• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 64.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 22 Апрель 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

Davlat tushunchasining paydo bo'lishi

Davlatning mohiyati muammosi davlatlarning eng muhim, eng chuqur belgilarining ta'riflariga taalluqlidir. Davlatning mohiyati ancha barqaror kategoriyadir. Biroq, turli omillar ta'sirida u o‘zgarishi, yangi tarkib bilan to‘ldirilishi mumkin. Hozirgi vaqtda davlatning ijtimoiy mohiyatini tushunishning ikkita asosiy yondashuvini ajratib ko‘rsatish odatiy holdir: sinfiy yondashuv, unga ko‘ra davlat, birinchi navbatda, iqtisodiy jihatdan ustun bo‘lgan sinf manfaatlarini va umumiy ijtimoiy (umumiy) manfaatlarini ifodalaydi. Unga ko‘ra davlat butun jamiyat manfaatlarini ifodalaydi va ijtimoiy kelishuvga erishish vositasi sifatida ishlaydi. Ushbu yondashuvlarning qarama-qarshiligiga qaramay, ular bir-birini istisno qilmaydi. Bu mavzuning muhim yo‘nalishlaridan biri davlatni uning faoliyat ko‘rsatishi nuqtai nazaridan o‘rganishdir. Davlatni o`rganishga funksional yondashish uning mohiyati va ijtimoiy maqsadini chuqurroq anglash imkonini beradi. 37 binoan rivojlanadi. Adolat, tabiatan bo‘lib, foyda to‘g‘risida, bir-biriga zarar yetkazmaslik va zarar ko‘rmaslik maqsadida tuzilgan shartnomadir. Qadimgi rim huquqshunoslari va faylasuflari asarlarida tabiiy huquqiy ta’limotlar o‘z aksini topgan. Rim huquqshunoslarining fikricha, rim huquqi ius civil (faqat rim fuqarolari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, qadimiy rim huquqi), ius gentum (rim fuqarolari bilan boshqa xalqlarning o‘rtasidagi mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq) va ius natural-tabiiy huquqdan iboratdir. Qadimgi yunonlar kabi rimliklar ham huquqni ijobiy huquq, tabiiy huquq, ilohiy huquqqa bo‘ladilar. Rim huquqi rivojlanishining barcha bosqichlarida rim huquqshunoslarining fikricha, tabiiy huquq mohiyati va uning barcha xalqlar uchun umumiy bo‘lgan munosabatlarida farq mavjud bo‘lgan. Ba’zi rim huquqshunoslari ularni bir-biridan ajratishgan. Ba’zilari ularning teng ko‘rishgan. Ammo deyarli barcha rim huquqshunoslari qadimgi yunon huquqshunoslari va faylasuflaridan farqli ravishda, o‘z diqqat e’tiborlarini bir qator holatlarda ijobiy huquq tabiiy huquqqa zid kelishiga qaratganlar. Tabiiy huquq bilan ijobiy huquq o‘rtasidagi ziddiyatlardan biri shuki, tabiiy huquqda barcha kishilar huquqda tengdirlar, ular o‘rtasida sinfiy va boshqa ijtimoiy belgilariga ko‘ra farq bo‘lishi kerak emas degan g‘oya yotsa, ijobiy huquq esa, aynan o‘sha farqlar asosida shakllanadi. Stoitsizmning asoschisi bo‘lgan Zenon (er.av. 336-264) ta’limotiga ko‘ra, tabiiy huquq ilohiydir hamda haqiqatni buyuruvchi va nohaqni taqiqlovchi kuchga egadir. Stoiklar fuqarolik hamjamiyati asosida insonlarni bir-biriga nisbatan tabiiy intilishi, ularning o‘zaro tabiiy aloqalari yotishini ta’kidlaydilar. Shunga ko‘ra, davlat sun’iy, shartli, shartnoma asosida vujudga kelgan uyushma bo‘lmasdan, balki tabiiy birlashmadir. Rim stoiklarining ilohiy va insonlar dunyosining yagonaligi g‘oyasidan kelib chiqib, rim faylasufi, davlat arbobi Seneka, insonlarni o‘zaro qon-qarindoshligini, yagona tananing qismlari deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiat barcha odamlarni bir xil moddadan bir xil maqsad uchun yaratgan. Oliy ne’mat inson tanasiga joylashtirilgan ilohiy ruh bo‘lgan ong hisoblanadi. Onglilik insonni xudoga 14 mavjudligi; b) hokimiyat majburlov choralarini qo‘llashda tanho (suveren) huquqqa ega bo‘lishi; v) yuridik mazmun va tartibning mavjudligi; g) boshqaruv va u tufayli nisbiy barqarorlikning ta’minlanishi; d) tashkiliy uyushganlik. Shunday qilib, davlat - jamiyatdan alohida mustaqil tuzilma emas, balki muayyan makon va zamonda mavjud huquqiy tartibga solinadigan ijtimoiy xulq- atvorning aniq shakli. Davlat - sezgi organlari yordamida aniqlash mumkin bo‘lgan moddiy hodisa emas, balki jamiyat a’zolarining yuridik jihatdan tartibga solingan o‘zaro bo‘ysunish va boshqarilishini ifodalaydigan aloqalarini nazarda tutuvchi ijtimoiy voqelik. Davlat to‘g‘risida so‘z yuritganda, biz vakolatli organlar tomonidan odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishini nazarda tutamiz. Demak, davlat odamlar xulq-atvorini qat’iy huquqiy normalar yordamida majburiy tartibga solishdan iborat funksiyani bajaruvchi murakkab ijtimoiy hodisa(tashkilot)dir 17 . 17 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .68. 22 rivojlantirishga xizmat qiladi 20 . Zero, fandagi ilmiy yangiliklar o‘zaro ilmiy bahs va munozaralar natijasida shakllanadi. Davlatning asosiy belgilari, uning jamiyatdagi turli nodavlat tashkilotlar, ijtimoiy-siyosiy tizimning boshqa qismlaridan farqlarini ochishga imkon beruvchi jihatlari hisoblanadi. Davlatning belgilari sifatida kishilik jamiyati uyushgan davlat tashkilotining barqaror, qat’iy umurtqasini ifodalovchi jihatlari maydonga chiqadi. Ular jamiyat rivoji bilan hamohang tarzda mazmunan boyib boradi, eski funksiyalar barham topib, yangi idoraviy tuzilmalar va funksiyalar vujudga kelaveradi. Davlatni boshqa jamoat tashkilotlaridan ajratib turuvchi asosiy belgilari hudud, fuqarolar, ommaviy hokimiyat, yagona soliq tizimi kabilar bo‘lib, mazkur belgilarsiz davlat muayyan mavjudlik kasb eta olmaydi. Aholining hududiy uyushishi va shu xudud chegaralarida ommaviy hokimiyatning amalga oshirilishi. Davlat tuzumigacha bo‘lgan kishilik jamiyatida individning u yoki bu uruqqa mansubligi qon-qarindoshlik asosida aniqlanardi. Buning ustiga, qat’iy belgilangan hududiga ega bo‘lmagan urug‘ jamoasi u yerdan- bu yerga ko‘chib yurardi. Davlatga uyushgan jamiyatda esa, aholining urug‘chilik asosida uyushishi o‘z ahamiyatini yuqotdi. Uning o‘rnini hududiy asosda uyushish prinsipi egalladi. Davlat qat’iy chegaralangan hududga ega bo‘lib, uning suveren hokimiyati faqat shu hududga tatbiq etiladi, unda yashaydigan aholi esa, yuzaga kelgan davlatning fuqarosiga aylanadi. Shunday qilib, yangi huquqiy institut - fuqarolik tobeligi paydo bo‘ladigan davlatning makondagi sarhadlari suveren hudud hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, «Davlat - jamiyatning siyosiy-hududiy tashkilotidir. Davlat hududi - muayyan davlat suvereniteti ostida bo‘lgan, tarixiy voqelik, xalqaro bitimlarga muvofiq o‘rnatiladigan va mustahkamlanadigan hududdir 21 »1 . Davlat hududi - uning yurisdiksiyasi tarqaladigan makon. Davlat o‘zining tegishli hududida suveren hokimiyatini amalga oshiradi va ularni boshqa davlatlar va 20 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .73. 21 Раянов Ф.М. Проблемы теории государства и права (юриспруденции). – М.:Право и государство. 2003. – C .112. 30 2.2. Davlatning asosiy belgilari Yurisprudensiyada davlat belgilari masalasi huquqshunos olimlarning doimiy tadqiqot obyekti bo‘lib kelgan. Zero, davlat jamiyatning siyosiy tizimiga kiruvchi boshqa tashkilotlardan o‘ziga xos bir qator belgilari bilan farq qiladi. Olimlarning davlat belgilari xususidagi fikrmulohazalari, dunyoqarashlari va yondashuvlari turlichadir. «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» nomli asar muallifi - F.Engels davlatning asosiy belgilari sifatida aholining hududiy bo‘linishi, ommaviy-siyosiy hokimiyat hamda soliqlar tizimining joriy etilishini ko‘rsatib o‘tgan. G.F. Shershenevich ham shunga o‘xshash uch belgi: «a) odamlarning birlashuvi; b) ular ustidan hukmronlik qiluvchi hokimiyat; v) shu hokimiyat ta’sir doirasidagi hudud»ni sanab o‘tgan. Z.M.Islomov o‘z asarlarida davlatning umume’tirof etilgan belgilari sifatida fuqarolik, suveren hokimiyat, yuridik kuchga ega bo‘lgan qonunlar, davlat funksiyasini bajarish uchun lozim bo‘lgan moddiy vositalar, mamlakatda qonuniylik va huquqiy-tartibotni o‘rnatuvchi huquqni muhofaza qiluvchi organlar (sud, prokuratura, politsiya va h.k), hududiy yaxlitlikni ta’minlovchi qurolli kuchlarni sanab o‘tadi1 . Ba’zi ilmiy adabiyot va darsliklarda davlatning asosiy belgilari sifatida davlat suvereniteti, davlatning nomi, bayrog‘i, gerbi, poytaxti va konstitutsiyasining mavjudligi ham qayd etilgan. Biroq, bunday fikrlarni quvvatlab bo‘lmaydi. Davlat bayrog‘i, gerbi, madhiyasi belgi-xususiyat emas, balki davlatning ramzlaridir. Davlatning nomi uning mavjudligi va mohiyatini belgilaydigan omil emas. Davlatning poytaxti ham o‘zgarib turishi mumkin. Va nihoyat, konstitutsiya ham davlatning mavjudlik sharti emas. Masalan, Buyuk Britaniyaning konstitutsiyasi yo‘q, ammo u davlatlik sifatlarini yo‘qotgan emas. Konstitutsiyalar paydo bo‘lgunga qadar ham davlatlar mavjud bo‘lgan. Davlat belgilari xususida huquqshunos olimlarning fikr va mulohazalari, yondashuvlari turli-tumanligi fanni boyitishga va bu sohadagi bilimlarni 29 I BOB. DAVLAT TUSHUNCHASINING PAYDO BO‘LISHI HAQIDA 1.1. Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi nazariyalar Jamiyatni boshqarishning ibtidoiy tashkil etilishi tartibi barham topib, uning o‘rnini davlat tashkiloti egallashi insoniyat aqlini qadim zamonlardan to hozirgacha band etib kelmoqda. Turli xalqlarda davlatning har xil shakllarda paydo bo‘lganligi fakti ham Davlatning kelib chiqishiga oid ko‘plab nazariyalarning, ta’limotlarning yaratilishiga sabab ekanligini e’tirof etish joiz. Biroq, nazariyotchilar, olimlar davlat kelib chiqishining umumiy qonuniyatlari va xususiyatlarini anglashga intiladilar. Avstriyalik davlatshunos L.Gumplovichning ta’biricha, basharti davlat tushunchasi, ko‘pincha siyosiy tendensiyalarni ifodalash, siyosiy dasturlarni tasvirlash va siyosiy maqsadga erishish uchun bayroq sifatida xizmat qilgan bo‘lsa, davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi tarixiy masalada ham xuddi shunday buzilishlarga yo‘l qo‘yilgan. Ko‘p hollarda «oliy g‘oya»lar yo‘lida u buzilgan tarzda talqin etilgan. Davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi sof masala muayyan g‘oya ustida qurildi, ma’lum ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi, boshqacha aytganda, muayyan amaliy va axloqiy motivlardan kelib chiqib tushuntirildi. Ularning talqinicha, axloq va inson qadr-qimmatini saqlab turish uchun davlatning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini yashirish, buning o‘rniga ko‘pchilikka ma’qul bo‘lgan biron-bir ochiq-oshkora va gumanitar ta’limotni taqdim etish joiz 4 1. Davlatning kelib chiqishi jarayonlarini izohlovchi, tushuntiruvchi xilma-xil nazariyalar yaratilgan. Bunda mualliflar davlatning kelib chiqish sababini, manbayini xudolardan, insonlar irodasidan, tabiiy va biologik hodisalardan izlaydilar. Shunday nazariyalarning ba’zi mashhur, e’tiborga molik turlariga to‘xtalib o‘tamiz. Diniy (teologik) nazariya. Davlatning kelib chiqishi haqidagi ushbu nazariyaning asoschilaridan biri o‘rta asr sxolastikasining yirik namoyondasi Foma 4 Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб ., 1910. – В .47. 4 monand qiladi. Tabiat insonga ongdan tashqari, inson urug‘ining yagonaligi asosida yotuvchi hamjamiyatga uyushish layoqatini ham bergan. Ong va o‘zaro muloqot tufayli insonlar yashash uchun kurashda hayvonlardan ustun keldilar, tabiat hodisalarini bo‘ysundirdilar va yaqin hamjamiyat bo‘lib yashay boshladilar. Koinot, Senekaning fikricha, o‘zining tabiiy huquqi bilan tabiiy davlatdir, uni tan olish zaruriy va ongli ish. Tabiat qonuni bo‘yicha ushbu davlatning a’zolari bo‘lib, uni tan olishi yoki olmasligidan qat’i nazar, barcha insonlar hisoblanadi. Alohida davlat tuzilmalari esa, ular tasodifiy yoki butun insoniyat uchun emas, faqat cheklangan doiradagi insonlar uchun ahamiyatga ega. Tabiiy huquq nazariyasi o‘rta asrlarda bir qator o‘zgarishlarni boshidan kechirgan. Inson tabiatining umrboqiyligi va o‘zgarmasligi haqidagi ta’limot o‘zgarmagan holda, endi tabiiy huquqning kelib chiqishi tabiat bilan bog‘lanmasdan, ilohiy kuchlarga bog‘lab qo‘yildi. Gollandiyada Gugo Grotsiy va Spinoza, Angliyada Tomas Gobbs va Jon Lokk, Fransiyada Jan Jak Russo, Pol Golbax, Rossiyada Aleksandr Radishev va boshqalar tabiiy huquq nazariyasining rivojlanishiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. Tabiiy huquq maktabining asoschilaridan biri Gugo Grotsiyning fikricha, inson tabiati tabiiy huquqning onasi hisoblanadi. Tabiiy huquq, bu insonlarga allaqachon tegishli bo‘lgan narsalarni berish va ularga nisbatan yuklatilgan majburiyatlarni bajarish demakdir. Haqiqat (adolat) tabiiy huquq normalariga muvofiqlikdir. Tabiiy huquq hech kimning irodasi mahsuli bo‘lmaganligi uchun ham, hech kimga bog‘liq emas. Jan Jak Russo (1712-1778) tabiiy huquq haqidagi ta’limotni mantiqiy nihoyasiga yetkazdi. Russo tabiiy huquq nazariyasini atrof-muhitdagi voqelik bilan solishtirib, o‘sha davrdagi tuzumni qattiq qoraladi. Shunday qilib tabiiy huquq, har qanday huquqning, shu bilan birga, huquqiy tartibotning, ijobiy huquqning, axloqiy huquqning, siyosiy huquqning va shu kabilarning boshlang‘ich asosidir 11 . Huquqning tarixiy maktabi. Bu ta’limotning Germaniyadagi asoschilari (G. Gugo, F. Savini, G. Puxta) XVIII-XIX asrlarda huquq til (nutq) kabi tarixan kelib 11 Davlat va huquq nazariyasi Prof . Х. T . О dilqoriyev tahriri ostida - T .: 2009. – В.47-50. 15 Davlat kelib chiqishining psixologik nazariyotchisi o‘ng sotsialistik Rudolf Pamperiyen davlat kelib chiqishini kishilardagi hokimiyat instinktining mavjudligi bilan izohlaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan davlatning kelib chiqishi haqidagi burjua qarashlari huquqning kelib chiqishiga ham taalluqlidir. Tabiiy huquq nazariyasi. Uning asosiy g‘oyasi - inson tabiati abadiy, o‘zgarmas va tarixdan tashqari turadi, deyishdan iborat. Tabiiy huquq nazariyasi tarafdorlari D.Lokk, T.Gobbs, G.Grotsiy, B.Spinoza va boshqalardir. Tabiiy huquq nazariyasi individni ikki toifaga ajratadi: inson va fuqaro. Shunga muvofiq inson huquqlari va grajdanin huquqlari deb tabiiy huquqni va pozitiv huquqni farqlaydi. Bunday qilish huquqiy dualizm pozitsiyasida turish demakdir. Organik nazariya. Mazkur ta’limotning asoschilari - ingliz sotsiologi G.Spenser, shveysariyalik huquqshunos I.Blyunchli, fransiyalik jamiyatshunos M.Forms va boshqalar. Bu ta’limot tarafdorlari biologik organizm bilan ijtimoiy (jamiyat) organizmni bir-biriga o‘xshatishadi. Shu jumladan, davlatni tirik organizm deb qaraydilar. Ular jamiyat va davlatning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga biologik hayot qonuniyatlarini joriy qilishga intiladilar. Davlat insonlarning birlashuvi asosida hosil bo‘ladigan organizm. Hukumat davlatning miyasi funksiyasini bajaradi va butun organizmni boshqaradi. Gerbert Spenserning fikricha, davlat odamlarning paydo bo‘lishi bilan vujudga keladi, u organizm sifatida odamlardan tashkil topadi. Va, davlat ham biologik organizmga o‘xshash o‘sadi, rivojlanadi, kengayadi, ixtisoslashadi va vaqti kelib o‘ladi. Davlat hokimiyati insoniy maqsadlarga erishishning vositasidir 9 . Organik hayot bilan ijtimoiy hayot o‘rtasida o‘xshashliklar bo‘lsa-da, bu ta’limot ilmiylikka da’vo qilaolmaydi. Taniqli rus huquqshunosi Е .N.Trubeskiy ta’kidlaganidek, sotsiologlar insonlarni tirik hujayra bilan qiyoslaydilar, ammo u mustaqil holda yaxlitlikni tashkil etolmaydi, balki bitta organizmning qismi bo‘ladi, xolos. Bu bilan u bitta funksiyani bajaradi. Inson esa, jamiyatdan ajrala oladi, bir necha ijtimoiy organizmlar(tashkilotlar)ning a’zosi bo‘la oladi va bir 9 Спенсер Г. Основание социологии. - СПб., 1908. – Б.17-20. 11 hukmronlik vositasi» sifatida tushunishni ilgari suradi. Davlat, - deydi J.Boden - suveren hokimiyatning odamlar ustidan amalga oshiradigan rahbarligidir. Uning ta’biricha, suverenitet davlatning doimiy va mutlaq hokimiyatidir. Suverenitet g‘oyasini T.Gobbs ham yoqlab chiqadi. Uning talqini quyidagicha: «Odamlarni qo‘rquvda ushlab, ular harakatini ezgulikka yo‘naltirishga faqat barcha imtiyoz va kuchlarni bir odam yoki bir necha kishilik jamoa izmida jamlash orqaligina erishish mumkin. Agar ko‘pchilik odamlarning birlashuvi (va boshqarilishi) shu tariqa ro‘y bersa, bu davlat deb ataladi. «Suverenitetning sohibi aynan davlatning o‘zidir, uning zimmasiga tinchlik- osoyishtalik va xavfsizlikni ta’minlash yuklatiladi» 16 . Rossiyalik davlatshunos olim F.Kokoshkin davlat hokimiyatining majburlovga tayanganligini inkor etib, quyidagi mulohazani bildiradi: «Davlat ma’lum toifa insonlarning jamoasi emas, balki kishilar o‘rtasidagi munosabatdir, ularning umumiy turmush kechirish shakli, ular o‘rtasidagi muayyan ruhiy aloqadorlikdir». Davlat va uning mohiyati masalasiga Ivan Ilinning qarashlari ham g‘oyat qiziqarli. «Uzoq tajriba, og‘ir mashaqqatlardan aziyat chekkan insoniyat uyushgan majburlov tartibidan tashqaridagi hayotni sinab ko‘rib, o‘rta asrlarning xususiy huquqiy tizimi va ijtimoiy-huquqiy besaranjomliklarini boshdan kechirib, insoniyat nihoyat endilikda erkin va ixtiyoriy ittifoqqa asoslangan hayotni yakka hukmronlikka, majburlovga tayangan davlatdagi hayot bilan birga qo‘shish mumkinligiga ishonch hosil qildi. Davlatning majburlov kuchi va uning serqirra va xilma-xil faoliyati to‘g‘ri tashkil etilgan taqdirda, insonning erkin ma’naviy hayotiga tazyiq o‘tkazmay, balki uning uchun qulay sharoitlar yaratib beriladi». Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkin: «Davlat - huquq asosida uyushgan, yagona hudud ustidan hukmronlik qilish va yagona hokimiyatga bo‘ysunish asosida birlashgan odamlarning umumiy ittifoqidir». «Davlat» iborasining to‘la ma’nosi quyidagi ijtimoiy hodisalarning uyg‘unligi va bir butunligida namoyon bo‘ladi: a) hokimiyat va bo‘ysunish munosabatlarining 16 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .67. 21 sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Davlat millat miqyosidagi huquqiy tartibdir. Yuridik fenomen sifatidagi davlat bilan huquq o‘rtasidagi munosabatga xuddi huquq bilan individum o‘rtasidagi munosabat tarzida qaralmog‘i kerak. Kelzenning fikricha, davlat huquqni o‘rnatishi yoki sanksiyalashdan qati nazar, xuddi individdek bo‘lishi, ya’ni o‘z xatti-harakatida huquq bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. Ikkinchidan, davlat tushunchasi sotsiologik ma’noda xam ishlatilishi mumkin. Bu tarzda davlatga kandaydir «sotsiologik birlik», huquqiy tartib va huquqiy reallikdan mustaqil mavjud bo‘lgan «sotsial reallik» sifatida ham qaralishi mumkin. Sotsiologik nuqtayi nazardan qaraganda davlat uchun xos bo‘lgan jihat - uning jamiyatni boshqarish yuzasidan vakolatlarining bir qancha organlarga berilganligi, bir qator organlar qo‘lida to‘planganligidir. Shu bois jamiyatda hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan bir necha tuzilmalar mavjud. Uchinchidan, davlat tushunchasi jonli, tabiiy organizm sifatida ham belgilanishi mumkin. Bu yondoshuvga asoslangan holda, davlat «sotsial biologik shakl» sifatida namoyon bo‘ladi. Kelzenning bu qarashlari davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi organik nazariya tarafdorlari tomonidan qo‘llanilgan. To‘rtinchidan, Kelzen va uning tarafdorlari davlatni «normalar tizimi», «normativ tartib», «siyosiy tashkillashgan jamiyat» «davlat-hokimiyat» deb belgilashgan, ta’riflashgan. Kelzenning fikricha, davlat siyosiy xususiyatga ega, va u avvalo siyosiy tashkilot sifatida namoyon bo‘ladi, chunki u «majburlov, kuch ishlatish tartibini» belgilaydi, zero u «kuch ishlatishga bo‘lgan monopol huquqqa ega»2 . Yana bir yondashuv - «huquqiy davlat» nazariyasiga alohida bobda mufassal to‘xtalamiz. Shunday qilib, davlatning ijtimoiy hodisa sifatida murakkabligi, uning turfa talqini, uning tushunchasining turlichaligini belgilaydi. Shu bois turli davrlarda davlatni turlicha tushunish mavjud bo‘lgan 19 . Davlatni sobiq sovet tuzumi davrida 19 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .72. 