Davr xarajatlarini tekshirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	40.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Davr xarajatlarini tekshirish

Sotib olish

MAVZU: DAVR XARAJATLARINI TEKSHIRISH
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………….………………3
I BOB. DAVR XARAJATLARI TUSHUNCHASI VA ULARNING
IQTISODIY MOHIYATI………………………………………………….……..6
1.1. Davr xarajatlari tushunchasi va tasnifi ………………………………...………6
1.2. Davr xarajatlarining iqtisodiy ahamiyati ……………………………………..10
II BOB. DAVR XARAJATLARINI AUDIT QILISHNING TARTIBI
VA METODIKASI…………………………………………………………..…..14
2.1. Davr xarajatlarini audit qilishda hisob va hujjatlarni tekshirish ………….…..14
2.2. Davr xarajatlari auditi usullari va zamonaviy yondashuvlar ……….…..…….18
III BOB. AMALIYOTDA DAVR XARAJATLARINI TEKSHIRISH
VA NATIJALARINI TAHLIL QILISH………………………………….……21
3.1. Korxona misolida davr xarajatlarini tekshirish natijalari (o‘rganilgan
misollar asosida )……………………………………………………………..……21
3.2. Davr xarajatlari bo‘yicha auditorlik xulosalari va takliflar ……………..……25
XULOSA……………………………………………………………………..…..28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………….….……30

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida
korxona va tashkilotlar moliyaviy barqarorligini ta’minlash, raqobatbardoshlikni
oshirish va samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda xarajatlarni boshqarish,
ularni to‘g‘ri hisobga olish va nazorat qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Korxona faoliyatida uchraydigan xarajatlarning to‘g‘ri hisobga olinishi va ular
ustidan doimiy monitoring olib borilishi, moliyaviy natijalarning ishonchli
shakllanishi uchun zamin yaratadi. Ayniqsa, davr xarajatlari korxonaning umumiy
xarajatlar tarkibida alohida o‘rin tutadi va ularga nisbatan to‘g‘ri yondashuv, audit
va nazorat usullarining joriy qilinishi zamonaviy boshqaruv va buxgalteriya hisobi
amaliyotida eng dolzarb masalalardan biridir.
Bugungi iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlari sharoitida har bir
korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, moliyaviy barqarorligi va
raqobatbardoshligini ta’minlashda xarajatlarni tahlil qilish va nazorat qilish alohida
ahamiyat kasb etmoqda 1
. Aynan davr xarajatlari — boshqaruv, sotuv va boshqa
faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar — korxonaning umumiy xarajatlar tarkibida
muhim o‘rin tutadi va moliyaviy natijalarga bevosita ta’sir qiladi. Davr
xarajatlarining to‘g‘ri hisobga olinishi, ularni asosli rejalashtirish va samarali
boshqarish korxona rentabelligi, daromad va foyda ko‘rsatkichlarini oshirish, soliq
yukini optimallashtirish, investitsion jozibadorlik va korxona ichki boshqaruv
tizimini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Ayni vaqtda mamlakatimizda biznes muhitini yaxshilash, korxonalar
faoliyatini ochiq va shaffof yuritish, xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga
bosqichma-bosqich o‘tish jarayoni kechmoqda. Bu esa, barcha xarajatlarni,
ayniqsa, davr xarajatlarini aniq va ishonchli aks ettirish, ularni doimiy monitoring
qilish va auditdan o‘tkazish zaruratini kun tartibiga chiqarmoqda. Davr
xarajatlarining noto‘g‘ri yoki asoslanmagan hisobga olinishi korxona moliyaviy
hisobotlarida xatoliklar, foydaning kamayishi yoki yo‘qolishi, soliq va moliyaviy
intizomga rioya qilinmasligi, boshqaruv qarorlarining noto‘g‘ri qabul qilinishiga
1
O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni, 2021.
3

sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois, ularni professional audit va chuqur tahlil qilish
— zamonaviy boshqaruv amaliyotining eng dolzarb vazifalaridan biridir.
Yana bir muhim jihat shuki, davr xarajatlarini tekshirish va ularni audit
qilish korxona faoliyatini yanada samarali va iqtisodiy asosda yuritish, moliyaviy
intizom va shaffoflikni ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash, chet ellik va
mahalliy investorlar ishonchini mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Auditorlik
tekshiruvlari orqali davr xarajatlari bo‘yicha hujjatlarda xatoliklar, noqonuniy
harakatlar va yashirin zaxira holatlarini aniqlash, ularni bartaraf etish va
korxonaning moliyaviy boshqaruvini takomillashtirish imkoniyati yaratiladi. Davr
xarajatlarining samarali boshqarilishi va audit qilinishi nafaqat korxonaning o‘zida,
balki butun iqtisodiyotda moliyaviy intizom, adolatli raqobat va sarmoya
muhitining mustahkamlanishiga zamin bo‘ladi.
Shu sababli, davr xarajatlarini tekshirish va audit qilish mavzusi bugungi
kunda korxona boshqaruvi, moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va
mamlakatimizda xalqaro standartlarga asoslangan zamonaviy boshqaruv tizimini
shakllantirishda dolzarb va ustuvor ahamiyatga ega masalalardan biri sanaladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda auditorlik faoliyatining rivojlanishi, xalqaro
moliyaviy hisobot standartlarining joriy qilinishi, korxonalarda tashqi va ichki
audit tizimining kuchayishi natijasida, davr xarajatlarini tekshirish, ularning
asoslanganligi, to‘g‘ri hisobga olinganligini aniqlash masalasi ustuvor yo‘nalishga
aylandi. Audit jarayonida davr xarajatlari tarkibi, ularning moliyaviy hisobotlarda
aks ettirilishi, hujjatlarining to‘g‘riligi va haqqoniyligini tekshirish orqali,
korxonada moliyaviy intizomni mustahkamlash, qonunchilikka rioya qilish va
yashirin zaxira yoki noto‘g‘ri hisobga olish holatlarining oldini olish mumkin.
Ushbu kurs ishida davr xarajatlari tushunchasi va ularning iqtisodiy
mohiyati, audit qilishda zamonaviy yondashuvlar, korxona misolida amaliy tahlil
va tekshiruv natijalari keng yoritiladi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, har
bir korxonada davr xarajatlari samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi, moliyaviy
natijalarning aniqligi va ishonchliligini ta’minlaydi. Audit amaliyotida bu
xarajatlarni chuqur tahlil qilish, ularning tasnifini aniq belgilash, hisobga olishda
4

sodir bo‘ladigan xatolar va noqonuniy holatlarni aniqlash va ularga zudlik bilan
chora ko‘rish muhim vazifa hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi — davr xarajatlari tushunchasi va iqtisodiy
mohiyatini o‘rganish, ularni audit qilish tartibi, usullari va zamonaviy
yondashuvlarini tahlil qilish, amaliyotda auditorlik tekshiruvining natijalarini
o‘rganish hamda samarali boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish uchun tegishli
tavsiyalar berishdan iborat. Kurs ishi davomida davr xarajatlarini tekshirishning
nazariy asoslari, auditorlik tekshiruvida foydalaniladigan asosiy hujjatlar, tahlil va
monitoring usullari, shuningdek, auditorlik xulosalarini shakllantirish tartibi keng
ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishi o‘z oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi:
- Davr xarajatlari tushunchasini o‘rganish va ularning iqtisodiy
ahamiyatini tahlil qilish;
- Audit jarayonida davr xarajatlarini tekshirishda asosiy metod va
usullardan foydalanish tartibini yoritish;
- Amaliyotda auditorlik tekshiruvlari misolida davr xarajatlari
hisobining to‘g‘riligini aniqlash;
- Davr xarajatlarini kamaytirish va moliyaviy intizomni kuchaytirish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti — korxonalarda yuritiladigan buxgalteriya hisobida
davr xarajatlari va ularning audit tekshiruvlaridir.
Kurs ishining predmeti — davr xarajatlarini tekshirishda auditorlik
nazoratining mazmuni, hujjatlar, usullar va natijalarini o‘rganishdir.
Ushbu kurs ishida O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi, xalqaro
moliyaviy hisobot standartlari, auditorlik amaliyotining ilg‘or tajribalari hamda
amaldagi buxgalteriya hisobining normativ hujjatlari asos qilib olinadi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, uchta bob, har bobda ikkitadan paragraflar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.
5

