Davlatning moliya siyosati va uning asoslari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	51.2KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	19 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

Shohrux Ismoilov

Ro'yxatga olish sanasi 18 May 2024

10 Sotish

Davlatning moliya siyosati va uning asoslari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………..2
1.MOLIYA TIZIMI………………………………………………………..3
1.1. Moliyaviy siyosatning mazmuni………………………………3
1.2. Moliyaviy siyosatning tamoyillari…………………………….6
2.MOLIYAVIY SIYOSATI……………………………..…………………14
2.1. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari…...………………….14
2.2. Moliya siyosatining bo’g’inlari…..………………………..…20
2.3. Hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o'ziga xos
xususiyatlari…..……………………………………………….30
2.4. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat moliya
tizimi………….……………………………………………….35
XULOSA…………………………………………………………………..40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………41
1

KIRISH
Siyosat – ma’lum maqsadlarga erishishga qaratilgan yo’nalishlar,
chora va tadbirlar yig’indisidir. Har qanday jamiyatda ham davlat moliyadan
o’zining funksiya va vazifalarini bajarishda hamda ma’lum maqsadlarga
erishishda foydalanadi. Qo’yilgan maqsadlarni amalga oshirilishida moliya
siyosati muhim o’rinni egallaydi. Uni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish
jarayonida jamiyat oldida turgan masalalarni xal etilish sharoitlari
ta’minlanadi. U iqtisodiy manfaatlarga ta’sir etuvchi faol dastak sifatida
namoyon bo’ladi. Iqtisodiy siyosat - xo’jalik yuritishning tamoyillari va
shakllari, iqtisodiyotni rivojlantirish vazifalarini yechishdagi usullar, chora-
tadbirlar va faoliyatlar yig’indisidir. Iqtisodiy siyosat jamiyat rivojlanishining
turli bosqichlarida turlicha bo’lishi, iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab
o’zgarib turishi mumkin. Iqtisodiy siyosat o’z ichiga baho siyosati, pul-kredit
siyosati, amortizasiya siyosati va moliya siyosati kabilarni
mujassamlashtiradi. Moliya siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosatini
tarkibiy qismi bo’lib, moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni
taqsimlash, ishga solish va foydalanishga davlat orqali yo’naltirilgan barcha
chora-tadbirlar yig’indisidir. Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini
amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin
moliya siyosatini faqat iqtisodiy siyosatga bog’lash mumkin emas. Moliya
siyosati - bu moliyaviy munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat
ko’rsatadigan sohasi. Moliya siyosati mustaqil xususiyatga ega bo’lish bilan
bir vaqtda davlatning har qanday istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi
uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy xoh halqaro munosabatlar olib borishida
muhim vositadir. Davlatning moliya siyosati jamiyatning barcha sohalarini ta'sir
etuvchi katta ahamiyatga ega. Bu siyosat jamiyatning moliyaviy resurslarini
mobilizatsiya qilish, ularga yo'l qo'ymoq va rivojlantirishda kritik ahamiyatga ega.
2

1.1. Moliyaviy siyosatning mazmuni
Moliyaviy boshqaruvning barcha tizimi davlatning moliyaviy siyosatiga
asoslanadi. Shuning uchun ham moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruv tizimida
eng asosiy element hisoblanadi. Moliyaviy siyosat davlatning moliyaviy
munosabatlar sohasidagi mustaqil faoliyatidir. Bu faoliyat davlatning u yoki bu
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish dasturini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy
resurslar bilan ta'minlashga qaratilgan. Ijtimoiy rivojlanish deyilganda faqatgina
maorif, madaniyat, sog'liqni saqlash va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanishi
tushunilibgina qolmasdan jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi ham tushuniladi. Shuning
uchun ham moliyaviy siyosatni faqat iqtisodiy siyosatga bog'lab qo'yish maqsadga
muvofiq emas. Siyosat davlat faoliyatining barcha yo'nalishlarini qamrab oladi.
Siyosiy ta'sir ob'ekti hisoblangan ijtimoiy munosabatlar sohalariga bog'liq ravishda
iqtisodiy yoki ijtimoiy, madaniy yoki texnikaviy, byudjet yoki kredit, ichki yoki
tashqi siyosat to'g'risida gapiriladi. Moliyaviy siyosat o'z-o'zini bosib turuvchi
mustaqil ahamiyatga ega bo'lib, bir vaqtning o'zida ijtimoiy faoliyatning har
qanday sohasida davlat siyosatini amalga oshirishning muhim vositasi hisoblanadi.
Bu erda uning iqtisodiyot, ijtimoiy soha, harbiy islohotlar yoki xalqaro
munosabatlar bo'lishi printsipial ahamiyatga ega emas. Siyosat, siyosiy ta'sir va
siyosiy rahbarlik quyidagi uch elementlardan tarkib topadi:
• bosh maqsadni aniqlash va qo'yish hamda jamiyat hayotining ma'lum bir davriga
xos qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun echilishi zarur bo'lgan istiqboldagi va
yaqin kunlardagi vazifalarni konkretlashtirish;
• yordamida qo'yilgan maqsadlarga qisqa muddatlarda erishiladigan, yaqin
kunlardagi va istiqboldagi vazifalar esa oqilona tartibda hal qilinadigan
munosabatlarning metodlari, vositalari va konkret shakllarini ishlab chiqish;
• qo'yilgan vazifalarni yechishga qodir bo'lgan kadrlarni tanlash va joy- joyiga
qo'yish, ularning bajarilishini tashkil qilish.
Demak, takror ishlab chiqarishning alohida ehtiyojlarini qondirish va uzluksiz
takror ishlab chiqarish jarayonini moliyaviy resurslar bilan ta'minlash uchun
3

ijtimoiy boylikni shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlariga
yo'naltiriladigan maqsad va vazifalarning echilishini aniqlashga moliyaviy siyosat
deyiladi. Moliyaviy siyosatga quyidagicha boshqa ta'rif ham berish mumkin:
moliyadan foydalanishning metodlari, uni tashkil qilishning amaliy shakllari va
metodologik printsip-larining majmuiga (yig'indisiga) moliyaviy siyosat deyiladi.
Ayrim hollarda moliyaviy siyosat davlatning o'z funktsiyalarini bajarishi uchun
moliyaviy munosabatlardan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan davlat organlarining
ma'lum bir faoliyati sifatida talqin qilinadi. Bunday talqin o'zida bir necha xavfni
mujassam etadi. Buning boisi shundaki, milliy xo'jalik taraqqiyotida davlatning
roli to'g'risidagi jamiyatda hukmron bo'lgan tasavvurlarga muvofiq
ravishdadavlatningvazifalarivafunktsiyalarihamo'zgaradi, transformatsiyalanadi.
Masalan, mamlakat iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi, aholi turmush darajasi
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini tenglashtirish va shunga o'xshash davlatning
funktsiyalari va vazifalarini aniqlaydigan boshqa bir qancha masalalar hamon
munozaraligicha qolmoqda. Buning ustiga, moliyaviy siyosatdan faqat davlatning
funktsiyalarini bajarish vositasi (instrumenti) sifatida foydalanish davlat hokimiyat
organlari, mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari bilan moliya tizimining boshqa
subyektlari, ya'ni aynan mamlakatning aholisi va xo'jalik yurituvchi subyektlari
manfaatlari o'rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqadi. Masalan, ko'plab
mutaxassislar, shu jumladan, davlat hokimiyat organlarining vakillari tomonidan
amaldagi soliq mexanizmining nosamarali ekanligi, biznesning ayrim sohalari
uchun esa uning oqibati juda yomon natijalarga olib kelishi mumkinligi ilmiy va
amaliy jihatdan asoslansa-yu, moliyaviy siyosat uzoq vaqt davomida o'zgarmasdan
qolaversa, amalga oshiriladigan soliq islohotlari uning mohiyatini o'zgartirmasa,
bunday holda davlatning moliyaviy siyosati davlat hokimiyatining tegishli
organlari tomonidan faol ravishda hayotga tadbiq etilayotgan alohida shaxslar
guruhining moliyaviy siyosatiga aylanadi, qoladi. Yuqorida bayon qilinganlardan
quyidagi uch mantiqiy xulosa kelib chiqadi:
4

• birinchidan, moliyaviy siyosat faqat o'z manfaatlarini ko'zda tutadigan hokimiyat
organlarining u yoki bu maqsadlarga erishishining instrumenti emas, balki
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini yechish vositasi bo'lishi kerak;
• ikkinchidan, davlatning moliyaviy siyosati faqat davlat hokimiyat organlarining
emas, balki moliya tizimi barcha subyektlarining manfaatlarini hisobga olishi
lozim; • uchinchidan, davlat moliyaviy siyosati va davlat hokimiyat organlarining
moliyaviy siyosatini farqlash zarur.
Shunday qilib, davlat moliyaviy siyosatini mamlakat moliya tizimining barcha
bo'g'inlarida moliyaviy resurslarning o'sishini balanslashtirilgan (mutanosib-
lashtirilgan) holda ta'minlash bo'yicha davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining bir
qismi sifatida qarash kerak. Xorijiy tajribalarning ko'rsatishicha, moliyaviy
resurslarning balanslashtirilgan (mutanosiblashtirilgan) holda o'sishining
zarurligini inkor etish mamlakat moliya tizimining o'zini degradatsiyalashuviga,
iqtisodiyotning emirilishi va vayron bo'lishiga olib keladi. Moliyaviy siyosatning
o'ziga xos bo'lgan eng asosiy xususiyati shundan iboratki, bu siyosat mamlakat
ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga va iqtisodiy muvaffaqiyatlarga
uzluksiz ravishda ta'sir ko'rsatib turishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Bunday
siyosat aholining turmush farovonligi ta'minlab va davlat daromadlarining
manbaini ko'paytirib, moliyaviy xo'jalikka nisbatan eng yuqori natijalarni berishi
mumkin. Moliyaviy siyosatning ana shunga yo'naltirilganligi orqali uning quyidagi
eng asosiy maqsadini aniqlash mumkin: jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti,
aholi turmushining darajasi va sifatini oshirish uchun moliyaviy sharoitlarni
yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy maqsadidir. Agar gap korxonalarning
moliyaviy siyosati xususida ketadigan bo'lsa, bu narsa korxona moliyaviy menejer-
larining biznesni yuritish maqsadlariga erishish borasidagi maqsadga yo'naltirilgan
faoliyatini anglatadi.
5

1.2. Moliyaviy siyosatning tamoyillari
Korxona moliyaviy siyosatining maqsadi quyidagilardan iborat bo'lishi
mumkin:
• raqobat kurashi sharoitida korxonaning sog'lom hayot kechirishiga (faoliyat
ko'rsatishiga) erishish;
• yirikmoliyaviy muvaffaqiyatsizliklardan va bankrotga (kasodga) uchrashdan
qochib qutilish;
• raqobatchilar bilan kurashda etakchilikka (lider bo'lishga) erishish;
• korxonaning bozor qiymatini maksimallashtirish;
• korxona iqtisodiy salohiyatining o'sish sur'atlarini barqaror o'stirish;
• ishlab chiqarish va realizatsiya hajmini oshirish;
• foydani maksimallashtirish;
• xarajatlarni minimallashtirish;
• rentabelli faoliyatni ta'minlash va boshqalar.
Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi ustuvorlik, eng avvalo,
biznesni yuritishning maqsadlariga muvofiq ravishda aniqlanadi. Qo'yilgan
maqsadlarga erishish uchun tegishli moliyaviy mexanizmdan foyda- laniladi.
Moliyaviy siyosat moliyaning o'zida (boshqaruv ob'ektlarida) bevosita mujassam
bo'lgan boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini, ishning konkret metodlari,
moliya tizimining (boshqaruv subyektlari) organlarini tashkil qilish bilan yagona
joyga bog'lashga imkon beradi. Dunyoning barcha mamlakatlarida moliyaviy
siyosat moliya tizimi orqali amalga oshirilib, uning faoliyati quyidagi printsiplar
asosida quriladi:
• moliya tizimi bo'g'inlarining o'ziga xos bo'lgan xususiyatlarini inobatga olib
moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish;
• barcha moliyaviy muassasalar funktsiyalarining umumiyligi;
• barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida markazdan umumiy
boshqarish. Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning (o'tkazishning, hayotga tatbiq
etishning) asosiy metodologik printsiplari quyidagilardan iborat:
6