27 vaqtning o‘zida bir qancha vazifalarni bajara oladi (masalan, oilada - ota, ishxonada - mutaxassis, avval student, keyin professor, advokat, prokuror, sudya va h.k.) 10 . Jamiyat, davlatni o‘rganishda biologik qonuniyatlarni ham inobatga olish lozim, lekin ularni mutlaqlashtirish to‘g‘ri emas. Tarixiy - materialistik nazariya. Ushbu ta’limotning dastlabki asoschilari L.Morgan, K.Marks, F.Engels va boshqalar. Davlat ibtidoiy jamiyatning tabiiy rivojlanishi, evolyutsiyasi oqibatida kelib chiqishini asoslashga intilish mavjud. Darhaqiqat, davlatchilikning dastlabki kurtaklari, hokimiyatning siyosiylashuvi asoslari, avvalo, ibtidoiy tuzum qa’rida, uning obyektiv rivojlanishi sharoitida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy jamiyatning iqtisodiy o‘sishi nafaqat davlat paydo bo‘lishining moddiy asosini, balki uning sotsial asoslarini ham ta’minladi. Mazkur nazariya davlatning kelib chiqishini izohlashda ikki yondashuvni o‘zida mujassam etadi: birinchi yondashuv: davlat ibtidoiy jamiyat o‘zlashtiruvchi jamoadan ishlab chiqaruvchi jamiyatga aylanishi, iqtisodiyotning malakalashuvi va ixtisoslashishi, yirik ijtimoiy mehnat taqsimotining yuz berishi, moddiy ne’matlar to‘planib mulkchilik munosabatlarining paydo bo‘lishi, taqsimot muomalalarining va jamiyatni boshqarishning murakkablashuvi, oqibatida jamiyat a’zolarining sotsial tabaqalashuvi, jamiyatning «umumiy ishlari»ni boshqarish ehtiyoji va boshqalar bu yondashuvning asosiy nuqtalari hisoblanadi. Sanab o‘tilgan omillar davlat shakllanishiga turtki bergan, uni keltirib chiqargan obyektiv sabablardir; ikkinchi yondashuv: jamiyatda xususiy mulk va uning asosida mulkchilik (egalik) munosabatlarining qaror topishi va mustahkamlanishi mulkdorlar va mulksizlar sinfini vujudga keltiradi. Ularning manfaatlari ziddiyatli bo‘lib, o‘zaro kelishtirilishi qiyin kechadi, hatto ba’zan murosasiz munosabatlar tizimiga aylanadi. Iqtisodiy hukmronlikka erishgan sinf jamiyatning boshqa qatlamlari ustidan siyosiy hukmronlikni ham qo‘lga kiritadi. Davlat shunday hukmronlikning vositasi sifatida paydo bo‘ladi. Davlatning shu tarzda paydo bo‘lganligiga tarixda isbotlovchi dalillar bor. 10 Трубецкий Е.Н. Лекции по энциклопедии права. - М.: 1917. – Б.212-226. 12 yovuzlik yotadi» («Yasna», 30). Ezgulikka asoslangan so‘z, g‘oya, harakat - tinchlik, g‘amxo‘rlik kabilardir. Va aksincha, hasadgo‘ylik, yomonlik, urush va janjallar yovuzlikdan darak beradi. «Avesto»da tinchlik, do‘stlik, yaxshilik, adolat g‘oyalari bilan birga jinoyat va jazo, tabiatni muhofaza qilishga tegishli ko‘pdan- ko‘p, bugun ham ibratli qoida(norma)lar mavjuddir. Islom ta’limotiga kelganda shuni aytish kerakki, bu din yosh din bo‘lganligi sababli uning qonun va qoidalari (Qur’on, Hadis) falsafiy, huquqiy fikrlar ilohiy ta’limotlar asosida inson hayotining turli sohalari va qirralarini tartibga soladi. Insonning paydo bo‘lishi va uning yashash, turmush qoidalari; inson va Alloh, inson va payg‘ambar, inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlar; inson bilan inson o‘rtasidagi munosabat ibratli tarzda izohlanadi. Jamiyat hayotida davlat tartibining o‘rnatilishi, ayniqsa qonunchilikka rioya qilish to‘g‘risidagi juda ko‘p fikr va mulohazalar bitilgan 8 . Bu ta’limotda Oliy hokimiyat egasi Alloh ekanligi ham sunniy va ham shialik mazhabida yakdillik bilan tan olingan. Insonlar orasida hokimiyat kimga topshirilishi to‘g‘risida mazhablar turlicha yondashadilar. Sunniylik mazhabiga ko‘ra, islom davlatida hokimiyat jamoaga berilgan. Yerda Alloh nomidan oliy hokimiyat jamoa tomonidan amalga oshiriladi va u Allohning Oliy va tanho hukmronligi ifodasi sifatida ro‘yobga chiqadi. Jamoaning suveren huquqlari hukmdorni saylab qo‘yishida namoyon bo‘ladi va hukmdor jamoa nomidan hokimiyatni amalga oshiradi. Shialik mazhabi ta’limotida esa, suverenitet faqat Allohga tegishli ekanligi va uning nomidan imom yakkaboshchilik asosida davlat hokimiyatini amalga oshirishi hamda jamoa irodasi bilan hech qanday bog‘liq emasligi ta’kidlanadi. Imom mutloq, ilohiy hokimiyatga ega bo‘lib, u jamoadan ustun turadi. Uning shaxsi muqaddas hisoblanadi. Patriarxal nazariya. Bu nazariya qadimgi Sharqda ham, Yevropada ham o‘z targ‘ibotchilari va asoschilariga ega edi. Xitoyda - Konfutsiy (er.av. VI-V asrlar), Qadimgi Yunonistonda - Aflotun, Arastu (er.av. 384-322) va boshqalar. 8 Davlat va huquq nazariyasi. Professorlar H. Boboyev va Х . О dilqoriyevlarning tahriri ostida. - T.:2000. - B.60-61. 7 ayirbosh qila olmas edilar. Kapitalist bilan ishchi rasman ozod va teng shaxs sifatida shartnomaga kirishar edi. Shartnoma kishilar irodasining ifodasi sifatida qabul qilinardi. Bu narsa burjua mafkurasiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. «Shartnoma nazariyasi»ga muvofiq, davlat hokimiyati kishilarning o‘zaro birlashib ixtiyoriy shartlashganligining ifodasidir. Bu nazariya bir jihatdan progressiv edi, u davlat kelib chiqishini ilohiy zamindan yulib oldi. Davlatga kishilik jamiyatining mahsuli sifatida qaradi. Ba’zi nazariyotchilarining fikricha, insonlar o‘zlarining tabiiy huquqlarini cheklab, bir qismini davlat hokimiyatiga beradilar, shunga ko‘ra davlat jamiyat nomidan xususiy mulkni va o‘z fuqarolarini himoya qilishga majbur bo‘lar emish. J.Russo o‘zining «Ijtimoiy shartnoma» deb atalgan kitobida aytishicha, shartnomali davlat qonuniy hokimiyat asosida vujudga keladi va xususiy shaxslargagina taalluqli bo‘lmasdan, balki butun xalqqa taalluqlidir. Xalq, - deydi Russo, - agar hokimlar shartnomani buzsa, ularni ag‘darib tashlashi mumkin. Xalqning qo‘zg‘olonlar qilish huquqini A.N.Radishchev ham isbotlashga uringan. Tomass Gobbs ijtimoiy shartnomani shunday akt deb tasvirlaydiki, unda odamlar monarxning foydasiga o‘z tabiiy erkinliklaridan kechadilar va o‘zlari ustidan cheklanmagan hokimiyatni tan oladilar. Davlat paydo bo‘lguncha esa kishi kishiga qarshi (hamma hammaga qarshi urug‘ holatida) turgan. Bunday qarama- qarshilik holatida uzoq yashash mumkin bo‘lmaganligi uchun odamlar ijtimoiy shartnoma tuzganlar va davlatni vujudga keltirganlar. «Shartnoma nazariyasi» burjuaziyaning feodal davlatchiligiga qarshi kurashida mustahkam g‘oyaviy qurol bo‘ldi. Zo‘ravonlik (bosqinchilik) nazariyasi. Davlatning kelib chiqishi haqidagi bu nazariyaning namoyandalari K.Kautskiy, L.Gumplovich, Е .Dyuring va boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g‘oyasi shunday: davlat va sinflar bir qabilaning ikkinchi qabila tomonidan urushib, zo‘rlik ishlatib, bosib olishi natijasida vujudga keladi. Davlat mag‘lub bo‘lgan qabilani bostirish, majburlash apparatidir. Kuchsizlarni kuchlilarning bosib olishi va bo‘ysundirishi tabiat qonuni emish. 9 Shu bois suveren davlat hokimiyati barcha fuqarolar uchun majburiy qonunlar qabul qiladi; qonun doirasida majburlov choralarini qo‘llaydi. Shunday qilib, davlat - majburlov choralarini qo‘llashda qonuniy huquqqa ega bo‘lgan, tashkiliy rasmiylashgan hokimiyatni amalga oshiruvchi ijtimoiy qatlam tomonidan o‘rnatilgan yuridik tartib amal qiladigan muayyan hududda yashaydigan aholini o‘z qamroviga olgan siyosiy tashkilot. Davlat - muayyan hududda oliy hokimiyatga ega bo‘lgan ommaviy-siyosiy tashkilot. Davlat hokimiyatining mohiyati jamiyat a’zolari irodasining hukmron ijtimoiy qatlam (sinf) irodasiga bo‘ysundirilishidadir. Davlat hokimiyati - ijtimoiy hokimiyatning bir turi bo‘lib, davlat-huquqiy tashkilotlar(organlar)da mujassamlashadi va jamiyat ustidan boshqaruvni amalga oshiradi. Davlat davlat hokimiyatini rasmiylashtiruvchi, amalga oshirilishini ta’minlovchi ijtimoiy institutlardir. Soliqlarning joriy etilganligi - davlatning asosiy belgilaridan biri bo‘lib, u aholidan davlat apparatini saqlab turish, faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan moddiy mablag‘larni undirib olishda ifodalanadi. Mamlakatning davlat budjeti aholidan, turli xil xo‘jalik subyektlaridan olinadigan soliqlar va yig‘imlardan kelib tushadigan daromadlar hisobiga to‘ldiriladi hamda ushbu moliyaviy mablag‘lar jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy hayot sohasini ta’minlash uchun maqsadli sarf etiladi. Davlatning soliq siyosati natijasida to‘plangan mablag‘lar hisobidan nafaqat davlat apparatining faoliyati jarayonida, balki mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot sohalarini rivojlantirishda ham keng foydalaniladi. Tabiiyki, davlat tegishli moliyaviy vositalarsiz jamiyatning biron-bir sohasini boshqara olishi yoki muayyan islohotlarni amalga oshirishini tasavvur etish qiyin. Chunki, mamlakatdagi mavjud tashkilotlar o‘z faoliyatlarida moliyaviy resurs sifatida davlat