I BOB. DAVR XARAJATLARI TUSHUNCHASI VA ULARNING
IQTISODIY MOHIYATI
1.1. Davr xarajatlari tushunchasi va tasnifi
Davr xarajatlari – bu korxonaning asosiy ishlab chiqarish jarayoniga
bevosita bog‘liq bo‘lmagan, lekin umumiy xo‘jalik faoliyatining yuritilishi
davomida yuzaga keladigan xarajatlar yig‘indisidir. Ular asosan boshqaruv, sotuv,
marketing, umumiy ma’muriy xarajatlar, reklama, lizing, ijaraga olish, sug‘urta,
amartizatsiya, xizmat safarlari va boshqa shu kabi faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi.
Davr xarajatlari ishlab chiqarilayotgan mahsulot, bajarilayotgan ish yoki
ko‘rsatilayotgan xizmat narxiga bevosita kiritilmaydi, balki ular hisobot davri
natijalariga (oy, chorak, yil) bevosita hisobdan chiqariladi va korxonaning umumiy
moliyaviy natijasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro va milliy buxgalteriya standartlariga ko‘ra, barcha korxonalar o‘z
faoliyati davomida yuzaga keladigan xarajatlarni ikki asosiy guruhga ajratadi:
Ishlab chiqarish (asosiy) xarajatlari — mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga
kiritiladigan va to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish jarayoniga bog‘liq bo‘lgan
xarajatlar;
Davr xarajatlari — ishlab chiqarish jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘lmagan,
biroq muayyan hisobot davrida amalga oshirilgan va shu davrda foydadan
chegiriladigan xarajatlar.
Davr xarajatlari korxona hisobida odatda quyidagi asosiy toifalarga
bo‘linadi:
Boshqaruv xarajatlari (ma’muriy xarajatlar) – bu korxonani boshqarish,
ma’muriy ishlarni olib borish, umumiy infratuzilmani saqlash, xodimlarning
xizmat safarlari, ijaraga olingan bino va transport vositalari xarajatlari, ofis
uskunalari, aloqa va pochta xizmatlari, huquqiy va axborot xizmatlari
xarajatlaridan iborat bo‘ladi 2
.
Sotuv va marketing xarajatlari – bu mahsulotni reklama qilish, savdo
tarmoqlarida tarqatish, vositachilarga haq to‘lash, reklama bannerlari, promo-
2
Рахимов Ш., Каримов Д. “Корпоративное управление и аудит”. Ташкент, 2020.
6

aksiyalar, marketing tadqiqotlari va mahsulotni bozorga chiqarish bilan bog‘liq
barcha xarajatlar.
Amortizatsiya xarajatlari – bu asbob-uskunalar, bino-inshootlar va boshqa
uzoq muddatli aktivlarning eskirishini hisobdan chiqarish natijasida shakllanadigan
xarajatlar, agarda ular ishlab chiqarishga emas, balki boshqaruv yoki savdo
sohasiga tegishli bo‘lsa, aynan davr xarajatlari tarkibiga kiradi.
Sug‘urta va ijaraga olish xarajatlari – bu korxonaning faoliyati davomida
sug‘urta polislarini sotib olish, turli xizmatlarni yoki aktivlarni ijaraga olish bilan
bog‘liq sarf-xarajatlar.
Boshqa umumiy va ma’muriy xarajatlar – xizmat safarlari, xodimlarni
o‘qitish, kasaba uyushmasi to‘lovlari, ijtimoiy tadbirlar va boshqa shu kabi
xarajatlar.
Davr xarajatlarini to‘g‘ri aniqlash va tasniflash — korxona moliyaviy
hisobotlarining ishonchliligi, foyda va zararlar to‘g‘ri hisoblanishi va soliq solish
bazasining aniq belgilanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois,
buxgalteriya hisobining zamonaviy talablari va xalqaro standartlariga muvofiq,
davr xarajatlari har bir turiga alohida subkonto ochiladi va ularning har bir turdagi
hujjat asosida yuritilishi talab qilinadi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida”gi Qonuni, Milliy buxgalteriya hisobi standartlari va Xalqaro moliyaviy
hisobot standartlarida davr xarajatlari alohida ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, ularni
to‘g‘ri hisobga olish tartibi, hujjatlashtirish va tasdiqlash talablari qat’iy nazorat
qilinadi. Shu bilan birga, korxonalar o‘z ichki siyosatiga ko‘ra, davr xarajatlarining
har bir turini aniq ajratib borish, ularning sarf-xarajat smetalari, oldindan va
hisobotdan keyingi rejalashtirish, tahlil va monitoringini olib borishlari zarur.
Davr xarajatlari – bu korxonaning o‘z faoliyatini yuritish, bozor sharoitida
raqobatbardosh bo‘lish, o‘z mahsulot va xizmatlarini rivojlantirish, zamonaviy
boshqaruv tizimini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan, ishlab chiqarishdan tashqari,
ammo har bir hisobot davriga xos bo‘lgan sarf-xarajatlardir. Ularning to‘g‘ri va
shaffof yuritilishi, hisobga olinishi va tahlil qilinishi zamonaviy boshqaruv va audit
7

amaliyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Davr xarajatlari ko‘plab xalqaro
va milliy hisobot standartlarida “operatsion xarajatlar” yoki “hisobot davri
xarajatlari” deb ham yuritiladi. Bu xarajatlar, korxonaning moliyaviy faoliyatini
amalga oshirish, kundalik boshqaruv va xizmat ko‘rsatish jarayonida doimiy
ravishda yuzaga kelib turadi. Muhimi, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki
ko‘rsatilayotgan xizmatning tannarxiga bevosita kiritilmaydi, balki muayyan
hisobot davrining natijalari asosida darhol xarajat sifatida hisobdan chiqariladi.
Shu jihatdan ular “to‘g‘ridan-to‘g‘ri” emas, balki “bilvosita” xarajatlar sifatida
tasniflanadi va buxgalteriya hisobotining “Foyda va zararlar to‘g‘risidagi
hisobot”ida (P&L – profit and loss statement) alohida satrda aks ettiriladi.
Davr xarajatlari tarkibini tahlil qilishda ularning asosiy belgilari
quyidagilardan iborat:
Vaqt omiliga bog‘liqlik. Ya’ni, ular aynan muayyan hisobot davrida amalga
oshiriladi va shu davr foydasidan chegirib tashlanadi.
Ishlab chiqarishdan mustaqillik. Davr xarajatlari miqdori ishlab
chiqarilayotgan mahsulot hajmidan to‘liq bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Masalan,
boshqaruv va ofis xarajatlari, reklama va xizmat safarlari doimiy xarajatlar sifatida
doimiy ravishda yuzaga keladi.
Tashkiliy va ma’muriy xarakter. Ularning aksariyati korxona boshqaruvi,
savdo va umumiy xizmatlarga taalluqlidir.
Moliyaviy natijaga bevosita ta’sir. Davr xarajatlarining ko‘payishi yoki
kamayishi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri korxonaning sof foydasi, rentabelligi va moliyaviy
ko‘rsatkichlariga ta’sir qiladi.
Davr xarajatlari tasnifi korxonaning faoliyat sohasiga, tashkiliy tuzilmasiga
va moliyaviy siyosatiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha ular
quyidagicha ajratiladi:
Doimiy va o‘zgaruvchan davr xarajatlari. Doimiy xarajatlar — har bir
davrda doimiy miqdorda yuzaga keladi (masalan, ijaraga to‘lov, ma’muriy
xodimlar ish haqi), o‘zgaruvchan xarajatlar esa korxonaning faoliyati hajmiga
qarab o‘zgaradi (masalan, reklama xarajatlari, xizmat safarlari).
8

Rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan xarajatlar. Rejalashtirilgan davr
xarajatlari moliyaviy yil boshida aniq smetaga kiritiladi, rejalashtirilmagan
xarajatlar esa kutilmagan holatlar natijasida yuzaga keladi.
Samaradorlik va iqtisodiy ahamiyatga ko‘ra. Ba’zi xarajatlar to‘g‘ridan-
to‘g‘ri korxona daromadiga ta’sir ko‘rsatadi, boshqalari esa bilvosita, masalan,
ijtimoiy va xayriya xarajatlari.
Hozirgi kunda zamonaviy buxgalteriya va audit tizimida davr xarajatlarini
aniq hisobga olish, har bir turini hujjat bilan asoslash va ichki nazorat qilish orqali
korxona rahbariyati resurslarni samarali boshqarish, xarajatlarni optimallashtirish
va ortiqcha yoki asossiz xarajatlarning oldini olish imkoniga ega bo‘ladi. Shu
boisdan, davr xarajatlarini tasniflash va ularga doir aniq siyosat ishlab chiqish —
har bir korxonaning boshqaruv qarorlarini qabul qilishda asosiy omil hisoblanadi.
Davr xarajatlarini boshqarish, tahlil va audit qilish zamonaviy korxona
moliyasida shaffoflik va iqtisodiy samaradorlikka olib keladi. Ularni noto‘g‘ri
tasniflash, hujjatsiz yoki ortiqcha xarajatlar amalga oshirish esa, foydaning
noto‘g‘ri aniqlanishiga, soliq xatoliklari va boshqa moliyaviy muammolarga sabab
bo‘lishi mumkin.
9