• pirovard maqsadga bog'liqlik;
• xo'jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy balanslashtirilganligi
(muvozanatliligi, mutanosibligi);
• jamiyat barcha a'zolarining manfatlariga muvofiqligi (mos kelishi);
• real (haqiqiy) imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni hisobga
olish. Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan o'z
funktsiyalari va dasturlarini (uzoq, o'rta va qisqa muddatli) bajarish uchun
moliyaviy resurslarni mobilizatsiya qilish (jalb qilish), ularni taqsimlash va qayta
taqsimlashga yo'naltirilgan davlat tadbirlarining majmui ta'minlaydi. Bu
tadbirlarning orasida moliyaviy munosabatlarning shakllari va normalarini huquqiy
reglamentatsiya qilish (tartibga solish) muhim o'rin egallaydi. O'z-o'zidan
moliyaviy siyosat yaxshi yoki yomon bo'lishi mumkin emas. Uning yaxshi yoki
yomon ekanligi jamiyatning (yoki uning ma'lum bir qismining) manfaatlariga
qanchalik muvofiqligi va quyilgan maqsadlarga erishish hamda aniq vazifalarning
echilishiga qanchalik ta'sir ko'rsatganligi bilan belgilanadi. Hukumatning
moliyaviy siyosatiga baho berish uchun va uni o'zgartirish (korrektirovka qilish)
bo'yicha rekomendatsiya (tavsiya) berish uchun, birinchi navbatda, butun jamiyat
manfaatlari va aholining alohida guruhlari manfaatlarini ajratgan (taqsimlagan)
holda jamiyat taraqqiyotining aniq dasturiga, echilishi lozim bo'lgan masalalarning
muddatlari va metodlarini aniqlagan holda istiqboldagi va yaqin yillardagi
vazifalarning tavsifiga ega bo'lmoq lozim. Faqat ana shunday sharoitdagina
moliyaviy siyosatni amalga oshirishning konkret mexanizmini ishlab chiqish va
unga ob'ektiv (xolisona) baho berish mumkin. Agar moliyaviy siyosat ijtimoiy
taraqqiyotning ehtiyojlarini, jamiyat butun qatlamlarining va alohida guruhlarining
manfaatlarini, konkret tarixiy sharoitni va hayotning o'ziga xos xususiyatlarini
qanchalik ko'p (yuqori darajada) hisobga oladigan bo'lsa, uning natijaliligi shuncha
yuqori bo'ladi. Bir vaqtning o'zida, moliyaviy siyosatning muvaffaqiyatliligi
(muvaffaqiyati) muvofiqlashtirish mexanizmining sifatli ishlab chiqarilishiga va
jamiyat turli qatlamlari manfaatlarining amalga oshirilishiga hamda davlatning
ixtiyorida bo'lgan ob'ektiv imkoniyatlarning mavjudligiga, ya'ni jamiyat ijtimoiy
7

tuzilmasidagi hamda ijtimoiy ong va psixologiya holatidagi o'zgarishlarni hisobga
olgan holda moliyaviy siyosatning amalga oshirilishiga, ayrim hollarda, bir-biriga
qarama-qarshi ta'sir ko'rsatuvchi omillarning ta'siridan har tomonlama foydalanish
mexanizmining ishlab chiqilishiga bevosita bog'liq. Moliyaviy siyosat, eng avvalo,
moliyaviy resurslarning maksimal hajmini shakllantirishga yo'naltirilgan
(qaratilgan) bo'lishi kerak. Chunki aynan moliyaviy resurslar har qanday
o'zgarishlarning moddiy asosini tashkil etadi. Shunga muvofiq ravishda moliyaviy
siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun davlatning moliyaviy ahvoli
to'g'risida ishonchli ma'lumotlar zarurdir. Huquqiy demokratik davlatda moliyaviy
statistikaning ko'rsatkichlari keng jamoatchilikka ham tegishli bo'lishi kerak.
Moliyaviy hisobotlar esa doimiy, o'z vaqtida beriladigan, hamma olishi mumkin
bo'lgan va eng asosiysi ishonchli bo'lmog'i lozim. Moliyaviy siyosatning mazmuni
u qamrab olishi mumkin bo'lgan moliyaviy munosabatlar rivojlanishi yo'nalish-
larining umumiy kompleksi bilan belgilanadi. Ularning tarkibiga quyidagilar
kirishi mumkin:
• moliyaviy siyosatning umumiy kontseptsiyasini (uning maqsadlarini,
printsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali
metodlarini) ishlab chiqish;
• makrodarajada va bozor iqtisodiyotining subyektlari darajasida iqtisodiy o'sishni
rag'batlantiradigan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos (adekvat) bo'lgan
dinamik holdagi moliya mexanizmini shakllantirish;
• markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan resurslar va moliyaviy oqimlarning
samarali boshqarilishini oshirish bo'yicha choralar tizimini ishlab chiqish va
amalga oshirish;
• ijtimoiy takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotni istiqbolli restrukturizatsiya
qishlishdagi roliga muvofiq ravishda ijtimoiy iqtisodiy tizimning barcha darajalari
va sohalari bo'yicha moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil
qilish;
• iqtisodiy o'sishning joriy va istiqboldagi moliyaviy salohiyatini shakllantirish.
Shuningdek, moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo'nalishlari jamiyat
8

taraqqiyotida davlatning roli to'g'risidagi fanning rivojlanish darajasiga va
iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokining darajasini aniqlaydigan tegishli
nazariy kontseptsiyalarga, moliyaviy siyosatni amalga oshirishning alohida
instrumentlaridan foydalanishda, ya'ni moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning
konkret shakllarida namoyon bo'ladi. Shunga asosan ta'kidlash joizki, yigirmanchi
yuz yillikda jamiyatning taraqqiyotida davlatning roli to'g'risidagi masala bo'yicha
moliya nazariyasining asosiy yo'nalishlari mumtoz burjuaziya siyosiy iqtisodchilari
A.Smit (1723-1780) va D.Rikardo (1772-1823) hamda ingliz iqtisodchisi J.Keyns
(1883-1946) va ularning izdoshlari tomonidan aniqlangan. Mumtoz siyosiy iqtisod
asoschilari bo'lgan A.Smit va D.Rikardolar kontseptsiyalarining mohiyati shundan
iboratki, davlat iqtisodiyotga aralashmasdan erkin konkurentsiyani (raqobatni)
saqlamog'i lozim va jamiyat xo'jalik hayotini tartibga solishda asosiy rol bozor
mexanizmlariga ajratilishi (berilishi) kerak. Ana shu printsiplarni inobatga olgan
holda yigirmanchi yuz yillikning 20-yillari oxiriga qadar moliyaviy siyosat davlat
xarajatlari va soliqlarni cheklashga, davlatning muvozanatli (balans-lashtirilgan)
byudjetini ta'minlashga qaratildi. Shu maqsadlarga muvofiq ravishda moliyaviy
munosabatlarni tashkil etish, asosan, harbiy, boshqaruv va davlat qarzini qaytarish
hamda unga xizmat qilish xarajatlarini byudjetdan moliyalashtirish orqali davlat
funktsiyalarining amalga oshirilishini ta'minladi. Byudjet daromadlari esa, asosan,
egri (bilvosita) soliqlar yordamida (hisobidan) shakllantirildi. XX asrning 20-
yillari oxirlaridan boshlab keynschilik nazariy kontseptsiyasi ustunlik qila boshlab,
unga ko'ra iqtisodiyot taraqqiyotida davlatning rolini takror ishlab chiqarish
jarayonining tsiklik rivojlanishiga aralashish va uni tartibga solish orqali
kuchaytirish zarurligi asoslandi. Bunday moliyaviy siyosatni amalga oshirishning
asosiy instrumenti sifatida yangi ish joylarini yaratishga yo'naltirilgan davlat
xarajatlari maydonga chiqdiki, bu narsa bir vaqtning o'zida bir necha iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalarning echilishiga imkon berdi: aholining bandlik darajasi ortdi va
aksincha, ishsizlik kamaydi; tadbirkorlik faoliyati o'sdi; qo'shimcha talab
shakllantirildi; MD ko'paydi (ortdi); ijtimoiy ehtiyojlarni moliyalashtirishda katta
imkoniyatlar paydo bo'ldi va h.k. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi Davlat
9

byudjeti xarajatlarining oshishiga olib keldi va shunga muvofiq ravishda bir
vaqtning o'zida davlat daromadlarining oshirilishini ta'minlashga qaratilgan
moliyaviy choralar ko'rildi. Daromad solig'i davlat daromadlarini oshirishning
asosiy manbaiga aylandi. Uni hisoblashda soliqqa tortishning progressiv stavkalari
qo'llanildi. Soliqlarning bunday tizimi MDni taqsimlashda davlatning rolini
oshirishga olib keldi. Moliyaviy yo'nalishda har ikkala nazariy kontseptsiyalar
o'rtasidagi farq mohiyatan byudjet defitsitini turli xilda (ravishda, tarzda)
baholanishi bilan belgilanadi. Agar birinchi kontseptsiya defitsitsiz byudjetni
shakllantirish va undan foydalanishning zarurligidan kelib chiqqan bo'lsa, ikkinchi
kontseptsiya esa byudjet defitsitining bo'lishi mumkinligiga yo'l qo'ygan va buning
ustiga iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishda byudjet defitsitiga faol rol ajratgan.
Haqiqatdan ham XX asrning 30-60-yillarida keynscha moliyaviy siyosat deb nom
olgan siyosat g'arb mamlakatlarida o'zining samaradorligini isbotladi. Davlat
iqtisodiyotga aralashuvining kengayishi va davlat tartibga soluvchi funktsiyasining
kuchayishi oqibatida moliyaviy munosa-batlarni tashkil qilish murakkablashdi.
Davlat xarajatlarini defitsitli moliyalashtirish siyosati davlat kreditining
rivojlanishini belgilab berdi. Uzoq va o'rta muddatli qarzlarni jalb etish ssuda
kapitallari bozorining rivojlanishiga olib keldi va o'zining ahamiyati bo'yicha
davlat moliyaviy resurslarini shakllantirishning ikkinchi manbaiga aylandi. Buning
natijasida MDni qayta taqsimlashda moliyaning roli yanada kuchaydi. XX asrning
70-yillarida iqtisodiy nazariyaning neoklassik yo'nalishi moliyaviy siyosatning
o'ziga xos bo'lgan xususiyatlarini belgilab berdi. Bu kontseptsiya davlatning
tartibga soluvchi rolidan voz kechmasa-da, lekin uning iqtisodiyotga va ijtimoiy
sohaga aralashuvi darajasini biroz chekladi. Amalda esa davlatning aralashuvi
kamaymadi va aksincha biroz kuchaydi. Chunki bunday aralashuv endilikda faqat
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari orqali amalga oshirilib
qolinmasdan, balki pul muomalasini, valyuta kursini, ssuda kapitallari va qimmatli
qog'ozlar bozorini ham tartibga solish orqali sodir etildi. Buning natijasida
davlatning ta'sir doirasi kengaydi va kapitallar oqimida uning roli kuchaydi.
Bularning barchasi taraqqiyotning qayta qurilish tuzilmasiga va ijtimoiy omillariga
10

o'zining ta'sirini ko'rsatdi. Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy
siyosati zamonaviy nazariyalar ostida bo'lib, bu nazariyalar amalda tartibga solish
ikki tizimining konvergentsiyasidan (qo'shilib ketganligidan, aralashuvidan) iborat.
Shunga muvofiq ravishda ayrim davlatlar davlat tomonidan tartibga solishning
ham keynschilik va ham neokeynschilik tizimining turli-tuman elementlaridan
foydalanadilar. Sovet davlatida va ijtimoiyistik orientatsiyada (yo'nalishda) bo'lgan
barcha mamlakatlarda moliyaviy siyosat K.Marks (1818-1881) va V.I.Leninning
(1870- 1924) nazariy kontseptsiyalari ta'sirida shakllandi. Ijtimoiyistik davlatning
mohiyati va funktsiyalari haqidagi markscha-lenincha nazariya sovet davlati
moliyaviy siyosatining asosiy printsipini - moliyaviy markazlashtirishni - belgilab
berdi. Faqat davlatning ixtiyorida moliyaviy resurslar katta qismining
to'planishinigina (kontsentratsiya qilinishinigina) emas, balki moliyaviy
munosabatlarni tashkil etishda davlatning monopolligini (yakka hokimligini)
ko'zda tutivchi moliyaviy markazlashtirish zaruriyatga aylandi. Chunki davlatning
funktsiyalari shu qadar kengaytirildiki, ularning eng asosiylari xo'jalik-
tashkilotchilik va madaniy-tarbiyaviy funktsiyalar bo'lib qoldi. Sovet davlati
iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning ehtiyojlarini byudjetdan to'liq moliyalashtirdi.
Jamiyat taraqqiyotini ta'minlashda davlatning roli keskin oshdi. Chunki iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejalari yordamida u ijtimoiy faoliyatning barcha
sohalariga bevosita rahbarlik qildi. Bu, albatta, xususiy mulk shakllarining davlat
(umumxalq) mulkiga aylanishi bilan belgilanadi. Shunga muvofiq ravishda davlat
MDni qayta taqsimlashning soliq shakllaridan ishlab chiqarish sohasida to'g'ridan-
to'g'ri taqsimlashga va Davlat byudjeti orqali qayta taqsimlashga o'tdi. Moliyaviy
markazlashtirish yana shunda namoyon bo'ldiki, davlat bevosita va monopol
ravishda baholarni shaklantirish, pul muomalasi, hisob-kitoblar tizimi va kredit
munosabatlarini ham tartibga soldi. Shunday qilib, boshqaruv tizimini barcha
qiymat elementlari butun ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarib turuvchi yagona
ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga amalda birlashtirildi. Bunaqangi moliyaviy
siyosat bir ijtimoiy munosabatlar tizimidan insoniyat tarixi uchun mutlaqo yangi
bo'lgan ikkinchi ijtimoiy munosabatlar tizimiga o'tilishini, sovet davlati oldida
11

