka ega. Agar
shunday obligatsiyalar juda ko‘p bo‘lsa, daromaddorlik tebranishlari qayta
moliyalashtirish xarajatlarining tebranishlariga olib keladi. Xarajatlar tebranishlari, o‘z
navbatida, kelajakda soliqlarni o‘zgartirishni talab qiladi. Masalan, 1994-yilda
Meksikaning juda ko‘p qisqa muddatli real daromadli obligatsiyalari (va valyuta
obligatsiyalari ham) bo‘lgan, chuqur siyosiy o‘zgarishlar ta’sirida daromaddorlikning
tez o‘sishi Meksika budjetiga katta bosim ko‘rsatdi. Xuddi shunga o‘xshash qarz
tarkibida qisqa muddatli davlat qimmatli qog‘ozlarining ko‘p bo‘lishi 1998-yilda
Rossiya uchun, 1999-yilda Braziliya uchun moliyaviy falokatga aylandi (ushbu holatda
zarur qisqa muddatli qarz 172 konsepsiyasi – davlat qimmatli qog‘ozlarining
muomalada bo‘lishidagi rasmiy muddati emas, balki foiz xarajatlarining qisqa muddatli
real bozor stavkalari tebranishlaridan zaif himoyasidan iborat). Qayta moliyalashtirishga
xarajatlarni pasaytirish mumkin. Buning uchun qarzni cho‘zish, uzaytirish kerak.
26

Cho‘zishning ma’nosi – shunday qilish kerakki, har yili qarzning katta bo‘lmagan bir xil
qismi qayta moliyalashtirilsin (yillik qaytarish summasi birdek qoladi). Kutiladigan
xarajatlar va YaIM har bir davrda o‘zgarmas bo‘lgan bazaviy vaziyatda, yaxshisi, davlat
qilishi mumkin bo‘lgan ish – daromaddorligi har bir davrda bir xil bo‘lgan
obligatsiyalardan foydalanish. Foizli obligatsiya uchun bunday tartibga
indeksatsiyalangan muddatsiz obligatsiyalar yoki Buyuk Britaniyada XVIII va XIX
asrlarda keng tarqalgan konsollar 1
mos keladi. Konsol – juda uzoq muddatli qog‘oz,
garchi uning dyuratsiyasi (xizmat muddati) hozirgi zamonaviy real daromadli
obligatsiyalar, masalan, Amerika, Kanada, Buyuk Britaniya, Shvetsiya obligatsiyalari
dyuratsiyasidan u qadar farq qilmaydi. Bu mamlakatlarda qisqa muddatli qarzlar,
asosan, nominalli, inflatsiya bo‘yicha indeksatsiyalanmagan. Agar xarajatlar va YaIM
taxminan ma’lum bo‘lsa, konsollarni qo‘llash budjetni foiz stavkalari tebranishlaridan
to‘liq himoya qilishga imkoniyat beradi (qarzni qayta moliyalashtirish lozim
bo‘lmaydi). Yanada umumiyroq olganda, xarajatlar va YaIMga nisbatan noma’lumlik
(xarajatlar va YaIMga “bog‘langan” obligatsiyalar bo‘lmaganda) qarzni qayta
moliyalashtirish yoki to‘lashga to‘g‘ri kelishini bildiradi. Demak, unda stavkalar
tebranishlari budjetga ta’sir ko‘rsatishi lozim. Ammo qarzni cho‘zish bu ta’sirni
kamaytirishga yordam beradi. Uzoq muddatli qarzga qarshi bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir
e’tiroz – bu defolt jozibasining o‘sishi. Ammo davlat qisqa qarzlar bo‘yicha ham,
masalan, 1998 yilda Rossiyada bo‘lgani kabi, defolt e’lon qilishi mumkin. Shu
munosabat bilan nima uchun uzoq muddatli qarzlar bo‘yicha defolt xatari yuqori
bo‘lishi kerak degan qarashlarni izohlash qiyin. Milliy valutada chiqarilgan nominal
obligatsiyalar bilan qanday munosabatda bo‘lmoq kerak? Inflatsiya kuchayishi bilan bu
obligatsiyalarning real daromadi tushib ketadi. Demak, inflatsiya tebranishlari
moliyalashtirishda real ehtiyojlarning tebranishini keltirib chiqaradi va u bilan birga
kelajakdagi soliqlar ham o‘zgarishlarga uchraydi. Agar davlat soliq stavkalarini
tekislashtirishga harakat qilsa, unda inflatsiyaning tasodifiy tebranishlarida nominal
obligatsiyalar indeksatsiyalangan obligatsiyalar kabi davlat uchun u qadar jozibador
bo‘lmay qoladi. Agar davlat baribir nominal obligatsiyalarni chiqarishga majbur
1
* Konsol – c о ncol (Britaniya hukumatining consolidated debt – birlashturilgan qarzi qisqartmasi).
27

bo‘lganda qarzning maqbul muddatli tuzilmasi boshqacha bo‘ladi. Inflatsiya va nominal
foiz stavkalarining tebranishlari uzoq muddatli nominal obligatsiyalari narxiga qisqa
muddatli obligatsiyalar narxiga qaraganda kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli davlat
qarzni qisqartirib, inflatsiyaning budjetga bosimini susaytirishi mumkin. Lekin nominal
obligatsiyalar chiqarish zaruratiga maqbul javob tarzidagi qisqartirilgan qarz budjetni
inflatsiya tebranishlaridan yanada zaifroq qiladi. Yuqoridagi tahlilda ko‘rganimizdek,
qarzni uzaytirishdan maqsad budjetni bu tebranishlardan himoya qilish edi.
Inflatsiyaning tasodifiy tebranishlari defitsitni moliyalashtirish uchun nominal
obligatsiyalar real daromadli obligatsiyalarga qaraganda yaroqsizroq ekanligini
ko‘rsatadi. Ammo, budjetga ta’sir ko‘rsatadigan inflatsiya va real xarajatlar hamda real
YaIM o‘rtasida korrelyatsiya (o‘zaro bog‘liqlik) mavjud bo‘lsa, bu fikr noto‘g‘ri
bo‘ladi. Odatda, inflatsiya va xarajatlar korrelyatsiyasi musbat (inflatsiya urushlar
vaqtida, xarajatlar ulkan bo‘lganda yuqori), inflatsiya va YaIM korrelyatsiyasi esa
manfiy (inflatsiya retsessiyaning yaqinligidan darak beradi) deb hisoblanadi 2
. Bunday
korrelyatsiyada xarajatlar katta, YaIM oz bo‘lganda nominal obligatsiyalar kamroq foiz
keltiradi. Davlat bunday bog‘liqlikdan foydalanishga uringanligini yuqorida, xarajatlar
va YaIMga “bog‘langan” obligatsiyalar misolida ko‘rib o‘tgan edik. Agar ularni
chiqarishning iloji bo‘lmasa, unda nominal obligatsiyalar “o‘ziga tortar” bo‘lib qoladi.
Nominal obligatsiyalar davlatga ayrim kutilmagan, tasodifiy voqealarga inflatsiyaning
korrelyatsiyalanmaydigan tebranishlari ta’sirida budjetning tasodifiy tebranishlari
evaziga bo‘lsa-da, javob berish imkoniyatini yaratadi. Agar xarajatlar bo‘yicha
indeksatsiyalangan obligatsiyalar yo‘qligi sababi davlatning ma’naviy muammosi
bo‘lsa, bu dalil nominal obligatsiyalar uchun o‘rinli emas. Inflatsiya va xarajatlarning
musbat korrelatsiyasi darajasiga qarab nominal qarzning bo‘lishi davlatni keragidan
ko‘proq (xarajatlar bo‘yicha indeksatsiyalangan obligatsiyalar chiqarishi kabi)
sarflashga undaydi. Nominal obligatsiyalar davlat uchun xuddi shu (yana o‘sha)
ma’naviy muammoni yaratadi va shu sababli inflatsiya tasodifiy bo‘lgani uchun ular
to‘la qimmatga ega emas. Agar xarajatlar bo‘yicha indeksatsiyalangan obligatsiyalarni
chiqarmaslik uchun ma’naviy muammo jiddiy bo‘lsa, unda bu real daromadli
2
Yt bilan manfiy korrelyatsiya bum vaqtida yuqori inflatsiyani ko ‘ rsatadigan Fillips egri chizig ‘ iga zid keladi
28