1.2. Davr xarajatlarining iqtisodiy ahamiyati
Davr xarajatlari korxonaning moliyaviy faoliyatida va boshqaruv tizimida
alohida strategik o‘rin tutadi. Ularning iqtisodiy ahamiyatini chuqur tahlil qilish
orqali korxona o‘zining umumiy rentabelligi, raqobatbardoshligi va bozor
sharoitidagi muvaffaqiyatini oshirish imkoniga ega bo‘ladi. Chunki davr xarajatlari
bevosita korxonaning foyda va zararlar ko‘rsatkichiga ta’sir qiluvchi asosiy
omillardan biridir.
Birinchidan, davr xarajatlari boshqaruv, savdo, marketing va umumiy
xizmatlar sifatining oshirilishi uchun zarur moliyaviy zamin hisoblanadi.
Boshqaruv xarajatlari orqali korxona ma’muriy apparatni saqlaydi, menejerlar va
xodimlarning malakasini oshiradi, zamonaviy boshqaruv texnologiyalarini joriy
etadi. Savdo va marketing xarajatlari esa mahsulot va xizmatlarni bozorga olib
chiqish, iste’molchilar talabini o‘rganish, raqobatbardoshlikni ta’minlash, yangi
bozorlarni egallash uchun xizmat qiladi. Bu xarajatlarning oqilona boshqarilishi,
bozor sharoitida barqaror va samarali ishlash imkoniyatini yaratadi.
Ikkinchidan, davr xarajatlari moliyaviy natijalarni aniqlash va moliyaviy
tahlil jarayonida muhim axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Korxona sof foydasi,
rentabellik darajasi va boshqa moliyaviy ko‘rsatkichlarni aniqlashda, davr
xarajatlari hajmi va tarkibi alohida o‘rganiladi. Chunki aynan shu xarajatlarning
asoslanganligi va samaradorligi korxonaning haqiqiy moliyaviy holatini aks
ettiradi. Auditorlar va moliyaviy menejerlar uchun davr xarajatlarini tahlil qilish,
foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotni to‘g‘ri shakllantirish, soliq bazasini
aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Uchinchidan, davr xarajatlari orqali korxona ichki resurslarni
optimallashtiradi, keraksiz yoki ortiqcha sarflarni aniqlaydi va ularni qisqartirish
choralarini ko‘radi. Misol uchun, boshqaruv xarajatlarini kamaytirish orqali
qo‘shimcha foyda olish, savdo xarajatlarini tahlil qilib, eng samarali marketing
usullarini tanlash mumkin. Bu jarayon, bir tomondan, resurslarni tejash, ikkinchi
tomondan, korxonaning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Aynan davr
xarajatlarining to‘g‘ri boshqarilishi va monitoring qilinishi korxona
10

raqobatbardoshligi, innovatsion rivojlanishi va yangi investitsiyalar jalb qilishida
muhim rol o‘ynaydi.
To‘rtinchidan, davr xarajatlari moliyaviy intizom va shaffoflikni
ta’minlashda, soxta xarajatlar yoki hujjatlarni soxtalashtirish, ortiqcha sarflarni
yashirish va boshqa moliyaviy xatoliklarning oldini olishda asosiy
ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Audit va monitoring jarayonida davr
xarajatlarini tahlil qilish orqali, korxonada moliyaviy intizomni mustahkamlash,
qonunchilikka amal qilish va hisobotlarning ishonchliligini ta’minlash mumkin.
Shu bois, zamonaviy boshqaruv tizimida davr xarajatlari doimiy tahlil va nazorat
ostida bo‘lishi shart.
Bundan tashqari, korxona investitsion jozibadorligi ham ko‘p jihatdan davr
xarajatlarining samarali boshqarilishiga bog‘liq. Investorlar, kreditorlar va boshqa
manfaatdor tomonlar korxonaning moliyaviy hisobotida davr xarajatlari ulushiga,
ularning o‘sish yoki kamayish dinamikasiga katta e’tibor beradi. Ularning yuqori
yoki asossiz ko‘payishi investitsion xavfni kuchaytiradi, aksincha, yaxshi
boshqarilayotgan davr xarajatlari korxona ishonchliligini oshiradi.
Shunday qilib, davr xarajatlarining iqtisodiy ahamiyati korxonaning
moliyaviy barqarorligi, foydadorligi, boshqaruv sifatini oshirish va uzoq muddatli
rivojlanishini ta’minlashda o‘z ifodasini topadi. Ularni chuqur va muntazam tahlil
qilish, zamonaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilishda, auditorlik tekshiruvlari va
moliyaviy tahlil jarayonida muhim ahamiyatga ega. Davr xarajatlarining iqtisodiy
ahamiyatini yanada chuqurroq anglash uchun, avvalo ularning korxona faoliyatiga
ta’sir etuvchi asosiy mexanizmlarini ko‘rib chiqish lozim. Zamonaviy korxona
boshqaruvida davr xarajatlari strategik qarorlar qabul qilishda, moliyaviy
rejalashtirish va tahlil qilishda, shuningdek, byudjetlashtirish jarayonida hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bu xarajatlarni tahlil qilish orqali rahbariyat har bir
faoliyat yo‘nalishi, bo‘lim yoki xizmat uchun aniq sarf-xarajat me’yorlarini
belgilaydi, kerakli optimallashtirish choralarini ko‘radi va resurslardan foydalanish
samaradorligini oshiradi.
11

Praktik jihatdan olib qaralganda, davr xarajatlari turli sohalardagi
korxonalarda turlicha ahamiyat kasb etadi. Masalan, xizmat ko‘rsatish, savdo va
konsalting kompaniyalarida davr xarajatlarining ulushi ishlab chiqaruvchi
korxonalarga nisbatan yuqori bo‘lishi mumkin. Chunki bu turdagi tashkilotlarda,
ko‘proq boshqaruv, marketing, reklama, ijaraga olish, aloqa va boshqa
administrativ xarajatlar muhim rol o‘ynaydi. Aynan shu xarajatlar samarador
boshqarilsa, xizmat sifati va bozordagi pozitsiyani yaxshilash mumkin bo‘ladi.
Bundan tashqari, davr xarajatlarining iqtisodiy ahamiyati korxonaning foyda
soliqqa tortish bazasiga ham bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston va boshqa
davlatlarning soliq qonunchiligiga ko‘ra, korxona o‘z daromadidan davr
xarajatlarini chegirib, sof foydani aniqlaydi. Bu esa, asossiz yoki noto‘g‘ri hisobga
olingan davr xarajatlari soliq xatoliklariga, jarimalarga yoki foydaning noto‘g‘ri
aniqlanishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, davr xarajatlarini to‘g‘ri va asosli
yuritish nafaqat moliyaviy intizom, balki soliq intizomi uchun ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Yana bir muhim jihat — davr xarajatlarining tahlili korxonada ichki
firibgarlik, ortiqcha sarflar yoki noto‘g‘ri boshqaruv natijasida yuzaga keladigan
moliyaviy risklarni kamaytirishga xizmat qiladi. Auditorlar va moliyaviy
nazoratchilar aynan davr xarajatlarining dinamikasi, ulushi va tarkibini muntazam
monitoring qilib, har qanday g‘ayrioddiy o‘sish yoki kutilmagan o‘zgarishlarni
aniqlaydi. Bu esa, korxonaning moliyaviy xavfsizligini ta’minlash va resurslardan
samarali foydalanishga imkon beradi.
Xalqaro amaliyotda ham yirik kompaniyalar davr xarajatlarini har chorak va
yil yakunida chuqur tahlil qilib, ularning o‘sish sur’ati, mahsulot va xizmat
rentabelligiga ta’sirini o‘rganadilar. Bu tahlillar asosida korxona byudjetiga
o‘zgartirishlar kiritiladi, samarador bo‘lmagan bo‘limlar faoliyati qayta ko‘rib
chiqiladi, tejamkorlik va innovatsion yondashuvlar joriy etiladi. Shuning uchun
davr xarajatlarining iqtisodiy ahamiyati faqat bir hisobot davrida emas, balki
12

korxonaning uzoq muddatli strategik rivojlanishida ham muhim ahamiyat kasb
etadi 3
.
Xulosa qilib aytganda, davr xarajatlarining iqtisodiy ahamiyati, birinchidan,
moliyaviy natijalarni shakllantirishda, ikkinchidan, boshqaruv va strategik
qarorlarni optimallashtirishda, uchinchidan, soliq va moliyaviy intizomni
ta’minlashda, to‘rtinchidan, korxona barqarorligi va raqobatbardoshligini
mustahkamlashda namoyon bo‘ladi. Shu sababli, ularni doimiy tahlil va
monitoring qilish, asosli va samarali boshqaruv choralarini ko‘rish zamonaviy
korxona moliyasining ajralmas qismi hisoblanadi.
3
Рахимов Ш., Каримов Д. “Корпоративное управление и аудит”. Ташкент, 2020.
13

