Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 394.1KB
Xaridlar 32
Yuklab olingan sana 16 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISOD NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari TOSHKENT – 2023 Reja: Kirish 1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning vazifalari hamda funksiyalari. 2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati. 3. Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosating ahamiyati. 4. Davlatning pul-kredit siyosatini rivojlantirish yo ’ nalishlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Bugungi kunda sodir bo’layotgan iqtisodiy o’zgarishlar va bozor iqtisodiyotining tobora rivojlanib borayotgani, albatta, davlat iqtisodiyotida inflatsiya darajalarini boshqarishda, pul massalarini nazoratda ushlash, bundan tashqari narx turg’unligi, iqtisodiy o’sish va to’liq ish bilan taminlash kabi makroiqtisodiy maqsadlarni amalga uchun iqtisodiyotda pul-redit siyosatini qo’llashni talab etadi. Pul-kredit siyosati deganda mamlakat Markaziy banki tomonidan iqtisodiyotda pul massasi, foiz stavkalari va kredit mavjudligini tartibga solish bo'yicha amalga oshirilgan harakatlar tushuniladi. Ushbu siyosat narxlar barqarorligini ta'minlash, iqtisodiy o’sishni boshqarish, moliyaviy barqarorlikni saqlash va valyuta kursini boshqarish orqali mamlakat iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin. Bularning barchasi har qanday hukumat uchun sog’lom va farovon iqtisodiyotni yaratish uchun erishishi kerak bo’lgan muhim maqsadlardir. Hozirgi vaqtga kelib davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini amalga oshirishda davlat moliyasining ahamiyati yanada yuksaldi. Takror ishlab chiqarish jarayonlarini ta’minlash, xalqning moddiy va ma’naviy jihatdan farovon turmush tarziga ega bo’lishi uchun zarur shart-sharoitlar barpo qilish, davlat organlarini mablag’ tomonlama ta’minotini qoplash, davlatni idora qilish singari sohalarda yetakchi vosita sifatida o’rin egalladi. «Shu bilan birga global moliya-iqtisodiy tizimidagi murakkab va tez o’zgaruvchan, shuningdek, valyuta munosabatlarini tartibga solishni liberallashtirish sharoitida makroiqtisodiy barqarorlik va aholining turmush darajasini oshirishni ta’minlashga qaratilgan monetar siyosatning amaldagi instrumentlarini tubdan qayta ko’rib chiqish talab etilmoqda.» 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son 3 1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning vazifalari hamda funksiyalari. Professor T. T. Jurayevning «Iqtisodiyot nazariyasi» kitobida Markaziy bank va uning funksiyalariga quyidagicha ta’rif berilgan: Markaziy bank mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona monetar siyosatini amalga oshiradi. Markaziy bank davlat banki hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko'pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo'lib, u o'tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o rnatiladi.ʻ Ikkinchidan, Markaziy bank «banklar banki» deb ham yuritiladi, tijorat banklari va jamg'arma muassasalaridan mablag'larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib fao- liyat qilmaydi, davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko'maklashadi. Markaziy bank bir qator vazifalarni bajaradi. Birinchidan, boshqa bank muassasalarining majburiy ehtiyotlarini saqlaydi. Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin oltin-valuta ehtiyotlarini saqlash vazifasini ham bajaradi. Ikkinchidan, cheklarni qayd qilish mexanizmini ta'minlaydi va banklararo hisob- kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi. Uchinchidan, davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi. To'rtinchidan, barcha banklar faoliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi 2 . Beshinchidan, xalqaro valuta bozorlarida milliy valutalarni ayriboshlaydi. Oltinchidan, pul taklifi ustidan nazorat qilish mas’uliyatini oladi, muomalaga milliy valutani chiqaradi 3 . SH.Z. Abdullayevaning «Bank ishi» darsligida esa Markaziy bank to’g’risida quyidagi ma’lumotlar berilgan: 2 T.T. Jo’rayev, X.S.Asadullaev, Z.D.Allaberganov, Iqtisodiyot 2-qism (Darslik). -T.: “Nihol print” OK, 2021 -592b. 3 Jo’rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: “Fan va texnologyalar”, 2018, 512 bet 4 Markaziy banki bank tizimining bosh banki bo’lib, pul-kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi va milliy pulning barqarorligini ta’minlovchi muassasa hisoblanadi. Markaziy bank o’z faoliyatini 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuni asosida olib boradi. Markaziy bank maqomi va maqsadlari «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida »gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 1-moddasida belgilangan: «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs bo’lib, faqat davlat Mulki hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki – iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa, o’z