obligatsiyalarni chiqarish foydasiga nominal obligatsiyalarni chiqarishdan voz
kechishga sabab bo‘ladi YaIMga “bog‘langan” obligatsiyalar foydasiga dalillar u qadar
tushunarli emas. Agar bunday obligatsiyalarning yo‘qligi YaIMni hisoblashga aloqador
texnik sabablarga bog‘liq bo‘lsa, unda inflatsiya va YaIMning manfiy korrelyatsiyasi
holatida nominal obligatsiyalar jozibadorroq bo‘lib qolishi mumkin. Va nihoyat, valyuta
obligatsiyalariga munosabat haqida. Ichki real daromadli obligatsiyalardan farq qilgan
holda valyuta obligatsiyalari byudjet uchun real almashuv kursi dinamikasi bilan
bog‘liq tebranishlarni yaratadi. Agar milliy valyuta iqtisodiy siklda pasayish yuz bergan
vaqtida real arzonlashadigan bo‘lsa, tashqi qarz budjetga ayni YaIM (soliq bazasi)
stagnatsiyaga uchragan paytda yomon ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi qarz xarajatlarni
moliyalashtirish muammosini hal qilishni murakkablashtirib, ichki real daromadli
obligatsiyalarga qaraganda jozibasizroq ko‘rinadi. Ehtimol, valyuta obligatsiyalarini
chiqarish (ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda) sababi AQSH dollari va boshqa bir
nechta valutalarning jahon moliya bozorida kontraktlar valutasi bo‘lib xizmat qilishida
bo‘lsa kerak. Valyuta obligatsiyalarining juda keng tarqalganligini o‘zgacha izohlash
qiyin.
Xalqaro amaliyot tajribasi shundan dalolat beradiki, hozir dunyoda xalqaro
moliya institutlaridan, yirik tijorat banklaridan va boshqa mamlakat hukumatlaridan
ma’lum miqdorda tashqi qarz olingan davlat uchramaydi. Shuni alohida ta’kidlash
lozimki, so‘nggi yillarda yuzaga chiqqan jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozining
oqibatlarini bartaraf etish maqsadida iqtisodiyotni taraqqiy etgan davlatlar, jumladan,
AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va hozirgi vaqtda Gretsiya, Portugaliya
va Ispaniya kabi ko‘plab davlatlar o‘z iqtisodiyotiga, ayniqsa, moliya-bank sohasini
saqlab qolish maqsadida aynan shu sohaga katta mablag‘larni yo‘naltirish uchun ulkan
tashqi qarzlarni olishga majbur bo‘ldi. Ushbu holat esa juda ko‘plab mamlakatlarda
katta miqdordagi davlat budjeti taqchilligi bilan birga davlat tashqi qarzlarini keltirib
chiqardi. Yevropa Ittifoqiga a’zo va iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar 175
o‘zlarining rivojlanish bosqichida davlat tashqi qarzi va davlat budjeti taqchilligi o‘ziga
xos tajribaga egadirlar. Aynan, yevrohudud mamlakatlarida (yevrohudud
29

mamlakatlariga hozirda 27 mamlakat kiradi) Maastrixt shartnomasida Yevropa
Ittifoqiga a’zo mamlakatlar uchun “yevro zonasi”da ishtirok etishlari uchun 1993-yil 2-
maydan boshlab quyidagi qat’iy mezonlar o‘rnatilgan: - davlat budjeti taqchilligi yalpi
ichki mahsulotga nisbatan 3,0 % dan ortmasligi lozim. Agarda belgilangan ushbu
normativ buzilsa, uni buzgan davlatga nisbatan iqtisodiy sanksiyalar qo‘llaniladi; -
davlat tashqi qarzi miqdori yalpi ichki mahsulotga nisbatan 60,0 % dan ortmasligi lozim
(yoki ushbu ko‘rsatkichga barqaror yaqinlashib borishlik mumkin); - inflatsiya darajasi
Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlardan eng mo’tadil narx -navo mavjud bo‘lgan uchta
mamlakatdagi ko‘rsatkichdan 1,5 % dan ortmasligi lozim; Dunyoning har bir olingan
mamlakatida davlat va uning vakolatli organlari o‘zlariga yuklatilgan siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy funksiyalarni bajarishi uchun ma’lum daromad manbalariga ega bo‘lishi
lozimligi barchamizga ma’lum. Ushbu manbalarga soliqlar, turli majburiy to‘lovlar va
boshqa soliqsiz daromadlar kiradi. Xuddi shu yerda davlat nima sababdan qarz oladi,
degan savolga javob berish lozim. Davlatning qarz olishi, birinchidan, davlat budjetida
davlat daromadlari va xarajatlari o‘rtasida muvozanat bo‘lmagan holatda, ya’ni
taqchillik yuzaga chiqqanda amalga kelishi mumkin. Ikkinchidan, mamlakatda ko‘p
yillik yirik davlat loyihalarini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Uchinchidan, mamlakatdagi favqulodda vaziyatlar (urushlar, tabiiy ofatlar va boshqalar)
natijasida, mavjud zaxiralar yetishmay qolganda va alohida turdagi manbalarga
murojaat qilishga to‘g‘ri kelganda paydo bo‘ladi. Qarzga xizmat ko‘rsatish me’yori
(koeffitsienti) tashqi qarz holatini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Bu
ko‘rsatkich mamlakat qarziga xizmat ko‘rsatish to‘lovlari foizdagi ifodasining tovar va
xizmatlar eksportidan kelgan tushumlarga nisbati ko‘rinishida bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich
davlat tashqi qarzini va davlat tomonidan kafolatlangan tashqi qarzni tavsiflaydi. Ichki
qarz va uning foizlari milliy pulda, tashqi qarz va uning foizlari esa erkin
almashtiriladigan valutada to‘lanadi. Davlat qarzining darajasi, ya’ni qarz yuki qarz va
uning foiz summasi yig‘indisini davlat budjeti summasiga nisbati bilan o‘lchanadi,
ya’ni:
30