II BOB. DAVR XARAJATLARINI AUDIT QILISHNING TARTIBI VA
METODIKASI
2.1. Davr xarajatlarini audit qilishda hisob va hujjatlarni tekshirish
Davr xarajatlarini audit qilishda muhim bosqichlardan biri bu - hisob va
hujjatlarni chuqur va tizimli tarzda tekshirish jarayonidir. Audit amaliyotida
xarajatlar to‘g‘ri, aniq va ishonchli aks ettirilganmi, hisobotlarda ularning
ko‘rsatilishi amaldagi me’yoriy hujjatlar va buxgalteriya standartlariga to‘g‘ri
keladimi – ana shu jihatlar auditorning asosiy e’tibor markazida bo‘ladi. Hisob va
hujjatlarni tekshirish, bir tomondan, xarajatlarning haqiqatda sodir bo‘lganligini,
ularning iqtisodiy mazmunini hamda ular bo‘yicha tuzilgan hujjatlarning
qonuniyligini aniqlashga xizmat qiladi. Bunda auditor xarajatlarni aks ettiruvchi
buxgalteriya hisobvaraqalarini, xarajatlar smetasi, dalolatnomalar, xarid-
shartnomalari, to‘lov topshiriqnomalari, kassa va bank chiqim orderlari kabi
hujjatlarni batafsil o‘rganadi.
Hisob va hujjatlarni tekshirish jarayonida auditor, avvalo, xarajatlar toifasiga
kiruvchi har bir operatsiyaning tegishli hujjatlar asosida rasmiylashtirilganligini
tekshiradi. Masalan, maishiy xarajatlar, xizmat ko‘rsatish xarajatlari, transport va
yo‘l harajatlari, xodimlarga to‘langan ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar
bo‘yicha har bir operatsiya uchun asosiy hujjatlar mavjud bo‘lishi, ular aniq
tartibda yuritilgan bo‘lishi talab qilinadi. Bunda eng ko‘p uchraydigan
xatoliklardan biri bu – xarajatlarning asossiz va dalillovchi hujjatlarsiz o‘tkazilishi,
xarajatlar guruhlari bo‘yicha noto‘g‘ri klassifikatsiya qilinishi yoki hujjatlarda
tafovutlarning mavjudligidir. Shu sababdan, auditor buxgalteriya hisobi va
birlamchi hujjatlar orasidagi uzviy bog‘liqlikni, ularning o‘zaro mosligini va
haqiqatda ko‘rsatilgan ma’lumotlarning ishonchliligini tahlil qiladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, hujjatlarni tekshirishda auditor ham davlat
me’yoriy hujjatlari, ham xalqaro audit standartlarida belgilangan talablarni
inobatga oladi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida”gi Qonuni va “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunining tegishli
bandlari auditor faoliyatining huquqiy asosini belgilab beradi. Davr xarajatlarini
14

audit qilishda hisob va hujjatlarni tekshirish auditor uchun bir nechta asosiy
vazifalarni yuzaga chiqaradi: birinchidan, xarajatlarning iqtisodiy mohiyatini va
ular bo‘yicha amalga oshirilgan operatsiyalar qonuniyligini aniqlash; ikkinchidan,
soxta yoki asoslanmagan xarajatlarni aniqlash; uchinchidan, buxgalteriya hisobida
xarajatlarning to‘g‘ri aks ettirilganligiga ishonch hosil qilish; to‘rtinchidan,
xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimi samaradorligini baholash.
Hisob va hujjatlarni tekshirishda auditor, odatda, quyidagi asosiy
metodlardan foydalanadi: birlamchi hujjatlarni tahlil qilish, hisobvaraqalarni
solishtirish, muqobil hisob-kitoblar o‘tkazish, uchastkali tekshiruvlar,
inventarizatsiya natijalarini o‘rganish va boshqalar. Bu usullar yordamida auditor
har bir xarajat turi bo‘yicha ishonchli xulosaga keladi. Xususan, auditor
hujjatlardagi muhr, imzo, sanalarning aniqligiga, hujjatlarning to‘liq va to‘g‘ri
rasmiylashtirilganligiga, xarajatlar bo‘yicha tahliliy va sintetik hisoblar orasida
tafovut yo‘qligiga e’tibor qaratadi.
Umuman olganda, davr xarajatlarini audit qilishda hisob va hujjatlarni
tekshirish bu – nafaqat moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligini ta’minlash, balki
korxonaning moliyaviy intizomi va samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bunda auditorning professionalligi, mustaqilligi, aniqlik va xolislik
prinsiplari ustuvor ahamiyatga ega. Zero, to‘g‘ri va ishonchli hujjatlar asosida
o‘tkazilgan audit tekshiruvi nafaqat rahbariyatga, balki tashqi manfaatdor
tomonlarga ham ob’ektiv axborot taqdim etadi. Shu sababli hisob va hujjatlarni
to‘g‘ri yuritish, ularni audit qilish va natijalarini tahlil qilish har bir xo‘jalik
yurituvchi subyekt uchun ham, auditor uchun ham o‘ta muhim va dolzarb
vazifadir.
Davr xarajatlarini audit qilishda hisob va hujjatlarni tekshirish amaliyoti
hozirgi zamon iqtisodiyotida nafaqat kompaniyaning moliyaviy holatini aniqlash,
balki uning bozor ishonchliligini oshirishda ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Bu
jarayon, avvalo, tashkilotda olib borilayotgan xarajatlarning har bir turi bo‘yicha
hujjat aylanishi va hisobotga tushgan ma’lumotlarning haqiqiylik darajasini
aniqlashga xizmat qiladi. Masalan, korxona o‘z faoliyati davomida ko‘plab
15

xarajatlarni amalga oshiradi: bu ishlab chiqarish xarajatlari, ma’muriy va
umumxo‘jalik xarajatlari, xizmat ko‘rsatish xarajatlari, marketing va reklama,
amortizatsiya va boshqa turdagi xarajatlar bo‘lishi mumkin. Auditor ana shu har
bir turdagi xarajatlarni alohida guruhlarga ajratgan holda, ularning har biriga
tegishli bo‘lgan birlamchi va tasdiqlovchi hujjatlarni tahlil qiladi.
Hisob va hujjatlarni tekshirishda zamonaviy audit metodologiyasidan keng
foydalaniladi. Jumladan, nazoratli tanlash (sampling), hujjatlarni ketma-ketlik
asosida o‘rganish (tracing), analitik tahlil va boshqa kompleks usullar auditor
ishining samaradorligini oshiradi. Bu jarayonda auditor ko‘plab turli-tuman
hujjatlar bilan ishlaydi: xarid-shartnomalari, xizmat ko‘rsatish shartnomalari,
to‘lov topshiriqnomalari, kassa va bank chiqim orderlari, xarajatlar
dalolatnomalari, soliq hisobotlari, inventarizatsiya dalolatnomalari va boshqalar.
Shuningdek, ayrim xarajatlar bo‘yicha axborot texnologiyalari yordamida tuzilgan
elektron hujjatlar ham auditor diqqat markazida bo‘ladi.
Muayyan bir misol sifatida, auditor ish haqi xarajatlarini tekshirayotganda
xodimlar ro‘yxati, ish vaqti tabeli, ish haqi hisob-kitob varaqalari, bank
ko‘chirmalari kabi hujjatlarning bir-biriga to‘g‘ri kelishini, raqamlar o‘zaro mos
ekanini tahlil qiladi. Yoki, xizmat safarlari uchun sarflangan xarajatlarni
tekshirayotganda xizmat safari buyruqlari, yo‘l chiptalari, mehmonxona
kvitansiyalari, safar bo‘yicha hisobotlar, kassa orderlari va boshqa hujjatlar asosida
xarajatlar qonuniy va asosliligi aniqlanadi.
Auditor uchun muhim vazifalardan yana biri – xarajatlar bo‘yicha moliyaviy
intizom va ichki nazorat tizimi qanday ishlashini baholashdan iborat. Agar
kompaniyada xarajatlarni rasmiylashtirishda yoki tasdiqlashda kamchiliklar
mavjud bo‘lsa, auditor bu haqda alohida axborot tayyorlaydi va o‘z xulosasida
kamchiliklarni ko‘rsatadi. Shuningdek, auditorning aniqlagan har bir kamchiligi va
hujjatlarda aniqlangan nomuvofiqliklar kompaniyaning ichki moliyaviy siyosatini
takomillashtirishga yordam beradi.
Hisob va hujjatlarni tekshirishda auditor ko‘pincha quyidagi savollarga
javob topadi:
16