turgan va faoliyatining turli bosqichlarida vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy
muamolarning echilishini kafolatladi. Bu moliyaviy siyosatni yetarli darajada
samarali bo'lgan moliyaviy siyosat deyish mumkin. Chunki chor Rsssiyasidan,
Fuqarolar urushidan, chet el harbiy interventsiyasidan meros bo'lib qolgan
favquloddagi murakkab moliyaviy vaziyatga qaramasdan fashistlar Germaniyasi
bilan urush arafasida Sovet davlati yetarli darajada kuchli iqtisodiy salohiyatni
yaratishga muvaffaq bo'ldi, urushda g'alaba qozondi va qiyosiy qisqa muddatlarda
urushdan vayron bo'lgan xalq xo'jaligini tikladi.
2 Jahon urushidan keyingi yillarda Sovet davlatining moliyaviy siyosati g'arb
mamlakatlari va eng avvalo, AQSh bilan qurollanish poygasi va kosmosni
rivojlantirishdagi musobaqani (raqobatni) moliyaviy jihatdan ta'minlashga
qaratildi. Bir vaqtning o'zida ijtimoiyistik lager mamlakatlariga juda katta
miqdordagi moliyaviy yordamlar ko'rsatildi:
• ularning taraqqiyotida ijtimoiyistik orientatsiyani (yo'nalishni) ta'minlash uchun;
• ijtimoiyistik mamlakatlarni sanoati rivojlangan mamlakatlarga aylantirish uchun;
• kuchli harbiy ittifoqchilarni shakllantirish va umuman mudofa qobiliyatini
mustahkamlash uchun. Bu maqsadlarga erishish uchun xom-ashyo bazasini va eng
avvalo, neft va gaz qazib chiqarishni yuqori tezlashtirilgan sur'atlarda rivojlantirish
talab etildi. Yangi qazilma-boyliklarini o'zlashtirish (ularning geografiyasi shimoli-
sharq tomonga qarab kengaya boshladi) juda katta miqdordagi moliya
resurslarning bo'lishini taqoza etdi. Chunki bu narsalar faqatgina yangi hududlarni
o'zlashtirish, o'sha tumanlarga ishchi kuchining migratsiyasining (mehnatga haq
to'lashning oshirilgan normalari bilan birgalikda) zarurligi bilan kuzatilmasdan,
balki neft va gaz quvurlarini qurish bilan birgalikda davom etdi. Xalqaro bozorda
neft va gazning bahosi yuqori bo'lib turgan paytlarda ularni eksport qilish
xarajatlarni ma'lum darajada qoplagan edi. Shunday bo'lishiga qaramasdan, bunday
moliyaviy siyosatni amalga oshirish MDni tegishli tarzda qayta taqsimlanishini
talab qildi. Buning natijasida mamlakatda harbiy-sanoat kompleksi taraqqiy etgan
bir tomonlamali iqtisodiyot yaratildi. Davlat tomonidan belgilangan maqsadlar
nuqtai-nazaridan urushdan keyingi davrning moliya siyosati va uni amalga oshirish
12

choralarini nosamarali deb aytish unchalik to'g'ri bo'lmaydi. Hukumat dasturlarida
aholi turmush darajasi oshganligining deklaratsiya qilinganligi, albatta, bu boshqa
narsa. Shunday bo'lishiga qaramasdan aholining turmush darajasi mehnatga haq
to'lashning darajasiga va qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat va engil sanoat, fuqarolik
qurilishi va iste'mol predmetlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning rivojlanish
darajasiga bog'liq. Agar harbiy-sanoat kompleksida (mamlakat aholisining
kattagina qismi shu sohada band edi) mehnatga haq to'lashning darajasi qiyosiy
jihatdan yuqoriroq bo'lishiga qaramasdan, hatto unga band bo'lgan aholi ham
o'zining iste'mol talablarini qondirish imkoniyatiga ega emas edi. Shuning uchun
ham iste'mol bozorining rivojlanishida ortda qolish urushdan keyingi davrda sovet
davlati moliya siyosatining samaradorligini salbiy baholashning sababidir.
Moliyaviy siyosatni ishlab chiqishda moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta
taqsimlashning negizida quyidagilarning yotishi printsipial ahamiyatga egadir:
• taqsimlash munosabatlarining subyektlarinitanlash, ya'ni moliyaviy resurslarning
egalari va taqsimlovchilarini tanlash;
• yuridik shaxslar va aholining o'z ehtiyojlarini qondirishdagi mustaqillik darajasi
va davlatning funktsiyalariga bog'liq ravishda davlat ixtiyoridagi moliyaviy
resurslarning markazlashtirilish darajasini aniqlash;
• birinchi darajali ijtimoiy ehtiyojlar va ularni qondirish choralarini aniqlash va
shularga mos ravishda moliyaviy resurslardan foydalanishning ustuvor
yo'nalishlarini belgilash;
• moliyaviy resurslarni shakllantirishning manbalari va metodlarini tanlash.
Moliyaviy siyosat ko'p o'lchamli(dir) tushuncha hisoblanadi. Agar umumiy holda
uning sohasi jamiyat taraqqiyotining alohida bosqichlarida hukmronlik qilgan
nazariy kontseptsiyalardan kelib chiqqan holda iqtisodiy va ijtimoiy sohalarni
boshqarishda davlatning ishtirok etish parametrlari bilan aniqlansa, uning qiymat
munosabatlarining elementlari bo'yicha differentsiatsiya qilinishi (tabaqalanishi)
moliya tizimining rivojlan-ganligiga va uning ayrim (alohida) bo'g'inlarining
mustaqilligiga bog'liq bo'ladi.

13

2.1. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo'nalishlari)
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo'nalishlari) quyidagilardan iborat:
• byudjet siyosati;
• soliq siyosati;
• pul siyosati;
• kredit siyosati;
• baho siyosati;
• investitsion siyosat;
• ijtimoiy moliyaviy siyosat;
• boj siyosati.
O'z navbatida, moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini
amalga oshirishning vositasi bo'lib hisoblanadi va shu ma'noda yordamchi rolni
o'ynaydi. Bir vaqtning o'zida davlat siyosatining boshqa - milliy, geosiyosat, harbiy
- yo'nalishlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha besh
yo'nalishning (iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, geosiyosat, harbiy) yig'indisi (majmui)
davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatida xizmat
qiladigan moliyaviy siyosatni aniqlab beradi. Moliyaviy siyosat moliyaviy
boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida boshqaruvning yuqori (oliy) organlariga
tegishlidir. Mamlakatning subyektlari darajasida moliyaviy siyosat borasida
qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari cheklangan va mahalliy hokimiyat
organlarining funktsiyalari unchalik katta emas. Ularning bu funktsiyalari byudjet
va mahalliy soliqlar bilan chegaralanadi. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi
(yo'nalishi) sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning
Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligidaalohida hokimiyat
organlarining funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq
aniqlanadi. O'zining hajmi va muhimligi jihatidan eng katta ish bo'lishiga
qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash
14

maqsadga muvofiq emas. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va
ijroiya organlari funktsiyalarini, mamlakat subyektlari funktsiyalarini, byudjet
federalizmi printsiplarini, byudjet jarayoni subyektlarining huquq va
majburiyatlarini va h.k.larni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan
cheklanmaydi. Byudjet siyosati byudjetda kontsentratsiya qilinadigan
(to'planadigan) YaIM hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlarining
o'zaro munosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, turli
darajadagi byudjetlar o'rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat qarzini
boshqarishda, byudjet defitsitini qoplash yo'llarini aniqlashda va h.k.larda
ifodalanadi. Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat
hisoblanadi. Unda davlatning o'z funktsiyalarini bajarish maqsadida davlat qo'lida
kontsentratsiya qilingan (to'plangan) pul mablag'larining harakati o'z ifodasini
topadi. Davlat siyosati aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul
resurslarini yo'naltirish byudjet siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. Agar
maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta'minlaydigan mablag'lardan ko'p mablag'
talab etsa, davlat qo'shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi
favquloddagi usullarini qo'llashga majbur bo'ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy
boylikni sotish, boylik va mol-mulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning
daromadlar qismini to'ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning
yo'qolishiga olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning
qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi. Soliq siyosati
moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo'nalishi) hisoblanadi. Besh yuz yildan
ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini
aniq belgilash imkoniga ega bo'lgan. Bu munosabatlar quyidagilardan tashkil
topadi:
• soliqlarsiz davlatning faoliyat ko'satishi mumkin emas;
• soliqli undirish qat'iy o'sish tendentsiyasiga ega;
• oqilona soliq ostonasidan o'tilganidan so'ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni
buziladi - iqtisodiyotning o'z-o'zidan buzilishi (emirilishi) sodir bo'ladi;
15

• tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o'rnatilmog'i lozim.
Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni
safarbar etish hisobidan tiklanadi;
• soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi;
• iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar
o'lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining undirilishida mamlakatning
iqtisodiy o'sishi to'xtaydi;
• soliq imtiyozlari ochiqlik xarakteriga ega bo'lishi va barcha takror ishlab
chiqarish subyektlari uchun teng bo'lishi kerak;
• soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo'lmasligi lozim. Faqat, jumladan,
individual daromadlarning o'sishida ifodalangan milliy boylikning o'sishi soliqqa
tortiladigan bazaning (asosning) barqaror o'sishini ta'minlashi mumkin;
• qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy tizimda
soliqlarning summar o'lchovi barqaror o'sish tendentsiyasiga ega bo'ladi.
Barqarorlik kafolati sifatida davlat o'zining majburiyatlarini buzishni boshladimi,
kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o'tishni boshlab, byudjetning
daromadlar bazasini (asosini) qisqartiraveradi;
• soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo'lmog'i lozim. Soliqlar sonini, soliqqa
tortish ob'ektlarini ko'paytirish, ko'p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni
undirish bo'yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarimalarning o'sishiga va
pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq to'lovchini kasod deb e'lon qilish va h.k.
yo'llar orqali iqtisodiyotning emirilishiga olib keladi;
• soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini
shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda,
mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday
soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy (oxirgi) iste'molchisi gardaniga
(zimmasiga), ya'ni yashash minimumi darajasida yoki ijtimoiy tirikchilik
darajasida daromadga ega bo'lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi. Bu
paradoks daromadlarning turli darajalarida iste'molning nisbatan bir xil darajasiga
asoslangan; • egri (bilvosita) soliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda
16

aholining asosiy qismidan jamg'armalar olib qo'yiladi va bu, o'z navbatida, kredit
tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining asoslarini buzadi. Egri (bilvosita)
soliqlardan voz kechgan AQSh tajribasi bunga yaqqol tasdiqdir;
• egri (bilvosita) soliqlarni sog'liq uchun zararli bo'lgan tovarlar, zebu-ziynat
buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir
qancha o'ziga xos bo'lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur;
• daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo'lib
hisoblanishi (xizmat qilishi) kerak.Ularni proportsional soliqqa tortish
printsiplariga asosan qurmoq lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy
tashabbussiz va jamiyat barcha a'zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni
tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning
asosiy rag'batlantirilishini (motivatsiya qilinishini) olib qo'yadi, ya'ni mehnat
daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta'siri
bevosita namoyon bo'ladi - yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish
jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi (toraytiradi), jamiyatda
iste'mol darajasi pasayadi va bu narsa, o'z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat
sektorlarining o'sish bazalarining (asoslarining) pasayishiga olib keladi. Moliyaviy
siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo'nalishlaridan) yana biri pul siyosatidir. Agar
muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tezligini
hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining etmagan qismi qog'oz pullar
(pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to'ldiriladi
(tiklanadi). Va aksincha, agar pul massasi unga bo'lgan talabdan ortiq bo'lsa, yo pul
massasining mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning
qadrsizlanishi sodir bo'ladi. Tabiiy ravishda, bu variantlarning barchasi
mamlakatning qonunchiligiga ham bevosita bog'liq - mamlakatda xorijiy
valyutaning muomalada bo'lishiga ruxsat beriladimi yoki yo'qmi, milliy valyuta
konvertatsiya qilinadimi yoki yo'qmi? va h.k. Tovarlar massasi cheklanganda pul
emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul birligiga nisbatan milliy pul birligining
qadrsizlanishiga olib keladi. Emissiya siyosati va milliy valyutaning barqarorligi
pul siyosatining tarkibiy qismlaridir (yo'nalishlaridir). Emission siyosat muomala
17