xarajatlarini o’zining daromadlari hisobidan amalga oshiradi». Qonunning 2-moddasiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs sifatida ko’chmas mulk va moliyaviy resurslarga egalik qiladi. Bu hol uning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlaydi va mustaqil pul-kredit siyosatini samarali o’tkazish imkoniyatini beradi. Qonunning 3-moddasida Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat ekanligi qayd qilinadi. Narxlarning barqarorligini ta’minlash va milliy pul birligini xorijiy valyuta bozorlarida ayirboshlash kursining barqaror bo’lishiga erishishni ko’zda tutuvchi bu maqsad davlatning iqtisodiy siyosatida O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rni juda muhim ekanligini belgilaydi. Mamlakatda pul muomalasi samarali bo’lishi va moliya muassasalari faoliyatining ishonchliligi pul-kredit, valyuta siyosati strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish hamda amalga oshirishda uning mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlash zarurligini taqozo etadi. Mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarini kreditlash ko’rsatkichlarini tijorat banklarini qayta moliyalashga doir kredit hajmlarini va foiz stavkalarini belgilash yo’li bilan tartibga solish, valyuta-kredit siyosatini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqil siyosat sohasi hisoblanadi. Mustaqil siyosat esa pul va valyuta bozorida yuzaga kelayotgan vaziyatni, ichki bozordagi 5 makroiqtisodiy shart-sharoitni, tashqi omillarni tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bu holat qonunning 6-moddasida Markaziy bank o’z vakolatlari doirasida qarorlar qabul qilish borasida mustaqildir deb belgilab berilgan. Davlat Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan, Markaziy bank esa davlatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo’lmaydi. Qonunning 8-moddasida Markaziy bank faoliyatining tashkiliy jihatlariga e’tibor qaratilgan bo’lib, Markaziy bank yagona markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega ekanligi, Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun tegishli xizmatlar va muassasalar tashkil etilishi mumkinligi, jumladan, bu borada Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlarning markazlari va Toshkent shahrida yuridik shaxs maqomga ega bo’lmagan o’zining bosh boshqarmalarini tuzishi mumkinligining huquqiy asoslari keltirilgan. Markaziy bank raisi bank boshqaruvning raisi hisoblanadi. Markaziy bank raisi Markaziy bank va uning boshqaruvi faoliyatiga rahbarlik qiladi, bankning fondlarini tasarruf etadi va Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalar bajarilishi uchun javobgar bo’ladi. Markaziy bank faoliyati masalalarini hal qiladi, Markaziy bank faoliyati va joriy operatsiyalarini operativ tarzda boshqarish bo’yicha harakatlarniamalga oshiradi. Markaziy bankning boshqaruv tarkibini quyidagi rasmda aks ettirish mumkin 4 : 1-rasm. Markaziy banki oshqaruv tarkibi 5 . 4 Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017. 5 Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017. 6 Sh. Shodmonovning «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida bo’lsa, markaziy bank va uning funksiyalari haqida quyidagicha yozilgan: Davlat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdanʻ iborat bo'lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari davlat organlari tomonidan o rnatiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat yuqori banklari va jamg’arma ʻ muassasalaridan mablag’larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra markaziy bank «banklar banki» deyiladi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat ko’rsatmaydi, davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko’maklashadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu zaxiralar pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo ladi. Markaziy ʻ bank mamlakatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi; 2) cheklamni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta’minlaydi va banklararo hisob-kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi; 3) davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi; 4) barcha banklar faoliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi; 5) xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlaydi; 6) pul taklifi ustidan nazorat qilish mas’uliyatini oladi, milliy valyutani muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi. Monetar siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiyani past darajada ushlab turish va so’mning barqaror ayirboshlash kursini ta’minlashdan iborat. Mazkur vazifalar makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o’sishni 7 rag’batlantirishga yo’naltirilgan umumiqtisodiy siyosat bilan uzviy bog’langandir. O’zbekiston Markaziy banki o’zining asosiy vazifalarini bajarish bilan bir qatorda, bank xizmatlarini erkinlashtirishga qaratilgan siyosatni ham olib boradi. Bank tomonidan pul-kredit siyosatining vositalari sifatida ochiq qimmatli qog’ozlar operatsiyasi, ichki valyuta bozoridagi operatsiyalar, qayta moliyalashtirish stavkasi va tijorat banklariga majburiy zaxira talablari vositalari ham ishga solinadi 6 . 