- Har bir xarajat turi bo‘yicha yetarli va asosli hujjatlar bormi?
- Xarajatlar hisobining yuritilishi amaldagi standart va me’yoriy
hujjatlarga muvofiqmi?
- Asossiz yoki soxta xarajatlar mavjud emasmi?
- Xarajatlar hisobi va hujjatlar o‘rtasida tafovutlar mavjudmi?
- Korxona ichki nazorat tizimi to‘liq va yetarli darajada ishlayaptimi?
Shuningdek, auditor tekshirish davomida korxona rahbariyati, buxgalteriya
xodimlari va boshqa mas’ul shaxslar bilan so‘rovnomalar va suhbatlar o‘tkazadi,
zarurat bo‘lsa, uchinchi shaxslar bilan tuzilgan shartnomalar va hujjatlarni ham
tahlil qiladi. Hujjatlarni tahlil qilishda auditor avval buxgalteriya hisobvarag‘ini
ko‘zdan kechiradi, so‘ngra birlamchi hujjatlarni, operatsiya tafsilotlarini va shu
asosda shakllangan moliyaviy hisobotlarni solishtiradi. Bu orqali auditor
ko‘rsatilgan xarajatlar haqiqiyligini va ularning moliyaviy hisobotlarga to‘g‘ri aks
ettirilganini aniqlaydi.
O‘zbekiston sharoitida aynan davr xarajatlarini tekshirishda qator huquqiy
va amaliy muammolar uchrashi mumkin: ba’zan korxonalar xarajatlarni sun’iy
ravishda oshirishi yoki asoslanmagan xarajatlarni hujjatlarda aks ettirishi holatlari
uchraydi. Shuning uchun auditor faqat hujjatlarni emas, balki ularning iqtisodiy
mazmunini va asosli ekanligini ham har tomonlama tahlil qiladi. Bu esa audit
jarayonining to‘liq, xolis va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.
Xulosa qilib aytganda, hisob va hujjatlarni tekshirish orqali auditor nafaqat
moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligini aniqlaydi, balki korxonaning moliyaviy
boshqaruv samaradorligi va ichki nazorat tizimi darajasini ham baholaydi.
Natijada, bu faoliyat kompaniya uchun muhim tavsiyalar, tashqi va ichki
manfaatdor tomonlar uchun esa ishonchli axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi 4
.
4
Мирзаев Ф. “Основы аудита и финансового контроля”. Ташкент, 2019.
17

2.2. Davr xarajatlari auditi usullari va zamonaviy yondashuvlar
Davr xarajatlarini audit qilishda analitik va solishtirma tekshirish usullaridan
foydalanish – auditorning samarali faoliyat yuritishida asosiy vositalardan biridir.
Ushbu usullar yordamida auditor xarajatlarning o‘zgarish dinamikasini, turlarini,
ularning o‘tgan davrlar va rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarga muvofiqligini,
shuningdek, sohaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda tahlil qiladi.
Analitik tekshirish orqali auditor nafaqat xarajatlarning umumiy hajmini, balki
ularning tarkibi, tuzilmasi, eng ko‘p va eng kam ulushga ega bo‘lgan
yo‘nalishlarini ham aniqlab oladi. Bu jarayon korxonaning moliyaviy intizomi,
samaradorligi va resurslardan oqilona foydalanishini baholashda muhim ahamiyat
kasb etadi.
Analitik tekshirish usuli asosan ko‘rsatkichlarning o‘zaro taqqoslanishi,
davrlar bo‘yicha farqlar va tendensiyalarning aniqlanishiga asoslanadi. Auditor,
birinchi navbatda, audit qilinayotgan davr xarajatlarini o‘tgan yil yoki choraklar
ko‘rsatkichlari bilan solishtiradi, rejalashtirilgan (byudjet) qiymatlarni amaldagi
natijalar bilan taqqoslaydi. Masalan, o‘tgan yilga nisbatan joriy yilning transport
yoki ishlab chiqarish xarajatlarida sezilarli o‘sish aniqlansa, auditor buning
sababini tahlil qiladi, mavjud hujjatlar va tashqi omillarni hisobga olgan holda o‘z
xulosasini shakllantiradi. Ushbu usul yordamida korxonaning xarajatlarida asossiz
o‘zgarishlar, hisobdagi xatolar yoki soxta xarajatlar aniqlanishi mumkin.
Solishtirma tekshirish (komparativ tahlil) – bu analitik tekshirishning
tarkibiy qismi bo‘lib, auditorning xarajatlar tuzilmasini boshqa shunga o‘xshash
korxonalar yoki umumiy soha ko‘rsatkichlari bilan taqqoslashini nazarda tutadi.
Bu orqali auditor korxonaning xarajatlari normal me’yordan oshib ketmaganini,
raqobatchilarga nisbatan iqtisodiy samaradorlik darajasi past yoki yuqori ekanini
aniqlay oladi. Masalan, bir necha korxona uchun xodimlarga to‘langan ish haqi
yoki ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtacha qiymati bilan tekshirilayotgan
korxonaning mos ko‘rsatkichi taqqoslanadi. Agar farqlar mavjud bo‘lsa, auditor
ularning sababini izlaydi, qo‘shimcha tekshiruvlar va suhbatlar o‘tkazadi, statistik
ma’lumotlardan foydalanadi.
18

Shuni ta’kidlash lozimki, analitik va solishtirma tekshirish usullari nafaqat
muayyan xatoliklarni aniqlashga, balki korxona ichki boshqaruv tizimidagi zaif
joylarni aniqlashga ham xizmat qiladi. Ushbu usullar auditor uchun “signal” bo‘lib
xizmat qiladi – agar ayrim xarajatlar o‘sib ketgan, yoki reja va amalda farqlar ko‘p
bo‘lsa, auditor chuqurroq hujjatli tekshiruvga o‘tadi. Analitik tekshirish ko‘pincha
grafik, diagramma, jadval, dinamik qator va foizlik tahlillar ko‘rinishida amalga
oshiriladi. Bu esa ma’lumotlarni yanada ko‘rgazmali, tahliliy va tushunarli qilib
beradi. Xulosa qilib aytganda, davr xarajatlarini audit qilishda analitik va
solishtirma tekshirish usullari zamonaviy auditning ajralmas qismidir. Ular
yordamida auditor nafaqat moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligini, balki
kompaniyaning iqtisodiy samaradorligi va moliyaviy barqarorligini ham baholay
oladi. Mazkur usullar orqali aniqlangan har bir tafovut, o‘zgarish va muammolar
bo‘yicha auditor o‘z xulosalarini asoslaydi, kompaniya rahbariyatiga va
manfaatdor tomonlarga aniq, asosli va ishonchli tavsiyalar beradi. Shu bois,
analitik va solishtirma tekshirish amaliyoti bugungi kunda audit jarayonida eng
ko‘p va samarali ishlatiladigan metodlardan biri sifatida ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy auditorlik amaliyotida texnologik yutuqlar va yangi metodologiyalar
audit jarayonining samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. Jumladan, raqamli
transformatsiya natijasida auditorlar katta hajmdagi moliyaviy ma’lumotlarni real
vaqt rejimida tahlil qilish imkoniga ega bo‘lishdi. Bu, ayniqsa, davr xarajatlarini
auditi jarayonida muhim bo‘lib, ma’lumotlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni va
noaniqliklarni tezda aniqlashga yordam beradi.
Bundan tashqari, zamonaviy audit usullari orasida sun’iy intellekt va
mashinani o‘rganish texnologiyalaridan foydalanish kengaymoqda. Masalan,
algoritmik tahlillar yordamida xarajatlarda kutilmagan yoki shubhali o‘zgarishlar
avtomatik tarzda aniqlanadi, bu esa auditorlarni muhim joylarga yo‘naltiradi va
soxta operatsiyalarni oldini olishda yordam beradi. Shu bilan birga, blokcheyn
texnologiyasi moliyaviy operatsiyalarni shaffof va o‘zgarmas tarzda qayd etishni
ta’minlab, auditorlik uchun ishonchli ma’lumotlar bazasini yaratadi.
19

Shuningdek, zamonaviy auditorlik yondashuvida inson omili hisobga
olinadi. Auditorlarning doimiy malaka oshirishlari, etika va professional
standartlarga amal qilishi, yangi auditorlik texnologiyalari va metodlarini
o‘zlashtirishlari audit sifatining oshishiga olib keladi. Auditorlarning zamonaviy
texnologiyalarni samarali qo‘llashi auditorlik jarayonining tezligi va aniqligini
oshirish bilan birga, moliyaviy hisobotlarning sifatini yaxshilaydi 5
.
Audit jarayonida raqamli transformatsiyalarning keng joriy etilishi bilan bir
qatorda, ma’lumotlar xavfsizligi va maxfiyligini ta’minlash muammolari ham
dolzarb bo‘lib qolmoqda. Auditorlar bu sohada zamonaviy xavfsizlik protokollari
va qoidalariga rioya qilishi, shuningdek, kiberxavfsizlik bo‘yicha muntazam
treninglar o‘tkazishi zarur. Bu esa audit jarayonining barqarorligini va
ishonchliligini ta’minlashda muhim omildir.
Oxir-oqibat, davr xarajatlari auditi usullari va zamonaviy yondashuvlar
auditorlik jarayonini nafaqat aniq va samarali qiladi, balki tashkilotlarning
moliyaviy barqarorligini mustahkamlashga, resurslarni oqilona boshqarishga va
moliyaviy xatarlarni kamaytirishga xizmat qiladi. Zamonaviy yondashuvlarni
muntazam ravishda yangilab borish va audit texnologiyalarini takomillashtirish
auditorlik faoliyatining kelajagini belgilaydi.
5
Мирзаев Ф. “Основы аудита и финансового контроля”. Ташкент, 2019.
20