uchun zarur bo'lgan pulning miqdorini aniqlashdan tashqari yana boshqa bir
yo'nalishga ega. Bu yo'nalish byudjet daromadlarini ko'paytirishdir. Ana shu
yo'nalish alohida ehtiyotkorlikni talab etadi. Chunki ma'lum bir miqdoriy
chegaradan o'tilganidan so'ng pul tizimi inflyatsiyaga moyil (ta'sirchan) bo'lib
qoladi, ya'ni byudjet daromadlarining real qadrsizlanishi sodir bo'lishi mumkin.
Agar qandaydir bir sabablarga ko'ra davlat o'z pul tizimini tartibga solishga qodir
bo'lmasa, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga putur etadi. Chunki bunday
sharoitda mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning
ekspansiyasiga qarshi turaolmaydi va milliy boylikdan mahrum bo'lib qolish
mumkin (o'zaro hisobga olishlar, aktsiyalarni sotib olish va h.k.lar orqali). Kredit
siyosati ham moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo'nalishi) bo'lib, uning
namoyon bo'lishi mamlakatning krediti tizimi orqali amalga oshiriladi. Kredit
tizimi ssuda kapitalining faoliyat ko'rsatishini ta'minlaydi. O'z navbatida, ssuda
kapitali takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning muhim sharti
hisoblanib,aylanma mablag'larni to'ldirish va investitsiyalar uchun mablag'larning
qarzga olinishini ta'minlaydi. Iqtisodiyotning kredit sektori o'rtacha foyda
normasini tenglashtirish uchun ham xizmat qiladi. Foiz stavkasining darajasi
jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. U asossiz darajada
yuqori bo'lsa, quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:
• kreditlarning qaytarilmasligi;
• ishlab chiqarish sektori va xizmatlar sektorida mahsulotlar narxining o'sishi;
• qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatida soliqqa
tortiladigan bazaning qisqarishi;
• ishlab chiqarishning qisqarishi;
• takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari daromadlariningpasayishi natijasida
ichki iste'mol bozorining torayishi. Aksincha, kreditning arzonlashuvi ishlab
chiqarishning sog'lomlashuviga, tovarlar massasining ortishiga, tovarlar va
xizmatlar bahosining pasayishiga va ana shularning natijasida esa, takror ishlab
chiqarish jarayoni subyektlari daromadlarining oshishiga, soliqqa tortish
bazasining kengayishiga va buning oqibatida byudjet daromadlarining ko'payishiga
18

olib keladi. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo'nalishi) sifatida davlatning
baho siyosati monopol tovar va xizmatlar bahosi va tarifining korrektivka qilinishi
(o'zgartirilishi) orqali ifodalanadi. Yer osti boyliklari, suv havzalari, temir yo'llar,
elektr uzatish tarmoqlari, neft va gaz quvurlari davlatning monopol egaligidadir.
Bu tarmoqlar tovarlari va xizmatlari bahosining o'sishi (ortishi) milliy xo'jalik
barcha boshqa sektorlarida baholarning o'sishiga olib keladi. Bu erda bog'lanish
shunchalik ayonki, hech qanday izohga hojat yo'q. Shuning uchun ham baho
siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning muhim omili bo'lib hisoblanadi.
Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo'nalishlaridan)
biri bo'lib, u eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotining real sektoriga o'z va xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish uchun sharoitlarni yaratish bo'yicha tadbirlar
kompleksidan iborat. Bu siyosat davlat boshqaruvi va xo'jalik yurituvchi
subyektlar moliyasini boshqarishning turli darajalarida amalga oshiriladi.
Investitsion siyosatning asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotiga investorlar
tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish (joylashtirish), mamlakatdan kapitalning
"qochib" ketmasligi va aksincha, mamlakatga xorijiy kapitallar oqimining kirib
kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi. Ijtimoiy moliyaviy siyosat
Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat aholisining huquqlarini moliyaviy jihatdan
ta'minlash bilan bog'liq. Hozirgi paytda bu siyosat, o'z navbatida, pensiya siyosati,
immigratsion siyosat, aholi ayrim ijtimoiy guruhlariga moliyaviy yordam ko'rsatish
siyosati va boshqa siyosatlarni o'z ichiga oladi. Boj siyosatini moliyaviy
siyosatning tarkibiy qismi (yo'nalishi) sifatida qarash bilan birgalikda uni soliq va
baho siyosatlarining ham bir qismi sifatida e'tiborga olish kerak. Chunki soliqlar va
bojlar (boj yig'imlari) tovar va xizmatlarning bahosiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Bir
vaqtning o'zida boj siyosati mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatishning o'ziga xos
bo'lgan usuliga ham egadir. Usulning o'ziga xosligi shundaki, bu siyosat bir
tomondan, mamlakat ichki bozoriga import qilinayotgan tovarlar va xizmatlarni
kengaytirishi yoki cheklashi, ikkinchi tomondan esa, mamlakatdan tovarlar va
xizmatlar eksportini rag'batlantirishi yoki unga to'sqinlik qilishi mumkin. Masalan,
mamlakatda o'xshashi bo'lmagan texnologik asbob-uskunani import qilishga 20%
19

li boj yig'imi o'rnatilsa, bu narsa mamlakatdagi ishlab chiqaruvchilarning
investitsion imkoniyatlarini kamaytiradi, ichki ishlab chiqarishning o'sish
sur'atlarini pasaytiradi, import qilinadigan mahsulotlarning salmog'ini oshiradi. Har
qanday mamlakatning boj siyosati bumerang harakatiga egadir. Chunki boj
undirishning cheklovchi yoki rag'batlantiruvchi stavkalarining joriy etilishi xuddi
shunday javob choralarining qo'llanilishi bilan kuzatiladi. Boj siyosati
yo'nalishining tanlanishi mamlakatning iqtisodiy ahvoliga mos kelishi kerak. Agar
biz bugun oziq-ovqat va kundalik ehtiyoj tovarlarining import qilinishiga bog'liq
bo'lsak, bu boj stavkalarida o'z aksini topmog'i lozim. Ammo boj stavkalari
rag'batlantiruvchi bo'lsa, u holda mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar xorijiy
tovarlar bilan raqobat qila olmay qoladi. Umuman olganda, aksariyat hollarda
mamlakatning boj siyosati bojxona bojlari va to'lovlarini oshirishga yo'naltirilgan
byudjet siyosatiga bog'liq bo'ladi. Xullas, moliyaviy siyosat va uning tarkibiy
qismlari (yo'nalishlari) ilmiy jihatdan asoslangan, ma'lum bir maqsadlarga
erishishga yo'naltirilgan, muvofiqlashtirilgan, takror ishlab chiqarish
subyektlarining manfaatlariga zid bo'lmaydigan bo'lishi kerak. Uning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat ichki va tashqi qarzlarining kamayishiga,
davlatning oltin-valyuta zahiralarining ortishiga, inflyatsiyani jilovlashga, byudjet
defitsitining kamayishiga, YaIM ko'payishiga, mamlakat tovarlari raqobatbar-
doshligining kuchayishiga olib kelmog'i lozim.
2.2. Moliya siyosatining bo g inlariʻ ʻ
Davlat moliya siyosati - ko'p qirrali tushuncha. Uning ko lami davlatning
ʻ
Iqtisodiyot va ijtimoiy sohani boshqarishdagi ishtiroki parametrlari bilan
aniqlanadi. Budjet va pul-kredit siyosati. Odatda, moliya siyosati tarkibida ma'lum
darajadagi mustaqli budjet va pul-kredit siyosati ajratib ko'rsatiladi. Budjet siyosati
deganda davlat tomonidan quyidagilarni belgilash tushuniladi:
davlat budjeti daromadlarini shakllantirish manbalarini;
chegaralarini;
20

budjet xarajatlarining ustuvor yo'nalishlarini;
budjetning yo'l qo'yilishi mumkin bo lgan balanslashmaslikʻ
budjet taqchilligini
budjet tizimining alohida bo'g'inlari o'rtasidagi munosabatlarning tamoyillarini.
O'z navbatida, budjet siyosati tarkibida soliq siyosati, Investitsion siyosat, davlat
qarzini boshqarish siyosati, budjet yaxlitligi siyosatlari nisbiy mustaqillikka ega
bo ladilar. Soliq siyosati soliqlarning tarkibini, ularning stavkalarini hajmlarini, har
ʻ
bir soliq turi bo yicha imulyozlar va jazolarni belgilaydi. Bir vaqtning o'zida soliq
ʻ
tizimini to'laligicha, shuningdek alohida soliqlarning tartibga soluvchi yoki
rag'batlantiruvchi choralari o'matiladi.
Pul-kredit siyosati deganda emissiyani boshqarish, inflyatsiyani va milliy pul
birligi kursini tartibga solish orqali pul muomalasi barqarorligini ta'minlash; bank
tizimi faoliyatini reglamentlash va tartibga solish orqali xalq xo jaligi va moliya
ʻ
tizimining turli bo g inlarida hisob-kitoblarning o'z vaqtida va uzluksizligini
ʻ ʻ
ta'minlash; davlat va korporativ qimmatli qog'ozlarning emissiyasi va
Joylashtirilishini reglamentlash va ularning aylanishini (sotish va sotib olish
kursini) tartibga solish orqali, Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish
stavkalarini ko'tarish yoki pasaytirish orqali moliya bozori faoliyatini boshqarish
tushuniladi.
Pul-kredit siyosati tarkibida emissiya siyosati, baho siyosati, valyuta siyosati,
kredit siyosati - unda o'z navbatida, masalan, foiz siyosati va investitsion siyosatlar
nisbiy mustaqillikka ega bo ladilar. Shuni ta'kidlash kerakki, budjet munosabatlari
ʻ
amaliyotida investitsiyalar deganda asosiy vositalarni o'stirish va modernizatsiya
qilishni moliyalashtirish tushunilsa, bank amaliyotida esa, investitsiyalar deganda
qimmatli qog'ozlar portfelini shakllantirish tushuniladi. Markaziy bank tomonidan
amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish bu davlatning iqtisodiy
siyosatining tarkibiy qismi hisoblanib, o'zida pul muomalasi va ssuda kapitali
bozorining muomaladagi pul massasi, kredit hajmi, hisob-foiz stavkalari va boshqa
ko'rsatkichlarini bevosita va bilvosita tartibga solishi tushuniladi. Pul-kredit orqali
21

muvofiqlashtirishning asosiy pirovard maqsadi bu aholi farovonligini oshirish va
maksimal ravishda aholi bandligini ta'minlash hisoblanadi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
vositalarining davlat tomonidan ishlab chiqilgan va qonuniy tasdiqlangan
mexanizmi pul-kredit siyosati deyiladi. Mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga
oshirish huquqi faqatgina Markaziy bankka berilgan bo'lib, bu siyosatni amalga
oshirish Markaziy bankning eng asosiy vazifasi bo lib hisoblanadi.ʻ
Markaziy bankning pul-kerdit siyosati instrumentlarini shartli ravishda bir necha
mezonlariga qarab bo lish mumkin. Shakl bo'yicha pul-kredit siyosati
ʻ
instrumentlari ma'muriy (bevosita) va bozor (bilvosita) instrumentlarga bo linadi.
ʻ
Ta'sir etish obyekti (pul talabi yoki pul taklifiga ko ra instrumentlar pul qo'llab-
ʻ
quvvatlovchi (kredit ekspansiya) yoki uni cheklovchi (kredit restruktizatsiyasiga
bo linadi. Ta'sir etish muddatlariga qarab qisqa muddat va uzoq muddatga
ʻ
mo ljallangan instrumentlarga bo linadi va h.k. Ko'pgina mamlakatlar tomonidan
ʻ ʻ
hozirda qo'llanilib kelayotgan pul-kredit siyosatining vositalaridan biri bu tijorat
banklarining majburiyatlariga nisbatan majburiy zaxira talablari me'yoridir. Pul-
kredit siyosatining bu vositasi qo'llanilish Jihatidan sodda bo lib, tijorat
ʻ
banklarining to'lovga qobiliyatliligi darajasiga ta'sir qiladi. Shuning uchun hozirda,
ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda pul-kredit siyosatining bilvosita
usullaridan aynan shu vositasi keng ko'lamda qo llanilmoqda, shu jumladan
ʻ
O zbekistonda eng samarali vosita(instrument) ham aynan shu vositadir (bilvosita
ʻ
instrumentlardan).
Pul-kredit siyosatini moliya siyosati tarkibiga kiritilishi shubhasiz emas, ammo
ular o rtasidagi o zaro aloqadorlik va o'zaro bog'liqlik shubhasizdir. Moliya
ʻ ʻ
siyosati tarkibiga budjet siyosati bilan birgalikda pul-kredit siyosatini
kiritilishining to'g'riligini jahonda ro'y berayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
tahlili ham tasdiqlab turibdi. Ma'lubki bu inqiroz faoliyat sohasi pul-kredit
operatsiyalari hisoblangan moliya bozorlaridagi inqirozdan boshlangan. Xalqaro
moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Uning asosida xalqaro mehnat
22

