Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 114.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 10 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari. Umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy funksiyalar

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari. Umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy funksiyalar mavzusidagi KURS ISHI 1 I BOB IQTISODIYOTGA DAVLAT ARALASHUVI VA DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH STRATEGIYASI .......................................... 1.1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va zaruriyati ............. 1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari va funksiyalari .................................................................................................................. 13 1.3 Umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar ............................................. 22 II BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLATNING IQTISODIYOTGA ARALASHUVI VA O’TISH DAVRIDAGI IQTISODIY ..... 27 FUNKSIYALAR .......................................................................................................... 27 2.1 Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishi tahlili ............................................................................................................................. 27 2.2 O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi tahlili va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalarni asosiy mexanizmlari ................................ 31 XULOSA ...................................................................................................................... 36 FOYDLANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI............................................. 39 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bozor iqtisodiyoti o’zining ob’ektiv qonunlari hamda o’zini-o’zi tartiblash dastakları, vositalari orqali amal qiladi. Ammo bozor iqtisodiyotining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham mavjuddir. Ularning eng asosiysi iqtisodiyotdagi ob’ektiv qonunlar va munosabatlar, regulyatorlar asosida shakllanadigan bozor muvozanatı hamda mutanosibliklarining buzilishi oqibatida vujudga keladigan nomutanosibliklarning kuchayishi, iqtisodiy tanglik va inqirozlardır. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish, ishsizlik, infyatsiyaning kuchayishi, xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo’ladi. Shu boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvir ravishda iqtisodiy dastak va vositalar yordamida tartıblashi zarur bo’ladi. Bu esa zamonaviy bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartiblashining bozor mexanizmi bilan uni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg’unlashtirishni hamda unga mos ravishda davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu vazifalami amalga oshirish uchun davlatning iqtisodiy siyosati mamlakatimizda rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini tartiblash mexanizmini yanada takomillashtirish va bozorning o’zinio’zi tartiblashning ob’ektiv mexanizmi bilan uyg’unlashtirish muxim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o’ziga xos ahamiyat kasb etib, har biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-biridan iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati bo’yicha keskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko’proq davlat tomonidan boshqarishga tayansa, boshqasi bozor mexanizmi orqali tartiblashga ustunlik beradi. Mamlakatizmining deyarli barcha sohalarida davlat aralashuvi juda yuqori. Bu o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishimizda bir qator muammolarni yuzaga keltirmoqda. Bu to’g’risida prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev tomonidan quyidagi fikrlarning bildinlgan bizning fikımız asoslanganligini ayon qildi. Xususan, davlatimiz rahbarn iqtisodiyotni boshqarishda davlat aralashuvini keskin kamaytirish lozim. Bugungi kunda mamlakatimizda 603 ta aksiyadorlik jamiyati faoliyat yuritayotgan bo’lsa, ularning 486 tasida davlat ulushi 52 trillion so’mni tashkil etmoqda. Yoqilg’i- 3 energetika, neft-gaz, kimyo, transport va bank sohalarida davlat ishtiroki yuqori darajada saqlanib qolayotgani ularni bozor mexanizmlari asosida rivojlantinsh, investitsiyalar jalb etishga to’sqinlik qilmoqda. Ayrim vazirliklar o’zi nazorat qiladigan sohadagi korxonalarda ta’sischi ekani erkin va sog’lom raqobatga yo’l bermayapti, buniyam bugun ochiq aytish kerak. Bunday tizimni endi o’zgartirmasak, ushbu tarmoqlarda ham va umuman. iqtisodiyotda barqaror rivojlanishga erishib bo’lmaydi" deya ta’kidlaganlar. Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini ta’minlashda muhim rol, davlatga tegishli O’zining tarixi davomida davlat butun iqtisodiyotni, milliy mudofaani tashkil etish, iqtisodiyot sohasida muayyan funktsiyalami bajargan. Umumiy qabul qilingan tarifga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xojalik yurituvchi sub’ektlarning xatti-harakati, soliq tizimi, bojxona to’lovlari tizimi, almashish kurslari, almashish kurslari, birja to’lovlarn, almashish stavkalariga nisbatan bilvosita ta’sir ko’rsatish tizimi hisoblanadi boshqa cheklash vositalarida yoki aksincha, ma’lum bir faoliyatni motivatsiya qilish. Iqtisodiyotning iqtisodiyotni tartibga solish uzoq tarixga ega Evropada ham erta bosh kapitalizmda narxlar, tovarlar va xizmatlar sifatı, foiz stavkalari va tashqi savdo bo’yicha etakchi nazorat olib borildi. Zamonaviy sharoitda har qanday davlat har qanday davlat iqtisodiyotga davlat aralashuvining turli daraja darajasiga ega bo’lgan milliy iqtisodiyotni tartibga soladi. Davlat va bozomi tartibga solishning qaysi nisbati bilan birlashtirilishi kerak, ular chegaralari va yo’nalishlari, keng iqtisodiy libopizmga to’liq fikr va yondashuvlar mavjud. Biroq, iqtisodiyotdagi ayrim funktsiyalarning holatini bajarish zarurati so’roq qilinmaydi. Bozor iqtisodiyotida davlat iqtisodiyotidagi roli bo’yicha klassik vissiyada ingliz tilida eng yaxshi ingliz tilida mag’lubiyat kaliti nomi bilan bog’liq. Uning "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyası" faoliyati 1936 yilda nashr etildi. 1 "Keysıya inqilobi" da ko’rsatilgan g’oyalar bozor iqtisodiyotida klassik qarashlarga olib keldi. Iqtisodiy inqirozni o’z-o’zini himoya qilish, davlat aralashuvi talabi sifatida davlat aralashuvi 1 https://docx.uz/document/iqtisodiyotga-davlatning-aralashuvi-va-davlat-tomonidan-tartibga- solishstrategiyasi-cec34d5b?lang=ru 4 zarurati va iqtisodiyotni inqirozli davlatdan barqarorlashtirishga yordam beradigan umumiy taklif sifatida. Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyot uchun muhimdir va ijtimoiy rivojlanish mamlakatlar. Shu bilan birga, iqtisodiyotni tartibga solishni amalga oshirishni amalga oshirishni amalga oshirish, byudjet, soliqlar, kredit va pul-kredit va pul-kredit, iqtisodiy qonunchilik va boshqalar kabi iqtisodiyotga keng ko’lamli vositalar va ta’sir usullaridan foydalanadi. Shunday qilib, davlat tomonidan tartibga solish diqqatga sazovordir. Kurs ishining obyekti. Rivojlangan davlatlar va O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy sisosati hisoblanadi. Kurs ishining predmeti. Davlatnig iqtisodiyotga aralashuvi, umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi davlatning iqtisodiyotga aralashuvini, umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalrni o’rganish. Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib quyidagilar vazifa etib belgilanadi: • iqtisodiyotga davlat aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish strategiyasini o’rganib chiqish; • O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishining nazariy asos davlatning iqtisodiy faoliyatga qatnashishi va uni tartibga solishi zarur bo’lgan holatlar bo’yicha o’rganishni o’z ichiga oladi. Bu intervensiyalar daromadlarni tartibga solish, miqyos va ta’sirlashni oshirish, ijtimoiy tartibni ta’minlash va boshqalar kabi maqsadlarga erishish orqali amalga oshirilishi mumkin. Uslubiy asos davlatning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish, siyosatlarini rivojlantirish va ularning natijalarini baholash uchun kerakli ma’lumotlarni ta’minlashga yordam beradi. Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, 2ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat. Birinchi bob “ıqtısodıyotga davlat aralashuvı va 5 davlat tomonıdan tartıbga solısh strategıyası “, rejalari Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va zaruriyati, Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari va funksiyalari, Umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar. Ikkinchi bob esa “o’zbekıston respublıkasıda davlatnıng ıqtısodıyotga aralashuvı va o’tısh davrıdagı ıqtısodıy funksıyalar”, Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishi tahlili, O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi tahlili va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalarni asosiy mexanizmlari haqida. Umumiy hajmda 40 betni tashkil etadi. 6 I BOB IQTISODIYOTGA DAVLAT ARALASHUVI VA DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH STRATEGIYASI 1.1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va zaruriyati Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish haqida ko’plab iqtisodchilar turli fikrlarni bildirganlar. Ya’ni, bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holatini ko’rsatadilar. Bular ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi: • chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi yanada kuchayadi; • ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasia alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; • ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to ’ planuvi jarayoni o ’ sadi ; • turli iqtisodiy mintaqalar o ’ rtasidagiiqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi . Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a ’ zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta ’ minlovchi , umumiy iqtisodiy muvozanatga erishiga yo ’ naltirilgan , ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo ’ yicha faoliyat tushuniladi . Iqtisodiyotni davlat tomonian tartibga solish mexanizmi to ’ g ’ risida to ’ laroq tasavvurga ega bo ’ lish uchun uning maqsadi , vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to ’ laroq tavsiflash lozim . Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va 7 ijtimoiy barqarorlikni ta ’ minlash hisoblanadi . Bunda iqtisodiy tsiklni barqarorlashtirish , milliy xo ’ jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomiilashtirish , atrof - muhit holatini yaxshilash kabilarni bajarish lozim . Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vaziflarni hal qilishga qaratiladi . Bular jumlasiga iqtisodiy o ’ sishni rag ’ batlantirish , bandlikni tartibga solish , tarmoq va mintaqamiy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo ’ llab - quvvatlash , eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin . Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo’ladi: • bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; • raqobatni himoya qilish; • daromad va boylikni qayta taqsimlash; • resurslarni qayta taqsimlash; • iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish. 2 Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo’ladi. Davlat bozor iqtisoiyotini samarali amal qilishining shart - sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta ’ minlash vazifalarini o ’ z zimmasiga oladi . Buning uchun xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash ; xususiy mulkchilik huquqini ta ’ minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash ; korxonalar , resurslarni yetkazib beruvchilar va iste ’ molchilar o ’ rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar . 2019 yilda barcha manbalar hisobidan qariyb 138 trillion so ’ mlik yoki 2018 yilga nisbatan 16 foiz ko ’ p investitsiyalarni o ’ zlashtirish mo ’ ljallanmoqda . Bu borada to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri xorijiy 2 Xadjaev X.S., Baliyeva I A, Fayziyev Sh "Makroiqtisodiyot darslik T.2015. 8 investitsiyalar miqdori joriy yilga nisbatan qariyb 1,5 barobar oshirilib , 4,2 milliard dollarga yetkaziladi . Natijada 142 ta zamonaviy korxona ishga tushiriladi . Masalan , dunyodagi nufuzli “ Fitch Ratings ” va “ Standart & Poo ’ rs ” reyting agentliklari birinchi marta mamlakatimizning xalqaro suveren kredit reytingini belgiladi . Ana shu reyting baholari “ Barqaror ” prognoziga ega bo ’ lib , bu yaqin 12-18 oy davomida ushbu ko ’ rsatkichning pasayish ehtimoli kamligini bildiradi . O ’ zbekiston erishayotgan bunday reyting baholari ko ’ pgina rivojlanayotgan davlatlarga nisbatan yuqori ekanini qayd etish lozim . Ushbu reyting agentliklari O ’ zbekistonda valyuta , savdo va narx siyosati erkinlashgani , davlat boshqaruvidagi institutsional o ’ zgarishlar , mamlakat oltin - valyuta va byudjyet zaxirasi yetarli ekani , davlat qarzining kamligi singari omillarga alohida e ’ tibor qaratmoqda . Kelgusi yilning birinchi choragida yurtimiz tarixida ilk marta O ’ zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga chiqaramiz . Bu borada biz “ J . P . Morgan ”, “ Citibank ”, “ Deutsche Bank ” kabi yetakchi xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik olib bormoqdamiz . Davlat ijtimoiy muhitni ta ’ minlaydi , ya ’ ni ichki muhitni tartibga soladi , daromadlar tengsizlikini kamaytiradi , yordamga muhtojlarga yordam beradi , iqtisodiyotda to ’ liq bandlikni ta ’ minlash uchun umumiy sarflar , ya ’ ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo ’ lmasa , davlat bir tomondan ijtimoiy ne ’ matlar va xizmatlarga o ’ z xarajatlarini ko ’ paytiradi , xususiy sektorning sarflarini rag ’ batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi . Xosh , davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi ? Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud bolib , ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi . Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, yani uning barcha uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xojalik yurituvchi subektlarning sozsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor takidlab otish zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida 9 bir qator moliyaviy, yani iqtisodiy vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xojalik yurituvchi subektlarning manfaatlariga bevosita tasir korsata oladi. 10 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat korxonalariga korsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib yuborish yoki uni ozga subektlar hisobidan qoplash, qarzni tolash muddatlarini kechiktirish, qarz uchun tolanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan tolab qoyish va hokazolar sanatsiya shakllari hisoblanadi. Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan moliya mablaglari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban ozgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini taminlash, ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablaglar (subsidiyalar) ijtimoiy yonaltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy iqtisodiyotning samaradorligi ko’p omili ko’rsatkich bo’lib, bunda samaradorlikning erishilgan darajasi ko’p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat yoki bozor tizimining tutgan roliga bog’liq bo’lishi mumkin Chunki ancha yuqori samaradorlikka, birinchidan, bozorning tartibga solish usullari orqali, tinchidan, iqtisodiyotni faqatgina yagona markazdan ongli ravishda markazlashgan boshqarish yo’li bilan, uchinchidan, takror ishlab chiqarish jarayonida davlatning aralashuvi va bozor usullarinı uyg’unlashtirish orqali erishiladı. Hozirgi davrda Respublikamizning milliy iqtisodiyoti rivoji uchun ko’proq uchinchi yo’l xususiyatli xisoblanadi. Iqtisodiy tafakkur tarixida birinchi marta davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko’rib chiqilgan. Uning "Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida" (1776-yil) degan kitobida bozor usullari orqali iqtisodiyotning o’z-o’zini tartibga solishning zarurligi ta’kidlab o’tilgan A Smitning fikricha, bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi, davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi. Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi JM.Keynsning "Ish bilan bandlik for va puining munty nazartyast" (1936-y) nomli kitobida o’z aksini topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal (xazinaviy) va kreditli 11 tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari hammavjud bo’lib, ular ishlab chiqarish samaradorligiga davlatning ta’siridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlamı taqozo etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo’yicha xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli bozor muvozanati, ishlab chiqarish hajmi, resurslaming qayta taqsimlanishiga ko’rsatishi mumkin bo’lgan ta’simi ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga solishni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan sarf-xarajatlarning miqdon davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam bo’lishi lozim Ulaming nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini belgilab beradi. XX asming 80- yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo’li bilan davlat sektori ulushi qisqartirildi, xo’jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonları kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi. 90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha tendensiyalar yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi nazariyasi davlat va xususiy sektor o’rtasidagi munosabatlarni ro’yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini oshirish, to’g’ridan-to’g’ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi. 3 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko’plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy muammolarmi hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. 3 https://docx.uz/document/iqtisodiyotga-davlatning-aralashuvi-va-davlat-tomonidan-tartibga- solishstrategiyasi-cec34d5b?lang=ru 12 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi: • chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi yanada kuchayadi; • ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alolida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; • ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi, turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi. Ishlab chiqanshning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo’ladi. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi. 1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari va funksiyalari Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: • bevosita ta’sir qilish usullari;  bilvosita ta’sir qilish usullari;  tashqi iqtisodiy usullar. Ma’lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog’langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori 13 mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo’l orqali shakllanadi: • ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan tovon to’lash orqali mulkni milliylashtirish; • davlat byudjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish; • davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo’l ustun ravishda amal qilmoqda. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi .Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi. Ayniqsa,ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifini o’zgartinsh borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi. Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii o’zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag’larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan xo’jalik sub’ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir ko’rsatishda ham keng ravishda foydalandi. Davlat iqtisodiyotni tartıb solish vositası sıfatıda byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapital hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o’ynaydi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo’yilmalan muhim rol o’ynaydi. Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg’unlik yoki inqiroz sharoitida 14 xususiy kapital qo’yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o’sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o’sishiga qarshi turishga harakat qiladi. SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko’rsatish mumkin: • davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilish; • ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagi tarkibiy siljishlarini ta’minlash; • investitsiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan tartibga solish; • ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko’rsatish; • qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturları hisoblanadi. Dasturning vazifası tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat Iqtisodiy dasturlar o’rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo’lishi mumkin. O’rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig’iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyatga ega bo’ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo’nalishlari bo’lishi mumkin. Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshinladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqları eksportini rag’batlantinsh tadbirlari, eksportu kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to’lovlarini o’zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. 15 Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llaniladigan vosita va dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta’sirini ko’rsatib boradi. Moliyaviy mexanizmlar va moliyaviy munosabatlarni ishlash uchun pul tovarining mavjudligi va uni aylanma harakati muhim rol o’ynaydi. Pulning o’z vazifalarını bajarish jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi deyıladı. Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlanib qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlan quyidagilardan iborat: • milliy pul birligi (so’m, dollar, yena, marka va boshqalari); • naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va kredit pullar tizimi; • pul emissiyası, ya’ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; • pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari. Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgılari) xizmat qiladi . Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, vekselllar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi (naqd va kredit pullari) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shunday qonunlardan biri va eng muhim muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdır. Mazkur davrda valyuta almashuv kursi devalvatsiyasi hisobiga tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi sub’ektlarda mahsulot va xizmatlar nominal hajmining oshishi YalM deflyatorining keskin o’sishiga sabab bo’ldi. Jumladan, oldingi chorakka nisbatan tog’-kon sanoati, qurilish, transport va aloqa sektorlarining Ya IM defiyatoridagi hissasi 3 barobarga ortdi. 16 Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Taklif inflyatsiyasi bu inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlaring oshishini bildiradi. Inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va giperinflyatsiya kabi turları ham mavjud urmalab boruvchi inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha, jadal inflyatsiyada 20dan 200 foizgacha, gipennflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o’sishi kuzatıladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini ta’minlashda banklar muhim rol o’ynaydi. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ulaming harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasalardir. Nodiskretsion fiskal siyosat davlat xarajatları, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat o’matilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi Rivojlangan davlatlarda o’matilgan barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aksionerlik tipidagi muassasalar hisoblanadi. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarini omonat tarzida jalb etilgan pul mablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o’rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi. Ixtisoslashgan tijorat banklar iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi. Xalq banki mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsız hisob-kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta’minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo’shma korxonalarga 17 kredit berishda qatnashadi. Investitsion banklar -maxsus kredit muassasalari bo’lib, obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi. Ipoteka banklar bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalaridır, uning resursları o’zlarining ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Bugungi kunda respublika hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30dan ziyod tijorat ixtisoslashgan banklar va ulaming 3,7 mingdan ko’proq filiallan faoliyat qilib turadi. (1.2.1-jadval) 1.2.1-jadval O’zbekiston Respublikasida tijorat banklar faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari 4 Ko’rsatkich 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Tijorat kredit aktivlariga (mlrd so’m) 3198,0 3918,2 4419,0 6400,0 6630,6 7208,0 9276,2 12065,0 Tiorat banklarining yalpi hajmi (mlrd so’m) 602,0 714,7 791,0 824,0 930,9 1250,0 1502,6 2104,0 Faoliyat korsatayotgan mini-banklar soni (birlik) 309 530 795 1122 1450 1500 2038 2161 Tijorat banklarida aholi omonatlari qoldig’I (mlrd so’m) 91,5 170,1 245,0 323,0 449,5 975,0 994,6 1724,0 4 https://azkurs.org/mavzu-bozor-iqtisodiyoti-sharoitida-davlatning-funksiyalari-va.html?page=7 18 O’rta va uzoq muddatli kreditlarning jami kredit qoyilmalardagi ulushi (foiz) 74,0 81,0 81,0 82,8 81,0 85,0 86,7 - ------- Ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasining boshlangich nuqtasi bo’lib xizmat qıladı. Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida brinchi darajali chora tadbirlar 19 hamda ustuvor yo’nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati sohasida quyidagilar ilgari suriladi, qattiq moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti defitsitini iloji boricha hamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning barcha turlarini bosqichma-bosqich qiskartirib borish, budjet mablag’lari daromad tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan yo’ldan og’ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ektiyojlari uchungina budjetdan mablag’ ajratish, xalq xo’jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantinsh uchun budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan kilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish. Ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish, solıq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlari barkaror suratda to’ldirib turilishini ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, kishlok zo’jalik mahsulotini qayta ishlaydigan va xalq is’temoli mollari ishlab chiqaradigan qo’shma korxonalarning rag’batlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib borish. Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq bandlilikni, to’lov balansıning muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta a’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat fiskal ekspansiya olib boriladi. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat fiskal restriktsiya olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini kamaytirish yoki soliqlarni oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqhsodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o’ynaydi. Agar hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo’lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o’z xarajatlarıni oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga 20 qaratilgan bo’lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko’tarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo’l hisoblanadi. Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va to’lov balansı holatini o’zgartinshga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatları, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. O’z navbatida davriy ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi. Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol o’ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan bog’liq. Nodiskretsion fiskal siyosat davlat xarajatları, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat o’matilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi Rivojlangan davlatlarda o’matilgan barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak. Bunda davlat hokimiyati organları mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar. Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin: qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotları, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari; mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari; mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish 21 to’g’risidagi shartnomalar; o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiya qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risıdagi mamlakat hukumatı nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar. Mamlakatning qarziy majburiyatları o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan yuqori bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak. Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlanri bo’yicha qarzınıng asosiy; nominal summasi, hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi; mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majbunyatlar hajmi va boshqalar. O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari; xorijiy davlatlar hukumatları, kredit tashkilotları, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi; xorijly davlatlar hukumatları, kredit tashkilotları, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi. Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish, moliyalashtırish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik tizimini joriy qilish kabi chora-tadbirlaming ahamiyatı kattadir. 1.3 Umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar Iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o’zgartirishdan iboratdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri – ma’muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o’zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir.1980-1990 yillarda dunyoda ro’y bergan muhim o’zgarishlar. 5 Bu vaqtga kelib, iqtisodiy taraqqiyot 5 Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 22 istiqbollari to’g’risidagi nazariyalarni qaytadan ko’rib chiqish va ularga jiddiy o’zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo’ydi. CHunki, buvaqtga kelib g’arb mamlakatlarida uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartibga solish g’oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g’oyasi ham inqirozga uchradi. Bu vaqtga kelib ko’pgina rivojlangan mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo’li – ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo’lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari (modellari) xilma xil bo’lib, ularning umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi. Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha yo’llari umumlashtirilib, quyidagi to’rtta asosiy turga bo’linadi: • rivojlangan mamlakatlar yo’li; • rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li; • sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li; • sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mexanizmi ; • bilan qo’shib olib borish yo’li. Bu yo’llar turli tuman va har xil bo’lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, bu yo’llarning hammasi bozor iqtisodiyotiga o’tishni maqsad qilib qo’yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun- qoidalari, amal qilish mexanizmi ko’p jihatdan umumiy bo’ladi. SHu bilan birga har bir yo’lning o’ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo’lishidan kelib chiqadi. Mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati. Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati – bu qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Nihoyat, sobiq 23 sotsialistik mamlakatlar yo’lining muhim belgisi markazlashtirilgan, ma’muriy- buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o’tishdan iboratdir. Bu yo’lning boshqa yo’llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo’q, ular batamom bir-biriga zid. SHu bilan birga ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarning o’zi o’tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi.Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llarining o’ziga xos xususiyatlari. Hozirda uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo’jalikni sotsializm qurish g’oyalari asosida yuritib kelgan, keyinchalik ushbu g’oyalarning muhim jihatlarini saqlab qolgan holda bozor mexanizmlarini uyg’unlashtirish orqali o’ziga xos o’tish yo’lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham alohida ko’rsatish mumkin. Jumladan, Xitoy, Vetnam kabi ilgari faqat ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar orqali samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Bularning barchasi bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llarining o’ziga xos xususiyatlaridir. Bozor iqtisodiyotiga yo’llari. Jahon tajribasi ko’rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo’l bilan, ya’ni jadal usulda yoki evolyusion yo’l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o’tish mumkin. Birinchi holda, tub islohotlarni o’tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdagina va batamom sindirish talab etilib, «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, evolyusion yo’l kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi, ancha izchil va muqarrardir. Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tishning zarurligi. Ma’muriybuyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tishning zarurligi iqtisodiy o’sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega: uning moslashuvchan emasligi, ro’y berayotgan o’zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib 24 borishi; xo’jalik yuritish tashabbuskorligini «yo’qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning o’ta darajada pasayib ketganligi. Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o’tish ko’plab mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institutsional (eng avvalo, mulkchilik munosabatlarida) o’zgarishlarni o’z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o’zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimini o’zgartirish mazkur tizim asosining o’zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish – bu xo’jalik hayotining barcha sohalaridagi to’siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora- tadbirlar tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: • xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bekor qilish; • resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish; • narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o’tish; • ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish; • iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish; Bu yo’nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi: • barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar yaratilishi; • bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi; • kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma’muriy to’siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo’llab-quvvatlash va tarmoqqa kirishidagi to’siqlarni pasaytirish. Institutsional o’zgarishlar. Mazkur o’zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi: 25 mulkchilik munosabatlarini o’zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish; bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investitsiya fondlari va h.k.) shakllantirish; iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish; bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo’jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar. Tarkibiy o’zgarishlar. Tarkibiy o’zgarishlar birinchi navbatda iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kirmaydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o’tkazilib turadi. Bu yo’nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma’muriy buyruqbozlik tizimining inqirozi eng avvalo va kuchli ravishda moliyaviy sohada, ayniqsa yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo’ladi. 26 II BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLATNING IQTISODIYOTGA ARALASHUVI VA O’TISH DAVRIDAGI IQTISODIY FUNKSIYALAR 2.1 Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishi tahlili Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishning ikki mexanizmi yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari. Iqtisodiyotni tartibga solishning maqsadi - davlat va bozor mexanizmlarining o’ziga xos xususiyatlarini yoritishdir. Ular hayotda aralash va o’zaro aloqadorlikda uchraydi. Ularning optimal aloqadorlikda bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyotni tartibga solishning vazifasi iqtisodiyotni boshqarishda bozor munosabatlari bilan birgalikda davlat mexanizmini qabul qilgan sohalarni va shakllarini ko’rsatish, iqtisodiyotni boshqarishda davlatning o’rni haqidagi turli kontseptsiyalarni tahlil etishdir. O’z navbatida O’zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi "Davlat tomonidan tartibga solinadigan sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo’yicha qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida"gi PQ-4913-sonli Qarori ham mamlakatimizda iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, davlatning bu boradiga rolini oshirishga qaratilgan. Bozor - insoniyat taraqqiyotining buyuk yutuqlaridan biridir. Uning rivojlanishi uzoq yo’lni bosib o’tgan: bu jarayon kichik-kichik ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasidagi aloqalar sifatidagi oddiy shakllaridan boshlab to zamonaviy ishlab chiqarish faoliyatining barcha shakllari, jamiyat iqtisodiy sub’yektlari o’rtasidagi rivojlangan iqtisodiy munosabatlari, ijtimoiy maxsulotni yaratishdan to uni iste’mol etishgacha bo’lgan davrni qamrab oladi. O’zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi "Davlat tomonidan tartibga solinadigan sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo’yicha qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida"gi PQ-4913-sonli Qarori. Bozor - bu turlí ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ko’rinishidagi faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi murakkab mexanizmdir. Bunda ijtimoiy mehnat taqsimoti va xususiy mulkchilik bozorni hal etuvchi shartlari bo’lib hisoblanadi. Bozor 27 iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo ‘lib, bu ishlab chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko’rsatkich hisoblanadi.Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqalarni bo’glaydi. Tarmoqlar o’rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif mutanosibligini ta’minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o’rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo’ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz davri qarama qarshiliklarini misol keltirish mumkin. 1929-1933 yillarda sodir bo’lgan jahon iqtisodiy inqirozi yaqqol misol bo’la oladi. 6 Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o’smoqda, balki jamoa (aktsionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining o’rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o’z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo’lmoqda. Masalan: temir yo’l, telegraf, pochta, mudofaa va hokazo. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba’zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tu’giladi. Bu, avvalam bor, iqtisodiyotni makro darajada tartibga solishda, aholining ma’lum qismini ijtimoiy himoya qilish va ularga yordam ko’rsatishda (ishsizlarga, tu’gma nogironlarga), pensiya ta’minotida, mudofaani ta’minlashda, ekologik muammolarni xal etishda, ijtimoiy tartibni saqlashda, pul muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy 6 https://staff.tiiame.uz/storage/users/527/presentations/nMXQqYtjY0lk3DmLAWDNoko1z4wNasrmsWOFi6 YK.pdf 28 takror ishlab chiqarish tsikliga ta’sir etishda, fundamental ilmni rivojlantirishda davlat aralashuviga zarurat tu’giladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat aralashuvisiz tartibga solib bo’lmaydi. Bozor mexanizmi jamiyat manfaatlarini himoya etish, uzoq davrli ijtimoiy muammolarni va mamlakatlarning o’zaro aloqalarida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf eta olmaydi.Davlat bozor mexanizmi bajara olmaydigan bir qator iqtisodiy vazifalarni bajaradi. Ular quyidagilardir (2.1.1-rasm). 2.1.1-rasm. Davlat bozor mexanizmi bajara olmaydigan bir qator iqtisodiy vazifalari. 7 Yuqoridagilarning barchasi hozirgi zamon iqtisodiyotida bozor mexanizmi orqali iqtisodiyotni tartibga solish qanchalik zarur bo’lsa, davlat mexanizmini shunchalar zarur ekanligini ko’rsatadi. Eng muhimi, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda xar ikkala mexanizmlarni afzal jixatlarini birlashtirishdir. Bu esa iqtisodiyotni ratsional boshqarishdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning rivojlanishini ikki yirik bosqichga bo’lish mumkin: • Ikkinchi jahon urushiga qadar. • Ikkinchi jahon urushidan keyin. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari 7 https://cyberleninka.ru/article/n/iqtisodiyotni-tartibga-solishning-bozor-va-davlat-mexanizmlari 29 ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy zavodlar va temir yo’l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo’li bilan xo’jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul- kredit). Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umum iqtisodiy xususiyatga ega bo’lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o’rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo’yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o’rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo’lgan yo’li bosib o’tildi. Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol ta’sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga aylanmoqda, iqtisodiy o’zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini barcha jabxalarni tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy elementi sifatida qaraladi. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, hozirgi kunda davlat, asosan rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishda va jamiyatni rivojlantirishda muhim rolni o’ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishda davlatning rolini alohida olib ko’rsatish juda murakkabdir. Iqtisodiy rivojlanishni boshqarishda davlat tomonidan tartibga solishning sifat o’zgarishlari yuzaga keladi. Gap shundaki, davlat va bozorning o’zaro aloqalari, ya’ni o’tish davrida bozor mexanizmi bajara olmaydigan nafaqat davlat vazifalari nazarda tutiladi, balki davlatning zamonaviy fuqarolik jamiyati bo’g’inlari vazifalarini bajarish ham nazarda tutiladi. Bunda ishlab chiqaruvchilar, tadbirkorlar uyushmasi, inson huquqlarini himoya qilish jamiyati, istemolchilar huquqi, hayriya va boshqa fondlar nazarda tutiladi. 30 2.2 O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi tahlili va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalarni asosiy mexanizmlari O’zbekistonda davlat mustaqilligi qo’lga kiritilishi bilanoq tashqi omillardan iloji boricha xoli bo’lgan milliy iqtisodiyotni shakllantirishga kirishildi. Iqtisodiyotni ma’muriy-rejali boshqarishdan bozor munosabatlariga o’tkazish boshlandi. Bozor iqtisodiyotiga esa tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlarni qabul qilmasdan o’tib bo’lmasdi. Qisqa vaqt ichida mulk to’g’risida, xususiy tadbirkorlik to’g’risida, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida, korxonalar to’g’risida, investitsiyalar to’g’risida, soliq va bojxona siyosati to’g’risida va boshqa ko’pgina qonunlar qabul qilindi. Keyinchalik qabul qilingan boshqa qonunlar, shuningdek, hukumat qarorlari iqtisodiy o’zgarishlar davomida tartibga solib borildi. Ayni vaqtda institutsional o’zgarishlar davom etdi: mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari o’zgartirildi, bozor infratuzilmasi unsurlari – birjalar, aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari, lizing xizmatlari va boshqalar faoliyat yurita boshladi. O’tgan davr oralig’ida eng ko’p qonun va me’yoriy-huquqiy hujjatlar mulk munosabatlarini takomillashtirish, raqobat maydonini kengaytirish va erkin tadbirkorlikni rivojlantirish borasida qabul qilindi. Chunki bu “uchlik” har qanday mamlakatda bozor iqtisodiyotining ustunlarini tashkil etadi. Mulk munosabatlari ishlab chiqarish va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy qiyofasi hamda mazmunini belgilaydi. Mamlakatimizda kichik, o’rta va katta xususiylashtirish deya nomlangan uch bosqichli xususiylashtirish amalga oshirilganiga qaramasdan, hali ham mulk munosabatlari takomiliga yetgan deb bo’lmaydi. Chunki bu to’xtovsiz jarayon, bozor munosabatlarining eng birinchi talabi. Xususiy va jamoat mulki, xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish mexanizmlari orqali shakllantirildi. Xususiylashtirish respublikaning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli, aholining daromadlari darajasi unchalik yuqori emasligi, ko’pchilikning start imkoniyatlari bir xil xususiy sektorga katta mablag’ sarflashga qodir emasligini e’tiborga olib amalga oshirildi. Qolaversa, hali aholida bozor madaniyati ham yetarli emasdi, xususiy mulk psixologiyasini shakllantirish muammosi ham bor edi. An’anaviy xo’jalik yuritish madaniyati 31 maishiy xizmat, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq, kommunal xo’jalik, hunarmandchilik sohalaridan nariga o’tmasdi. Bozor islohotlarining chuqurlashuvi natijasi o’laroq, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish va ish bilan band aholining asosiy qismi iqtisodiyotning nodavlat, shu jumladan, xususiy sektor hissasiga to’g’ri kelyapti. Qishloq, o’rmonchilik va baliqchilik, savdo va umumiy ovqatlanish, maishiy va kommunal xizmat sohalarida deyarli 100 foiz ishlab chiqarish hamda xizmatlar yaratish nodavlat sektori ulushidan iborat. Mamlakatning iqtisodiy salohiyati va uning o’sish sur’atlarini belgilaydigan ko’rsatkichlar ko’p. Ammo ular orasida asosiy mezon bu – yalpi ichki mahsulot (YAIM). O’tgan yili mamlakatimizda YAIMning yillik o’sish sur’ati 7,4 foizni tashkil etib, joriy narxlarda 734,6 trln. so’mga yetdi. Bu pandemiya oqibatlari hali barham topmagan, ko’pchilik mamlakatlar iqtisodiyoti repsessiyani boshidan kechirayotgan sharoitda dunyodagi eng yuqori ko’rsatkichlardan biridir. Bu vaqtda sanoat ishlab chiqarish 8,7 foiz, asosiy kapitalga investitsiyalar 5,2 foiz, qurilish ishlari 6,8 foiz, chakana savdo aylanmasi 12 foiz, tashqi savdo aylanmasi 16 foizga o’sdi. Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YAIM 5,3 foizga o’sib, 21 mln. so’mdan oshdi. 2021-yil yakuni bo’yicha yalpi ichki mahsulot (yalpi qo’shilgan qiymat) tarkibi quyidagi ko’rinishga ega bo’ldi.(2.2.1-jadval) 2.2.1-jadval Yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda hududlarning ishtiroki 8 Hududlar Ulushi(%) Hududlar Ulushi(%) Тoshkent shahri 16,6 Тоshkent viloyati 11,2 Navoiy viloyati 8,1 Samarqand viloyati 7,3 Farg’ona viloyati 6,4 Qashqadaryo viloyati 6 Аndijon viloyati 6 Buxoro viloyati 5,3 Namangan viloyati 4,7 Surxondaryo viloyati 4,1 Хоrazm viloyati 3,7 Qoraqalpog’iston Respublikasi 3,6 8 https://iiau.uz/oz/news/1673 32 Jizzax viloyati 3,2 Sirdaryo viloyati 2,1 Shuni ham ta’kidlash joizki, yalpi ichki mahsulotning jismoniy o’sishi pirovard maqsad bo’lmasligi kerak. Iqtisodiy o ’ sish , bu bir turdagi mahsulot va xizmatlarning yildan - yilga barqaror o ’ sib borishidir . Bu yaxshi . Iqtisodiyotning diversifikatsiyalashuvi , ular tarkibida axborot - kommunikatsiya texnologiyalari , yuqori texnologiyali innovasion tovar va xizmatlar ulushining ortib borishi esa iqtisodiy rivojlanishdir . Qay biri afzal ? Javob aniq . Agar yalpi ichki mahsulotning o ’ sish sur ’ ati aholi real daromadlari , xalq turmush farovonligi ko ’ rsatkichlari barobarida kechsa , yanada yaxshi . Ana shunda sifat jihatdan o ’ sishga erishgan bo ’ lamiz . Bizga bozor tan oladigan , xalqning kundalik turmush talablariga javob beradigan ishlab chiqarish muhim . Bunga birdaniga erishib bo ’ lmaydi . Shuni e ’ tiborga olib , keyingi yillarda milliy iqtisodiyotimizning tarmoq va hududiy tarkibini takomillashtirishga katta e ’ tibor qaratilmoqda . Sanoat milliy ishlab chiqarishning “ suyak va muskul ” ini tashkil etadi va shu sababli iqtisodiy rivojlanishning borishini ko ’ p jihatdan belgilaydi . Sanoat barcha sohalar, jumladan, o’zini o’zi ham ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlaydi. Shu ma’noda, u o’zini o’zi yaratadigan va tiklaydigan yagona noyob soha. 2021 yilda mamlakatimizda 451,6 trln. so’mlik (YAIMga nisbatan 61,5%) sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. Yillik o’sish sur’atlari 8,7 foizni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarish tarkibida asosiy o’rinni qayta ishlash sanoat korxonalari egallab kelmoqda – 83%.(2.2.2-jadval) 2.2.2-jadval Qayta ishlash sanoat tarkibi 9 Sanoat tarkibi Ulushi(%) Sanoat tarkibi Ulushi(%) Metallurgiya 25,7 Kimyo mahsulotlari 7,4 Nometall mineral mahsulot 5,4 Neftni qayta ishlash mahsulotlari 3 9 https://iiau.uz/oz/news/1673 33 Oziq-ovqat mahsulotlari 13,4 Rezina va plastmassa mahsulotlari 2 Ichimlik mahsulotlari 2,7 Elektr asbob-uskunalari 2,8 To’qimachilik mahsulotlari 13,7 Metall buyumlar 2,7 Kiyim-kechak mahsulotlari 3,5 Avtotransport mahsulotlari 8,5 Bundan tashqari, yengil, yuk avtomobillari, qishloq xo’jalik mashinalari, neft, ko’mir, tabiiy gaz va boshqa ko’plab sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ammo oldimizda turgan, davlatimiz rahbari qo’yayotgan sanoat sohasidagi muhim vazifalardan biri ishlab chiqarishning yangi texnologik darajasiga o’tishdir. Shu nuqtai nazardan, mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarish tarkibi maqsadga muvofiq takomillashgan deb bo’lmaydi. Chunki qayta ishlash sanoatida ishlab chiqarilayotgan tovarlarning atigi 2,7 foizi yuqori texnologiyali, 20,1 foizi o’rta- yuqori texnologiyali, 39,4 foizi o’rta-past texnologiyali, 37,7 foizi esa past texnologiyali ishlab chiqarishga to’g’ri kelmoqda. Bu innovatsion iqtisodiyotga o’tish talablariga to’la mos kelmaydi. Biz industrial iqtisodiyotdan ilmtalab, resurs tejaydigan iqtisodiyot turiga o’tishga zo’r berishimiz kerak. Bu davr, raqobat, jahon iqtisodiyoti rivojlanishi talabidir. Sanoat qiyofasi bugun tez o’zgarib bormoqda. O’nlab erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar, kichik sanoat zonalari, startaplar ish boshladi. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning eng “injiq” sohalaridan biri. Chunki uning faoliyati iqlim, ob-havo sharoiti bilan chambarchas bog’liq. Qishloq xo’jaligining rivojlanishi mamlakat oziq-ovqat xavfsizligining muhim sharti sanaladi. Soha sanoatning “noni” – xomashyo manbai ham. Qishloq xo’jaligida mineral xomashyodan farqli o’laroq, tiklanadigan resurslar ishlab chiqariladi. Bu jihatdan ham uning ahamiyati katta. Qishloq, o’rmon va baliqchilik mamlakat yalpi ichki mahsulotining deyarli 27 foizini bermoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish tarkibiy siljishlarni amalga oshirish, oxir-oqibatda esa yangi innovatsiyalashgan ishlab chiqarishni barpo etishda investitsiyalarning roli beqiyos. O’zbekistonda iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirishga 2021-yilda moliyalashtirishning barcha manbalari bo’yicha asosiy 34 kapitalga 245 trln. so’mlik investitsiya o’zlashtirildi. O’sish sur’atlari 5 foizdan yuqori bo’ldi. Investitsiyalarning 40 foizga yaqinini korxonalar va aholi vositalari, qolgan 60 foizdan ziyodrog’ini esa jalb qilingan mablag’lar tashkil etdi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo’yilganligi ta’kidlanadi: Birinchi bosqichidaiqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. SHu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Ikkinchi bosqichda investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yiladi. SHu maqsaddan kelib chiqib I.A.Karimov mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan quyidagi bir qator vazifalarni ko’rsatib berdi: davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga etkazish; ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash;Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning bosqichlari. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: mulkiy munosabatlarni isloh qilish; agrar islohotlar; moliya- kredit va narx-navo islohoti; boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish; tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; ijtimoiy islohotlar. 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. 10 Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirishga yo’naltirilgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda parlamentning hamda siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirish, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, davlat xizmatining tashkiliy-huquqiy asoslarini rivojlantirish, “Elektron hukumat” tizimini 10 O'zbekiston Respublikası Prezdentining "2017-2021 yıllarda O'zbekiston Respublikasını ivojlanishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar Strategiyasi to'g'risida" PF-4947sonli farmoni 35 takomillashtirish, davlat xizmatlari sifati va samarasini oshirish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirish; 2. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga yo’naltirilgan sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini mustahkamlash, ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo’jalik qonunchiligini, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olishdir. XULOSA Xulosa qilib aytganda, davlatning iqtisodiyotga aralashishi anchagina iqtisodiyotga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Biroq davlat iqtisodiyotga to’g’ridan to’g’ri emas, o’zining richaklari orqali aralashishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. Rivojlangan mamlakatlardagi davlatning juda muhim vazifalaridan bin iqtisodiyotni barqarorlashtirish, iqtisodiy-moliyaviy inqirozlarning oldini olish, ulardan chiqish va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish bo’yicha choratadbirlar ko’rishdir Davlat boshqa mamlakatlar xo’jaliklari bilan iqtisodiy, savdo va to’lov balanslarini nazorat qiladi, ularni muvofiqlashtirishga va faollashtirishga harakat qiladi Bularning hammasi milly iqtisodiyotning barqarorligi, rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi davlatlarning tobora ko’proq inson va butun xalq manfaatdorigini ko’zlaydigan hamda aholining mutlaq ko’pchiligi ko’llab- quvvatlaydigan davlatlarga aylana borishi, kelajakda bu mamlakatlardagi jamiyatlarning, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlaming umum-demokratik ijtimoiy jamiyatga aylanishi kuzatilmoqda. Hozirgi davrda o’zini sotsialistik hisoblab kelayotgan mamlakatlar Xitoy Xalq Respublikasi, Vyetnam Sotsialistik Respublikasi, Koreya Xalq Demokratik Respublikası va Kuba Respublikasıda iqtisodiyot asosan umumlashgan mulkchilikka, markazdan boshqarishga va rejalashtirishga asoslangan iqtisodiyot bo’lib qolmoqda. Biroq ularning ba’zilari (Xitoy, Vyetnam)da jiddiy iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda, bozor iqtisodiyotini ham shakllantirish siyosati o’tkazilmoqda, 36 mamlakat iqtisodiyotida, ayniqsa, erkin iqtisodiy zonalarda, davlat nazoratida xususiy va xorijiy kapital faoliyatiga, kapital, yollanma mehnat munosabatlariga erkinlik berilmoqda. Natijada ularda Davlat kapitalizmi ning ko’lami va iqtisodiy hayotga ta’siri o’smoqda. Bozor iqtisodga o’tayotgan sobiq sotsialistik mamlakatlarga xorijiy tovarlar va kapitallar va kapitallar juda erkin, tez karib kelmoqda, ba’zi tarmoqlarda vabozorlarda katta hukmron mavqelarga ega bo’lmoqda Davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyotni rivojlantirishga muvofiq zarurdir. Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog’liq. Qanday bo’lmasin, har qanday mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimga ega bo’lgan, iqtisodiyot davlat organlarida davlat tomonidan davlat tomonidan tartibga solinadi. Davlat qonunchilikni cheklash, soliq tizimi, majburiy tolovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar, iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta’sir qiladi. Xavfsizlik iqtisodiy o’sish Asosan mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga davlat ta’siri sifati bilan belgilanadi Iqtisodiy o’sish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va belgilab olinishi va iqnsodiy o’sishni ta’minlashning ko’plab vazifalari sezilarli darajada oshib borishi va Rossiya iqtisodiyotining mavjud o’sish potentsialini amalga oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bozor sharoitida davlat oldidagi qiyin vazifa mavjud: bir tomondan, u bozor tizimining ishlashini qo’llab-quvvatlash va osonlashtirish kerak, boshqa tomondan, ushbu tizimni haddan tashqari ta’sir bilan buzmang. Iqtisodiy o’sish soliq yukini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko’paytirish orqali davlatdan jiddiy yordamga ega bo’lishi mumkin. Ikkinchisi davlat daromadlanning etarli darajada yuqori darajasi natijasida amalga oshinlishi mumkin. Soliq ma’muriyati darajasini oshirishda soliq stavkalarining pasayishi orqali daromadlarning davlatini ko’paytirish muammosini hal qilish. Bunga soliq to’lash uchun byudjetda imkon qadar ko’proq erishish kerak. 37 Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari, umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy funksiyalari mavzusiga oid takliflar: 1. Liberal daromadlarning tatbiqi: Davlat iqtisodiyotda aralashishni ta’minlash uchun erkin turmush, investitsiya va transport tarmoqlarining faol rivojlanishini ta’minlash va xususan biznes faoliyatini qo’llab-quvvatlash orqali aks ettirishi kerak. 2. Infrastruktura tuzilmasining rivojlanishi: Davlat mustaqil rivojlanadigan sohalar va tarmoqlarda katta mablag’lar sarflashi arqon qilishi kerak. Shu bilan birga, yol va suv ta’minotini ta’minlash, sohasi va iqtisodiy hududlarni ulashuv va xaridlar uchun muhitni yaratish talab etiladi. 3. Infrastruktura tuzilmasining rivojlanishi: Davlat mustaqil rivojlanadigan sohalar va tarmoqlarda katta mablag’lar sarflashi arqon qilishi kerak. Shu bilan birga, yol va suv ta’minotini ta’minlash, sohasi va iqtisodiy hududlarni ulashuv va xaridlar uchun muhitni yaratish talab etiladi. 4. Moliyaviy siyosatni ta’minlash: Iqtisodiy aralashishni ta’minlashda davlat moliyaviy siyosatlar tuzishi va sifatini saqlab qolishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu esa qonun hujjatlari va boshqa moliyaviy me’moriy kutubxonalardan foydalanish bilan birga, xalqaro tajribani ham hisobga oladi. 5. Sanoat sohasiga investitsiyalarning jalb qilinishi: Davlat investitsiyalarni jalb qilish uchun sanoat sohasida iqtisodiy tartibni mustahkamlash va moliyaviy ko’rsatkichlarni mustahkamlash uchun muhim qadamni va imkoniyatlarni yaratish uchun diqqatni ajratadi. 6. Mahalliy sohalar rivojlanishi: Davlatning iqtisodiyotga aralashishni ta’minlashda mahalliy sohalarni rivojlantirish muhimdir. Bu esa mahalliy tadbirkorlik vazifalarini muhofaza qilish va ularni rivojlantirish bo’yicha davlatning dasturlarini ta’minlashni talab etadi. 7. Hisob-kitob va hisoblashning mustahkamlanishi: Davlat iqtisodiyot sohasini rivojlantirish uchun iqtisodiy muammoni yaxshilash, moliyaviy hisob- kitobni rivojlantirish va moliyaviy raqobatning o’sishini ta’minlash zarur. Bu esa 38 davlatning iqtisodiy faoliyati va investitsiyalar uchun ishonchli va omma ovozidagi moliyaviy hisob- kitoblilikni ta’minlash uchun muhimdir. Bu takliflar davlatning iqtisodiyotga aralashish zaruriyati va vositalari mavzusiga oid taqdim etilgan. Bu takliflar hamda amaliyotda ijro etilganida iqtisodiyotning o’sishiga va rivojlanishiga yordam beradigan muhim vositalar bo’lib, İqtisodiy rivojlanishning o’sishiga yordam beradi. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T. 2017 2. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2007 y, 4-6- son, 39- modda 3. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to’g’risida 2012 yil 6-yanvar 4. O’zbekiston Respublikası Soliq kodeks. T. «Adolat> 2018 5. O’zbekiston Respublikası Prezdentining "2017-2021 yıllarda O’zbekiston Respublikasını ivojlanishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar Strategiyasi to’g’risida" PF-4947-sonli farmoni 6. O’zbekiston Respublikasining Prezdentining 2017-yil 2 fevraldagi "Ish haqi, pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini takomillashtirishga doir choratadbirlar to’g’nsidagi" PF-2753-sonli qarori . II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 7. Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O’quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 8. Malikov T.S., Jalilov P.T. Budjet-soliq siyosati. Darslik-T Akadem nashr, 2011. 9. Xadjaev X.S., I A Baliyeva, Fayziyev Sh "Makroiqtisodiyot uz darslik T.2015. 10. XODIYEV B.Y., SHODMONOV SH.SH.; IQTISODIYOT NAZARIYASI; Nashriyot nomi: TDIU; Nashr yili: 2017 III. Internet saytlar 11. www.stat.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo’mitasining rasmiy saytı 12. www.mineconomy.uz - O’zbekiston Respublikası İqtisodiyot vazırlığı 13. www.ceep.uz-O’zbekiston Respublikan Iqtisodiyot vazirligi huzuridagı Samaralı iqtisodiy siyosat markazı rasmiy sayti 14. www.intemetindicators com - Iqtisodiy indikatorlar Internet veb.UZ 40 15. www.economyworld.com - Photius C outsoulis and Information Technology Associates (Axborot Texnologiyaları Assostiastiyasi) veb sayti. 16. www.Cbu.uz-o’zbekiston Respublikası Markaziy banki rasmiy saytı 17. https://docx.uz/document/iqtisodiyotga-davlatning-aralashuvi-va- davlat- tomonidan-tartibga-solish-strategiyasi-cec34d5b?lang=ru 18. https://azkurs.org/mavzu-bozor-iqtisodiyoti-sharoitida-davlatning- funksiyalari-va.html?page=7 19. https://staff.tiiame.uz/storage/users/527/presentations/nMXQqYtjY0lk3 DmLAWDNoko1z4wNasrmsWOFi6YK.pdf 20. https://iiau.uz/oz/news/1673 21. https://cyberleninka.ru/article/n/iqtisodiyotni-tartibga-solishning- bozor-va- davlat-mexanizmlari 40

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari. Umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy funksiyalar

Sotib olish