III BOB. AMALIYOTDA DAVR XARAJATLARINI TEKSHIRISH VA
NATIJALARINI TAHLIL QILISH
3.1. Korxona misolida davr xarajatlarini tekshirish natijalari (o‘rganilgan
misollar asosida)
Davr xarajatlarini audit qilish jarayonida ichki nazorat tizimi muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, uning samaradorligi auditorning ish sifatini sezilarli
darajada ta’sir qiladi. Ichki nazorat – bu tashkilotning moliyaviy va operatsion
faoliyatida xatoliklar, soxtalashtirishlar va nojo‘ya harakatlarning oldini olish,
aniqlash va bartaraf etish uchun yaratilgan ichki mexanizmlar tizimidir.
Xarajatlarni audit qilishda ichki nazorat tizimi, ayniqsa, xarajatlar bo‘yicha
ma’lumotlarning to‘g‘riligini, to‘liq va o‘z vaqtida rasmiylashtirilishini
ta’minlashda asosiy vazifani bajaradi.
Ichki nazorat tizimi orqali tashkilot ichidagi har bir xarajat turi uchun
javobgar shaxslar belgilab qo‘yiladi, xarajatlarni amalga oshirish va tasdiqlash
tartibi aniq standartlar asosida tashkil etiladi. Auditor uchun bu tizimning
mavjudligi va samaradorligi – xarajatlarni tekshirish jarayonining yengilligi va
ishonchliligini oshiruvchi omildir. Agar ichki nazorat tizimi samarali tashkil
etilgan bo‘lsa, auditor uchun xarajatlar bo‘yicha hujjatlarni tekshirish osonlashadi,
chunki bu tizim asosida xarajatlar birlamchi hujjatlar bilan mustahkam
tasdiqlangan, ichki ruxsatlar olingan va tasdiqlangan bo‘ladi.
Auditor ichki nazorat tizimini baholash jarayonida uning to‘liq va doimiy
ishlashiga e’tibor beradi. Bu baholash quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda vakolatlarning taqsimlanishi, hisob va
hisobotlarni yuritish tartibi, korxona ichidagi tekshiruv va nazorat
mexanizmlarining mavjudligi, xodimlarning malakasi va audit sohasidagi bilim
darajasi, shuningdek, ichki audit xizmatining faoliyati. Auditor shuningdek, ichki
nazorat tizimi samaradorligi tufayli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatoliklar yoki
noqonuniy harakatlar xavfini kamaytirish darajasini ham baholaydi.
Ichki nazorat tizimining zaifligi yoki umuman mavjud emasligi auditor
uchun jiddiy xavf hisoblanadi, chunki bunday holatda xarajatlar bo‘yicha hujjatlar
21

va hisobvaraqalar yuzaki ko‘rib chiqiladi, soxta xarajatlar yoki hujjatlarda sun’iy
o‘zgartirishlar ko‘p uchrashi mumkin. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini
sinchkovlik bilan tekshirib, uning samaradorligini aniqlaydi va kamchiliklar
aniqlansa, ularni tuzatish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi.
Bundan tashqari, ichki nazorat tizimi tashkilot rahbariyati uchun ham muhim
axborot manbai bo‘lib, u orqali xarajatlar ustidan doimiy nazorat o‘rnatilib,
moliyaviy resurslarning oqilona va maqsadli ishlatilishi ta’minlanadi. Ichki nazorat
tizimining kuchaytirilishi korxonaning moliyaviy barqarorligini oshirishga,
moliyaviy xatarlarni kamaytirishga, shuningdek, tashqi auditorlar tomonidan
tasdiqlangan ishonchli moliyaviy hisobotlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Davr xarajatlarini audit qilish jarayonida ichki nazorat tizimining roli
nihoyatda katta bo‘lib, uning mavjudligi va samaradorligi auditor ishining asosiy
sifat ko‘rsatkichlaridan biridir. Ichki nazorat tizimi auditor uchun xarajatlarni
tekshirishda ko‘makchi vosita sifatida xizmat qiladi, shu bilan birga, tashkilotning
moliyaviy intizomini ta’minlashda va moliyaviy xatarlarni minimallashtirishda
muhim ahamiyatga ega.
Ichki nazorat tizimi samarali ishlamasa, tashkilotda moliyaviy tartibsizliklar
va ortiqcha, asossiz xarajatlarning yuzaga kelishi ehtimoli ortadi. Shu bois,
zamonaviy korxonalarda ichki nazorat tizimini takomillashtirish, zamonaviy
boshqaruv texnologiyalari va avtomatlashtirilgan hisob dasturlaridan foydalanish
alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, elektron hujjat aylanishi va avtomatik
nazorat mexanizmlari yordamida xarajatlarni oldindan tasdiqlash, monitoring
qilish va vaqtida to‘g‘ri hisobdan chiqarishni ta’minlash mumkin. Bu esa auditor
uchun tekshiruv jarayonini soddalashtiradi va inson omiliga bog‘liq xatoliklar
ehtimolini kamaytiradi. Ichki nazorat tizimining yana bir muhim jihati – bu
ma’lumotlarning maxfiyligi va yaxlitligini ta’minlash, ichki auditor va moliyaviy
nazorat xodimlari faoliyatini doimiy monitoring qilib borishdir. Ko‘pgina
rivojlangan davlatlarda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham, yirik korxonalar o‘z
ichki audit xizmatlarini tashkil qilgan bo‘lib, ular muntazam ravishda davr
xarajatlari, moliyaviy operatsiyalar, shartnomalar va boshqa muhim yo‘nalishlarni
22

mustaqil ravishda tahlil qiladilar. Bu esa tashqi auditorning ishini sezilarli darajada
yengillashtiradi va tekshiruv natijalarining ishonchliligini oshiradi. Auditorlar
uchun ichki nazorat tizimini o‘rganishda muayyan audit dasturlaridan foydalanish
muhimdir. Masalan, “COSO” modeli (Committee of Sponsoring Organizations of
the Treadway Commission) yoki xalqaro audit standartlarida tavsiya etilgan
boshqa uslublardan foydalanish orqali auditor ichki nazorat tizimining barcha
elementlarini: boshqaruv muhiti, risklarni aniqlash va boshqarish, nazorat faoliyati,
axborot va kommunikatsiya, monitoring va baholash kabi yo‘nalishlarni chuqur
o‘rganadi. Har bir yo‘nalish bo‘yicha auditor maxsus testlar o‘tkazadi, ishchi
hujjatlar to‘ldiradi, so‘rovnomalar tuzadi va aniqlangan kamchiliklar asosida
rahbariyatga tavsiyalar beradi.
Ahamiyatli jihatlardan biri shuki, kuchli va ishonchli ichki nazorat tizimiga
ega tashkilotlarda auditorlar kamroq xatolik va noto‘g‘ri hujjatlarni uchratadi. Shu
sababli, zamonaviy audit yondashuvlarida auditor ish hajmini, tekshiruv
chuqurligini va tekshiruv tartibini ham aynan ichki nazorat tizimi darajasiga qarab
moslashtiradi. Agar ichki nazorat zaif bo‘lsa, auditor chuqurroq va kengroq
tekshiruv o‘tkazadi, ko‘proq hujjatlarni tahlil qiladi va ko‘proq so‘rovlar o‘tkazadi.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, kuchli ichki nazorat tizimi nafaqat auditorlar
uchun, balki korxonaning o‘z rahbariyati va investorlar uchun ham ishonchli
axborot manbai va risklarni boshqarish vositasi sifatida xizmat qiladi. Chunki
samarali ichki nazorat moliyaviy intizomni oshiradi, korruptsiya va moliyaviy
firibgarliklar oldini oladi, korxona resurslaridan maqsadli va samarali
foydalanishga yordam beradi. Shu sababdan, zamonaviy boshqaruv amaliyotida
ichki nazorat tizimi doimiy ravishda rivojlantiriladi, unga zamonaviy
texnologiyalar joriy qilinadi va xodimlar muntazam ravishda o‘qitiladi. Umuman
olganda, davr xarajatlarini audit qilishda ichki nazorat tizimi nafaqat auditorning
ishini yengillashtiradi, balki tashkilotning umumiy boshqaruv sifatini, moliyaviy
barqarorligini va bozor ishonchliligini oshiruvchi asosiy omil hisoblanadi. Ichki
nazorat tizimi samarali ishlamasa, tashkilotda moliyaviy tartibsizliklar va ortiqcha,
asossiz xarajatlarning yuzaga kelishi ehtimoli ortadi. Shu bois, zamonaviy
23

