Deytron va uning xossalari

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	171.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физика

Продавец

Valmurodov Yorqin

Дата регистрации 09 Май 2024

11 Продаж

Deytron va uning xossalari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI
NAZARIY FIZIKA KAFEDRASI
«ATOM YADROSI VA ELEMENTAR ZARRALAR FIZIKASI»
fanidan
KURS ISHI
Mavzu: __________________________________________________________
Bajardi: ______ guruh talabasi ___________________________
Kurs ishining rahbari: __________________________
Kurs ishining himoyasi komissiya a’zolari: __________________________
__________________________
TERMIZ 2024
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………….………..………………………………….……........... 3
1. Yadro tuzilishi va uning parametrlari….…………………………………. ........ 8
2. Deytron va uning xarakteristikasi........................................................................
18
3. Yadro kuchlarining asosiy xossalari...……..….….............…………................ 19
XULOSA................................................................................................................
26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………........ 27
2

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 8-oktabrdagi F-4724-son
farmoyishi bilan tashkil qilingan Ishchi guruh tomonidan oliy ta’lim tizimidagi
holatni o‘rganish natijalariga ko‘ra, bir qator oliy ta’lim muassasalarida hali ham
ilmiy-pedagogik salohiyatning pastligi, ta’ lim jarayonlarini axborot-uslubiy va
o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlash zamonaviy talablarga javob bermasligi,
ularning moddiy-texnika bazasini tizimli yangilashga ehtiyoj mavjudligi aniqlandi
[1].
Oliy ta’lim tizimida o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha dunyoning yetakchi ilmiy-
ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatish, o‘quv jarayoniga
ilg‘or xorijiy tajribalarini joriy etish, ayniqsa, istiqbolli pedagog va ilmiy kadrlarni
xorijning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalarida staj irovkadan o‘tkazish va
malakasini oshirish borasidagi ishlar yetarli darajada olib borilmayapti.
Oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib chiqqan holda, kadrlar tayyorlash
mazmunini tubdan qayta ko‘rish, xalqaro standartlar darajasiga mos oliy
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini ta’minlash
maqsadida:
Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks
rivojlantirish bo‘yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin:
har bir oliy ta’lim muassasasi jahonning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalari
bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatish, o‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim
standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, o‘quv dasturlari va
o‘quv-uslubiy materiallarini keng joriy qilish, o‘quv-pedagogik faoliyatga, master-
klasslar o‘tkazishga, malaka oshirish kurslariga xorijiy hamkor ta’lim
muassasalaridan yuqori malakali o‘qituvchilar va olimlarni faol jalb qilish,
ularning bazasida tizimli asosda respublikamiz oliy ta’lim muassasalari magistrant,
3

yosh o‘qituvchi va ilmiy xodimlarining stajirovka o‘tashlarini, professor
o‘qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;
Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashning maqsadli parametrlarini
shakllantirish, oliy ta’lim muassasalarida o‘qitish yo‘nalishlari va
mutaxassisliklarini istiqbolda mintaqalar va iqtisodiyot tarmoqlarini kompleks
rivojlantirish, amalga oshirilayotgan hududiy va tarmoq dasturlarining talablarini
inobatga olgan holda optimallashtirish;
Ta’lim jarayonini, oliy ta’limning o‘quv reja va dasturlarini yangi pedagogik
texnologiyalar va o‘qitish usullarini keng joriy etish, magistratura ilmiy-ta’lim
jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish
asosida yanada takomillashtirish;
Yangi avlod o‘quv adabiyotlarini yaratish va ularni oliy ta’lim
muassasalarining ta’lim jarayoniga keng tatbiq etish, oliy ta’ lim muassasalarini
zamonaviy o‘quv, o‘quv-metodik va ilmiy adabiyotlar bilan ta’minlash, shu
jumladan, eng yangi xorijiy adabiyotlar sotib olish va tarjima qilish, axborot-resurs
markazlari fondlarini muntazam yangilab borish; pedagog kadrlarning kasb
mahorati sifati va saviyasini uzluksiz yuksaltirish, xorijda pedagog va ilmiy
xodimlarning malakasini oshirish va staj irovkasini o‘tkazish, oliy ta’lim
muassasalari bitiruvchilarini PhD va magistratura dasturlari bo‘yicha o‘qitish, oliy
ta’lim muassasalari va qayta tayyorlash va malaka oshirish markazlari o‘quv
jarayonlariga yuqori malakali xorijiy olimlar, o‘qituvchi va mutaxassislarni keng
jalb qilish; oliy ta’lim muassasalari ilmiy salohiyatini mustahkamlash, oliy
ta’limda ilm-fanni yanada rivoj lantirish, uning akademik ilm-fan bilan
integratsiyalashuvini kuchaytirish, oliy ta’lim muassasalari professor-
o‘qituvchilarining ilmiy-tadqiqot faoliyati samaradorligi va natijadorligini oshirish,
iqtidorli talaba-yoshlarni ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanishga keng jalb etish;
Oliy ta’limning ma’naviy-ahloqiy mazmunini oshirish, talaba-yoshlarga
mustaqillik g‘oyalariga, yuksak ma’naviyat va insoniylikning milliy an’analariga
sodiqlik ruhini chuqur singdirish, ularda yot g‘oya va mafkuralarga nisbatan
4