2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati. Sh.Z. Abdullayevaning “Bank ishi” darsligida Markaziy bankning pul-kredit siyosati va vositalari to’g’risida quyidagi ma’lumotlar berilgan: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o’sishi sur’atlarining maqsadli ko’rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo’nalishlarini o’z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy hajmi va mehnat resurslarining bandligi, to’lov balansi bilan chambarchas bog’langan. Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi rasmdan ko’rish mumkin. 6 Shodmonov Sh.. Iqtisodiyot nazaryasi: Darslik. -T.: “LESSON PRESS” nashriyoti, 2021. 768 bet 8 2-rasm. Pul-kredit siyosati vositalar 7 . Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va boshqa usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi mumkin. Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini muvofiqlashtirish va inflyatsiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy zaxiralar me’yorini o’rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Minimal zaxiralar tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy zaxira miqdori tijorat bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidligini ta’minlash omili bo’lishi mumkin. Majburiy zaxira me’yori hozirgi kunda resurslarning tashkil topish manbayiga qarab 10,5 foizdan 15 foizgachani tashkil etadi. Markaziy bank tomonidan zaxira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan holda o’zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Banklar Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. Markaziy bank o’zi belgilagan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to’g’risida banklarga ko’rsatma beradi. Markaziy bankda depozitga o’tkaziladigan majburiy rezervlarning eng kam miqdori Markaziy bankning normativ hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Majburiy rezervlarning miqdorlari jalb etilgan mablag’lar va omonatlarning har bir toifasi bo’yicha barcha banklar uchun bir xildir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko’rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o’tkaziladi. Majburiy rezerv talablarining normativlari yoki tarkibi belgilangani yoki o’zgartirilgani to’g’risidagi ko’rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko’rsatiladi, rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi normativlarni banklar ana shu 7 Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017. 9 muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy zaxiralar bo’yicha foizlarni to’lash to’g’risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob qilishda chet el valyutasidagi mablag ’ lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg ’ arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo ’ li bilan jalb etilgan mablag ’ lar hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik hisob varag ’ idan pul mablag ’ larini o ’ tkazish yo ’ li bilan amalga oshiriladi. Majburiy zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat etilmaydi. Bank majburiy zaxira talablarining eng kam miqdorini saqlab turish to ’ g ’ risidagi 28-modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat’iy tartibda bu bankdan yetishmayotgan mablag’ summasini, shuningdek, qayta moliyaviy ta’minlashning ikki barobar foizidan oshmaydigan miqdorda jarima undirib oladi. Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki, u tijorat banklaridan veksellarni sotib oladi. Markaziy bank qiymati to’lanishini banklar kafolatlagan qisqa muddatli xazina veksellari, shuningdek, tijorat veksellari hisobini yuritishi mumkin. Hisob operatsiyalarini o’tkazish shartlarini, shu jumladan hisob stavkasi miqdorlarini Markaziy bank belgilaydi. Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o’rnatadigan hisob stavkasining eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda, tijorat banklarining hisob stavkasi Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo’ladi. Markaziy bank o’z operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalarini mustaqil belgilaydi. Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati to’g’ridan- to’g’ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatli qog’ozlarni garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin: - tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo’li bilan kreditlash; - tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi; - to’g’ridan-to’g’ri kredit berish usuli. 