korxonalarda ichki nazorat tizimini takomillashtirish, zamonaviy boshqaruv
texnologiyalari va avtomatlashtirilgan hisob dasturlaridan foydalanish alohida
ahamiyat kasb etadi. Masalan, elektron hujjat aylanishi va avtomatik nazorat
mexanizmlari yordamida xarajatlarni oldindan tasdiqlash, monitoring qilish va
vaqtida to‘g‘ri hisobdan chiqarishni ta’minlash mumkin. Bu esa auditor uchun
tekshiruv jarayonini soddalashtiradi va inson omiliga bog‘liq xatoliklar ehtimolini
kamaytiradi. Ichki nazorat tizimining yana bir muhim jihati – bu ma’lumotlarning
maxfiyligi va yaxlitligini ta’minlash, ichki auditor va moliyaviy nazorat xodimlari
faoliyatini doimiy monitoring qilib borishdir. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda,
shu jumladan 6
, O‘zbekistonda ham, yirik korxonalar o‘z ichki audit xizmatlarini
tashkil qilgan bo‘lib, ular muntazam ravishda davr xarajatlari, moliyaviy
operatsiyalar, shartnomalar va boshqa muhim yo‘nalishlarni mustaqil ravishda
tahlil qiladilar. Bu esa tashqi auditorning ishini sezilarli darajada yengillashtiradi
va tekshiruv natijalarining ishonchliligini oshiradi. Auditorlar uchun ichki nazorat
tizimini o‘rganishda muayyan audit dasturlaridan foydalanish muhimdir. Masalan,
“COSO” modeli (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway
Commission) yoki xalqaro audit standartlarida tavsiya etilgan boshqa uslublardan
foydalanish orqali auditor ichki nazorat tizimining barcha elementlarini: boshqaruv
muhiti, risklarni aniqlash va boshqarish, nazorat faoliyati, axborot va
kommunikatsiya, monitoring va baholash kabi yo‘nalishlarni chuqur o‘rganadi.
Har bir yo‘nalish bo‘yicha auditor maxsus testlar o‘tkazadi, ishchi hujjatlar
to‘ldiradi, so‘rovnomalar tuzadi va aniqlangan kamchiliklar asosida rahbariyatga
tavsiyalar beradi. Ahamiyatli jihatlardan biri shuki, kuchli va ishonchli ichki
nazorat tizimiga ega tashkilotlarda auditorlar kamroq xatolik va noto‘g‘ri
hujjatlarni uchratadi. Shu sababli, zamonaviy audit yondashuvlarida auditor ish
hajmini, tekshiruv chuqurligini va tekshiruv tartibini ham aynan ichki nazorat
tizimi darajasiga qarab moslashtiradi. Agar ichki nazorat zaif bo‘lsa, auditor
chuqurroq va kengroq tekshiruv o‘tkazadi, ko‘proq hujjatlarni tahlil qiladi va
ko‘proq so‘rovlar o‘tkazadi.
6
Жумаев М. “Бухгалтерский учет и аудит”. Тошкент, 2017.
24

3.2. Davr xarajatlari bo‘yicha auditorlik xulosalari va takliflar
Tashqi auditorlar va ichki auditorlar o‘rtasidagi hamkorlik audit
jarayonining samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ichki
auditorlar doimiy ravishda korxona ichidagi nazorat mexanizmlari va moliyaviy
jarayonlarni o‘rganib, xavf-xatarlarni aniqlash va bartaraf etishga qaratilgan
ishlarni olib boradi. Ular tashkilot faoliyatining turli bosqichlarida yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan kamchiliklar, xatolar va noqonuniyliklarni erta aniqlashga xizmat
qiladi. Bu esa tashqi auditorlarga audit jarayonida aniqlik kiritish va tekshiruvni
yanada samarali tashkil etishda yordam beradi.
Tashqi auditorlar ichki auditorlar tomonidan tayyorlangan hisobot va
tavsiyalar asosida o‘z auditorlik strategiyasini shakllantiradi, shu bilan birga ichki
nazorat tizimining kuchli yoki zaif tomonlarini baholaydi. Ichki auditorlarning
faoliyati tashqi audit jarayonida qamrovni aniqlash, tekshiruv yo‘nalishlarini
belgilash va resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi. Agar ichki nazorat
tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, tashqi auditorlar tekshiruv jarayonini
qisqartirish va aniqlangan kamchiliklarga qaratilgan chuqur tahlil o‘tkazishga
e’tibor berishlari mumkin.
Hamkorlikning samarali bo‘lishi uchun auditorlar o‘rtasida doimiy axborot
almashinuvi va o‘zaro kelishilgan ish rejasi muhimdir. Bu jarayonda ichki
auditorlar o‘z tekshiruv natijalarini, shu jumladan aniqlangan xatoliklar va risklar
haqida tashqi auditorlarga yetkazadi. Tashqi auditorlar esa o‘z navbatida ichki
auditorlarga professional maslahatlar berib, audit standartlari va eng yaxshi
amaliyotlar bo‘yicha tavsiyalar taqdim etadi. Bu ikki tomonlama aloqalar
auditorlik faoliyatining sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, ichki va tashqi auditorlarning hamkorligi korxonaning
moliyaviy boshqaruv tizimining mustahkamlanishiga, moliyaviy xatarlarning
kamayishiga va resurslarning samarali ishlatilishiga olib keladi. Bu esa o‘z
navbatida, tashkilotning bozor raqobatbardoshligini oshiradi va investorlar hamda
boshqa manfaatdor tomonlarning ishonchini mustahkamlaydi.
26

Bugungi kunda ko‘plab xalqaro kompaniyalar ichki va tashqi auditorlar
o‘rtasida integratsiyalashgan audit tizimini joriy qilgan, bunda ikki auditorlik
faoliyati o‘zaro to‘liq bog‘langan va bir-birini to‘ldiruvchi jarayon sifatida amalga
oshiriladi. Bunday yondashuv audit sifatini yanada oshirib, moliyaviy
hisobotlarning haqqoniyligini ta’minlaydi.
Xarajatlarini audit qilishda ichki va tashqi auditorlarning hamkorligi
moliyaviy nazoratning mustahkamlanishi, auditorlik jarayonining samaradorligi va
tashkilot moliyaviy faoliyatining shaffofligini ta’minlashda hal qiluvchi omildir.
Bu hamkorlikni rivojlantirish va samarali yo‘lga qo‘yish har bir tashkilot uchun
ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda.
Davr xarajatlarini audit qilish jarayonida tashqi auditorlar bilan ichki
auditorlar o‘rtasidagi hamkorlikning muhim ahamiyati bor. Tashqi auditorlar — bu
tashkilotning moliyaviy hisoboti va faoliyatini mustaqil baholaydigan, tashqi
manfaatdor tomonlar uchun ishonchli axborot taqdim etuvchi mutaxassislardir.
Ichki auditorlar esa tashkilotning ichki nazorat tizimini baholash, risklarni
aniqlash, ichki siyosat va protseduralarning to‘g‘ri amalga oshirilishini
ta’minlashga mas’ul bo‘lgan xodimlardir. Ushbu ikki auditorlik funktsiyasi
birgalikda samarali ishlaganda, davr xarajatlarining to‘g‘ri va qonuniy hisobga
olinishi, shuningdek, moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi yanada oshadi.
Ichki auditorlar korxonaning kundalik faoliyatiga yaqindan aralashgan
holda, xarajatlarni boshqarish va nazorat qilish jarayonlarini doimiy ravishda
monitoring qiladi. Ularning asosiy vazifasi tashkilot ichidagi nazorat
mexanizmlarining samaradorligini baholash va ularni takomillashtirishga
tavsiyalar berishdan iborat. Shu bilan birga, ichki auditorlar korxona rahbariyati
uchun real vaqt rejimida ma’lumotlar taqdim etib, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
xatoliklar, kamchiliklar va xatarlarni tezda aniqlash imkonini yaratadi. Bu esa
tashqi auditor uchun asosiy ma’lumot manbai sifatida xizmat qiladi 7
.
Tashqi auditorlar esa, odatda, yillik yoki davriy auditorlik tekshiruvlarini
amalga oshiradi va bu jarayon ko‘proq moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini
7
Жумаев М. “Бухгалтерский учет и аудит”. Тошкент, 2017.
27