taqsimoti bilan, davlat qarzini shakllantirish va so'ndirish bilan, xalqaro
tashkilotlar, shu jumladan xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida ishtirok etish
bilan bog liq xalqaro munosabatlar sohasidagi valyuta-moliyaviy va kreditʻ
munosabatlarini boshqarish yotadi. Hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (ETTB), Osiyo tiklanish va taraqqiyot banki (OTTB) va b. (misol uchun,
London kreditorlar klubi, Parij kreditorlar klubi) kabi xalqaro moliya
tashkilotlarining moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda.
Alohida davlatlarning xalqaro moliya siyosati, odatda, o'z mamlakatining ishlab
chiqarish kuchlarini rivojlanishiga yo'naltirilgan va mos ravishda har qaysi davlat
xalqaro xomashyo, tovarlar, ishchi kuchi va kapital bozorlarida o zining salmoqli
ʻ
o'miga ega bo'lishga harakat qiladi.
Davlat o'zining manfaatlarini bojxona va valyuta siyosatlari orqali himoya qiladi.
Ularning xususiyatlari davlatni o'z eksport va importini kengaytirish yoki
qisqartirishdan manfaatdorlik darajasi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
bojxona to'lovlari yoki alohida bojxona rejimlari tizimi qo llaniladi. Bojxona va
ʻ
valyuta siyosatining asosiy maqsadi - davlatning oltin, valyuta zahiralarini saqlash
va ko'paytirish hisoblanadi.
Davlat o'zining manfaatlarini yana xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish, bu
tashkilotlarning moliyaviy fondlarini shakllantirishda va hamkorlikdagi dasturlarni
moliyalashtirishda ishtirok etish bilan mamlakat obro'sini oshirish orqali himoya
qiladi. Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya siyosati moliyaviy inqiroz yoki
moliyaviy qiyinchiliklami boshidan kechirayotgan davlatlarga moliyaviy yordam
ko'rsatishga yo'naltirilgan. Yordam, odatda, kreditlar berish shaklida yoki
davlatning mavjud tashqi qarzlarini restruktizatsiyalash shaklida ko'rsatiladi.
Xalqaro moliya takilotlarining yordami bog araz ko'rsatilmaydi va qator iqtisodiy
ʻ
yoki siyosiy shartlarga asoslanadi, qarz oluvchi mamlakat uchun uchun doimo naf
keltirmaydi.
Moliya tizimining har bir sohasi va bo'g'iniga pul fondlari va daromadlarini
shakllantirish va ulardan foydalanishning o'ziga xos shakllari va metodlari
23

tegishlidir. Masalan, korxonalar moJiyasi moddiy ishlab chiqarishga, YaIMni
yaratishga, uni korxonalar o'rtasida taqsimlashga va YaIM bir qismining byudjet va
byudjetdan tashqari jamg'arma fondlariga qayta taqsimlashga xizmat qiladi. Davlat
byudjeti orqali resurslar davlatning markazlashtirilgan fondigajalb qilinadi va ular
iqtisodiy mintaqalar, tarmoqlar va aholining ijtimoiy guruhlari o'rtasida qayta
taqsimlanadi. Moliya tizimi «Davlat moliyasi va mahalliy moliya» sohasining
alohida bo'g'ini sifatida Davlat byudjeti o'z ichiga quyidagilarni oladi:
• respublika byudjeti;
• Qoraqalpog'iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar. O'z navbatida,
Qoraqalpog'iston Respublikasi byudjeti Qoraqalpog'iston Respublikasining
respublika byudjeti hamda Qoraqalpog'iston Respublikasiga bo'ysunuvchi
tumanlarva shaharlar byudjetlaridan tarkib topadi. Viloyatning byudjeti esa viloyat
byudjetini va viloyatga bo'ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlarini o'z ichiga
oladi. Shuningdek, tumanlarga bo'linadigan shaharning byudjeti shahar byudjeti va
shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar byudjetlaridan iborat. Va nihoyat, tumanga
bo'ysunadigan shaharlari bo'igan tumanning byudjeti tuman byudjetidan va tuman
bo'ysunuvidagi shaharlar byudjetidan tashkil topadi.
Hozirgi sharoitda Davlat byudjeti o'z oldida turgan quyidagi muammolarni hal
etishi kerak: .
• daromadlar asosini mustahkamlash zaminida byudjet defitsitining darajasini
kamaytirish;
• mamlakat taraqqiyotining ustuvor yo'nalishlari bo'yicha byudjet xarajatJarini
restrukturizatsiya qiJish;
• byudjet yordamida tartibga solish mexanizmini takomillashtirish;
• byudjet assignovaniyalaridan samarali foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish.
Davlat maqsadli fondlari (nobyudjet fondlar yoki byudjetdan 67 A. V. Vahobov.
T.S. Malikov tashqari fondlar) oldindan belgilangan ma'Ium muddatlarda tuzilishi
yoki doimiy ravishda mavjud bo'lishi mumkin. Bu fondlarning vujudga kelishi
Davlat byudjetining qabul qilinishi yoki qabul qilinmasligidan qat'i nazar
mablag'Iar maqsadli manbaining zarurligi bilan belgilanadi. Birinchi navbatda, bu
24

$ijtimoiy ta'minot, tekin sog'liqni saqJash, ishsizlikni kamaytirish va boshqa xuddi shunday bir qancha' muhim ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga tegishlidir. Bu fondlar mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish davlat tomonidan o'ziga xos bo'lgan shakllar va metodlar yordamida am alga oshiriladi. Shuning uchun ham ularni moliya tizimining «DavIat moliyasi va mahalliy moliya» sohasining alohida bo'g'ini sifatida ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Mablag'lardan foydalanishning maqsadli yo'naltirilganligi belgisi bo'yicha davlat maqsadli fondlarini quyidagi ikki guruhga birlashtirish mumkin: • ijtimoiy yo'nalishga ega bo'lgan davlat- maqsadli fondlari (nobyudjet fondlar yoki byudjetdan tashqari fondlar); • tarmoqlararo va tarmoq xarakteriga ega bo'lgan davlat maqsadli fondlari (nobyudjet fondlar yoki byudjetdan tashqari fondlar). Ayrim hollarda hududiy yo'naltirilgan (mo'ljallangan) davlat maqsadli fondlari (byudjetdan tashqari fondlar) tashkil qilinishi murnkin. Davlat maqsadli fondlari moJiya tizimi «Davlat moliyasi va mahaUiy moliya» sohasining alohida bo'g'ini sifatida quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: • Respublika yo'l fondi; • O'zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'Jlab- quvvatlash davlat qo'rnitasining maxsus hisob varag'i; • Ish bilan ta'minlashga ko'maklashuvchi davlat fondi; • O'zbekiston Respublikasi byudjetdan tashqari Pensiya fondi. Daviat maqsadli fondlarida katta miqdordagi mablag'Iar to'planganligi sharoitida davlat moliyaviy nazoratining susayishi bu mablag'lardan samarasiz foydalanishga va turli-tuman su'istemol holatlari sodir bo'lishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham 68 MoIiya davlat moliyaviy resurslaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida ularni DavIat byudjetiga jamlash (konsolidatsiya qilish) maqsadga muvofiqdir. Bunda jamlangan fondlarning maqsadli yo'na\ishi o'zgartirilmasdan saqlanib qo\ishini ta'minlash lozim. Davlat krediti moliya tizimi «Daviat moliyasi va mahalliy moliya» sohasining o'ziga xos bo'g' ini hisoblanad i. Uning o'ziga xosligi davlarning markazlashtirilgan fondia riga mabIag'larni ja\b qilish bo'yicha 25$ $moliya-kredit munosabatlariga doir alohida shakllari bilan belgi\anadi. Daviat krediti davIat, yuridik va jismoniy shaxsiar o'rtasidagi pUl munosabatlarining o'ziga xos alohida shaklidan iboratdir. Bunda davlat, asosan, mabIag'larnj qarzga oluvchi va shuningdek, kreditor va garant (kafil) sifatida ham maydonga chiqadi. Daviat kreditida miqdoriy jihatdan mablag'larni qarz oluvchi sifatida davlat faoliyati ustunlik qiladi.· Davlatning kreditor sifatidagi operatsiya\ari, ya'ni davlat yuridik va jismoniy shaxslarga ssudalar taqdim qi\ganda yoki kaftl bo'lganda, ancha tor bo'\adi. Shunga qaramasdan, bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjetdan mo\iya\ashtiri h ham qaytariluvchanlik va to'lovchanlik (haq asosida) sharti bilan amalga oshirilsa, keng rivoj topishi mumkin. Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi davlat xarajatlari davlat o'z daromadlari bazasini kengaytirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori sur'atlarda o'sishi bilan bog'liq. Bu narsa byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet xarajatlari qoplanishini ta'minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit va moliyaviy siyosatlarning bir-biri bilan o'zaro bog'liq hoida amalga oshirilishi moliya tizimining «Davlat moliyasi va mahalliy moIiya» bo'g'ini to'g'risidagi an'anaviy tasavvurlarni kengaytirishi va zamonaviy talablarga muvofiq ravishda Markaziy bank tizimini ham uning tarkibiga qo'shishni taqazo etadi. Xo'jalik yurituvchi sub 'ektlar moliyasi moliya tizimining mustaqil sohasidir. Uni boshqacha nomda mulkchilikning turJi shakJidagi korxona va tashkilotlar moliyasi deb ham atash mumkin. Moliya tizimining ana shu sohasida daromadlarning asosiy qismi shakllanadi va ular, oxir- oqibatda davlat tomonidan o'rnatilgan qoidalarga muvofiq ravishda qayta taqsimlanib, barcha darajadagi byudjetlar va nobyudjet fondlarining daromadlarini shakllantiradi. Bir vaqtning o'zida moliyaviy mablag'larning katta qismi to'g'ridanto'g'ri byudjetdan moliyalashtirish, byudjet ssudalari va davlat kafolatlari shaklida korxonalarning joriy va investitsion faoliyatlarini moliyalashtirishga yo'naltirilishi mumkin. Yuqorida qayd etilgaoidek, moliya tizimining bu sohasi tijorat korxonalari va ta hkilotlari moliyasi, moliyaviy vositachilar moliyasi va notijorat tashkilotlar moliyasi kabi bo g'inlardan tashkil topadi. Bu guruhga kiruvchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy munosabatlari tadbirkorlik 26$