10 Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo’lgan hollarda ular Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan foydalanishi mumkin. Qayta moliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi va kredit munosabatlarining holatiga ta’sir ko’rsatishdan iborat 8 . Professor T. T. Jurayevning «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida esa Markaziy bankning pul-kredit siyosati haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan: Markaziy bank davlat pul-krediti siyosatini amalga oshiradi. Bunda u: pul muomalasini tartibga soladi va kredit hajmi, foiz stavkalari darajasini belgilaydi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi usullardan foydalaniladi. • Ochiq bozordagi operatsiyalar; • Zaxira (ehtiyot) me'yorini o'zgartirish; • Hisob stavkalarini o zgartirish.ʻ Ularning har birining o zgarishi pul massasining o zgarishiga olib keladi, ya’ni ʻ ʻ mazkur usullar pul taklifi ustidan nazoratning eng moslashuvchan vositasidir. Agar Markaziy bankka muomaladagi pul massasini ko’paytirishi zarur bo’lsa, u qimmatli qog’ozlar bozorida davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olishni boshlaydi. Ma’lum vaqt o’tgach, obligatsiyalar sotishdan olingan pullar tijorat banklariga cheklar yoki depozitlar shaklida kelib tushadi. Bu mablag’lardan bir qismi ehtiyotga qo’yilib, qolganlari bank krediti sifatida ishlatiladi. Agar Markaziy bank inflatsiya sharoitida pul massasini ko’paytirishning oldini olishga harakat qilsa, u davlat qarz majburiyatlarini sotishni boshlaydi. Tijorat banklari o zlariga foydali tarzda davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib ʻ oladi va ma'lum vaqt o’tgach, to lov uchun taqdim etadi. ʻ Ehtiyot normalari pasayganda banklarning ssuda berish mumkin bo lgan ortiqcha ʻ mablag’lari ko’payadi. Aksincha bu norma yuqori bo’lsa, muomaladagi pul taklifi kamayishiga ta’sir ko rsatadi. ʻ 8 Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017. 11 Hisob stavkasi orqali Markaziy bank kredit resurslari hajmiga ta’sir ko’rsatadi. Hisob stavkasi kamayishi bilan tijorat banklari tomonidan Markaziy bank kreditga talab o sadi, aks holda talab kamayadi. Hisob stavkasini pasaytirish bilan iqtisodiyʻ faollik kuchayadi. Sababi pul taklifi o'sib, qarz olish imkoniyati ortadi. Markaziy bank iqtisodiy vaziyatga qarab «arzon» yoki «qimmat» pul kredit siyosatini yuritadi. Agar iqtisodiyotda foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari, ishsizlik mavjud bo lsa, Markaziy bank «arzon» pul siyosatini yuritadi va kredit olishni ʻ osonlashtiradi. Buning uchun davlat ochiq bozorda davlat qimmatli qog’ozlarni banklar va aholidan sotib oladi, ehtiyot normasini kamaytiradi va hisob stavkasini pasaytiradi. Natijada pul taklifi ko’payadi, foiz stavkasi pasayadi. Bu investitsiyalarning o’sishi va iqtisodiy faollikning kuchayishiga olib keladi. Agarda mamlakatda inflatsiya yuz berayotgan bo'lsa, «qimmat» pul siyosati yuritilishiga to’g’ri keladi. Bu siyosat kreditni «qimmat» qilib, uni olishni qiyinlashtiradi. Markaziy bank pul taklifini qisqartirish uchun ochiq bozorda qimmatli qog’ozlarini sotadi, ehtiyot normasini oshiradi va hisob stavkasini ko’taradi. Pul taklifi qisqarishi natijasida foiz stavkasi ko’tariladi. Bu o’z navbatida investitsiyalarning qisqarishiga, inflatsiyani cheklashga olib keladi. Shunday qilib, Markaziy bank mamlakat kredit-moliya tizimi orqali butun iqtisodiyotga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Hozirgi davrda O zbekistonda Markaziy bankning «...pul- kredit siyosatini yanada ʻ takomillashtirish, milliy valutaning va ichki bozordagi narxlarning barqarorligini ta’minlash; erkin konvertatsiyani ta’minlovchi valutaga oid munosabatlarni tartibga solish, milliy valuta kursini shakllantirishda zamonaviy bozor mexanizmlarini joriy etish» ga qaratiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki birinchidan eksport tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valutasida kreditlar beradi. Davlat zayomlari va kredit- laridan samarali foydalanishga qaratilgan xizmatlar 12 ko rsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valuta-kredit bozorlari operatsiyalarida ishtirokʻ etadi. Uchinchidan, hukumatlararo bitimlarning to’lov shartlarini ishlab chiqishda qatnashadi va boshqa shu kabi vazifalarni bajaradi 9 . 3. Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosating ahamiyati. Hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib boradigan bosh yo’li, mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini, uning samarali faoliyatini ta’minlashga, pul tizimini lozim darajada mustahkam saqlab turishga qaratilgan chora-tadbirlar pul- kredit siyosati deb yuritiladi. Pul-kredit siyosati - davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi sanaladi va odatiy hollarda uni Markaziy bank amalga oshiradi. Pul- kredit siyosati orqali muomaladagi ortiqcha pul massasi qisqartirilishiga erishiladi yoki ko paytiriladi. Inflyatsiyani pasaytirish chora-tadbirlari ko riladi. Markaziy ʻ ʻ bank pul-krediti siyosatini olib borishda pul bozoriga to g ridan-to g ri — o zining ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ boshqaruv