bunda: D.Q.B – davlat qarz darajasi, D.Q – davlat qarzi, S (%) –foiz summasi,
D.B.S-davlat budjeti summasi. To‘lov majburiyati budjetning qancha qismiga teng
ekanligi bilan belgilanadi. Davlat qarzining haddan tashqari ortib ketishi iqtisodiyotni
izdan chiqaradi, xalq turmush darajasini pasaytiradi (chunki qarzni to‘lash uchun zarur
pul budjetda soliqlarni oshirish orqali to‘planadi), mamlakatdagi iqtisodiy faollikni
susaytiradi. Tashqi qarzning ko‘payib ketishi milliy mustaqillikka tahdid soladi, undan
qutulishi uchun milliy iqtisodiyotni yuksaltirishga ketadigan investitsiyalarni
qisqartirish va hatto milliy boylikning bir qismini xorijga sotishga ham to‘g‘ri keladi.
Vaqtida to‘lanmagan tashqi qarzga qo‘shimcha foiz to‘lanadi, undiriladigan foiz qarzga
qo‘shilib, uning miqdori yanada oshadi. Davlat qarzining bo‘lishi uni boshqarishni
taqozo etadi, ya’ni qarzni olish va to‘lash bilan bog‘liq muayyan chora-tadbirlarni
amalga oshirish lozim bo‘ladi. Qarz va uning foizlarini to‘lash uchun budjetdan pul
ajratish davlat qarziga xizmat qilish deyiladi. Davlat qarzini to‘lashdagi shart-
sharoitlarning o‘zgarishi davlat qarzining restrukturizatsiyasi deyiladi.
Restrukturizatsiya yuz berganda qarz haqining o‘zgarishi konversiya deyiladi. Qarz
to‘lash muddati cho‘zilganda davlat qarzi prolongatsiyasi yuz beradi. Qarzning bir turi
boshqasiga aylanganda, qisqa muddatli qarz uzoq muddatli qarzga aylanadi va davlat
qarzining konsolidatsiyasi yuz beradi. Davlat qarziga o‘rin bo‘lmasligi uchun davlat
harajatlari davlat daromadlari darajasida bo‘lishi lozim. Bunda taqchillikka yo‘l
berilmaydi yoki minimal darajaga keltiriladi. Yevropadagi eng kambag‘al 5 mamlakat
haqida gapirganda Latviyaning bu ro‘yxatga tushib qolishini hech kim kutmagan edi.
Bu kutilmagan antiqa ko‘rsatkichdir. Albaniya haqida esa gapirmasa ham bo‘ladi, ushbu
mamlakatda velosiped haqiqiy boylik hisoblanadi. Umumiy ro‘yxatga nazar tashlasak,
Yevropada shunday kambag‘al mamlakatlar borligini bilib, hayron qolish mumkin. 3
17-
oktabrda qashshoqlikdan qutulish bo‘yicha xalqaro bayram nishonlanadi. Qora
kontinent va Sharq mamlakatlari haqida gapirmay, o‘zini-o‘zi boqa oladigan Yevropa
3
Nyu-York Times” jurnali Nyu-York 2013-yil 5-son
31

haqida gap ketmoqdaki, u yerda ham kambag‘allik muammosi zaruriy choralardan
biriga aylangan. Ruminiya – Sobiq Sovetlar hokimiyati iqtisodiy rivojlanishi uchun
katta yordam qilgan o‘tmishdagi sotsialistik mamlakat. 80-yillar boshida neftning narxi
tushishi sababli bu mamlakatda katta davlat qarzi hosil bo‘ldi. O‘sha paytda mamlakat
prezidenti bo‘lgan Nikolay Chausheski davlat oldida turgan muammolarni juda yaxshi
tushunar edi. U iqtisodiy modelni o‘zgartirishga qaratilgan katta reformalar qabul qildi.
Bunda u ijtimoiy dasturlarni qo‘llab-quvvatlashni davom ettirdi. Lekin Chausheski
davlat qarzini to‘laganda, noma’lum snayperlar tinch namoyishchilarni o‘qqa tutishdi.
Nikolay va uning oilasini qo‘lga olib, keyinchalik “qonxo‘r diktator” haqidagi afsonani
tarqatdilar. Mamlakat “demokratlashish” ga kirishdi va hozirgi kunda ulkan “baxtli”
davlat qarzi botqog‘iga kirib qolgan. Albaniya-mamlakati ko‘pdan buyon iqtisodiy
muammolarni yecha olmaydi. Savodxonlik darajasi juda past. Ish ta’minoti va
kelajakning yo‘qligi aholini chet ellarga borib ishlab, kun o‘tkazishga majbur qiladi.
Bundan tashqari, mamlakat AQSH va NATO tayanchi ostida Kosovo tarixiy serb
hududiga qo‘shilishi uchun yo‘naltirilgan siyosatni olib bormoqda. Albanlar qadimiy
xristian muqaddas joylarini buzishmoqda, tinch serb aholisini o‘ldirishmoqda.
Mamlakatdagi bunday holat unga nisbatan xalqaro ishonchni yo‘qotadi va iqtisodiy
rivojlanishga to‘sqinlik qiladi. Latviya – qachonlardir Sovetlar davrida boy mamlakat,
hozirgi kunda bechora hol Yevropasimon davlatchaga aylangan. Gap shundaki, 90-
yillar Latviya (barcha Boltiq bo‘yi mamlakatlari singari) Sovetlar davridan qolgan
boyliklarni sotish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Yevropa Ittifoqi tarkibiga kirgach,
mamlakatning eksport zaxiralari tugagan edi, shartnomaga asosan esa mamlakat baliq
va shakarni yetkazib berishni ya’ni o‘zining an’anaviy eksport turini to‘xtatishi shart.
Endi esa mamlakatda katta davlat qarzi ko‘rsatkichi va mehnat emigratsiyasining oqimi
kutilmoqda. Gretsiya-zamonaviy ellada. Afsuski, bu mamlakat ham hayot darajasining
yuqoriligi bilan bizni quvontirmaydi. Yevropa Ittifoqiga kirgach ko‘pgina
chekinishlarga rozi bo‘ldi. Misol uchun Yevropa foydasi uchun o‘z milliy valutasi –
draxmadan voz kechdi. Hozirgi kunda Gretsiyaning qarzi 15 mlrd Yevrodan ziyod
summani tashkil etadi. Uni to‘lash uchun mamlakat ko‘pgina davlat dasturlaridan
kechishiga to‘g‘ri keladi. Ukrainani ham eng kambag‘al davlatlar qatoriga kirib
32

qolganini tan olish kerak. Bu regionning asosiy muammosi aholining yuqori darajada
tarqoqligi. Sharqiy Ukraina – Molorossiya o‘zini haqqoniy ravishda Rossiyaning bir
qismi deb hisoblaydi va bor kuchi bilan tarixiy vataniga qaytish ishtiyoqida. Shu
vaqtning o‘zida g‘arbiy qism – Galitsiya Ukrainani alohida, mustaqil mamlakat deb jar
solmoqda. Mamlakatda moliyaviy korruptsiya, poraxo‘rlik, o‘g‘irlik davlat faoliyatining
barcha tizimlariga singib ketgan. Bu esa iqtisodda fojiali yo‘qotishlarni keltirib
chiqaradi. Turli mamlakatlarning davlat qarzi majburiyatlari umidliligiga baho berish
borasida Xalqaro Valyuta Fondi ma’lumotlari bizga juda ham aniq emasdek
tuyulmoqda, birinchidan, XVFning xalqaro rezervlari bo‘yicha ma’lumotlar bazasi
hamma rezervlarni to‘liq egallay olmaydi, berilgan ma’lumotlarga asoslanib, ular orqali
yuqorida keltirilgan ma’lumotlar tuzilgan, bu yerda rezervlarning “joylashtirilmagan”
(unallocated) deb atalgan anchagina katta hajmlar borki, u joylashtirilgan hajmlarning
uchdan bir qismini tashkil etadi. Ikkinchidan, rezerv valutalarida joylashtirilgan
aktivlarning davlat qarzini taqdim qiluvchilari hammasi emas. Rivojlangan
mamlakatlarning qarz majburiyatlarini bostirish bahosi, chet ellik ushlab turuvchilar
(aktivlarni) har xil mamlakatlar bo‘yicha aynan qarz statistikasi bo‘yicha tahlil qilish
mumkin. Ushbu analiz chet el investorlari va avvalo, davlat institutlarining, markaziy
banklarning, suveren fondlarning va o‘sib kelayotgan pul qo‘yishlari yana kamroq qarz
uskunalarining ta’minlanishi qanchalik isbotlanganligi nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqish
maqsadga muvofiq. Yuqorida qarz va YaIMning nisbati, aholi jon boshiga rezerv va
qarzlarning, shu bilan birga oltin zaxiralarining nisbati sifatida rivojlanlangan
davlatlarning davlat qarzi nisbiy parametrlari ko‘rib chiqilgan. Hozirgi kunda bu barcha
nisbatlar juda izdan chiqqan (balansdan chiqib ketgan) va qariyb hamma ko‘rib
chiqilgan iqtisodlar uchun real aktivlar bilan ta’minlanishning juda kichik holatini
namoyish etmoqda, yoki bu ma’muriy rezervlar, oltin yoki mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
bo‘lishidan qat’iy nazar. Shu bilan bir vaqtda xalqaro rezervlar bozorida bu
uskunalarning alternativsizligi sababli rivojlangan mamlakatlarning qarz
majburiyatlariga chet el tomonidan pul qo‘yishlari doimo o‘sadi. Bu bilan bog‘liq holda
bu majburiyatlarni emitatsiya qiluvchi davlatlar o‘z vazifasini bajara oladimi, degan
savol tug‘iladiki, ular yana ham ko‘proq moliyaviy piramidani eslatadi, ular orqali
33