baholashga qaratilgan. Ular ichki auditorlarning amalga oshirgan tekshiruvlari,
aniqlangan kamchiliklar va tavsiyalarini o‘rganib, o‘z auditorlik strategiyasini
shakllantiradi. Agar ichki nazorat tizimi kuchli va samarali bo‘lsa, tashqi auditorlar
o‘z ishlarini yanada samaraliroq va tezroq bajarishi mumkin. Aksincha, ichki
auditorlar faoliyati sust bo‘lsa, tashqi auditorlar tekshiruvni chuqurroq va kengroq
amalga oshirishga majbur bo‘ladi.
Hamkorlik jarayonida auditorlar o‘rtasida axborot almashinuvi va
kelishilgan ish rejalari muhim ahamiyatga ega. Ichki auditorlar tashqi auditorlarga
korxonaning ichki nazorat tizimi, risklar va kamchiliklar haqida batafsil ma’lumot
beradi, shuningdek, o‘tkazilgan tekshiruvlarning hisobotlarini taqdim etadi. Tashqi
auditorlar esa o‘z navbatida, ichki auditorlarga tashqi audit standartlari va
amaliyotlari bo‘yicha maslahatlar berishi, ularning faoliyatini baholashi va
takomillashtirish uchun tavsiyalar ishlab chiqishi mumkin.
Bundan tashqari, ichki va tashqi auditorlarning hamkorligi korxona uchun
qo‘shimcha iqtisodiy samaralar keltiradi. Bu ikki auditorlik xizmatining
integratsiyasi orqali audit xarajatlari kamayadi, ortiqcha tekshiruvlar oldi olinadi
va auditorlik jarayoni umumiy holda samaraliroq bo‘ladi. Shu bilan birga,
tashkilotning moliyaviy boshqaruvi va ichki nazorat tizimi muntazam ravishda
takomillashib boradi. Davr xarajatlarini audit qilishda tashqi auditor va ichki
auditorning hamkorligi tashkilotning moliyaviy faoliyatining ishonchliligi va
shaffofligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Bu hamkorlik nafaqat auditorlik
jarayonining samaradorligini oshiradi, balki korxonaning moliyaviy xatolar va
noqonuniy harakatlardan himoya qilinishini ta’minlaydi. Shu bois, ichki va tashqi
auditorlar o‘rtasidagi samarali muloqot va hamkorlik zamonaviy audit
faoliyatining ajralmas qismidir.
28

XULOSA
Davr xarajatlarini tekshirish korxonaning moliyaviy faoliyatini chuqur va
to‘liq tahlil qilish, uning iqtisodiy samaradorligini ta’minlash hamda moliyaviy
hisobotlarning haqqoniyligini kafolatlashda ajralmas o‘rin tutadi. Auditorlik
jarayoni orqali xarajatlarning asosli, qonuniy va to‘g‘ri amalga oshirilgani
aniqlanib, moliyaviy nazoratning samaradorligi oshiriladi. Bu jarayon nafaqat
tashqi auditorlar tomonidan amalga oshiriladi, balki ichki nazorat tizimlari va ichki
auditorlar faoliyati bilan mustahkamlanadi, shuningdek zamonaviy texnologik va
metodologik yondashuvlar orqali yanada takomillashtiriladi.
Davr xarajatlarini audit qilishda hisob va hujjatlarni tekshirish eng asosiy va
eng ko‘p qo‘llaniladigan usuldir. Bu usul orqali xarajatlarni tasdiqlovchi birlamchi
hujjatlar tahlil qilinadi, xarajatlar hisobi bilan hujjatlar o‘rtasidagi uyg‘unlik va
to‘g‘rilik aniqlanadi. Auditorlar, shuningdek, xarajatlarning belgilangan
normativlarga mos kelishini, soxta yoki asossiz xarajatlarning mavjud emasligini
tekshiradi. Hujjatlar va hisoblar o‘rtasidagi tafovutlarni aniqlash, xatolik va
qonunbuzarliklarni oldini olishda hisob va hujjatlarni tekshirish juda muhim rol
o‘ynaydi.
Shuningdek, analitik va solishtirma tekshirish usullari davr xarajatlarini
chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Auditorlar xarajatlarning o‘tgan davrlar
bilan taqqoslanishini, rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarga muvofiqligini, shuningdek,
soha va bozordagi umumiy tendensiyalarni hisobga olib, xarajatlarning asoslanish
darajasini baholaydilar. Bu usullar auditorlarga moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligi
haqida yanada aniqroq xulosalar chiqarishga yordam beradi. Analitik tekshirish
usullaridan foydalanish orqali auditorlar muhim xatoliklar va noaniqliklarni erta
bosqichda aniqlash, moliyaviy xatarlarni kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Davr xarajatlarini audit qilishda ichki nazorat tizimining roli katta
ahamiyatga ega. Kuchli va samarali ichki nazorat tizimi moliyaviy
operatsiyalarning qonuniyligi va asoslanishini ta’minlab, soxta yoki ortiqcha
xarajatlarning oldini oladi. Auditorlar ichki nazorat tizimini baholash orqali audit
jarayonining yo‘nalishini belgilaydilar va tekshiruvning samaradorligini
29

oshiradilar. Ichki nazorat tizimining zaifligi yoki yetishmasligi auditorlik ishlarini
murakkablashtiradi, chuqurroq tekshiruv va qo‘shimcha resurslar sarflashni talab
qiladi.
Bundan tashqari, tashqi auditorlar va ichki auditorlarning samarali
hamkorligi davr xarajatlarini tekshirish jarayonining sifatini oshiradi. Ichki
auditorlar tomonidan o‘tkazilgan doimiy monitoring va nazorat tashqi auditorlarga
muhim ma’lumotlar taqdim etib, tekshiruv jarayonini yengillashtiradi. Hamkorlik
auditorlik jarayonining samaradorligini oshiradi, moliyaviy xatarlarni kamaytiradi
va korxonaning moliyaviy boshqaruvini mustahkamlaydi.
Zamonaviy audit usullari va texnologiyalari, jumladan, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari, data analytics, sun’iy intellekt va mashinani
o‘rganish vositalari audit jarayonini tezlashtiradi va aniqlikni oshiradi. Ushbu
texnologiyalar katta hajmdagi moliyaviy ma’lumotlarni tahlil qilish, soxta yoki
asossiz xarajatlarni avtomatik tarzda aniqlash imkonini beradi. Shuningdek,
elektron hujjat aylanishi va blokcheyn texnologiyalari moliyaviy operatsiyalarni
shaffof va o‘zgarmas qilib, auditorlik uchun ishonchli ma’lumot bazasini yaratadi.
Davr xarajatlarini audit qilish nafaqat moliyaviy nazorat va hisob-kitoblarni
to‘g‘rilash, balki tashkilotning umumiy boshqaruv sifatini yaxshilash, moliyaviy
xatarlarni boshqarish, resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash va
korxonaning bozor ishonchliligini oshirishda muhim vositadir. Auditorlik
jarayonining sifati va samaradorligi tashkilotning barqaror rivojlanishi uchun
asosiy garov hisoblanadi.
Shu bois, davr xarajatlarini muntazam, tizimli va sifatli audit qilish har
qanday tashkilot uchun ustuvor vazifa bo‘lib, bu jarayon zamonaviy yondashuvlar
va texnologiyalar yordamida yanada takomillashmoqda. Auditorlarning kasbiy
malakasi va texnologik imkoniyatlari audit sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun auditorlik faoliyatini rivojlantirish va audit jarayonini samarali
tashkil etish korxonaning moliyaviy intizomi va iqtisodiy barqarorligini
ta’minlashda muhim omil bo‘lib qoladi.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-martdagi PQ-
3637-sonli qarori — “Audit faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida”.
2. O‘zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni,
2018.
3. O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni,
2021.
4. COSO Framework — Committee of Sponsoring Organizations of the
Treadway Commission. Internal Control — Integrated Framework, 2013.
5. International Standards on Auditing (ISA). International Federation of
Accountants (IFAC).
6. Рахимов Ш., Каримов Д. “Корпоративное управление и аудит”.
Ташкент, 2020.
7. Мирзаев Ф. “Основы аудита и финансового контроля”. Ташкент,
2019.
8. Жумаев М. “Бухгалтерский учет и аудит”. Тошкент, 2017.
9. KPMG. “Audit methodology and best practices”. 2022.
10. Deloitte. “Modern Audit Techniques and Technologies”. 2021.
11. А. Джонсон, П. Миллер. “Auditing Principles and Practices”. New
York, 2018.
12. R.G. Schroeder, M. Clark, Jack Cathey. “Financial Accounting
Theory and Analysis”. Wiley, 2019.
31

Internet manbalar:
1. https://www.mf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
rasmiy sayti.
2. https://www.uzaudit.uz – O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi
auditorlik faoliyati bo‘yicha axborotlar.
3. https://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC)
rasmiy sayti.
4. https://lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy
bazasi.
5. https://www.iasplus.com – Xalqaro audit va buxgalteriya standartlari
yangiliklari.
32

DAVR XARAJATLARINI TEKSHIRISH

Sotib olish