budjetiga (davlat organlari) yoki xo‘jalik hisobidan tushgan daromadga tayangan holda ish yuritadilar va shu hisobidan davlat xizmatchilariga, ishchi va xodimlarga haq to‘laydilar. Ma’lumki, davlat xizmatchilari (deputatlar, sudya, prokuror, hokimlar va boshqalar) moddiy ishlab chiqarish bilan 34 Qadimgi Xitoyda imperator osmonning o‘g‘li deb qabul qilingan. Xristianlik dinida ham hokimiyatning ilohiy xususiyatga egaligi ta’kidlanadi. Masalan, avliyo Pavelning rimliklarga murojaatida «Har bir ruh Oliy hokimiyatga itoat etadi, zero Xudodan boshqa hokimiyat yo‘q, (Yer yuzidagi) mavjud hokimiyatlar Xudo tomonidan o‘rnatilgandir», deyiladi. O‘rta asrlar diniy mafkurasi vakili F.Akvinskiy o‘zining «Hukmdorlarning hukmdorligi to‘g‘risida»gi va boshqa asarlarida davlat, siyosat, qonunlar xususida fikr-mulohazalar bildirgan. U davlat hokimiyatining uch unsuri: 1) mohiyati, 2) paydo bo‘lish shakli, 3) amalga oshirilishini farqlaydi va ularni sharhlab beradi. Masalan, davlatning mohiyati Alloh nomidan boshqaruvchilar va ularga itoat etuvchilar o‘rtasidagi munosabatdan iborat. Yuqori tabaqadagilarning erklari quyi tabaqadagilarni boshqaradi. Bu qoida abadiy, qat’iy, Alloh tomonidan o‘rnatilgandir. Uning shakli turlicha, ba’zan yomon bo‘lishi mumkin. Davlat hokimiyatining amalga oshirilishida ham mansabni suiiste’mol qilishlar uchrashi mumkin. Bunday hollarda, odamlar xristian dini ta’limotlariga, uning Cherkoviga ergashishlari kerak, kabi mulohazalarni ilgari surgan. Bizning mamlakatimizda diniy ta’limotlardan islom, islomga qadar zardushtiylik (Avesto) ko‘p asrlar davomida odamlarning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashlarini shakllantirgan dinlardir. Qadimgi Turon va Eron zaminida (arablar ularning har ikkalasini Ajam davlati deb hisoblaganlar, ya’ni arabdan tashqari degan ma’noda) eng qadimgi yirik din zardushtiylik dini bo‘ldi. Uning ta’limotlari «Avesto» kitobida bayon etilgan. Uning asoschisi Zardusht taxminan miloddan avvalgi 630-553-yillarda yashagan. U turkiy tilda gapiruvchi xalqlar vakili bo‘lgan, masalan, Beruniy uni ozarbayjonlik deb hisoblagan. Zardushtiylik qonunlarida haqiqat, adolatlilik uch axloqiy-huquqiy tayanchga asoslanadi: ezgu fikr (g‘oya), ezgu kalom (so‘z), ezgu amal (ish). «Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Axura Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman» («Yasna», 14). «Inson qalbi chirog‘ini yoqishda ikki qarama-qarshi kuch: Voxu Mana («Ezgu fikr») va Ako Mana («Yovuz fikr») ta’sir ko‘rsatadi. Barcha fikr, g‘oya, va so‘zlar zaminida ezgulik va 6 Bu nazariya keng tarqatilishining sababi, u davlat abadiy bor, davlatni kuchlilar boshqaradi, degan g‘oyani kishilar ongiga singdirishga urinishdir. Shuningdek, bu nazariya mustamlakachilik siyosatini oqlash uchun ham qo‘l keladi. Zo‘ravonlik nazariyasi asosiy qoidalarini shakllantirib, uni rivojlantirgan olim L.Gumplovichdir. U «bir sinfning ikkinchi sinf tomonidan bo‘ysundirilishi natijasida davlat vujudga keladi, deb xulosa chiqaradi. Uning fikricha, davlat zo‘rlik yordamida emas, boshqacha tarzda vujudga kelganligini isbotlovchi birorta ham misolni tarix taqdim eta olmaydi. Bundan tashqari, bu har doim bir qabilaning boshqa qabila ustidan zo‘rligi bo‘lib, u kuchli qabilalar tomonidan kuchsizroq, o‘troq aholini bosib olish va qul qilishda ifodalanadi. Davlat ijtimoiy shartnoma, ilohiy kuch, oliy g‘oya asosida emas, balki zo‘ravonlik natijasida vujudga keladi. Jamiyat rivojlanib borgan sari qabila davlat, sinf davlatga o‘sib o‘tgan. Sinf davlatning asosi bo‘lib, mulk egalarining iqtisodiy hukmronligi bo‘lgan. L.Gumplovich fikricha, qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanish jarayoni bilan shuningdek, davlatning evolyutsiyasi bilan ongning rivojlanishi jarayoni amalga oshadi. «Davlat shakllanishi bilan qabilaviy ongning ma’lum qismi yo‘qolib borib, qolgan qismi qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanib borishi orqali, sinf va tabaqa ongiga aylanib boradi». Zo‘rlik va bosqinchilik davlatning vujudga kelish jarayonini to‘xtatish yoki jadallashtirishi mumkin, lekin aslo asosiy va tub sabab bo‘lolmaydi. Fan davlatni keltirib chiqaruvchi bosh sabab ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti va bazisi ekanligini rad etib bo‘lmas darajada isbotlab berdi. Davlat kelib chiqishining psixologik nazariyasi ham bor. Uning asoschisi sotsiolog Gabriel Garddir. Rus olimi Korkunov, professor Petrajitskiylar ham shu konsepsiya tarafdorlaridirlar. Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyasi - insonlar o‘z tabiatiga, biologik instinkt xususiyatlariga ko‘ra boshqarilish, itoat etishga intilar emishlar. Ulardagi bu ehtiyoj faqat davlat mavjud bo‘lgan taqdirdagina qondirilarmish. Bu nazariya xalq ommasini avom va passiv qilib tasvir etadi. Xalqni politsiya qamchisi ostiga qo‘yishdan boshqa narsa emas, deydi. 10 Xo‘sh, davlat nima degani? Maxsus ijtimoiy-gumanitar, siyosiy, falsafiy, yuridik bilimga ega bo‘lmagan odam «davlat» deganda alohida davlat organlarining nomini, «parlament», «hukumat», «prezident» kabilarni tasavvur etadi. Yana savol tug‘iladi: davlat o‘zi nima uchun zarur? Juda ko‘p sonli davlat organlari, mansabdor shaxslardan iborat ulkan apparat davlat tuzilmasi bo‘lib, nihoyatda murakkab tashkiliy birlik - kishilik jamiyatini boshqarish uchun zarurdir. Sanoat kapitalizmi davrida «davlat - kishilar ittifoqi, hudud va hokimiyat kabi uch tarkibning uyg‘unlashuvi mahsuli», degan ta’riflar keng tarqaldi. Xususan, nemis faylasufi va huquqshunosi L. Dyugi davlatni quyidagi to‘rtta elementdan iborat deydi. Uning fikricha davlat: 1) insonlar (individlar) jamoasi; 2) muayyan hudud; 3) suveren hokimiyat; 4) hukumatdan tashkil topgan 15 . G.F.Shershenevich muayyan hududda o‘troq hayot kechiruvchi va yagona hokimiyatga itoat etuvchi kishilar ittifoqini davlat deb ataydi. «Davlat, - deydi mashhur rus olimi N.M. Korkunov, - erkin kishilarning ijtimoiy ittifoqi bo‘lib, muayyan vakolatlar (majburlov) yordamida ta’minlanadigan osoyishta tartibotdir». Shunga o‘xshash fikr G. Grotsiy asarlarida ham uchraydi. U davlatni «huquqqa rioya etish va umummanfaati yo‘lida tuzilgan erkin kishilarning mukammal ittifoqi», deb ta’riflaydi. J.Lokkning talqinida: «davlat demokratiya yoki boshqaruvning u yoki bu shakli emas, balki lotincha «civitas» so‘zi bilan ifodalanadigan har qanday mustaqil uyushmadir, ushbu so‘zga «davlat» («commbwealth») so‘zi mos keladi». Nemis falsafasining yorqin namoyandasi Immanuil Kant ham davlatning mohiyati borasida tahlil yuritib, shunday deb yozadi: «Davlat o‘zi joylashgan yerning xuddi o‘zidek mulk emas, balki kishilarning o‘zi xo‘jayinlik qilib, o‘zini o‘zi boshqaradigan jamiyatdir». Mutafakkir boshqa bir asarida «Davlat huquqiy qonunlar himoyasida bo‘lgan ko‘pchilik odamlarning birlashmasidir», deydi. Davlatning mohiyatini tushunish bobida fransuz mutafakkir Jan Boden o‘z o‘tmishdoshlari va zamondoshlaridan ancha ilgarilab ketdi. U davlatni «suveren hokimiyat orqali ko‘plab oilalar va ularga tegishli narsalar ustidan adolatli 15 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .66. 20 1.2. Davlatning kelib chiqishi va rivojlanishi Davlatning kelib chiqish nazariyasida davlatning mohiyati masalasi markaziy o‘rinni egallaydi. Binobarin, fanning boshqa barcha muammolarini hal etish «davlat nima» degan savolga beriladigan javobning ma’nosiga bog‘liq. Davlat masalasi eng murakkab, eng qiyin muammo bo‘lganligi bois insoniyatning aqlpeshalari bu to‘g‘rida xilma-xil va serqirra fikrlar bildirganlar. Davlatshunos olimlardan biri A. Parshin shunday deb yozgan edi: «Davlatning tabiatini va mohiyatini teran va har tomonlama anglamay turib, davlatni oqilona va malakali boshqarib bo‘lmaydi». Falsafa kategoriyalaridan biri bo‘lmish mohiyat - narsa, hodisa, buyum va jarayonlarning muhim, asosiy, zaruriy, barqaror jihatlarini, ichki aloqalarini, o‘zaro munosabatlarini, qonuniyatlarini ifodalovchi belgilarining yig‘indisidir. Davlatning mohiyati borasida izlanganda, uning muhim belgilarini, barcha jihatlarini tavsiflovchi xususiyatlarini, faoliyati va namoyon bo‘lish qonuniyatlarini ochishga intilamiz. Davlatning mohiyati uning ijtimoiy hayotda bajaradigan vazifasini (ijtimoiy munosabatlarni boshqarish, ularni tartibga solish va boshqa muhim vazifalarini) aniqlashni ham qamrab oladi. Davlat murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lganligi bois, uning mohiyati va ta’rifi xususida qadimdan turli-tuman mulohazalar bildirib kelinadi. Jumladan, davlatning mohiyati haqidagi dastlabki tasavvur va qarashlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi - «Avesto»da ham bayon etilgan. «Davlatmi? U nima o‘zi?», - deydi Zardusht va o‘zi javob beradi: «Sovuq maxluqlar ichida hammadan ham sovuqrog‘i davlat deb ataladi. U sovuq yolg‘onlar to‘qiydi. Uning nomidan «Men davlatman, ya’ni xalqman» degan yolg‘on o‘rmalab yuradi». Qadimgi rim faylasufi va siyosiy arbobi Mark Tulliy Sitseron (mil.av. 106-43) «davlat nima» degan savolga javob izlab, shunday deb yozgan: «Davlat - bu umumiy huquqiy tartibotdir; davlat - bu xalq ishi, faoliyati, xalqqa taalluqli ishdir» 13 . Alloma olim xalq deganda kishilarning har qanday jamoasini emas, balki ko‘pchilik aholining huquq masalalaridagi o‘zaro kelishuvi va manfaatlar umumiyligi asosidagi birlashuvini tushungan1. 13 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .64. 