hisob-kitob qilganda yoki qarzni va to‘lovni taqdim etishda chet el investorlari rad
javob bilan to‘qnash keladilar. 1971-yilda AQSHning oltin bilan qarzlarni to‘lashni rad
etganiga o‘xshab. Bu muammoni tahlil qilish uchun rivojlangan davlatlarning rezervlari
bilan hamma qarzni emas, hattoki sof qarzlarni ham emas, faqatgina chet el investorlari
egalik qilayotgan qismini, ya’ni ularning asosiysi esa davlat institutlari hisoblanadi.
Chet el pul mablag‘larini ushlab turgan mamlakatlardan yagonasi o‘z rezervlari davlat
qarzlaridan yuqori bo‘lgan yirik rivojlangan mamlakat – bu Yaponiya. Yaponiyada chet
el investorlari oltin valyuta zaxiralari davlat qarzi hajmidan taxminan ikki barobar ko‘p.
Qolgan mamlakatlarda investorlar uchun ahvol juda noqulay, chunki qarzlar miqdori
rezerv hajmidan ancha ko‘p. Odatiy peshqadam bo‘lib, qarzlarni qoplash bo‘yicha
kuchsiz hisoblangan mamlakat – bu AQSH. Chet el investorlari oldida 4.5 trln.
dollardan ortiq qarzi bo‘la turib, 2013-yilda davlat rezervi bor yo‘g‘i 133 mlrd. dollarni
tashkil qilgan, bu chet el investorlari oldidagi qarzdan 35 marta kam degani. Chet el
investorlari oldidagi holat Yevropada anchagina durustroq. Lekin davlat moliyasi
holatiga ijobiy baho berib bo‘lmaydi. Ko‘pchilik yirik Yevropa mamlakatlarida chet
elliklar oldidagi qarzdorlik milliy rezervga nisbatan 5 – 7 barobar ko‘p. Bizning
qarashimizcha, bu holat anchagina tashvishli va yaqin kelajakda dunyo qarzining
jadallashib o‘sish sur’atiga olib keladi. Bu rivojlangan mamlakatlar tomonidan hozirgi
kunda davlat qarz majburiyatlarini so‘ndirish uchun qo‘yilgan mablag‘larni
yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Bir qator Yevropa mamlakatlarida oxirgi yillarda,
asosan, inqiroz va qarz muammolarini tezlashuvi rivojlangan mamlakatlarda davlat
qarzi masalasi, qarz nisbiy ko‘rsatkichlarining jadal o‘sishi natijasida, yalpi qarz va
YaIM hajmini solishtirish natijasida (ko‘pgina mamlakatlarda 100% nuqtadan oshib
ketdi yoki bu nuqtaga yaqinlashdi) aktual zaruriy kundalik masalaga aylanib qoldi. Bu
an’ana yetarlicha xavotirli hisoblanadi, lekin yana ham rivojlangan mamlakatlarning
davlat moliyasiga nisbatan qarz yuklamasi holatig to‘liqroq baho berish uchun qarz
hajmiga bog‘liq bo‘lgan ayrim boshqa ko‘rsatkichlarni tahlil qilib chiqsak maqsadga
muvofiq bo‘ladi. 2013-yil 1-noyabrda Yevropa Ittifoqi haqida shartnomaning kuchga
kirganligiga 20-yil to‘ldi (yoki noma’muriy – Maastrixt shartnomasi). 4
Shaxsiy
4
3 “Ekonomist” moliyaviy-iqtisodiy jurnali. Moskva. 2013-yil, dekabr soni
34

yubileyini Yevropa faqatgina iqtisodiyot retsessiya holatiga emas, hatto ularning
ko‘pchiligi Mastrix asos solgan vazifalarni bajarmaslik bilan kutib oldi. Shunday qilib,
2013-yilning ikkinchi kvartali natijalariga ko‘ra umumiy 28 Yevropa Ittifoqi
mamlakatlarining davlat qarzi 86.8% (YaIM ga nisbatan), Yevrohududning 17
mamlakatida davlat qarzi 93.4%ni (YaIMga nisbatan) ko‘rsatdi, bu esa Maastrixt
shartnomasi va stabillik aktiga asosan o‘rnatilgan qoidalarga binoan (limit va suveren
qarz YaIM o‘lchovidan 60% idan oshmasligi shart)14 qo‘yilgan shartlarni buzib,
nisbatan ko‘tarilib ketadi.
2013-yil 5-noyabrda 2015-yilgacha bo‘lgan bir yo‘la ham Yevrohudud ham
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari iqtisodiy o‘sishini tahlil qila turib valyuta ishlari va
iqtisodi bo‘yicha Yevrokomissiya raisi o‘rinbosari Olli Ren aytib o‘tdi. Yevropa
iqtisodida keskin burilish punktining yana ham ko‘proq belgilari kuzatilmoqda. Byudjet
konsolidatsiyasi va tizim reformalari ( Yevropada qo‘llanilgan) o‘sishning yangi asosini
yaratdilar. Shu bilan bir vaqtda g‘alabani e’lon qilish uchun hali juda erta, ishsizlik
haligacha yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan darajada qolmoqda. Yevrokomissiya
ma’lumotlariga asosan, 2013-yilda YaIM nol qiymatda o‘zgarmadi. Prognoziga ko‘ra,
2015-yilda esa Yevropa iqtisodida o‘sish tempi 1.9 % gacha kuchayadi. Yevrohududda
esa 2013-yilda 0.4% region YaIMning pasayishi, 2014-yilda 1.1% YaIM o‘sishi, 2015-
yilda YaIM 1.7% gacha o‘sish tempining kuchayishi habar qilinadi. Bunda oldingi
Yevrokomissiya ma’lumotlariga nisbatan o‘tayotgan yilda 0.1% ga Yevropa Ittifoqi
YaIMning qisqarishi tahmin qilingan. Yevropa Ittifoqi YaIM o‘sishi 2013-yilda 0.1%
ga yaxshilangan, lekin Yevrohudud YaIM o‘sish tempi 2014-yilda bahosi, aksincha,
pasaygan, oldingi prognozga qaraganda 0.1% ga, Yevrokomissiya prognozi
o‘zgartirishsiz qoldi. Yevrokomissiya fikri bo‘yicha, 2013- yilning ikkinchi kvartalida
0.3% ga Yevrohudud YaIMning o‘sishi region iqtisodidagi tizimiy o‘zgarishlarga emas,
balki qulay ob-havo sharoiti va mavsum faktorining ijobiy ta’siriga bog‘liq.
Yevrokomissiya ekspertlari aytishlaricha, 2013-yil ikkinchi yarmida YaIM regionda
o‘sishi kamtar ko‘rinishda qoldi. Yevropa Ittifoqi turli davlatlarda real sektorni
kreditlash sharoitida farqlarning ortib borishi va hajmlarning pasayishi o‘z ta’sirini
35