faoliyatini tashkil etish, daromadlar va xarajatlarni shakllantirish, mulkka egalik
qilish, o'z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarish shakllariga bog'liq ravishda
o'ziga xos bo'lgan xusllsiyatlarga egadir. Bir vaqtning o'zida, tijorat korxonalari va
tashkilotlari moliyasi muhim ahamiyat kasb etib, aynan shu -yerda moliyaviy
resurslarning asosiy qismi shakllantiriladi. MamJakatning umumiy moliyaviy
holati ana shu korxonalar moliyasidagi ahvol bilan belgilanadi. Bozor
munosabatlari sharoitida korxonalar o 'z larining faoliyatiarinj tijoriy hi ob asosida
amalga oshiradilar. Unga muvofiq ravishda ularning xarajatlari o'z daromadlari
hisobidan qoplanishi . kerak. Mehnat jamoalari ishlab chiqarish va ijtimoiy
rivojlanishning asosiy manbai foyda hisoblanadi. Bu soha korxonalari real ravishda
moliyaviy mustaqillikka ega, mahsulotni sotishdan olingan tushumni ularning o'zi
mustaqil ravishda taqsimJaydi, o'zlarining ixtiyoriga ko'ra foydadan foydalanadilar,
ish lab chiqarish va ijtimoiy fondlarni shakllantiradilar, moliyaviy bozorning
resurslaridan - bank kreditiari, obligatsiyalar emissiyasi depozit sertifikatlari va
moJiyaviy bozorning bo hqa instrumentlaridan foydalangan holda
investitsiyalashtirish uchun zarur bo'lgan mablag'larni qidirib topadilar. Korxonalar
davlatning har-xiI aralashuvidan ozod qilingan, shu bilan birgalikda, ishning
iqtisodiy va moliyaviy natijalari uchun ularning mas'uliyati ham keskin oshirilgan.
Bir vaqtning o'zida mamlakatning xo'jalik tizimi murakkab tuzilmadan iborat
bo'lib, aralash iqtisodiyot sifatida faoliyat ko'rsatadi. Uning tarkibida foyda olishga
qaratilgan biznes sohasi bilan bir qatorda iqtisodiyotning boshqa sektorlari ham
mavjudki, ularning faoliyati ijtimoiy farovonlikka erishishga yo'naltirilgan.
Bularning tarkibiga davlat sektoridan tashqari ba'zi mamlakatlarda kana
miqyoslarga ega bo'lgan va nisbatan yuqori sur'atlarda o'sib borayotgan notijorat
sektori ham kiradi. Hozirgi sharoitda notijorat sektori tashkilotlarining yuqori
sur'atlarda tez o'sib borayotganligi, bir tomondan, jamiyatni demokratLashtirish
siyosiy jarayonlarining rivojlallishi va ikkinchi tomondan, bozor iqtisodiyotining
ijtimoiy yo'naltirilganligi (bu narsa bizning mamlakatimiz uchun muhim belgidir)
bilan bog'liq. Notijorat tashkilotlari yuridik shaxs bo'lib, foyda olish ularning
asosiy maqsadi emas va ularda olingan foyda ishtirokchilar o'rtasida
27

taqsimlanmaydi. Ularning qatoriga ijtirnoiy, xayr-ehson, rnadaniy, rna rifiy, ilmiy,
bo hqaruv, sog'liqni rnuhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sponni rivojlantirish,
fuqarolar va tashkiltiarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qarama-
qarshiliklar va ziddiyatlarni yechish, yuridik xizmatlar ko'rsatish va shunga
o'xshash boshqa maqsadlarga erishish uchun tashkil etilgan tashkilotlar kiradi.
Notijorat tashkilotlari oldiga qo'yiJgan maqsadlar xilma- xil bo'lganligi uchun bu
sektorning ham juda keng va rang-barang bo'Hshi tabiiydir. Notijorat sektoming
bir guruh korxonalari, asosan, a'zolarining iqtisodiy manfaatlariga, ma'lum
toifadagi shaxslarning rivojlanishiga xizmat qiladi. Iqtisodiyotning bu sektor,
odatda, davlat sektorining birinchi, tijorat sektorining ikkinchi ekanligi inobatga
olingan holda uchinchi sektor deb ham yuritiladi" .
Turli mamlakatlar iqtisodiyotida tarixiy an'analar va iqtisodiy taraqqiyot
bosqichlariga muvofiq ravishda notijorat sektor faoliyatining ko'lami bir-biridan
farq qiladi. Biroq, bir necha miqdoriy tavsifnomalarning (ko'rsatkichlarning)
tahlili, yaxlit olinganda, bu ektorning taraqqiy topayotganligidan dalolat beradi.
Ana shunga o'xshash tavsifnomalarga (ko'rsatkichJarga) quyidagilarni kiritish
mumkin: • notijorat tashkilotlarining soni. Yevropa mamlakatiarida har 1000
kishiga 4ta notijorat tashkiloti to'g'ri keladi. Finlyandiya shu ma'noda rekordchi
hisoblanib, bu yerda har 1000 kishiga 21tadan to'g'ri keluvchi notijorat tashkilotlari
mavjud. Bu ko'rsatkichning darajasi Rossiyada 3,3ga tengdir;
• notijorat tashkilotlari ta'minlaydigan aholining bandlilik darajasi. Bu tashkilotlar,
ma'lum ma'noda, muhim ish beruvchilar bo'lib hisoblanadi. Hozirgi paytda bu
sektorda ishchi kuchining o'rtacha 3,4 foizi ishlaydi (Vengriyada - 1 foizdan
boshlab, AQShda - 7 foiz). Notijorat tashkilotlarning faoliyat ko'rsatishi
iqtisodiyotning boshqa sektorlarida faol ravishda qo'shimcha ish o'rinlari
yaratilishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Bu tashkilotlar tovarlar va xizmatlami sotib
oluvchilar bo'lganligi uchun, oxir oqibatda, bu narsa tadbirkorlik faoliyati
yuksalishiga olib keladi;
• notijorat tashkilotlarining operativ xarajatlari. Bu ko'rsatkich Yalpi milliy
mahsulotning o'rtacha 3,5 foizini tashkil etadi (Vengriyada - 1,2%, AQShda -
28

6,3%). Rossiyada bu raqam 2 foizga tengdir. Hozirgi sharoitda notijorat sektor
katta iqtisodiy salohiyatga ega bo'la borib, bu yerda moliyaviy va inson
resurslarining sezilarli qismi to'planmoqda va u zamonaviy bozor munosabatlari
tizimida muhim ish beruvchiga aylanib bormoqda. Notijorat asosda xo'jalik
yuritishning asosiy xususiyaUari quyidagilardan iborat:
• faoliyatning foyda olishga emas, balki ma'lum bir missiyaga erishishga yo' -
naltirilganligi;
• e'lon qilingan maqsadlarga erishish uchun olingan foydadan vosita sifatida
foydalanish;
• bozor xo'jaligining iqtisodiy samaradorligi va faoliyatning ijtimoiy
samaradorligini birgalikda qo'shib olib borish.
Notijorat tashkilotlari faoliyatining moliyaviy manbalarini quyidagi besh
asosiy guruhga ajratish mumkin:
• byudjet assignovaniyalari (byudjetdan ajratmalar);
• tijorat faoliyati: . - tovarlar, ishlar va xizmatlarni realizatsiya qilishdan olingan
tushum; - aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa qimmatli qog'ozlar va omonatlar
bo'yicha olinadigan daromadlar; - notijorat tashkilotning mulkidan, notijorat
tashkilotlarining yordami asosida tuzilgan xo'jalik jamiyatJarining faoliyatidan
olinadigan daromadlar; - va boshqalar.
• tijorat tuzilmalari va xususiy shaxslaming xayriyalari (homiylik yordamlari);
• ta'sischilardan doimiy ravishda va bir vaqtning o'zida tushib turishi mumkin
bo'lgan tushilmalar;
• qonun bilan taqiqlanmagan boshqa tushilmalar (masalan, ko' ngilliLarning
mehnat sarflari, resurslarni jalb qilish bo'yicha o'tkazilgan tadbirlar (Iotereyalar,
auksionlar, ko'ngilxo'shlik, madaniy, sport va boshqa ommaviy tadbirlardan)dan
kelgan tushiLmalar. Turli mamlakatlarda notijorat tashkilotlarini moliyalashtirish
manbalarining tarkibiy tuzilmasi turlichadir. Masalan, ko'pgina rivojlangan
mamlakatlarda xususiy xayriyalarning miqdori I foizdan (Yaponiyada) 20
foizgacha (AQShda) tebranadi va o'rtacha 11 foizni tashkil etadi. Hukumat
ajratmalarining salmog'i esa 26 foizdan (Germaniya) 71 foizgacha bo'lib, uning
29

o'rtacha darajasi 48 foizga tengdir. Notijorat tashkilotlarining o'zlari tomonidan
ishlab topilgan mablag'larning salmog'i 23 foizdan (Vengriya) 71 foizgacha
tebranib, uning o'rtacha darajasi 41 foizdan iboratdir. Notijorat faoliyatni
moliyaviy jihatdan tartibga solishning shakllari, ularning davlat va mahalliy
hokimiyat organiari bilan hamkorligi har bir mamlakatning tegishli qonunlari
yordamida amalga oshiriladi. Ularni moliyaviy jihatdan qo'lIab-quvvatJash
to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) va egri (bilvosita) ko'rinishda bo'lishj mumkin.
Notijorat sektomi davlat tomonidan to'g'ri bevosita qo'llabquvvatlashning
uch asosiy shakli mavjud:
• to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) byudjet investitsiyalari;
• hamkorlikda moliyalashtirish;
• davlat ijtimoiy buyurtmasi. Notijorat sektorni egri (bilvosita) moliyalashtirish
shakl idan ham, ya'ni notijorat tashkilotlarini davlat va mahaUiy hokimiyat
organlari oldidagi to'lovlari va boshqa shunga o'xshash majburiyatlaridan ozod
qilish shaklidan ham amaliyotda tez-tez foydalaniladi. Egri (bilvo ita)
moliyalashtirishning asosiy ko'rinishlari quyidagilardan iborat bo'lishi murnkin:
• nosoliqli irntiyozlarni taqdim etish;
• soliqli imtiyozlashtirish. Bu yerda, o'z navbatida, nosoIiqIi imtiyozlar quyidagi
ko'rinishlarda namoyon bo'ladi:
• notijorat tashkilotlarining faoliyati uchun binolarni ijaraga olish, yer
maydonlarini ajratish;
• litsenziyalashtirishning soddaiashtirilgan tizimini o'matish (belgilash);
• aloqa xizmatlari va maishiy xizmatlarni to'lashda imtiyozli tariflardan
foydalanish; • va boshqalar. Shuningdek, soliqli imtiyoziashtirish quyidagi
ko'rinishlarda bo'lishi mumkin:
• hadya etuvchilar uchun imtiyozlar;
• homiylik qiluvchi yuridik shaxslar uchun imtiyozlar. DavIat organlari notijorat
tashki10tlarining faoJiyatiga aralashish, agar ularning sarflanishi tashkilotning
rnaqsadlariga mos kelayotgan bo'lsa, xarajatlarning yo'nalishiga o'zgartirishlar
kiritish huquqiga ega emas.
30

2.3 . Hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o'ziga xos
xususiyatlari

Yaqin o'tmishda mamlakatimiz iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga, ma'lum
ma'noda, to'sqinlik qilib qolgan moliyaviy siyosat yurgizildi. Buning ustiga shu
davrlar mobaynida mamlakat taraqqiyotini ta'minlashda faol moliyaviy siyosatning
roliga yetarlicha baho berilmadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida va eng
avvalo, iqtisodiy sohada moliyaviy munosabatlarning roli buzib ko'rsatildi. Moliya
va moliyaviy dastaklarning faol roli inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan
muammolarni hal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib
qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo'ljallangan va ilmiy jihatdan asoslangan
kontseptsiyalarning ishlab chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli
foyda olishni ko'zlab amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni qiyin ahvolga
olib keldi. O'zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor
munosabatlariga yuz tutar ekan, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo'lgani kabi,
moliya va moliyaviy munosabatlarida ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga
to'g'ri keldi. Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora- tadbirlari
asosida bajarila boshlandi. Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini
tartibga solib turuvchi, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga
qaratilgan boj siyosati ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu siyosat hozirgi
kunda mamlakat ichki bozoriga past sifatli, inson salomatligiga putur etkazuvchi
tovarlarni kirib kelishini oldini olish va ilg'or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari
natijalarining mamlakat iqtisodiyotiga kirib kelishini rag'batlantirish yo'lidan
og'ishmay amalga oshirilmoqda. O'zbekistonda moliyaviy siyosatning hozirgi
kundagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• davlat byudjetidagi defitsitni yo'l qo'yilgan eng kam daraja doirasida (YaIMning
3-4%i atrofida) cheklashga yo'naltirilgan qattiq moliyaviy siyosatni amalga
oshirish;
31

• davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishning o'sishini ko'zlab yo'naltirishni
ta'minlash;
• ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan kelib
chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta'minlash, aholining konstitutsiya
bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta'minlovchi moliyaviy bazani
yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush darajasini ko'tarish
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
• ijtimoiy himoyaning adresli bo'lishiga, moliyaviy mablag'larning ijtimoiy
yordamga haqiqatda muhtoj aholi qatlamlariga etib borishini ta'minlash;
• Davlat byudjeti va korxonalar moliyaviy ahvoliningbarqarorligini ta'minlash;
• byudjet intizomiga qat'iy rioya qilish;
• soliq siyosatinitakomillashtirish,soliqlarning iqtisodiyotga rag'batlantiruvchi
ta'sirini kuchaytirish maqsadida: -soliq tizimining ishlab chiqarishni
rivojlantirishga, moddiy, tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to'plangan
mol-mulkdan samarali foydalanishga rag'bat- lantiruvchi ta'sirini oshirish; -
korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish, qo'shilgan qiymat va foyda
solig'idan olinadigan soliq stavkalarini kamaytirish va shu asosda ishlab
chiqarishni jonlantirishga turtki berish; -soliq tushumlari tarkibini tubdan
o'zgartirish, resurslar, mol-mulk solig'ining rolini oshirish, jismoniy shaxslardan
soliq undirishning progressiv tizimini joriy etish.
• mahalliy byudjetlarni shakllantirish manbalari bo'lgan respublika soliqlari bilan
mahalliy soliqlar o'rtasida aniq chegara o'tkazish;
• Davlat byudjeti daromadlarini katta qismini joylarga beriktirish, mahalliy
byudjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash;
• soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi tegishli
moliya-soliq mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish va boshqalar. Hozirgi
vaqtda mamlakatimiz moliya siyosati muammolari qatoriga uning hayot (davr)
bilan hamnafasligini ta'minlash, uning davlatimiz rivojlanishining o'zgargan
sharoitlariga tezda moslasha bilishini ta'minlash, o'z echimini kutayotgan
32

vazifalarni hal etish uchun kerakli usullarni o'z vaqtida topa bilish, strategik
kontseptual echimlarni ishlab chiqish, mablag'larga qarab yashash talabiga rioya
etilishini ta'minlash, fuqarolar ijtimoiy talab-ehtiyojlarini qondirishning moliyaviy
bazasini (asosini) belgilashda qoldik yondashuvidan (usulidan) ijtimoiy
xarajatlarning adresliligini ta'minlashga o'tish kabi tadbirlar kiradi. Hozirgi
sharoitda ishlab chiqilgan davlat moliya siyosati kontseptsiyasining maqsadi
iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini butun
choralar bilan oshirish asosida jamiyat a'zolarining turmush farovonligi darajasini
ta'minlashdan iborat. Moliya strategiyasining ijtimoiy yo'naltirilganligi xalq
farovonligini oshirishga yuboriladigan moliya resurslarini ko'paytirish
imkoniyatlarini qidirib topishda namoyon bo'libgina qolmay, balki iqtisodiy
siyosatning bosh maqsadiga butunlay yangicha yondoshuvda ham namoyon bo'ladi
va endilikda aholi turmush darajasi va ishlab chiqarishning o'sishini moliya
resurslardan samarali foydalanish yo'nalishlarini belgilaydi. Ijtimoiy himoya,
birinchi navbatda, kam ta'minlangan fuqarolarni, shuningdek, byudjet tashkilotlari
xodimlarini ijtimoiy himoya qilishni ham nazarda tutadi. Ijtimoiy himoya, eng
avvalo, daromadlarni indeksatsiyalash vositasida (yordamida), ya'ni, byudjet
mablag'lari hisobiga, ba'zan esa kompensatsiyalarni iste'mol indeksiga mufoviq
oshirish yo'li bilan ta'minlanadi. Jamiyat hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sohasiga
moliyaviy ta'sir o'tkazishning asosiy uslublari bo'lib, soliq solish, moliya
resurslaridan mohirona va oqilona foydalanish, moliyalashtirish, moliya bozori va
boshqalar hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyot hozirgi bosqichining moliya siyosati
moliya strategiyasi talablari asosida va yuzaga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlarni
hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Xo'jalik yuritishning turli-tuman shakllaridan
foydalanish jamoat talab- ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish, resurslarni tejash,
mahsulot assortimenti va texnika bazasini yangilash, mehnat jamoalarining
ijtimoiy muammolarini hal etishi yo'lida raqobatni rivojlantirish, tashabbuskorlik
ko'rsatish uchun shart-sharoitlarni yaratadi. Ijtimoiy va boshqa ehtiyojlarni
qondirishga yo'naltiriladigan moliya resurslarining o'sishiga, eng avvalo, rentabelli
faoliyat ko'rsatish orqali erishiladi. Biroq siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoit
33

o'zgarishi bilan davlat xarajatlari doimo o'sib boradi. Shu munosabat bilan hozirgi
moliya siyosati davlat moliya resurslarining muntazam o'sishini ta'minlashga
qaratilgan tadbirlarni nazarda tutadi. Byudjetga tushayotgan to'lovlar hajmini
oshirishning zarurligi xo'jalik bo'g'inlarining ishchan faolligini jonlantirishga
qaratilgan moliya siyosatining hayotga tatbiq etilishini talab qiladi. Moliyaviy
siyosatni faollashtirish maqsadida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash
amaliyotini tubdan o'zgartirish katta ahamiyatga ega. Byudjet vositasida,
shuningdek, yuqori tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan «vertikal» uslubga
qarama-qarshi moliyaviy resurslarni moliya bozori orqali «gorizantal» qayta
taqsimlash ham borgan sari yanada keng rivoj topadi. Mablag'larning o'tkazib
turilishi esa moliyaviy resurslardan talab va taklifdan kelib chiqqan holda
foydalanishni nazarda tutadi. Moliya bozorining rivojlanishi munosabati bilan
milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va umumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun
aholi, korxona va tashkilotlarning pul daromadlari va jamg'armalarini jalb etish
zarur. Shu munosabat bilan Davlat obligatsiyalari va xazina biletlarini chiqarish
ham davlat resurslarining hajmini ko'paytiradi. Moliyaviy siyosat real moliyaviy
imkoniyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi zarur. Sarflar
(xarajatlar) moliya resurslarining ko'payganidagina o'sishi mumkin. Bu, eng
avvalo, ishlab chiqarishni
moliyalashtirishni bildiradi. Iqtisodiy va moliyaviy siyosatning hamma tadbirlari,
bir tomondan, aholiga o'z daromadlarini oshirish imkoniyatini berish, ikkinchi
tomondan esa tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirpsh uchun maqbul sharoitlarni
yaratishga qaratilishi kerak. Moliyaviy siyosatning tubdan o'zgarishiga mos
ravishda moliya mexanizmi ham qayta qurilmog'i lozim. Moliya mexanizmini
qayta qurishning maqsadi bozor munosabatlari asosida ijtimoiy ishlab chiqarish
samaradorligiga uning ta'sirini kuchaytirish, moliya resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirishni ta'minlashdir. Moliya mexanizmini qayta qurish
negizida korxona, tashkilotlar ishining yakuniy natijalarini yaxshilash uchun
xo'jalik tashabbuskorligi va mas'uliyatini butun choralar bilan kuchaytirish talab
qilinadi. Bozor iqtisodiyotida korxonalarning ishlab chiqarish omillaridan iloji
34

boricha yaxshiroq foydalanishdan manfaatdorligini oshirish uchun alohida
moliyaviy uslublardan foydalanish zarurati yo'qoladi. Bozor raqobati korxonalarni
ishlab chiqarish samaradorligi, moliyaviy resurslardan foydalanish ustidan ichki
xo'jalik moliya nazoratini chuqurlashtirish haqida doimo g'amxo'rlik qilishga
majbur qiladi. Shu bilan bir vaqtning o'zida davlat tomonidan bozor
munosabatlarini moliyaviy boshqarishning ahamiyati ham oshadi. Moliyaviy
boshqarish korxonalarga soliq solish, qo'shimcha soliqlarni (masalan, eksport va
import solig'ini) kiritish, mehnatkashlar daromadlariga soliq solish, maqsadli
dasturlarni moliyalashtirish vositasida amalga oshiriladi. Xo'jalik shartnomalari
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat parametrlarini buzganlik uchun, atrof-
muhitni muhofaza qilish bo'yicha talablarning sanitariya norma va qoidalariga
rioya qilmaslik uchun moliyaviy jarimalar tizimiga talabchanlik oshiriladi. Davlat
byudjeti va byudjetdan tashqari jamg'armalar oldidagi moliyaviy majburiyatlarni
o'z vaqtida bajarmaslik yoki to'liq bajarmaslik, foyda va boshqa soliq solish
ob'ektlarini yashirganlik uchun jarima (sanktsiya)larning darajasi va miqdori
kuchaytiriladi. Auditorlik moliya nazorati keng rivoj topmog'i lozim. Aholiga
ijtimoiy xizmat ko'rsatishni yaxshilash maqsadida ijtimoiy soha muassasalari va
tashkilotlarida yangi xo'jalik mexanizmi joriy etilgan. Ijtimoiy soha muassasalariga
pulli xizmat ko'rsatish, xo'jalik faoliyati bilan shug'ullanish, olingan daromadlarni
mustaqil tasarruf etish huquqi berilgan. Davlat moliya mexanizmiga tub
o'zgarishlar kiritildi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish soliq asosiga
o'tkazildi, byudjet buromadlari tarkibi va byudjetdan moliyalashtirish tizimi
butunlay o'zgardi. Byudjetdan tashqari jamg'armalar tizimi keng tarqaldi. Bozor
munosabatlarining rivojlanishi mulkiy va shaxsiy sug'urtani tashkil etish va
boshqarish sohasida ijobiy natijalarga olib keldi: kooperativ (shirkat) sug'urtasi
rivojlanyapti, aktsionerlik sug'urta jamiyatlari
vujudga kelyapti, sug'urtaning yangi turlari paydo bo'layapti. Moliya mexanizmini
qayta qurish jarayoni tegishli bazani (asosni) yaratish bilan birga sodir bo'layotir.
Oxirgi yillarda moliyaviy faoliyatning huquqiy asoslarini yaratadigan qator
qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlar qabul qilindi.
35

2.4. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat moliya tizimi
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning davlat moliya tizimi moliyaviy
munosabatlarning quyidagi bo'g'inlaridan iborat:
• Davlat byudjeti tizimi;
• davlat krediti va mahaUiy hokimiyat organlari kreditlari, federativ davlatlarda esa
- federatsiya a'zolarining krediti;
• maxsus nobyudjet fondlar;
• davlat korporatsiyalari moliyasi. Bu davlatlarda byudjet tizimining tarkibiy
tuzilmasi, eng avvalo, davlat tuzilishiga bog'liq. Unitar (yagona) davlatlarda
byudjet tizimi quyidagi ikki bo'g'indan iborat:
• DavIat byudjeti;
• ko'p son1i mahalliy byudjetlar (shahadar, okrugIar, qishloq okruglari byudjeti).
Mahalliy byudjetlar unitar davIatlarda o'zlarining daromadlari va xarajatiari bilan
Daviat byudjeti tarkibiga kirmaydi. Federativ davIatlarda byudjet tizimi uch
bo'g'indan tarkib topgan:
• Davlat byudjeti, yoki federal byudjet yoki markaziy hukumat byudjeti;
• federatsiya a'zolari byudjetlari (AQShda - shtatlar byudjeti, Kanadada -
provinsiyalar byudjeti, GFRda - yerlar byudjeti, Shveytsariyada - kantonlar
byudjeti va h.k.);
• mahalliy byudjetlar. Mahall iy byudjetlar o'z daromadlari va xarajatlari bilan
federatsiya a'zolarining byudjetiariga va ular ham, o'z navbatida, davIat federal
byudjeti tarkibiga kirmaydi. Rivojlangan yetakchi xorijiy mamlakatlar moliya
tizimining yetakchi bo'g'inlaridan biri Davlat byudjetidir. U davlat va o'zo'zini
boshqarish hududiy organlarining funksiyalari va vazifalarini moliyaviy
ta'minlashga mo'ljallangan markazlashtirilgan pul mablag'lari fondini shakllantirish
va undan foydalanish shaklidan iboratdir. DavIat byudjeti mamlakatning joriy
36