17 bo‘lmasligi, uning go‘yo bir materik yoki qit’a singari hududiy birlik sifatida namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Davlat aholisi uning tuzulishiga ko‘ra bir millatdan tashkil topishi yoki ko‘p millatli bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonda 130 dan ortiq millat vakillari yashaydi, ular ijtimoiy mavqei, tili, dini, urf-odatidan qat’i nazar, O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari bo‘lib, hudud miqyosida birlashganlar. Bir davlat hududida mavjud turli milliy guruhlarga nisbatan yagona siyosiy hokimiyat tatbiq etiladi. Mazkur borada davlatning fuqaroligi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Fuqarolik - o‘zaro huquq va majburiyatlar hamda javobgarlikning mavjudligida ifodalanadigan, davlat hududida yashovchi shaxslarning davlat bilan barqaror huquqiy aloqasi hisoblanadi. Bu shaxsning muayyan davlat ixtiyorida bo‘lishi, mamlakat ichida ham, uning tashqarisida ham davlatga mansub ekanligida namoyon bo‘ladi. Ushbu mansublik huquqiy hujjatlar (pasport) yordamida tasdiqlanadi. Fuqarolik deganda, insonni siyosiy-huquqiy tomondan davlat hududida va uning tashqarisida himoyalanishi, qonuniy muhofazalanishi tushuniladi. Fuqarolik tushunchasi qadimiy Yunoniston va Rimda mavjud bo‘lsada, asosan, feodalizm inqirozga uchrab, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayot demokratiya va bozor munosabatlariga o‘tayotgan bir bosqichda, hozirgi shaklda namoyon bo‘la boshladi. Ilk bor «shaharlik» so‘zi (fransuzcha «sutuayn», inglizcha «sitizen», ruscha «gorojanin-grajdanin» va hokazo) mustabid feodal munosabatlardan ozod degan ma’noni bildirgan. Mustaqillik e’lon qilinganidan so‘ng o‘zbek tilida o‘tmishdagi «grajdanlik» so‘zi o‘rniga «fuqarolik» degan atama qabul qilindi. Davlatning yana bir muhim belgisi - ommaviy-siyosiy hokimiyatning ta’sis etilganligi. Ya’ni, siyosiy elita va jamiyatning qolgan qismi o‘rtasida mavjud hukmronlik va bo‘ysunish (hokimlik va tobelik) munosabatlarining mavjudligi. Jamiyatda hokimiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy kabi turlaridan farqli o‘laroq davlat hokimiyati alohida mavqega ega. Davlat hokimiyati faqat ma’lum 32 sinfiylik nuqtayi nazaridan ta’riflangan. U «sinfiy jamiyatning siyosiy tashkiloti» sifatida talqin etilgan. O‘tgan asr 80-yillarining o‘rtalaridan boshlab, davlatni ta’riflashda umumijtimoiy jihatni ko‘rsatish tomon siljish boshlandi va sinfiylikka berilgan urg‘u asta-sekin umum-ijtimoiy jihat tomonga surila bordi. 28 Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu mavzuning asosiy maqsadi davlatning asosiy xususiyatlarini aniqlash va shu bilan uning mohiyatini ochib berish va uning tushunchasini shakllantirishdan iborat . Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilandi:  davlatning paydo bo‘lishining asosiy nazariyalarini ko‘rib chiqish;  davlat tushunchasining vujudga kelish sabablari va shartlarini aniqlash;  davlat tushunchasi ning kelib chiqishi haqidagi asosiy nazariyalarni batafsil ko‘rib chiqish;  davlat tushunchasining mohiyatini ochib berish; Mavzuning ob’ekti va predmeti. Umuman olganda, ushbu kurs ishining davlat predmenti tushunchasi va mohiyatidir. Kurs ishining ob’ekti davlatning ijtimoiy hayot hodisasidir. Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Mavzu yuzasidan Ilmiy nashrlarni tahlil qilishimiz shuni ko‘rsatdiki, davlat olimlar - faylasuflar, sotsiologlar, siyosatshunoslar, iqtisodchilar, huquqshunoslar, psixologlarning an’anaviy tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Davlat tsuhuhnchasinig nazariyasi doirasida so‘nggi yillarda ushbu ijtimoiy-siyosiy hodisani o‘rganishga qiziqish ortib bormoqda. A.P.Butenko 2 , A.B.Vengerova, V.V.Lazareva, V.A.Chetvernina va boshqalarning asarlaridan kelib chiqib, shunga o‘xshash xulosa chiqarishimiz mumkin. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida L.Gumplovich 3 , E.Dyuring, K.Kautskiy va boshqalar ham ushbu mavzu bo‘yicha tadqiqotlar olib borishgan hamda o‘zlarining nazariyalarini ilgari surishgan. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. 2 Бутенко А.П. Государство: его вчерашние и сегодняшние трактовки // Государство и право. 1993. 3 Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб ., 1910 . 3 Aflotun «Davlat» nomli asarida davlat oiladan o‘sib chiqqanini asoslashga urinadi. Arastuning ta’kidlashicha, davlat hokimiyati - ibtidoiy oiladagi ota hukmronligining davomi. Oilalar sonining o‘sib borishi natijasida davlat tuzilmasi paydo bo‘ladi; ijtimoiy mavjudod bo‘lgan odamlar birlashishga intilib, patriarxal oilani tashkil etadi, deydi. Demak, davlat hamda huquq oila hukmdori - otaning irodasi namoyishidir. O‘rta asrlarda Angliyada absolyutizm mustahkamlanishini yoqlab chiqqan R.Filmer o‘zining «Patriarxiya, yoki qirollarning tabiiy hukmdorlik huquqini himoyalash» (1642-y.) nomli asarida patriarxal nazariyaga tayanib, dastlab Xudo insoniyat naslining otasi va uning hukmdori - Odam Atoga qirollik hokimiyatini hadya qilganini isbotlashga harakat qiladi. Davlat hokimiyatining sohibi fuqarolar tomonidan tayinlanmaydi, saylanmaydi va taxtdan mahrum etilishi mumkin emas. Zero, barcha fuqarolar hukmdor - otaning farzandlaridir. Rossiya muhitida ham patriarxal nazariya yaxshi kurtak otdi. Rus sotsiologi N.Mixaylovskiyning ta’kidlashicha, ibtidoiy jamiyatda millatlar va milliy munosabatlar tarkib topib, urug‘chilik tuzumini yemirgan hamda Davlatning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Uning yozishicha, davlat - urug‘chilik oilasining rivojlanishi oqibati. Shu bilan birga, patriarxal nazariya din bilan ham aloqasini uzmaydi. «Ota rozi - Xudo rozi» zaylida ish ko‘radi. Monopolistik tuzum mafkurachilari davlatni xalq ommasining «g‘amxo‘ri» qilib ko‘rsatadilar. Patriarxal nazariyani ko‘pchilik tanqid qiladi. Jumladan, J.Lokk shunday deb yozgan edi: bu ta’limot matnlarida ilmiy yondashuv o‘rniga «bolalarga cho‘pchak»ni uchratamiz. Mazkur ta’limot davlatdek murakkab hodisani g‘ayriilmiy biologiyalashtirib, «hikoyalar to‘plami»ga aylanib qolgandek tuyuladi. Shartnoma nazariyasi. Davlatning shartnomali kelib chiqishi nazariyasining namoyandalari Gugo Grotsiy va Spinoza (Gollandiya), Lokk va Gobbs (Angliya), Jan Jak Russo (Fransiya), Radishchev (Rossiya) bo‘lgan. Bu nazariya XVII - XVIII asrlarda paydo bo‘ldi va keng tarqaldi. Chunki o‘sha vaqtlarda tovar xo‘jaligi rivojlanib kelmoqda edi. Tovar egalari bir- birlarining xususiy mulk egasi ekanligini e’tirof etmasdan turib, o‘z tovarlarini 8 vakil qilgan kishilarning elita xarakterini, ular faoliyati ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash zaruratini tushunish mumkin. Texnokratik nazariya. Mazkur nazariya XX asrning 20-yillarida vujudga kelib, 60-70-yillarda ancha keng tarqaldi. Uning tarafdorlari orasida T.Veblen, D.Barnxeym, G.Saymon, D.Bell va boshqalar bor edi. Umuman ushbu nazariya elitar nazariyasiga juda o‘xshab ketsa-da, zamonaviy voqelikni hisobga olishi bilan ajralib turadi. Bu nazariyaga ko‘ra, jamiyatni mutaxassis-boshqaruvchilar, menejerlar idora etishlari lozim (ko‘pincha amalda ham shular boshqaradilar). Aynan ular jamiyatning haqiqiy ehtiyojlarini, uning eng maqbul rivojlanish yo‘llarini, buning uchun zarur vositalarni aniqlashga qodir. Bu boshqarishni ilmiy asosda olib borish imkonini beradi hamda jamiyatning ildam rivojlanishini ta’minlaydi. Mazkur ta’limot g‘oyalaridan nafaqat davlatning mohiyati balki uning boshqa jihatlariga tegishli bo‘lgan boshqa nazariyalarda ham foydalanilmoqda. Markscha nazariya, aniqrog‘i tarixiy - materialistik nazariya davlatning mohiyati masalasiga sinfiy yondashuvni taklif etadi. Uning asosida tarixiy materializm va sinfiy kurash g‘oyasi yotadi. Mazkur ta’limot namoyondalarining isbotlashicha, davlat (siyosiy) hokimiyati iqtisodiy jihatdan hukmron bo‘lgan sinfga tegishli bo‘lib, faqat uning manfaati yo‘lida amalga oshiriladi. Shu sababli, davlat mohiyati sinfiy nuqtayi nazardan ta’riflanib, davlat iqtisodiy hukmron sinfning siyosiy hokimiyatini ta’minlab, mazlum sinf ustidan amalga oshiriladi, uning qarshiligini bostirish quroli (diktatura) hisoblanadi. Diktatura - bu hech qanday qonun bilan cheklanmagan va zo‘ravonlikka, majburlashga, kuchga tayanadigan hokimiyatdir. Sinfiy yondashuv tarixda ro‘y bergan, yashab o‘tgan quldorlik, feodal, kapitalistik, sotsialistik davlat tiplarining mohiyatini ta’riflash uchun qo‘llanilishi mumkin. Uni hozirgi demokratik yo‘nalishdagi davlatlar mohiyatini izohlash uchun qo‘llab bo‘lmaydi. Demokratik rivojlangan mamlakatlarda davlat ijtimoiy qarama-qarshiliklarni kelishtiruv asosida hal etish quroli - vositasiga aylanib bormoqda. Zamonaviy davlatlarni ta’riflab, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov shunday degan edi: «Demokratiya sharoitida davlat 25 KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………………… 2-4 I BOB. DAVLAT TUSHUNCHASINING PAYDO BO‘LISHI HAQIDA..5-23 1.1. Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi nazariyalar …………………………………………. 5-17 1.2. Davlatning kelib chiqishi va rivojlanishi …………………………………………………………… 18-23 II BOB. DAVLATNING MOHIYATI VA BELGILARI ………………………………… 24- 36 2.1. Davlat tushunchasining mohiyati ………………………………………………………………………… 24-29 2.2. Davlatning belgilari …………………………………………………………………………………………………. 