ko‘rsatadi (bu holatni belgilash uchun Yevropa ekspertlari hatto mahsus atama,
“moliyaviy flagmentatsiya”ni o‘ylab topdilar). Tavakkalchilikning ko‘tarilishi va
noma’lumlik yangi ish o‘rinlari yaratish uchun Yevropani stabillashtirishiga yomon
ta’sir ko‘rsatishida davom etadi. Jorj Soros: Toki hokimiyat mavjud siyosiy kursda ish
yuritar ekan, ular zulmatli sahnadan Yevropada uzoq davom etadigan iqtisodiy tush14
“Mastrixt shartnomasi” 5
1992-yil 181 kunlikdan qochib qutulolmaydilar va buning
natijasida Yevrohududning siyosiy yakdilligiga tarqalib ketishi xavfi tug‘iladi” 15.
Uning mulohazasiga ko‘ra, Yevroni qutqarish uchun inqirozdan chiqishning tezkor
choralari va uzoq muddatli tizimiy o‘zgarishlar o‘tkazish zarur. Bundan tashqari, Soros
Yevropa Ittifoqi iqtisodiy integratsiya qilishni yo‘lga qo‘yish va davom etish kerak deb
tavsiya beradi. Sorosning fikricha16 Yevropa fondi bazasida moliyaviy stabillikda
to‘laqonli Yevropa Moliya vazirligini shakllantirish bo‘yicha a’zo davlatlar orasida
kelishish shartnomasi tuzish zarur, shundan keyin Yevropa Ittifoqi qo‘mitasi agar to‘lay
olmaslik xavfi tug‘ilish holatida vazirlikning agentlik vakolatini Yevropa banki
komissiyasiga o‘tkazishi mumkin, unda bank moliyaviy javobgarlikdan xolos bo‘ladi.
Soros bu choralarni faqat Yevropa Ittifoqi rivojlanishida “jadallashuvni (strategiyani)”
qayta ko‘rib chiqqandagina amalga oshirish mumkin deb tan oladi. U bunday vazirlik
tizimiga ko‘pgina mamlakatlar, birinchi navbatda Germaniya qarshi chiqadi, chunki
ko‘pgina davlatlar hukumati Yevroni inkor etish yoki foydalanishda o‘z shaxsiy
qarorlarini qabul qila olishlariga ishonib kelmoqdalar..

2.3. Davlat qarzlarining Rossiya iqtisodiyotining rivojlanishiga ta'siri
Davlat qarzi bu kreditorlarga davlat nomidan yoki uning vakolatli organlari
nomidan olingan mablag'larni (foizlar bilan) qaytarish bo'yicha barcha to'plangan
majburiyatlardir.
5
“Mastrixt shartnomasi” 1992-yil
36

Davlat qarzi, asosan, davlatning joylashtirilgan va to'lamagan qarzlari
yig'indisidir davlat kreditlari (shu jumladan ularga hisoblangan foizlar). Va kredit
beriladigan valyutaga qarab, davlat qarzi ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin. Shunga
ko'ra, tashqi qarzlar chet el valyutasida, ichki qarzlar rublda jalb qilinadi. Shuning
uchun Rossiya Federatsiyasi hukumati Rossiya Federatsiyasining Markaziy bankidan
chet el valyutasida qarz olganligi Rossiyaning tashqi qarziga bog'liq.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq (RF RF 98-moddasi) Rossiya Federatsiyasining
qarz majburiyatlari quyidagi shakllarda mavjud bo'lishi mumkin:
Rossiya Federatsiyasi nomidan qarz oluvchi sifatida kredit tashkilotlari, xorijiy
davlatlar va xalqaro moliya tashkilotlari bilan tuzilgan kredit shartnomalari va
shartnomalari;
Rossiya Federatsiyasi nomidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan
beriladigan davlat ssudalari;
Rossiya Federatsiyasi tomonidan byudjet ssudalari va Rossiya Federatsiyasi
byudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetlaridan byudjet ssudalarini olish
to'g'risidagi shartnomalar va bitimlar;
Rossiya Federatsiyasi tomonidan davlat kafolatlarini ta'minlash to'g'risidagi
shartnomalar;
Rossiya Federatsiyasining o'tgan yillardagi qarz majburiyatlarini uzaytirish va
qayta tuzish to'g'risida Rossiya Federatsiyasi nomidan tuzilgan shartnomalar va
shartnomalar, shu jumladan xalqaro shartnomalar.
Rossiya Federatsiyasining davlat ichki qarzining umumiy miqdori quyidagilarni
o'z ichiga oladi:
Rossiya Federatsiyasining davlat qimmatli qog'ozlari bo'yicha qarzning asosiy
nominal miqdori:
Rossiya Federatsiyasi tomonidan olingan kreditlar bo'yicha asosiy qarz miqdori;
Rossiya Federatsiyasi tomonidan boshqa darajadagi byudjetlardan olingan
byudjet kreditlari va byudjet kreditlari bo'yicha asosiy qarz miqdori;
Rossiya Federatsiyasi tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo'yicha
majburiyatlar hajmi.
37

Rossiya Federatsiyasining davlat tashqi qarzining umumiy miqdori quyidagilarni
o'z ichiga oladi:
Rossiya Federatsiyasi tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo'yicha
majburiyatlar miqdori;
Rossiya Federatsiyasi tomonidan xorijiy hukumatlar, kredit tashkilotlari, firmalar
va xalqaro moliya tashkilotlaridan olingan kreditlar bo'yicha asosiy qarz miqdori.
Davlat majburiyatlarining mustaqil elementi sifatida davlat qarzining tarkibiga
uzaytirish / qayta tuzish to'g'risidagi bitimlar va bitimlar bo'yicha majburiyatlarning
kiritilishi majburiyatlarning uzaytirilishi va tarkibiy tuzilishi, qoida tariqasida, faqat
ba'zi qarz majburiyatlarini boshqalarga almashtirishning tartibi va shartlarini, turli xil
xizmat ko'rsatish sharoitlari va qaytarish.
Zamonaviy muammolar qatoriga kiradi byudjet siyosati davlat qarzi muammosi
alohida o'rin tutadi. Bu Rossiya iqtisodiyotining asosiy muammolaridan biridir, bu
butun mamlakatning iqtisodiy o'sish sur'atlariga ham, moliyaviy va byudjet siyosati
yo'nalishlariga ham bevosita ta'sir qiladi.
Rossiya Federatsiyasidagi iqtisodiy vaziyat 1996-1998 yillarda sodir bo'lgan
vaziyat bilan jiddiy ravishda murakkablashdi. Rossiya hukumatining davlat qarzlarini
boshqarish bo'yicha siyosati, rubllarda ko'rsatilgan qarz vositalarini tashqi qarzlar bilan
almashtirishga qaratilgan, chunki ular mahalliylarga qaraganda ancha arzon edi.
Natijada 1996-1998 yillarda Rossiyaning tashqi qarzi oshdi. ikki baravar ko'paydi, lekin
faqat 1998 yilning dastlabki sakkiz oyida - 18,5 milliard dollarga teng.
Biroq Rossiyaning tashqi qarz olishga o'tishi global iqtisodiy tiklanish va 1997-1999
yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya bozorlarini qamrab olgan moliyaviy
inqiroz boshlanganda yuz berdi. Devalvatsiya natijasida rossiya rubli 1998 yilda bir
necha oy ichida chet el valyutasidagi davlat qarzi uch baravardan oshdi va butun davlat
qarzi deyarli ikki baravarga oshdi.
Rossiyaning 1998 yil avgustigacha bo'lgan davlat qarzining hajmi unchalik katta
bo'lmagan xalqaro standartlar bu qisman Rossiya hukumati tomonidan qarz inqirozining
haqiqiy tahdidini baholamaslikka yordam berdi. 1997 yilda YaIMdagi hukumat
38