vakolatlari yordamida va pul emissiyasi orqali ta sir o tkazishi mumkin. ʼ ʻ Davlat moliyasi va barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosatining o’rni va ahamiyati haqida ko’pgina iqtisodchi olimlar turfa muzokaralar olib borganlar. Mazkur masala yuzasidan turli millat vakillari ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirganlar, maqolalar va monografiyalarni chop ettirganlar. Biroq Shunday bo’lsa-da bugungi kunda ham ushbu mavzu yana bir qator iqtisodchi va amaliyotchilar tomonidan keng muhokamaga sabab bo’lmoqda va muhokamaning markazida turib kelmoqda. Davlat barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosatining ahamiyati xorijlik iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida ham o’z aksini topgan. Bunga misol tariqasida dastavval, Departamentning maxsus xodimasi Madina Gayfulinaning 2021-yilda chop qilingan «Оценка эффэктивности операционного механизма денежно-кредитной политики» mavzusidagi maqolasini aytishimiz mumkin. Madina Gayfulina ushbu maqolasida bugungi kunda davlat moliyasi barqarorligida pul-kredit tizimi va siyosati qay darajada ekaniga, uning enh ahamiyatli tomonlariga alohida e’tibor qaratgan hamda baho berib o’tgan. 9 Jo’rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: “Fan va texnologyalar”, 2018, 512 bet 13 Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, davlat moliyasi va pul-krediti siyosati o’zaro bog’liqlikda amalga oshadi. Bu munosabatlarni bir-biridan ayri holatda tushunish qiyindir. Sababi pul-krediti siyosati orqali davlat moliyasining kelajagini ta’minlash, uning taraqqiy etishida qator yutuqlarga erishish mumkin bo’ladi. Qator yutuqlarga erishish uchun esa albatta, davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-krediti siyosatining ahamiyatini yuksaltirish lozim. Pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlik va uning rivojlanishini ta’minlashda ham o’z o’rniga egadir. Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-krediti siyosatining ahamiyati iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri bo’ladi. Shu bilan bir qatorda, «kredit portlashi» ehtimoli va moliyaviy beqarorlik bilan bog’liq salbiy oqibatlarning oldini olish maqsadida ham iqtisodiyotni pul- kredit siyosatining maqbul darajasini ta’minlash zarur. Bunday sharoitda malakali makroiqtisodiy boshqaruvning ham ahamiyati yuqori. Mamlakatda ichki narxlarning barqaror ekanligining ta’minlanganligi makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo’ladi. Iqtisodiy islohotlarni imkon qadar jadal sur’atlarga chiqarish va yuksaltirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit ham hisoblanadi. Ushbu jarayonning asosiy tarkibiy qismlaridan biri samarali pul-kredit siyosatidir. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi asosiy vositasi boshqaruv yig’ilishlarida ko’rib chiqiladigan asosiy stavka hisoblanadi. Ushbu vositaning ko’magi bilan Markaziy bank pul bozori kurslariga ta’sirini ko’rsatadi. Operatsion maqsad — pul bozori kurslarini asosiy kursga yaqinlashtirish bo’ladi. Bu maqsadga erishish uchun bank tizimida likvidlikni boshqarish uchun pul-kredit siyosati vositalari majmuasidan foydalaniladi 10 . 4. Davlatning pul-kredit siyosatini rivojlantirish yo’nalishlari. Respublikamizda 2017-yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari ahamiyatini yuksaltirishga qaratilgan iqtisodiy ishlohotlarning avval 10 Abdullayev Suxrobiddin Ismoilovich “Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosatining ahamiyati” SCIENCE AND INNOVATION International Scientific Journal VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 14 qo’llanilmagan bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va albatta, pul- krediti siyosatini oldinga yuksaltirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi. Bu yo’nalishlar samarasiz bo’lib qolmasligi uchun amaliy harakatlarda isbotlanib bordi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, aynan mana shu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy qilish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma- bosqich liberallashtirilishi bilan ilk amaliy qadamlardan biri qo’yildi. Aynan mana shu o’rinda Markaziy bank asosiy obrazni qo’lga oladi, ya’ni valyuta kursining shakllanish jarayonida butunlay o’zgacha bo’lgan uslubdan foydalanmoqlik hamda o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy diqqat-e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish joiz hisoblanadi. Buning asnosida esa pul-kredit siyosatini yanada taraqqiy ettirish imkoniyatini paydo qiladi. Bugungi kunda jamiyatning iqtisodiy jihatdan yuksalib borayotganligi valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi ko’pgina jihatdan pul-kredit siyosatini yuksaltirish, tijorat banklari faoliyatini yanada mustahkam qilish va albatta, bank tizimini ham rivojlantirish sohasidagi choralarning naqadar samaradorli ekanligiga chambarchas bog’liqdir. Yuqorida