30-36 XULOSA …………………………………………………………………………………………………………………………… 37-38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………… 39 1 chiqadi va rivojlanadi, aslo qonun chiqaruvchi tomonidan e’lon etilmaydi, deb isbotlashga urindilar. U «milliy» ongdan, «xalq» ongidan kelib chiqadi. Tarixiy maktab vakillari diniy ta’limotga ham yondashib ketadi. Masalan, G.Puxta: «Huquq Xudodan boshlanadi. U millat tabiatiga huquqni yaratish qudratini jo etgan», deb ta’kidladi. Huquqning normativ nazariyasini yaratuvchilaridan biri Gans Kelzen huquqni huquqning o‘zidan keltirib chiqaradi. Uning ta’kidlashicha, huquq sababiy bog‘lanish tamoyiliga bo‘ysunmaydi, o‘z kuchi va harakatini o‘zidan oladi. Kelzen uchun huquqni keltirib chiqaruvchi sabablar masalasi kun tartibida turmagan. Huquqning psixologik (ruhiy) nazariyasi (L. Petrajitskiy va boshqalar). Mazkur ta’limot vakillari huquqning kelib chiqishi sababini insonlarning ruhiyatidan, huquqiy hayajon, ehtiros va kechinmalarning imperativ xususiyatlaridan izlaydilar. Huquq - bu o‘ziga xos «murakkab emotsional-aqliy ruhiy jarayon bo‘lib, u individning ruhiy sohasida namoyon bo‘ladi» 12 . To‘g‘ri, huquqning kelib chiqishida ruhiy (psixologik) omilni to‘la inkor etish mumkin emas, ammo, ruhiy hayajon va kechinmalarni huquqni yaratuvchi asosiy manba deb hisoblash ham to‘g‘ri emas. Huquq kelib chiqishining marksistik konsepsiyasi. Bu nazariya asoschilari huquqning kelib chiqish va amal qilishning bosh manbayi iqtisodiy tuzum (bazis)da ekanligini ishonchli isbotladilar. Shu bois huquq jamiyatning iqtisodiy tuzumidan ustun bo‘la olmaydi. Shu bilan birga, marksizm huquqning genezisini sinflar va sinfiy munosabatlar bilan chambarchas bog‘laydi. Huquqda iqtisodiy hukmron sinfning irodasini ko‘radi. Biroq, huquqning ildizlari anchagina chuqurroq, uning paydo bo‘lishiga sinflardan ko‘ra, boshqa umumsotsial omillar ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. 12 Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. - СПб.: 1909. - 1 tom. – В.84. 16 ijtimoiy qarama-qarshiliklarni zo‘rlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta’biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanadi»1 . Umumfarovonlik davlati nazariyasi. Bunday nazariya ikkinchi jahon urushidan keyin vujudga kelgan bo‘lib, davlatning ijtimoiy hayotga aralashmasligiga oid oldindan mavjud ta’limotga qarshi chiqadi. Bunda huquqbuzarlik holatlari istisno etiladi («Davlat - tungi qorovul» nazariyasi). Uning mohiyati 30-yillarda D. Keyns tomonidan ta’riflab berilgandi. D.Myurdal, A.Sigu, K.Boulding, V. Mund va boshqalarning asarlarida bu nazariya yanada rivojlantirilgan. Mazkur nazariyaning bosh g‘oyasi shundan iboratki, unda davlat barcha sinflardan ustun turib, aholi barcha qatlamlari manfaatlarini ifodalaydi, umumfarovonlikni ta’minlaydi. Rivojlangan mamlakatlarning aholi turmush darajasini yuksaltirish, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda yirik davlat dasturlarini amalga oshirishdagi ulkan muvaffaqiyatlari ushbu nazariyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Mazkur nazariya davlat faoliyatining asosiga inson manfaatlarini qo‘yish bilan har bir shaxsning qadr-qimmatiga e’tiborni jalb etadi. Bizning nazarimizda, ushbu nazariyaning ijobiy jihatlari umuminsoniy qadriyatlar, inson manfaatlari va huquqlari ustuvorligi uning asosiga qo‘yilganligi bilan belgilanadi. Uning kamchiligi esa, nimalar va kimlar evaziga bunga erishish mumkinligini ko‘rsatib bera olmaganidadir 18 . Mabodo, ekspluatatsiya markazini yarim mustamlaka va rivojlanayotgan mamlakatlarga ko‘chirish nazarda tutiladigan bo‘lsa, bunday «farovonlik» nazariyasining e’tiborni tortishi amri mahol1 . Davlatning normativistik nazariyasi. Mazkur ta’limotning yorqin namoyondalaridan biri avstriyalik mutafakkir Gans Kelzen (ayni vaqtda legistik yondashuv vakili) davlat tushunchasini quyidagi ma’nolarda tavsiflaydi: Birinchidan, davlat avvalo sof yuridik yondashuv nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqilmog‘i lozim. U yuridik shaxs, «huquqiy fenomen», o‘ziga xos korporatsiya 18 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .71. 26 siyosiy tarzda hududiy tashkillashtirilganligi bo‘lib, u maxsus apparat vositasida o‘z azmu irodasini butun mamlakat uchun majburiy e’tirof ettira oladi. Davlat - jamiyatning yagonaligi va yaxlitligini ta’minlaydigan siyosiy tashkilot bo‘lib, maxsus mexanizm (apparat) vositasida jamiyat ishlarini boshqaruvchi suveren ommaviy-siyosiy hokimiyat sifatida huquqqa umumiy majburiy xususiyat baxsh etadi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, qonuniylik va huquqiy tartibotni kafolatlaydi. Davlatning mohiyati xususida bir qancha ta’limotlar va yondashuvlar mavjud: elitar nazariya, texnokratik nazariya, markscha nazariya, umumfarovonlik davlati nazariyasi, demokratik (huquqiy) davlat nazariyasi. Ushbu yondashuvlarni alohida ko‘rib chiqaylik. Elitar nazariya. Bu nazariya XX asrda keng tarqaldi. Uning tarafdorlari fikricha, keng xalq ommasi davlat hokimiyatini amalga oshirish va jamiyatni boshqarishga qodir emas, shu bois davlat hokimiyati jamiyatning yuqori qismiga - elitaga tegishli bo‘lishi lozim. Va har safar hokimiyat tepasida bir elita ikkinchi elitani almashtirib turadi. Elitalar turli belgilari (kelib chiqishi, ma’lumoti, tajribasi, qobiliyati kabilar)ga qarab aniqlanadi. Bunda elita saflari xalq ommasi hisobiga, ularning eng qobiliyatli vakillari bilan to‘ldirib borilishi mumkinligi ham nazarda tutiladi. Buning ustiga mazkur nazariyaning hozirgi tarafdorlari bir qancha elitalar mavjud bo‘lib, ular hokimiyat uchun kurash olib borishi, biroq, xalq o‘z saylov huquqidan foydalanib, ular faoliyatini nazorat qilishi mumkin, deb ta’kidlaydilar. Shubhasiz, ushbu nazariyaning nuqsonlari ham mavjud. Chunonchi, aholini hokimiyat ishlaridan chetlashtirishni targ‘ib qiladi, hokimiyatning sinfiy tabiati butunlay inkor etiladi. Lekin ushbu nazariyaning ijobiy tomonlari ham yo‘q emas. Haqiqatan ham, hokimiyat ishlarini olib borish amalda kishilarning g‘oyat cheklangan doirasi - deputatlar, davlat mahkamasi xodimlari tomonidan bajariladi. Muhimi, mazkur kishilar chindan ham xalq, turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar manfaatlarini ifoda etishlari kerak. Shu jihatdan xalq saylagan va o‘z nomidan 24 II BOB. DAVLATNING MOHIYATI VA BELGILARI 2.1. Davlat tushunchasining mohiyati Davlatning mohiyatini aniqlash deganda, uning ma’no-mantig‘i, ichki tabiati, asl mazmuni, jamiyat hayotida o‘ynaydigan roli va ijtimoiy vazifasini ochish, shu xususiyatlarini anglab yetish tushuniladi. «Davlat» degan ijtimoiy hodisaning asosiy mantig‘ini, o‘zagini hokimiyat tashkil etadi. Shuningdek, davlat jamiyatga tegishli siyosiy tashkilotdir. Boshqacha aytganda, davlatning mohiyati masalasi - davlat hokimiyati kimga tegishli, uni kim va qaysi manfaat yo‘lida amalga oshiradi, degan savolga javob berish orqali yoritiladi. Xuddi shu bois bu muammo o‘ta munozarali, bahsli nazariy masala hisoblanadi. Davlatning mohiyati - uning eng muhim, barqaror belgi va xususiyatlari, ichki aloqalari yig‘indisi. Mohiyat - qonuniyatni, qonuniy munosabatlarni, eng muhim tavsiflovchi jihatlarni anglashdir, ularning namoyon bo‘lishidir. Davlatning barcha belgi va xususiyatlari uning ijtimoiy vazifalari, bajaradigan funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Davlatning asosiy ijtimoiy vazifasi insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, jamiyatni boshqarishdan iborat. Hokimiyatning alohida tashkiliy shakli bo‘lgan davlat jamiyat oldida turgan vazifalarni bajarish bilan bog‘liq jarayonlarni boshqaradi. Davlat boshqaruvi - ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va rivojlantirish maqsadida ularga qat’iy ta’sir o‘tkazishdir. Shu orqali davlat ijtimoiy taraqqiyotni yo‘naltirib turadi. Davlat mohiyatida ikki jihatni nazarda tutish lozim. Birinchi holatda davlat boshqaruvi butun jamiyat manfaati yo‘lida amalga oshirilishi mumkin; ikkinchi holatda esa, u alohida ijtimoiy guruh yoki alohida shaxs manfaati uchun amalga oshirilishi mumkin. Shunga ko‘ra, davlat yoki jamiyat irodasini ifoda etadi yoxud ayrim shaxs (ayrim guruh) irodasini aks ettiradi. Demokratik yo‘nalishda rivojlanayotgan jamiyat o‘zining serqirra obyektiv ehtiyojlari davlatning diqqat markazida bo‘lishiga muhtojdir. Bu davlatning umumiy ijtimoiy funksiyalari kengayishi va rivojlanishiga olib keladi. Yuqoridagi mulohazalarga xulosa qilib, davlatning hozirgi zamonaviy ta’rifini ifoda etishga harakat qilamiz. Davlat ommaviy-siyosiy hokimiyatning suveren- 23 Akvinskiy edi. Keyinchalik bu neotomistik nazariyani J.Mariten, F.Lebyuff, D.Eyve, Kost-Flore va boshqalar davom ettirdilar. Sharq mutafakkirlaridan Al-Mavardi (X-XI asrlar), Ibn Rushd (1126-1198), Ibn Xaldun (1332-1406) va boshqalar ham teologik nazariya tarafdorlari bo‘lganlar. Teologiya - Xudo haqidagi ta’limotdir. Bu ta’limotga ko‘ra barcha narsaning, shuningdek Davlatning ibtidosi xudo demakdir. Nazariyotchilar davlat xudoning amri-irodasi bilan paydo bo‘lgan, ularning yaratilishini insonlarning ruhiyatiga «taqdiri azal»ning o‘zi jo etgan deb da’vo qiladilar. Bu bilan davlat muqaddaslashtiriladi. Davlatning ilohiylashtirilishi hamda daxlsizlashtirilishi hamda ekspluatatorlarning, shu jumladan, burjuaziyaning manfaatlariga mos tushadi. Davlat hokimiyati hamisha mavjud bo‘lgan va hamisha mavjud bo‘ladi, uning irodasiga so‘zsiz itoat etish, lozim deb targ‘ib qilinadi. Qadimgi Misr mifologiyasiga ko‘ra, davlat hokimiyati azaldan odamlar orasida yashagan xudolarga, keyinchalik fir’avnlarga tegishli hisoblangan. Masalan, Maat ma’budasi qonunlar, odil sudlov, adolat timsoli deb qaralgan. Qadimgi Bobilda mashhur bo‘lgan Xammurapi qonunlarida xudolar «qoraboshlilar» ustidan hukmdorlik qilish uchun Xammurapini tanlaganligini uqtiriladi. Ushbu manbada quyidagi satrlar bor: Anunnaklar 5 podshosi baland Anum 6 hamda osmon va yer hukmdori, mamlakat taqdirini belgilovchi Ellil Eaning birinchi o‘g‘li Marduqqa barcha insonlar ustidan hukmronlikni belgilaganida, uni igiglar orasida buyuk qildilar. Bobilni uning buyuk nomi bilan atadilar, dunyo qismlari orasida uni qudratli qildilar va unda boqiy podsholikni tasdiqladilar, uning asosini yer va osmon kabi mustahkam qildilar. Shunda meni - g‘amxo‘r hukmdorni, xudodan qo‘rquvchi Xammurapini mamlakatda adolat nur sochishi uchun, jinoyatchilik va yovuzlikni yo‘qotish uchun, kuchli zaifni ezmasligi uchun, Shamash singari qora boshlilar ustidan ko‘tarilish va mamlakatni yoritish uchun, aholiga farovonlik ulashish uchun - Anum va Ellil meni chaqirdilar 7 . 