qarzining ulushi 54% ni tashkil etdi, 26% tashqi qarzga va 28% umumiy ichki qarzga
to'g'ri keldi (shu bilan birga GKO-OFZlarning ulushi 14% dan oshdi). Taqqoslash
uchun: Evropa Ittifoqi mamlakatlari umumiy qarzining YaIMga nisbati 1996 yilda
70,4% ni, AQShda esa 63,1% ni tashkil etdi. Bundan tashqari, Rossiya tashqi qarzining
katta miqdori asosan sobiq SSSRning qarzi bilan belgilanadi. 1998 yil boshida Rossiya
qarzining o'zi YaIMning 7,6 foizini tashkil etdi.
Tashqi qarzlar, odatda, ichki qarzlarga qaraganda uzoqroq muddatlarga olinadi.
Agar qarzni konsolidatsiya qilish (ichki va tashqi qarzdorlik nisbatlarini o'zgartirish
orqali qisqa muddatli qarzni uzoq muddatli qarzga almashtirish) yanada qulay
sharoitlarda amalga oshirilgan bo'lsa, unda 1997 yil kuzidan beri kuchayib borayotgan
moliyaviy inqiroz xavfi biroz pasayishi mumkin.
Rossiyaning davlat qarzini baholashning yana bir jihati bor, ya'ni qonuniy
YaIMning nisbatan kichikligi, faqatgina bu qarzga xizmat ko'rsatish manbai bo'lib
xizmat qilishi mumkin. Hisob-kitoblarga ko'ra, davlat qarzining umumiy hajmi har
doim sezilarli darajada 50% dan yuqori bo'lib kelgan va 1995-1997 yillarda. qonuniy
YaIMning 65 dan 70 foizigacha o'sdi.
Davlat qarzining doimiy o'sishi muqarrar ravishda unga xizmat ko'rsatishning
mutlaq va nisbiy xarajatlarining ko'payishiga olib keldi. Foizlar bo'yicha xarajatlar 1992
yildagi federal byudjet xarajatlarining 2 foizidan kamrog'idan 1998 yil yanvar-iyul
oylarida deyarli 35 foizgacha o'sdi.
Natijada, davlat qarzining ko'payishi ta'siri ostida federal byudjet xarajatlari
tarkibida ichki va tashqi qarzlarga xizmat ko'rsatish uchun to'lovlarga nisbatan sezilarli
o'zgarishlar yuz berdi (2-ilova, 2-jadval).
Shunday qilib, 2015 yilgacha bo'lgan davrda tashqi qarzga xizmat ko'rsatish va
to'lash uchun to'lovlar har yili qarz olinmasa ham, har yili 12-15 milliard dollarni tashkil
qilishi kerak. Bu federal byudjet daromadlarining taxminan yarmini tashkil etadi.
Tashqi qarzga xizmat ko'rsatish uchun bunday sharoitlarni saqlab qolish Rossiyani
butun davr uchun iqtisodiy o'sish istiqbollarining etishmasligi bilan tahdid qilmoqda.
39

London tijorat banklari klubi - Kreditorlar bilan 2000 yil fevral oyida tuzilgan
kelishuv Rossiyaga 2001-2007 yillarda qarzning ushbu qismiga xizmat ko'rsatishda 13
milliard dollar tejashga imkon beradi.
Rossiya Federatsiyasining davlat qarzining hajmi hozirgi kunda YaIMning 26
foizini tashkil etadi, bu mamlakat iqtisodiyotining jahon energiya narxlari
kon'yunkturasiga bog'liqligini hisobga olgan holda yuqori ko'rsatkich emas.
2005 yilda Rossiya Federatsiyasining tashqi davlat qarzining asosiy miqdorini
to'lash uchun to'lovlar 11,5 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2004 yildagi davlat
qarzlarini to'lash hajmidan 2,5 milliard AQSh dollariga ko'pdir.
2005 yilda Rossiya Federatsiyasining tashqi qarz majburiyatlari 2005 yil 1 yanvar
holatiga prognoz qilingan 115,7 milliard AQSh dollaridan 2006 yil 1 yanvar holatiga
106,9 milliard AQSh dollarigacha kamaydi; Rossiya Federatsiyasining ichki davlat
qarzlari 843,2 milliard rubl 2005 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 995,8 mlrd. Shunday qilib,
2006 yil 1 yanvar holatiga hukumatning umumiy qarzi 4202,8 milliard rublni tashkil
etdi, bu YaIMning 22,2 foizini tashkil etadi.
Umuman olganda, hozirgi sharoitda davlat qarzini qayta moliyalashtirish uchun
davlatning ichki qarzdorligining chet elga nisbatan ustuvorligi. To'lov balansini
barqaror saqlash sharoitida hukumatning ichki qarzlari bozoridagi mavjud ijobiy
o'zgarishlar Rossiya hukumatiga 2005 yilda ichki qarzlar bozorida 210,8 milliard rubl
miqdorida moliyaviy resurslarni jalb qilishni rejalashtirishga imkon berdi. Bunday
holda, ilgari joylashtirilgan davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish 122 milliard rublni
tashkil etadi. Shunga ko'ra, 2005 yilda ichki qarz bozoridan moliyaviy resurslarning
aniq jalb etilishi 88,8 milliard rublni tashkil etdi, bu esa ichki kredit bozoridagi foiz
stavkasining o'sishiga ta'sir ko'rsatmadi. Ijobiy haqiqat shundaki, ushbu qarzlar o'rtacha
va uzoq muddatli xarakterga ega bo'lib, 3 yildan 15 yilgacha.
Umuman olganda, tahlillar shuni ko'rsatadiki, davlat ichki qarzi bozori byudjet
defitsiti manbalarini to'plash, pul muomalasini barqarorlashtirish va bank tizimining
likvidligini tartibga solish funktsiyalarini bajarishga qodir. Shu bilan birga, u hali
iqtisodiy o'sish va investitsiya faolligini qo'llab-quvvatlash vositasiga aylanmagan.
40