yildagi asosiy moliyaviy rejasi hisoblanib, qonun kuchiga egadir. U har yili
mamlakatning qonunchilik hokimiyat organi - parlament tomonidan tasdiqlanadi.
FavquIodda vaziyatlarda (urushlar iqtisodiy tanazzullar va boshqalar davrida)
hukumat Davlat byudjetining mablag'lariga tayanadi va ular yordamida o'sib
boruvchi davlat xarajatIarini qoplaydi. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning Davlat
byudjeti ular MDini qayta taqsimlashda asosiy instrumentdir. Moliya tizimining
bu bo'g'ini orqali mamlakat MDining 40 foizgacha bo'lgan qisrni qayta
taqsimlanadi. Daviat byudjetining asosiy daromadlari soliqlardan iborat bo'lib, ular
yordamida byudjet daromadlarining 70 foizdan 90 foizgacha va ayrim davrlarda
undan ham ko'proq qismi shakllantiriladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan xorijiy
mamlakatlarda asosiy soliqIar hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig'i, korporatsiyalar foydasidan olinadigan soliq, aksizlar, qo'shilgan
qiymat solig'i va bojxona bojJari DavJat byudjetiga biriktirilgan. Davlat
byudjetidan harbiy maqsadlarga mo'ljallangan xarajatlar, iqtisodiyotga aralashuv
xarajatiari, davlat apparatini saqlash xarajatlari, ijtimoiy xarajatlar, subsidiyalar
amalga oshiriladi va rivojlanayotgan mamlakatlarga kreditlar taqdim etiladi. Bir
vaqtning o'zida, Davlat byudjeti mahalliy hokimiyat organlariga, hukumat maxsus
fondlariga va davlat korxonalariga subsidiyalar va kreditlar berish orqali marnlakat
moliya tizimining barcha bo'g'inlariga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Yetakchi xorijiy
mamlakatlardagi ko'pchilik Davlat byudjetlari uchun doimiy ravishdagi byudjet
defitsiti xos bo'lib, u davlat zayomlari hisobidan qoplanadi. Davlat zayomlarining
muomalaga chiqarilishi davlat qarzining o'sishiga olib keladi. Davlat qarzi oldin
chiqarilgan va hozirgi paytga qadar qaytarilmagan (uzilmagan) barcha davlat
zayomlarining foizlari bilan qo'shib hisoblagandagi umumiy summasidan iborat.
Hududiy moliya yetakchi xorijiy mamlakatJardagi moliya tizimining ikkinchi
bo'g'inidir. Bu federativ davlatlarda federatsiya a'zolarining moliyasi va federatsiya
a'zolari hamda munitsipalitetlarga tegishli bo'lgan mahalliy byudjetlar, korxonalar
moliyasidan iborat. Federatsiya a'zolarining daromadlari to'g'risidagi masaJa har
bir mamlakatda o'ziga xos tarzda yechiladi. MasaJan, AQShda shtatlar
byudjetlariga egri (bilvosita) soliqlar va eng avvalo, sotuvdan olinadigan soliqlar
37

biriktirilgan bo'lsa, GFRda asosiy to'g'ri (bevosita) soliqlar bo'yicha tushumlar -
aholidan olinadigan daromad solig'i va korporatsiyalardan olinadigan foyda solig'i
50 : 50 foiz nisbatda federal byudjet va yerlaming byudjeti o'rtasida bo'linadi.
Yetakchi xorijiy mamlakatlar moliya tizimining uchinchi bo'g'ini davlat krediti
hisoblanadi. Bu bir tomondan, davlat va ikkinchi tomondan, yuridik vajismoniy
shaxslar o'rtasidagi kredit munosabatlaridan iborat bo'lib, unga ko'ra davlat va
boshqaruvning mahalliy organlari, asosan, mablag'lami qarzga oluvchilar sifatida
maydonga chiqadi. Danisbatda federal byudjet va yerlaming byudjeti o'rtasida
bo'linadi. Yetakchi xorijiy mamlakatlar moliya tizimining uchinchi bo'g'ini davlat
krediti hisoblanadi. Bu bir tomondan, davlat va ikkinchi tomondan, yuridik
vajismoniy shaxslar o'rtasidagi kredit munosabatlaridan iborat bo'lib, unga ko'ra
davlat va boshqaruvning mahalliy organlari, asosan, mablag'lami qarzga
oluvchilar sifatida maydonga chiqadi. Davlat zayornlari va mahalliy zayomlar,
odatda, byudjet defitsiti mavjud bo'lsa, ya'ni odatdagi daromadlar davlatning
xarajatiarini qoplamasa muomalaga chiqariladi. Mahalliy byudjet ularga ikkinchi
darajali ahamiyat kasb etuvchi soliqlar (asosan, mulkiy soliqlar) biriktirilgan.
Ijtimoiy maqsadlarga yo'naltiriladigan mablag'larning salmog'i mahalliy
byudjetlarda Davlat byudjetiga nisbatan ancha yuqori. Bu byudjetlar ham doimiy
ravishda defitsitli bo'lib, ular Davlat byudjetidan hukumat kafolati ostida subsidiya
va krednisbatda federal byudjet va yerlaming byudjeti o'rtasida bo'linadi. Yetakchi
xorijiy mamlakatlar moliya tizimining uchinchi bo'g'ini davlat krediti hisoblanadi.
Bu bir tomondan, davlat va ikkinchi tomondan, yuridik vajismoniy shaxslar
o'rtasidagi kredit munosabatlaridan iborat bo'lib, unga ko'ra davlat va
boshqaruvning mahalliy organlari, asosan, mablag'lami qarzga oluvchilar sifatida
maydonga chiqadi. Davlat zayornlari va mahalliy zayomlar, odatda, byudjet
defitsiti mavjud bo'lsa, ya'ni odatdagi daromadlar davlatning xarajatiarini
qoplamasa muomalaga chiqariladi. Mahalliy byudjeUarga ikkinchi darajali
ahamiyat kasb etuvchi soliqlar (asosan, mulkiy soliqlar) biriktirilgan. Ijtimoiy
maqsadlarga yo'naltiriladigan mablag'larning salmog'i mahalliy byudjetlarda
Davlat byudjetiga nisbatan ancha yuqori. Bu byudjetlar ham doimiy ravishda
38

defitsitli bo'lib, ular Davlat byudjetidan hukumat kafolati ostida subsidiya va
kreditlar yo'li bilan kerakli mablag'larni oladi. Yetakchi xorijiy mamlakatlar davlat
moliyasiniflg muhim bo'g'inlaridan yana biri bu maxsus byudjetdan tashqari
fondlardir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda eng yirik maxsus
byudjetdan tashqari fondlar orasida milliy sug'urta fondlari alohida o'rinni
egallaydi. Bu fondlar korxona ishchilari va tadbirkoriaming sug'urta badallari
hamda Davlat byudjetidan beriladigan dotatsiyalar hisobidan tashkil topadi. Milliy
sug'urta fondlarining mablag'lari yosh, nogiron va boquvchisini yo'qotgan
fuqarolarga pensiyalar to'lashga, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo'qotgani,
homiladorligi, ishsizligi va h.k.lar bo'yicha nafaqalar berishga sarflanadi. Bunda
mablag'larning asosiy qismi yosh bo'yicha pensiyalarni to'lashga yo'naltiriladi.
Barcha rivojlangan xorijiy marnlakatiarda pensiyaning miqdori ish haqi va
to'langan sug'urta badallari miqdoriga nisbatan belgilanadi. Masalan, AQShda
pensiya ta'minoti tizimi 1935 qabul qilingan qonunga binoan joriy etilgan va bu
tizim ba'zi bir o'zgarishlar biIan hozirgacha amal qilib kelayapti. Pensiya ta'minoti
tizimi doimiy band bo'lgan yollanma ishchilar va o'z-o'zi bilan band shaxslarga
nisbatan qo'llaniladi. Temir yo'l tizirnida, federal xizmatda, shtatlar va mahalliy
hokimiyat organlarida xizmat qilganlar uchun pensiya ta'minotining maxsus tizimi
amal qiladi. itlar yo'li bilan kerakli mablag'larni oladi. Yetakchi xorijiy
mamlakatlar davlat moliya sinifi muhim bo'g'inlaridan yana biri bu maxsus
byudjetdan tashqari fondlardir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda eng
yirik maxsus byudjetdan tashqari fondlar orasida milliy sug'urta fondlari alohida
o'rinni egallaydi. Bu fondlar korxona ishchilari va tadbirkoriaming sug'urta
badallari hamda Davlat byudjetidan beriladigan dotatsiyalar hisobidan tashkil
topadi. Milliy sug'urta fondlarining mablag'lari yosh, nogiron va boquvchisini
yo'qotgan fuqarolarga pensiyalar to'lashga, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini
yo'qotgani, homiladorligi, ishsizligi va h.k.lar bo'yicha nafaqalar berishga
sarflanadi. Bunda mablag'larning asosiy qismi yosh bo'yicha pensiyalarni to'lashga
yo'naltiriladi. Barcha rivojlangan xorijiy marnlakatiarda pensiyaning miqdori ish
haqi va to'langan sug'urta badallari miqdoriga nisbatan belgilanadi. Masalan,
39

AQShda pensiya ta'minoti tizimi 1935 qabul qilingan qonunga binoan joriy etilgan
va bu tizim ba'zi bir o'zgarishlar biIan hozirgacha amal qilib kelayapti. Pensiya
ta'minoti tizimi doimiy band bo'lgan yollanma ishchilar va o'z-o'zi bilan band
shaxslarga nisbatan qo'llaniladi. Temir yo'l tizirnida, federal xizmatda, shtatlar va
mahalliy hokimiyat organlarida xizmat qilganlar uchun pensiya ta'minotining
maxsus tizimi amal qiladi. vlat zayornlari va mahalliy zayomlar, odatda, byudjet
defitsiti mavjud bo'lsa, ya'ni odatdagi daromadlar davlatning xarajatiarini
qoplamasa muomalaga chiqariladi. Mahalliy byudjeUarga ikkinchi darajali
ahamiyat kasb etuvchi soliqlar (asosan, mulkiy soliqlar) biriktirilgan. Ijtimoiy
maqsadlarga yo'naltiriladigan mablag'larning salmog'i mahalliy byudjetlarda
Davlat byudjetiga nisbatan ancha yuqori. Bu byudjetlar ham doimiy ravishda
defitsitli bo'lib, ular Davlat byudjetidan hukumat kafolati ostida subsidiya va
kreditlar yo'li bilan kerakli mablag'larni oladi. Yetakchi xorijiy mamlakatlar davlat
moliyasiniflg muhim bo'g'inlaridan yana biri bu maxsus byudjetdan tashqari
fondlardir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda eng yirik maxsus
byudjetdan tashqari fondlar orasida milliy sug'urta fondlari alohida o'rinni
egallaydi Bunda mablag'larning asosiy qismi yosh bo'yicha pensiyalarni to'lashga
yo'naltiriladi. Barcha rivojlangan xorijiy marnlakatiarda pensiyaning miqdori ish
haqi va to'langan sug'urta badallari miqdoriga nisbatan belgilanadi. Masalan,
AQShda pensiya ta'minoti tizimi 1935 qabul qilingan qonunga binoan joriy etilgan
va bu tizim ba'zi bir o'zgarishlar biIan hozirgacha amal qilib kelayapti. Pensiya
ta'minoti tizimi doimiy band bo'lgan yollanma ishchilar va o'z-o'zi bilan band
shaxslarga nisbatan qo'llaniladi.
40

XULOSA
Davlatning moliya siyosati, moliya resurslarining to‘planish, ishlab chiqarish,
sarflanish, tartibga solish va moliya tizimining rivojlanishi bilan bog‘liq holatni
ifodalaydi. Bu siyosat davlatning moliya sohasidagi maqsadlarini va vazifalarini
aniqlaydi.
Uning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
1. Moliya to‘plash: Davlatning asosiy moliya manbai xalqning shaxsiy, korxona va
tadbirkorlik faoliyatlaridan solishtiriladigan to‘lovlardan, soligorlardan va
daromadlardan tashkil topadi.
2. Moliya sarflanishi: Bu yo‘nalishda davlat xarajatlari tarkibiga bo‘lgan moliya
resurslari sarflanishi va xarajatlarning rag‘batlantirilishi, normativ xarajatlar va
budjetlar yaratilishi, moliya proqnozlari tuzilishi va moliya balansining haqiqiy
(amaliy) hisoblanishi keltiriladi.
3. Moliya tartibga solishi: Davlat haqoratligi, moliyaviy himoya, egaliklilik,
soddalik, jamiyatni birlashtirish va iqtisodiy rivojlanish vaqtida moliya
rivojlanishini amalga oshirishning zarur muhitini yaratish, moliya tizimining
rivojlanishini ta'minlashga erishish.
41

4. Moliya tizimining rivojlanishi: Davlatning moliya siyosati tizimni
takomillashtirish va rivojlantirishga asos bo‘ladi. Bu yo‘nalishda moliyalardagi
qayta tartiblash, muhitga mos keluvchi solishtiruv va moliyaviy innovatsiyalar
o‘tkaziladi.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
l. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O'zbekiston,
1992.
2. «Byudjet tizimi to'g'risida». O'zbekiston Respublikasining
qonuni, 14 dekabr 2000 yil.
3. «Davlat byudjetining g'azna ijrosi to'g'risida». O'zbekiston
Respublikasining qonuni, 26 avgust 2004 yil.
4. «Avtomobil yo'llari to'g'risida». O'zbekiston Respublikasining
qonuni, 1992 yil.
5. «Aholi bandligi to'g'risida». O'zbekiston Respublikasining
qonuni, 1998 yil.
6. O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. - T.: O'zbekiston, 2008.
43

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Davlatning moliya siyosati va uning asoslari

O'xshash dokumentlar