5 * А nunnaklar - barcha х udolarni anglatuvchi so‘z, ayrim hollarda yer va yer osti х udolarini anglatadi. 6 * А num - osmon х udosi, х udolar «otasi» va boshlig‘i, shumer-akkad panteonining maqom jihatidan oliy х udosi. 7 Qadimgi huquqiy yodgorliklar. Х ammurapi qonunlari. Tarjima asar. Mas’ul muharrir prof. Х .T. О dilqoriyev. - T.: Adolat, 2016. – В .21. 5 ijtimoiy vazifasi jamiyatni uyushtirish va boshqarishdan iborat 14 . U muayyan tashkiliy shakllarda namoyon bo‘ladi, maxsus usullar va vositalar bilan amalga oshiriladi. Hozirgi zamon demokratik jamiyatlarida davlat hokimiyati huquq vositasida, konstitutsiya tarzidagi qonunlarda institutsional ko‘rinishda rasmiylashtiriladi. Hokimiyat har qanday ijtimoiy birlikning faoliyat ko‘rsatish sharti (vositasi)dir. Bunda hokimiyat ushbu hamjamiyatga mansub shaxslarning undagi yagona rahbariy irodaga bo‘ysinuvi munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi. Bayon qilingan mulohazalar asosida hokimiyatning quyidagi ta’rifini taklif etish mumkin. Hokimiyat - ijtimoiy hayotning tegishli darajasi va tabiatiga mutanosib bo‘lgan har qanday ijtimoiy jamoaning faoliyat ko‘rsatish usuli (vositasi) bo‘lib, u ayrim shaxslar va ular birlashmasining hamjamiyatdagi yagona rahbariy irodaga itoat etishi munosabatlari tarzida ifodalanadi. Adabiyotlarda siyosiy hokimiyat bilan davlat hokimiyatining bir-biridan farq qilishini isbotlovchi fikrlar mavjud. Ushbu bahsga berilmagan holda quyidagi umumiy ta’rifni bayon etamiz. Demak, siyosiy yoki davlat hokimiyati - ijtimoiy hokimiyatning shunday turiki, bunda boshqaruv bevosita davlat tomonidan, yoki u vakolat bergan subyektlar tomonidan, uning nomidan, uning topshirig‘iga binoan va uning qo‘llab-quvvatlashi asosida amalga oshiriladi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat (ya’ni, davlat hokimiyati) - birinchidan, muayyan hududga nisbatan joriy etiladi; ikkinchidan, tegishli hududda joylashgan va shu yerda yashaydigan aholiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi; uchinchidan, maxsus apparat vositasida amalga oshiriladi; to‘rtinchidan, davlat hokimiyati suverenitetga ega bo‘lib, u jamiyatning boshqa ijtimoiy guruhlari (siyosiy partiyalar, ijtimoiy- siyosiy tashkilotlar, ijtimoiy harakatlar, uyushmalar va h.k.) dan to‘la mustaqildir; beshinchidan, butun jamiyat nomidan ish yuritadi va boshqaradi. Davlat tarix sahnasiga kelgan davrdan boshlab, davlatning mohiyati haqidagi g‘oyalar vujudga keldi. 14 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .65. 19 Uyg‘onish davrining buyuk donishmandi N.Makiavelli davlat timsolida jamiyatning siyosiy holatini ko‘rgan. U o‘zining «Hukmdor» nomli asarida «insonlar ustidan hukmronlik qilgan va hukmronlik qiluvchi barcha davlatlar mohiyatan yo respublika, yoki tanho boshqariluvchi tuzilmalar bo‘lgan», - deb yozgan edi. Bu o‘rinda davlat hokimiyatni amalga oshirish vositasi ekanligiga urg‘u berilgan. Davlatning mohiyatini anglashda «hokimiyat», aniqrog‘i «siyosiy hokimiyat» hodisasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, siyosiy yoki davlat hokimiyati ijtimoiy hokimiyatning yagona turi emas. Hokimiyat kishilarning muayyan maqsad yo‘lida uyushgan va barqaror xususiyatga ega bo‘lgan jamoasiga xosdir. Hokimiyat - kishilik jamiyati paydo bo‘lganidan buyon mavjud va hozirgacha o‘zining qudratli «joziba»si bilan insonlar aqlini tortib kelayotgan nihoyatda murakkab ijtimoiy hodisadir. Bugungi kunda aksariyat olimlar e’tirof etgan nuqtayi nazarga ko‘ra, hokimiyat - muayyan shaxs (guruh)ning u yoki bu kishi (guruh) ustidan boshqaruvni amalga oshirish (hukmronlik qilish), u yoki bu narsaning taqdirini hal etish huquq-imkoniyatidir. Hokimiyatning muhim sifati uning kishilar o‘rtasidagi irodaviy munosabat ekanligida ifodalanadi. Hokimiyat bu shunday ijtimoiy irodaviy munosabatki, bunda hukmron irodaning ustunligi, belgilovchi roli ta’minlanadi. Hokimiyat amalga oshgan joyda muayyan irodaviy akt (munosabat) bor va shuning natijasida ro‘y beradigan boshqaruv va boshqarilish mavjud. Boshqaruv esa o‘ziga nisbatan ma’lum bo‘ysunishni, tobelikni talab etadi. Demak, hokimiyat bo‘ysunish va zarur bo‘lganda majburlash elementlari orqali amalga oshiriladi. Ma’lum obro‘ (avtoritet) va bo‘ysunishsiz boshqarish mumkin emas. Avtoritet (hokimiyat vakolatlari tufayli erishiladigan mavqe) itoat etuvchilarga hukmron irodaning o‘tkazilishidir. Ikkinchi tomondan, avtoritet itoat etilishini nazarda tutadi4 . Hukmronlikka erishishda majburlash, zo‘rlik ishlatish, ishontirish, rag‘batlantirish, tarbiya kabi turli usul va vositalardan foydalaniladi. Hokimiyatning alohida ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan turi davlat hokimiyatidir. Davlat hokimiyati ommaviy-siyosiy xususiyatga ega bo‘lib, asosiy 18 hududgagina tatbiq etiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumidagi ijtimoiy hokimiyat esa, hududga bog‘liq bo‘lmay, faqat urug‘, qabila a’zolarigagina tatbiq etilar edi. Bu davlatning butun jamiyatni muayyan yo‘sinda boshqarish va majburlash qobiliyatini anglatadi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat irodasiga u ta’sir etuvchi hududdagi barcha itoat qilishi shart bo‘ladi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat jamiyatning rivoji va ravnaqi manfaatlaridan kelib chiqib, uni boshqarishni amalga oshiradi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat maxsus davlat apparati timsolida moddiylashadi, institutsiyalashadi. Uning ijtimoiyligi, ommaviyligi shundaki, davlat hokimiyati butun jamiyatga daxldor, davlat butun jamiyat (xalq) irodasini ifodalab, uning nomidan ish yurita oladi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat apparati, odatda, jamiyat hamda xalq manfaatiga xizmat qilishga safarbar etilgan. Ushbu apparatga qonun chiqaruvchi idora, hukumat, moliya organlari, boshqaruv organlari, sud idoralari, huquqni muhofaza etuvchi idoralar, qurolli kuchlarni boshqarish apparati, turma va jazoni ijro etish muassasalari kabilar kiradi. Davlat apparati davlat majburlovini qo‘llashda mutlaq huquqqa ega. Davlatning muhim xususiyatlaridan biri uning suverenitetga egaligidir. Suverenitet - mamlakat ichkarisida va undan tashqarida (xalqaro maydonda) davlat hokimiyatining oliyligi, ustunligidir. Suveren hokimiyat - bu oliy, mustaqil, bo‘linmas, umumiy va uzviy, ya’ni ajralmas, begonalashtirib bo‘lmas hokimiyatdir. Davlat hokimiyatining suverenligi - uning mamlakat hududidagi barcha tashkilotlar, muassasalar, uyushmalar, partiyalardan ustunligi va ulardan mustaqilligidir. Davlat suvereniteti quyidagilarda ifodalanadi: - ichki va tashqi siyosat masalalarida mustaqil qaror qabul qila olishi; - davlat hokimiyatining mamlakat butun hududiga tatbiq etilishi va davlat organlarining barcha aholi uchun umumiy majburiy qarorlar qabul qilishi; - boshqa ijtimoiy-tashkiliy hokimiyatlar (partiyalar, jamoat birlashmalari, diniy tashkilotlar va boshqalar) ning qarorlarini bekor qila olishi. 33 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o zgarishlar bosqichma-bosqich, ba’zan bir nʻ е cha o n yilliklar va ʻ Xatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o tmish saboqlarini hisobga ʻ olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O rta Osiyo davlatchiligi ʻ tajribalarini o rganmasdan, bugungi kunda buyuk d ʻ е b ta’riflash mumkin bo lgan ʻ hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to liq tushunish va baholash ʻ mumkin emas. O zb ʻ е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o lkaning, davlatimiz ʻ hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o zlikni anglashni, ta’bir joiz ʻ bo lsa milliy iftixorni tiklash va o stirish jarayonida g oyat muhim o rin to tadi”. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida ʻ “eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning ʻ betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va ʻ adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor vazifalardan hisoblanadi” 1 , deb ta’kidlab o tdi. ʻ Davlat aniq tarixiy hodisadir, chunki u har doim ham mavjud bo‘lmagan va insoniyat jamiyati rivojlanishining ma'lum bir bosqichida paydo bo‘lgan. Tarixning paradoksi shundan iboratki, inson bir paytlar umumiy manfaat yo‘lida davlat tuzib, uning g‘arazli manfaatlari va hamma narsani qamrab oluvchi ta’siri garoviga aylangan. Kelajakda davlatning hamma narsaga qodirligini cheklab, uni nazorat ostiga olishga harakat qilgan inson, usiz va undan tashqarida mavjud bo‘lmasligini tushundi. Nima uchun bu sodir bo‘lmoqda? Buning uchun ushbu kurs ishimizda davlatning shakllanishiga hissa qo‘shgan sabab va qonuniyatlarni o‘rganamiz va tahlil qilamiz. Davlatning mohiyatini, mazmunini, faoliyat maqsadlarini, ijtimoiy maqsadini belgilovchi tushunchasi, mohiyati, eng muhim va barqaror ichki xususiyatlarini har tomonlama ochib berish nihoyatda murakkab vazifadir. 