Davlat ichki qarzdorligi hajmini kengaytirish moliyaviy xatarlarni
minimallashtirish choralarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu federal
byudjetning umumiy xarajatlarida davlat ichki qarziga xizmat ko'rsatish xarajatlarining
ulushini yanada kamaytirish maqsadida joylashtirilgan qarz vositalarining o'rtacha
muddatining o'sishini va spekulyativ tarkibiy qismning qisqarishini, foydalaniladigan
qarz vositalari doirasini kengayishini, shuningdek foiz stavkalarini inflyatsiya darajasiga
yaqin darajada ushlab turishni nazarda tutadi. YaIM hajmi.
Qimmatli qog'ozlar bilan ifodalangan RF davlat ichki qarzi 2008 yilning 7 oyi
davomida 9,3 foizga o'sib, 1,365 trln. Xalqaro bo'lim ma'lumotlari shundan dalolat
beradi moliyaviy munosabatlar , RF vazirligining hukumat qarzi va davlat moliyaviy
aktivlari. 1
Davlat qarzlariga xizmat ko'rsatish xarajatlarining Rossiya Federatsiyasidagi
federal byudjet daromadlariga nisbati taqqoslanadigan darajada bo'lgan mamlakatlarga
nisbatan yuqori iqtisodiy rivojlanish .
So'nggi yillarda davlat qarzi hajmi va tarkibidagi o'zgarishlarning dinamikasi
federal byudjetga xizmat ko'rsatish uchun ajratilgan mablag'lar miqdoriga ta'sir
ko'rsatdi. Rossiya Federatsiyasining davlat qarziga xizmat ko'rsatishga sarflangan
xarajatlar 2005 yilda 2004 yilga nisbatan 33,3 milliard rublga kamaydi. va 254,2
milliard rublni tashkil etdi. (2004 yilda 287,5 milliard rubl).
2005 yilda federal byudjetning davlat qarzlariga xizmat ko'rsatish xarajatlari
hajmining pasayishi so'nggi yillarda Rossiya Federatsiyasining tashqi davlat qarzlari
hajmining sezilarli darajada qisqarishi bilan bog'liq.
Rossiya Federatsiyasining tashqi davlat qarzining qisqarishi munosabati bilan
unga xizmat ko'rsatish qiymati 37,2 milliard rublga kamayadi. va 185,9 milliard rublni
tashkil etadi.
Shu bilan birga, 2005 yilda hukumatning ichki qarzdorligi ko'payishi va
shuningdek, hukumatning ichki qarzining ko'payishi tufayli unga xizmat ko'rsatish narxi
3,9 milliard rublga oshdi va 68,2 milliard rublni tashkil etdi.
Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, so'nggi yillarda Rossiya
Federatsiyasining davlat tashqi qarzining absolyut qiymati pasayishni boshladi va
41

bugungi kunda asosiy muammo tashqi qarzning o'zi emas, balki unga xizmat
ko'rsatishning o'ta zo'ravonligidadir (foizlar va to'lov miqdorlari, bu dastlabki jadvalga
muvofiq). to'lovlar ma'lum bir kalendar yilga to'g'ri keladi) federal byudjet hisobidan (2-
ilova, 2-jadval).
Davlat qarziga xizmat ko'rsatish xarajatlari texnogen falokatlar xavfini bartaraf
etish, mablag'larning haddan tashqari eskirishi va umuman iqtisodiyotni yuqori
texnologiyalarni rivojlantirish darajasiga o'tkazilishini ta'minlash siyosatini amalga
oshirishni to'xtatuvchi omilga aylanmoqda. Xalq xo'jaligining moliyaviy aylanmasidan
kapitalning qochib ketishi jarayoni bilan birlashganda, moliyaviy resurslarning byudjet
tizimidan chiqarilishi iqtisodiy rivojlanish potentsialini keskin pasaytiradi (quyidagilar
uchun mablag 'etishmasligi: 1) sanoat tarmoqlarini nanotexnologiyalar bilan
rivojlantirish; 2) yangi konlarni qidirish; 3) havo transporti korxonalarini
rekonstruktsiya qilish va modernizatsiya qilish; 4) qishloq xo'jaligi sohasini
moliyalashtirish va boshqalar).
So'nggi paytgacha Rossiyada obligatsiyalar bozorlari barcha segmentlar bo'yicha
sezilarli o'sishni ko'rsatdi, bu milliy kompaniyalarning kredit sifatining yaxshilanishi,
sarmoyadorlar sonining ko'payishi va qarz bozorlaridagi qulay umumiy sharoitlar bilan
bog'liq edi. Biroq, 2007 yil ikkinchi yarmida boshlangan global kredit inqirozi
iqtisodiyotning ushbu segmentiga jiddiy o'zgarishlar kiritdi. Hatto neftning rekord
darajada yuqori narxlari va hukumatning faol ko'magi ham yordam bermadi. Xorijiy
investorlar Rossiya qarzlarini sotib olish tezligini pasaytirdi va yangi joylashtirishda
faol ishtirok etishni to'xtatdi, ularning ba'zilari suveren darajasidan past bo'lgan qarz
darajasining chegaralarini yopdi. Rossiya korporatsiyalari uchun qayta moliyalashtirish
imkoniyatlari soni keskin kamaydi, bu birinchi texnik nosozliklar bozoriga ta'sirini
sekinlashtirmadi, chunki bu taklifni to'lash yoki hatto kuponlarni to'lash mumkin emas
edi.
Bozorga katta miqdordagi mukofot puli olgan davlat qarzdorlarining katta kreditlari
olovga moy qo'shdi. Bu, bozor muammolari sonining qisqarishi bilan birga, bozorda
xavfni sezilarli darajada qayta baholashga va qarz olish narxining oshishiga olib keldi.
42

Ammo bozor to'liq yopilmadi, chunki 2008 yil fevral-mart oylaridan boshlab
birlamchi joylashtirish hajmi inqirozgacha bo'lganlarga to'g'ri kela boshladi. Bozorning
asosiy ko'magi allaqachon o'rnatilgan va yaxshi joylashtirilgan ichki investorlar bazasi -
mahalliy banklar va boshqaruv kompaniyalari edi. Shaxsiy Rossiya banklari
tashkilotchilari reytingining aniq o'sishini va ba'zi xorijiy ishtirokchilarning Top 15-dan
chiqib ketganligini qayd etish mumkin. (3-ilova, 1-jadval). Obligatsiya bozorini
tiklashning yana bir muhim omili - bu tashqi tendentsiya kuzatilayotgan tashqi
bozorlarda qarz olish imkoniyati.
Yaqin vaqtgacha obligatsiyalar bozori uchun aksariyat prognozlar ijobiy
yo'nalishga ega edi. Inflyatsiyaning oshishiga qaramay, joylashuvlar o'z hajmlarini
saqlab turishi yoki ularning ozgina pasayishi mumkinligi va jalb qilish stavkalari yuqori
bo'lishi mumkin, ammo unchalik ko'p emasligi taxmin qilingan. Bozorda umumiy
likvidlik etarli bo'lganligi sababli, ozchilik taxmin qilgan inqirozli vaziyat ... Bundan
tashqari, ba'zi tahlilchilar obligatsiyalar sektori yanada kuchayishiga ishonishdi. Biroq,
beqarorlik sharoitida mablag 'yig'ish stavkalari sezilarli darajada o'sdi. Yuqori sifatli
obligatsiyalar stavkalari 1,5 foizga o'sdi. Qarz olish bozoridagi umumiy vaziyatning
yomonlashuvi bilan bog'liq holda, salbiy holatlar yuzaga kelmoqda, korxonalarda naqd
pul bo'shliqlari paydo bo'lganda, emitentlar takliflar bo'yicha to'lovlarni amalga oshira
olmaydilar va texnik nosozliklar yuzaga keladi. Natijada, kredit tashkilotlari faqat
ishonchli emitentlarga va boshqalarga qarz berishni boshladilar yuqori stavkalar ...
Shunday qilib, inqiroz davrida davlat ishtirokidagi, xalqaro reytingga ega yuqori sifatli
qimmatli qog'ozlarga o'tish yuz berdi reyting agentliklari (3-ilova, 2-jadval). Boshqa
emitentlar likvidsiz bo'lib qoladi va ular voyaga yetguncha ushlab turilishi kerak. Biroq,
kredit inqirozi sharoitida yuqori rentabellikga ega bo'lgan xavfli vositalarni sotib olishga
harakat qilayotgan spekulyativ investorlar va mablag'lar paydo bo'ladi. Kelgusi yilda
valyuta obligatsiyalari bozoridagi vaziyat kamida 6 oyga yomonlashishi kutilmoqda.
Asosiy salbiy omillar - foiz stavkalarining ko'tarilishi va norezidentlarning siyosiy
xatarlar tufayli bozordan chiqishi. Bozorni tiklash bir yildan keyin boshlanishi mumkin.
Bank depozitlari bo'yicha daromad yuqori bo'lsa, investorlar uchun past rentabellikdagi
qimmatli qog'ozlarni sotib olish mantiqiy emas.
43

Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki materiallariga ko'ra, 2007 yilda
Rossiyaning tashqi qarzlarining umumiy hajmi 48 foizga o'sdi - 459,6 milliard dollarga
etdi. Bir yil davomida davlat boshqaruvi organlarining qarzi 16,2 foizga kamayib, 37,4
milliard dollarni tashkil etdi. Rossiya banklarining norezidentlar oldidagi qarzi,
aksincha, darhol 618 foizga o'sib, 163,7 milliard dollarni tashkil etdi.
Rossiya Federatsiyasi Hisob palatasi raisi Sergey Stepashinning so'zlariga ko'ra,
2008 yil 1 yanvar holatiga Rossiya Federatsiyasining korporativ qarzi 430 milliard
dollarni tashkil etdi. (YaIMning 33%). Ushbu miqdorning deyarli 90% Rossiya
korporatsiyalari va banklarining kreditlar bo'yicha qarzlariga to'g'ri keladi xorijiy
banklar ... Bozor kon'yunkturasining yomonlashuvi va pasayish bilan bunday
bog'liqlik moliyaviy barqarorlik xatarlarni keltirib chiqaradi, shu jumladan byudjet
tizimi uchun. Hisob palatasi Hukumat va Prezident e'tiborini aynan shu narsaga qaratdi
va S. Stepashin tegishli choralar ko'riladi, deb hisoblaydi.
Rossiyaning 2008 yil 1-choragidagi tashqi qarzi 44,9 mlrd dollardan kamaydi.
44,1 milliard dollargacha. RF Moliya vazirligining ma'lumotlariga ko'ra, 2008 yil 1
aprel holatiga ko'ra Parij klubi a'zolari bo'lgan mamlakatlarga qarz 1,6 milliard dollarni
tashkil etdi. Parij klubidan tashqaridagi mamlakatlarga - 2,2 milliard dollar. Iqtisodiy
O'zaro Yordam Kengashining sobiq davlatlariga - 1,65 milliard, boshqa mamlakatlarga
esa sobiq SSSR 0,7 milliard dollar qarzdor. Xalqaro moliya tashkilotlari oldidagi qarzlar
4,8 milliard, evrobond krediti bo'yicha 28,2 milliard, ichki valyuta krediti zayomlari
bo'yicha 4,5 milliardni tashkil etdi.
Bularning barchasi tashqi qarzni qayta tuzish bo'yicha muzokaralar jarayonini
davom ettirish zarurligini ko'rsatadi. Bu nafaqat tashqi qarzlardan qutulishga intilish,
balki eng muhimi - undan ichki iqtisodiyot manfaatlari uchun samarali foydalana olish.
Buning uchun global va samarali investitsiya loyihalari hamda ishonchli kredit va bank
tizimi zarur.
XULOSA
Davlat qarzi - bu ma'lum bir davr uchun davlat byudjeti kamomadining yig'indisi.
Davlat qarzini shakllantirishning asosiy sabablari byudjet taqchilligi va jismoniy va
yuridik shaxslarning bo'sh mablag'lari mavjudligidir.
44

Davlat qarzi turli mezonlarga ko'ra tasniflanishi mumkin. Valyuta mezoniga
ko'ra, davlat qarzi ichki va tashqi bo'linadi: rubldagi qarzlar ichki qarzga, chet el
valyutasi esa tashqi qarzga tegishlidir. Xalqaro amaliyotda tashqi qarzning yana bir
ta'rifi mavjud - bu norezidentlar oldidagi umumiy qarz sifatida, ichki qarz - rezidentlar
oldidagi umumiy qarz sifatida.
Davlat qarzi ham kapitalga va joriyga bo'linadi. Kapital qarzi - chiqarilgan va
to'lamagan hukumat qarzlarining umumiy summasi, shu jumladan foizlar. Joriy qarz -
bu daromadni to'lash va majburiyatlarni to'lash xarajatlari.
Davlat qarzlarini boshqarish har qanday mamlakat moliyaviy siyosatining
ajralmas qismidir. Davlat qarzlarini boshqarishning turli shakllari mavjud.
Davlat qarzining muammolari ichki va tashqi qarz olishning qisqa muddatli va
uzoq muddatli istiqbollarida turli xil ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga ta'sir qiladi.
Rossiyada davlat qarzlarini hisobga olish va ro'yxatga olishning yagona tizimi
mavjud. Davlat qarzlarini boshqarish tizimini isloh qilishning asosiy natijasi Rossiya
Federatsiyasining xalqaro bozorlardagi obro'sining yaxshilanishi, qarz olish va davlat
qarzlarini boshqarish bilan bog'liq xatarlarning sezilarli darajada kamayishi, federal
byudjet xarajatlarining davlat qarzini to'lash va xizmat ko'rsatishga bog'liqligi bozor
sharoitidagi o'zgarishlarga bog'liqligi va Rossiyaning ichki sharoitlariga kirishini
ta'minlash bo'lishi kerak. va tashqi qarz bozorlari, qarz olish narxini pasaytirish, Rossiya
Federatsiyasi Hukumatining qarz olish siyosatiga kreditorlik darajasi va investorlarning
ishonchini oshirish, Rossiyaning xalqaro mezonlarga javob beradigan qarz olish va
davlat qarzlarini boshqarish sifat darajasiga chiqishi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bunkina M.K., Semenov A.M., Semenov V.A. Makroiqtisodiyot:
darslik.- 3-nashr, Rev. va qo'shing. - M.:"Biznes va servis" nashriyoti,2000y.
45

2. Vechkanov G.S., Vechkanova G.R. Makroiqtisodiyot. - SPb.: Piter, 2001
yil.
3. Vinogradov V.V. Rossiya iqtisodiyoti: darslik. Foyda. - M.: Yurits, 2002 yil.
4. Godin A.M., Maksimova N.S., Podporina I.V. byudjet tizimi Rossiya
Federatsiyasi: O'quv qo'llanma. - 2-nashr, Rev. va qo'shing. - M.: "Dashkov va Co"
nashriyot-savdo korporatsiyasi, 2006 y.
5. Kulikov L.M. Iqtisodiy bilim asoslari: O'quv qo'llanma. nafaqa. - M.: Moliya
va statistika, 1997 y.
6. Iqtisodiy nazariya kursi / Ed. M.N. Chepurin. - M.: ASA, 1996.
7. Makkonnell K.R., Bru S.L. Iqtisodiyot. - M.: Respublika, 1992 yil.
8. Nazariy iqtisodiyot (siyosiy iqtisod) ./ Ed. G.P. Zhuravleva. - M.: UNITI, 1997
yil.
9. Iqtisodiy nazariya asoslari bo'yicha darslik / Ed. Kamaeva V.D. - M.:
VLADOS, 1996 y.
10. Iqtisodiy nazariya : Darslik / Ed. I.P. Nikolaeva. - M.: "Istiqbol", 2000 yil.
11. Vasilev K. Jahon inqirozi va Rossiyaning qarz bozori. // Maslahatchi. 2008.
№ 17.
12. Voistinova T. Investorlar ehtiyotkor bo'lishdi. // Maslahatchi. 2008. № 17.
13. Meshcherskiy A. Bizning qarzlarimizning og'ir xochi. // Argumentlar va
faktlar. 1999. № 48.
14. Semenishchev S. Rossiya davlat qarzining paradokslari. // Moliyachi. 1999.
№5.
15. Xakamada I. Davlat qarzi: tuzilishi va boshqarilishi. // Iqtisodiy masalalar.
1997. № 4.
16. Xeyfets B.A. Rossiyaning tashqi qarzi. // Moliya. 1999. № 2.
46

Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari

Sotib olish