ta’kidlanganlardan kelib chiqib, muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bir necha qaror va farmonga buyruq berdilar. Xususan, «Valyuta bozorini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmonlarining e’lon qilinganiga u qadar ko’p vaqt bo’lmay, davlatimiz rahbarining «Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarorlari qabul qilindi. Hamda pul-kredit siyosatini 2017-2021- yillar davomida rivojlantirish va inflatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha ham chora-tadbirlar Kompleksi o’z tasdig’iga ega bo’ldi. 11 Respublika rahbarining tashabbusi bilan tasdiqlangan ushbu konsepsiya 2018- 2021-yillar uchun mo’ljallangan chora-tadbirlar «yo’l xaritasi»ni qamrab oladi. Ayni mana shu yillar qamrovi doirasida pul-kredit siyosati orqali ham davlat 11 O‘zbekiston Respublikasi Prezident Farmoni,01.08.1997-yildagi PF-1827-son. 15 moliyasining barqarorligini ta’minlash borasida natijakor ishlar amalga oshirilishi ham nazarda tutiladi 12 . Shu o’rinda alohida ta’kidlab o’tish lozim bo’lgan holat mavjud. Ya’niki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining takroran ko’rib chiqilishi davrida rivojini topayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’yektlari tarafidan to’g’ri qabul qilinishi barobarida qo’llab- quvvatlanmog’i ham ahamiyati jihatidan yuqoridir. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pul-kredit siyosatini takomillashtirish hamda Uni amalda joriy qilish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda infyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy qilishdagi ilg’or roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. Har bir ishni amalga joriy qilishdan maqsad ko’zlanadi. Ushbu konsepsiyani amalga oshirishdan ham ko’zlangan maqsad mavjud, ya’ni bu konsepsiyaning asosiy maqsadi inflyatsion targetlashga o’tishning konseptual asoslarini hamda bu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy qilish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratish bo’yicha o’rta muddatli rejalar xususida jamoatchilikka keng va to’liq ma’lumotlar yetkazish va albatta, batafsil bayonot berishga qaratilgan desak, mubolag’a bo’lmaydi. 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy qadamlar bo’ldi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar 12 https://doi.org/10.5281/zenodo.7193527 16 barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq. Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Valyuta bozorini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 9-yanvardagi «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida»gi Farmonining qabul qilinishi bo’ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari. Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo’lishini hamda maqsadli ko’rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab etadi. Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro tajribasi Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi. 17 Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi. Monetar targetlash rejimi Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi. Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish vositasida erishiladi. Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga olib keldi. Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari ta’sir ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati cheklanishi kuzatildi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning kuchsizlanishi tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab bo’ldi. Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o’zgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan. Bunda inflyatsiya bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. Pul massasi o’zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o’sishi turli davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko’rsatmoqda. 18 O’z navbatida, Davlat byudjetining muvozanatli ijrosi va hukumat hisobraqamlarida mablag’lar yig’ilishi, shuningdek O’zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi hisobraqamlarida mablag’larning jamlanib borilishi pul massasi o’sishini maqbullashtiruvchi omillardan bo’lgan. Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan mablag’lar, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag’lar asosan ishlab chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish maqsadida foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o’sishiga va mos ravishda inflyatsiya darajasiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatmagan. Umuman olganda, ushbu omillar ta’sirida pul massasi tez sur’atlarda oshishining oldi olingan 13 . 3-rasm. Inflatsiya va pul aggregatlari o'zgarishi dinamikasi (oldingi yilning mos choragiga nisbatan, foizda) 14 Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM deflyatori va pul massasi o’zgarishi o’rtasida aniq va barqaror o’zaro bog’liqliklar aniqlanmadi. Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko’rsatkichlari o’zgarishi ham ushbu ko’rsatkichlar dinamikasining o’zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-kredit ko’rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga olib kelishi mumkinligini ko’rsatadi. 13 https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/ 14 https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_1uzc 19 4-rasm. Pul multiplakatori dinamikasi 15 . Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo’tadil darajada o’sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat qildi. Shu bilan birga, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasida aniq bog’liqlikning mavjud emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini bermaydi. 5-rasm. Pul multiplakatori va pul aylanish tezligi dinamikasi 16 . Pul-kredit siyosatining transmission (o’tkazish) mexanizmi. Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati choralarining yalpi talab va inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 15 https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_2uzc 16 https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_3uzc 20 Inflyatsion targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya bo’yicha qo’yilgan maqsaddan kelib chiqib, foiz stavkalarini o’zgartiradi va o’rnatadi. Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi. Ushbu choralarning iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish darajasi va muddatlari pul-kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi. Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o’zida Markaziy bank foiz stavkalari o’zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta’sir o’tkazish jarayonini aks ettiradi 17 . 17 https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/ 21 Xulosa Xulosa qilib aytganda, ushbu maqola iqtisodiy barqarorlik va o’sishga erishishda pul-kredit siyosatining roli va samaradorligini o’rganib chiqdi. Biz markaziy banklar uchun mavjud bo’lgan vositalar va mexanizmlarni o’rganib chiqdik. Bizning tahlillarimiz shuni ko’rsatdiki, pul-kredit siyosatining samaradorligi iqtisodiyotning holati va boshqa tashqi omillarga qarab o’zgarishi mumkin. Masalan, pul-kredit siyosati iqtisodiy tanazzul davrida, foiz stavkalari past va kreditga talab zaif bo’lgan davrda samaraliroq bo’lishi mumkin. Aksincha, pul- kredit siyosati iqtisodiy kengayish davrida, foiz stavkalari allaqachon yuqori bo’lgan va kreditga talab kuchli bo'lgan davrda kamroq samarali bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining muvaffaqiyati moliya bozorining integratsiyalashuvi darajasiga, uy xo’jaliklari va firmalarning xatti-harakatlariga bog’liq. Masalan, agar uy xo’jaliklari va firmalar foiz stavkalari va aktivlar narxining o’zgarishiga juda sezgir bo’lsa, pul-kredit siyosati ularning xarajatlari va investitsiya qarorlariga ta’sir qilishda samaraliroq bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, agar Markaziy bank pul-kredit siyosatiga kamroq urg’u bersa, iqtisodiy barqarorlik va o ’֥ sishga erishish uchun boshqa omillar, masalan, byudjet siyosati yoki tarkibiy islohotlar zarur bo’lishi mumkin. Pul-kredit siyosati iqtisodiyotni barqarorlashtirishda muhim rol o’ynashi mumkin bo’lsa-da, u barcha iqtisodiy kamchiliklar uchun yechim bo’la olmaydi. Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining samaradorligi foiz stavkalarining nol past chegarasi bilan cheklanishi mumkin, bu foiz stavkalari nolga yaqin bo’lganda yuzaga keladi va bundan keyin ham pasaytirish mumkin emas. Shu bois siyosatchilar barqaror iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlash uchun kompleks yondashuvdan foydalanishlari harakat qilishadi. Ushbu yondashuv nafaqat pul-kredit siyosatini, balki fiskal siyosatni, tartibga solish nazoratini va tarkibiy islohotlarni ham o’z ichiga oladi. Ushbu siyosatlarni muvofiqlashtirish orqali siyosatchilar iqtisodiy beqarorlikning asosiy sabablarini bartaraf etishlari va uzoq muddatli o’sish va farovonlikka yordam beradigan muhitni yaratishlari mumkin. 22 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Normativ-huquqiy hujjatlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son 2. O’zbekiston Respublikasi Prezident O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki To’g’risida Farmoni,01.08.1997-yildagi PF-1827-son. 3. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki To’g’risida” Qarori. 21.12.1995-yildagi 154-I-son 4. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki To’g’risida” Qonuni 11.09.2019-yildagi O’RQ-582-son 4. Internet saytlari: 14. https://president.uz (O’zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy vebsayti) 15. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi). 16. https://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) 17. https://cbu.uz ( O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ) 23

Davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari

Sotib olish