1 Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши керак. - Т.: Ў збекистон, 2017. - Б. 47. 2 XULOSA Yuqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, jamiyat kishilarning muayyan aloqalar tizimi bilan o‘zaro bog‘langan uyushmasi bo‘lib, davlatdan oldin vujudga kelgan. Davlat murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisa sifatida uzoq taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Davlatning vujudga kelishi, shakllanishi va taraqqiyoti turli yondashuvlar asosida yoritilgan. Bunda u yoki bu yondashuvni mutlaqlashtirmay, ularning ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Davlatning kelib chiqishi borasidagi ma’lum nazariyalarning hech biri oxirgi haqiqatga da’vo qilolmaydi. Ammo, har bir ta’limot davlat paydo bo‘lishi xususidagi ilmiy haqiqatni anglashda bir bosqich bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Davlat sinfiy jamiyat siyosiy tizimining asosiy instituti bo‘lib, uning monopoliyalarini himoya qiladi, lekin ayni paytda uning iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishini himoya qiladi. Davlat ichki va tashqi siyosatni butun jamiyat nomidan amalga oshirishda monopoliyaga ega, butun aholi uchun majburiy bo‘lgan qonunlar va normativ hujjatlar chiqarishga mutlaq huquq, soliqlar va yig‘imlar undirish huquqiga ega. Haqiqatda davlat har doim ijtimoiy taraqqiyotning ma'lum bir bosqichida joylashgan o‘ziga xos davlatdir. U rivojlanishning oldingi yoki keyingi bosqichlarida bo‘lgan davlatlardan farq qiladi. Bundan tashqari, har bir alohida davlat uni boshqa barcha davlatlardan ajratib turadigan ko‘plab o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Biroq, tarix va zamonaviylikdagi barcha davlatlar davlatni jamiyatning oddiy tashkilotidan va jamiyat siyosiy tizimining boshqa elementlaridan ajratib ko‘rsatishga imkon beradigan umumiy xususiyatlarga ega. Bu belgilar orasida: aholining hududiy tashkil etilishi va siyosiy hokimiyat, davlat hokimiyati va uning apparatining mavjudligi, qonunning mavjudligi, davlat suvereniteti va xazinaning mavjudligi (soliq). Davlat ijtimoiy institut sifatida olimlarning diqqat markazida bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi. Ular davlatning mohiyatini ochib berishga, uning jamiyatdagi maqsadini aniqlashga harakat qildilar. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Rahbariy adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши керак . - Т .: Ў збекистон , 2017. Asosiy adabiyotlar: 1. X.T. Odilqoriyev. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik . – Т.: Adolat , 2018. 2. Davlat va huquq nazariyasi Prof. Х .T. О dilqoriyev tahriri ostida - T.: 2009. 3. Davlat va huquq nazariyasi. Professorlar H. Boboyev va Х . О dilqoriyevlarning tahriri ostida. - T.:2000. 4. Qadimgi huquqiy yodgorliklar. Х ammurapi qonunlari. Tarjima asar. Mas’ul muharrir prof. Х .T. О dilqoriyev. - T.: Adolat, 2016. 5. Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб ., 1910. 6. Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. - СПб.: 1909. - 1 tom. 7. Раянов Ф.М. Проблемы теории государства и права (юриспруденции). – М.: Право и государство. 2003. 8. Спенсер Г. Основание социологии. - СПб.: 1908. 9. Трубецкий Е.Н. Лекции по энциклопедии права. - М.: 1917. 38 shug‘ullanmay, balki o‘z faoliyatida asosan boshqaruvni amalga oshiradilar. Shuning uchun mazkur doiradagi shaxslarga ish haqi, ularning pensiya ta’minoti va boshqa moddiy resurslar mamlakatning budjetidan ajratiladi. Bundan tashqari, davlat organlarining xizmat faoliyati uchun zarur bo‘lgan texnika, aloqa vositalari, kiyim-kechak va boshqa ashyolar davlatning budjeti hisobidan ajratiladi 23 . Xo‘jalik hisobidan moliyaviy ta’minlanuvchi shaxslar guruhi esa, o‘z faoliyatlarida asosan moddiy ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadilar hamda o‘z daromadlarining umumiy foizidan kelib chiqqan holda ish haqi oladilar. Jumladan zavod, fabrika ishchilari, fermer xo‘jaligi a’zolari, xususiy tadbirkorlar va boshqalar shular toifasidandir. Mamlakatda amalga oshirilayotgan soliq siyosati va uning natijasida yig‘ilgan moliyaviy manbalar davlatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga qaratiladi, har yili davlat budjeti daromadlari va sarf-xarajatlari hisob-kitob qilinadi hamda bu haqda xalqqa hisobot beriladi. Demak, davlatning soliqlarni joriy etishi uning ajralmas belgisi hisoblanadi, soliq yig‘ishni amalga oshirmasdan yoki davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan to‘ldirmasdan, davlat-siyosiy ahamiyatga molik biron-bir tadbirni amalga oshirib bo‘lmaydi. 23 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik. – Т.:Adolat, 2018. – B. 77 . 35 Huquqning paydo bo‘lishiga oid nazariyalar. Bu boradagi nazariyalarning o‘ziga xos alohida xususiyatlari bo‘lsa-da, ular davlatning kelib chiqishi to‘g‘risidagi konsepsiyalar bilan uzviy bog‘liq. Aksariyat hollarda huquqning yaratilishi huquqning tabiati, mohiyati, ijtimoiy vazifasi va huquqiy tartibga solish muammolari bilan bog‘liq holda tahlil etiladi. Huquq kelib chiqishining teologik talqini. Bu nazariya huquqning manbayini abadiy bo‘lgan xudoda, uning irodasi va oliy ongi, azmu-ixtiyorida deb hisoblaydi. Ayni vaqtda, huquqda tabiiylik va insoniylikka oid jihatlar ham mavjudligini inkor etmaydi. Din mutafakkirlarining fikricha, huquq - Xudo tomonidan berilgan ezgulik va adolat san’atidir. Teologik ta’limot birinchilardan bo‘lib huquqni yaxshilik va adolat bilan bog‘ladi. Biroq, bu ta’limot ilmiy dalillarga emas, balki ishonch va e’tiqod mezonlariga tayanib ish ko‘radi. Tabiiy huquq nazariyasi. Mazkur nazariyaning alohida qoidalari miloddan avvalgi V-IV asrlarda Qadimgi Yunonistonda faoliyat yuritgan sofistlar tomonidan rivojlantirilgan. Sofistlarning fikricha, insonlar paydo bo‘lishlari bilan hech qanday qoidaga rioya qilmasdan yashaganlar, ammo keyinchalik o‘zlarining xavfsizliklarini ta’minlash, o‘zaro birlashib yashash uchun turli xil qoidalarni ishlab chiqishga majbur bo‘lganlar. Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun va Arastularning nuqtayi nazariga ko‘ra hamma qonunlar ham insonlar tomonidan qat’iy ravishda yaratilgan emas. Insonlar tomonidan yaratilgan qonunlardan tashqari «insonlar qalbida joylashgan ilohiy qonunlar ham mavjud». Boshqacha qilib aytganda, inson irodasiga bog‘liq ravishda yaratilgan qonunlar, ya’ni davlat tomonidan chiqarilgan qonunlardan tashqari, inson xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan qonunlar ham mavjud bo‘lib, ular tabiiy huquqdan iboratdir. Bu qonunlar asosida boqiy, ajralmas ilohiy tartib hukmron bo‘lib, ular nafaqat insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni, balki «butun dunyoni yaratilishini tartibga soladi». Qadimgi Yunon faylasufi Epikur (er.av. 341-270) tabiiy huquq nazariyasini yoqlab chiqadi. Uning fikricha, tabiat xudoning aralashuvisiz, o‘z qonunlariga 13 ayrim guruhlarning hujumidan himoya qilish huquqiga ega. Muayyan davlatning tegishli qonunlari faqat o‘sha davlatning belgilangan hududida amal qiladi, boshqa davlatlar esa, undan mustasno hisoblanadi. Zero, qonunlarni makonda amal qilishi prinsipining mohiyati va mazmuni ham shundadir. Hudud, odatda, ma’muriy hududiy deb ataladigan maxsus bo‘linishga ega bo‘ladi. Masalan, 1991-yil 20-noyabrda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini hal etish tartibi to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, Qoraqalpog‘iston Respublikasidan tashqari, viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharlardagi tumanlar, qishloqlar ovullar va shaharchalar ham O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy qismlari hisoblanadi 22 . O‘zbekiston o‘z yurisdiksiyasini mazkur hududlarda amalga oshiradi. Davlat aholini ma’muriy-hududiy birliklarga ajratib, o‘z hokimiyatini ma’muriy-hududiy prinsip asosida amalga oshiradi. Respublikamiz Markaziy Osiyoda, Amudaryo bilan Sirdaryo oralig‘ida joylashgan bo‘lib, uning hududi shimoliy-g‘arbda Turon past tekstligini, janubiy- sharqda Tyanshan va Oloy tog‘ tizimlarini, janubiy-g‘arbda Qizilqum cho‘llarining bir qismini egallaydi. Maydonining umumiy uzunligi 2355 kilometrni tashkil etadi. O‘zbekiston tarkibiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri, 12 ta ma’muriy viloyat, 157 ta qishloq tumani, 123 shahar va 104 shahar tipidagi qo‘rg‘on kiradi. Davlatning ma’lum hududga egalik qilishi uning birinchi belgisidir. Davlat hududi yer, yer osti boyliklari, havo bo‘shlig‘i va hududiy suvlarni o‘z ichiga oladi va u faqat «qattiq yer»gagina bog‘lanishi mumkin emas. Davlat hududida istiqomat qiluvchi va uning hokimiyatiga bo‘ysunuvchi odamlar uning fuqarolari hisoblanadi. Fuqarolar xalq vakili, jamiyat a’zolari sifatida umumiy madaniy jihatlari va tarixiy ongiga ko‘ra davlatga mansublik tuyg‘usiga ega bo‘lgan, nisbatan keng ijtimoiy guruh tarzida tavsiflanishi mumkin. Aholisiz davlat bo‘lmaydi, chunki muayyan hudud davlat deb tan olinsada, lekin bu davlat tomonidan qabul qilinadigan qonunlar ijrosini ta’minlovchi aholining 22 X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .74. 31

DAVLAT TUSHUNCHASINING PAYDO BO‘LISHI

Купить