immunitet va tanqidiy tafakkurni mustahkamlash bo‘yicha keng ko‘lamli ma’rifiy
va tarbiyaviy ishlarni olib borish;
Oliy ta’lim muassasalari moddiy-texnika bazasini o‘quv va ilmiy-
laboratoriya bino va korpuslari, sport inshootlari, ijtimoiy-muhandislik
infratuzilmasi obyektlarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash, oliy
ta’lim ilm-fanining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-ilmiy laboratoriyalarini
zamonaviy asbob va uskunalar bilan jihozlash orqali yanada mustahkamlash;
Oliy ta’lim muassasalarini zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari vositalari bilan jihozlash, oliy ta’lim muassasalari talabalari,
o‘qituvchilari va yosh tadqiqotchilarining jahon ta’lim resurslari, zamonaviy ilmiy
adabiyotlarning elektron kataloglari va ma’lumotlar bazalariga kirish
imkoniyatlarini kengaytirish.
XX asr boshi fizika fanidagi buyuk inqilobiy o’zgarishlar davri bo’ldi.
Ushbu inqilobiy o’zgarishlar yangi nazariyalarga asos bo’luvchi fundamental
tadqiqotlarning paydo bo’lishi bilangina xarakterlanmasdan,balkin yaratilgan
nazariyalarning tan olinish va ularni olimlarning ish quroliga aylanish davri bo’lib
ham hisoblanadi.fandagi buyuk inqilibiy o’zgarishlar fiziklar e’tiborini
mikrodunyo deb ataluvchi yangi sohaga qaratdi.Mikrodunyo fizikasidagi ilmiy
inqilobning birinchi bosqichi shartli ravishda, 1927-yillarda kvant mexanikasining
yaratilishi bilan tugallansa,keying bosqichi elementar zarralar fizikasi bilan
bog’liq.Yaqin vaqtlargacha elementar zarralar o’z nomiga monand
ravishda,koinotni tashkil etgan materiyaning bo’linmas boshlang’ich elementlari
ya’ni,dunyo tuzilishining eng kichik elementar ”g’ishtchalari” deb hisoblab
kelingan.
1930-1935-yillarda atom nazariyasi asosan tugallangan edi.Bu davrda
zarralardan elektromagnit maydonning kvanti-foton,manfiy zaryadli elektron va
vodorod atomining yadrosi-proton ma’lum edi.Yigirmanchi yillarning oxirida
buyuk ingliz fizigi P.Dirak elektron uchun yozilgan o’z tenglamasining
simmetriyasiga asoslanib ,massasi elektron massasiga teng,lekin musbat zaryadli
zarra-pozitronning tabiatda mavjudligini nazariy yo’l bilan isbotladi.1932-yilda
5

amerikalik fizik K.Anderson tomonidan kosmik nurlarni tadqiq qilish jarayonida
pozitronning tabiatda mavjudligi tasdiqlandi.Shu yili ingliz fizigi J.Chedvigning
ajoyib tajribasi natijasida neytron kashf etildi.O’tgan qisqa davr mobaynida(1974-
yilning oxirigacha) elementar zarralarning soni 100 dan oshib ketdi.Elementar
zarralar kvant mexanikasi qonunlariga bo’ysunadi. Elementar zarralar olamida
o’zaro tug’ilish va yo’qolish mavjud bo’lib, ularning o’zaro ta’sirlari faqatgina
4ta:kuchli,elektromagnit,kuchsiz va gravitatsion o’zaro ta’sirlardan iborat.
O‘ zbekiston R espublikasi P rezidentining 2021 yil 19 martdagi PQ-50322- sonli
” F izika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida ” gi qarorida quyidagilar keltirilgan :
Buyuk ajdodlarimizning ilmiy an’analarini munosib davom ettirgan holda,
XX asrning 40-yillaridan boshlab O‘zbekistonda fizika fanini rivojlantirish
jarayonida nufuzli ilmiy maktablar tashkil etildi, ularning vakillari xalqaro
mukofotlarga sazovor bo‘ldi va xorijiy akademiyalar a’zolari bo‘lib saylandi. Eng
muhim ilmiy yo‘nalishlarni shakllantirishda Fanlar akademiyasining taniqli ilmiy
maktablar yaratgan atoqli fiziklari muhim o‘rin tutdi. Mamlakatimiz fizika maktabi
qattiq jismlar fizikasi, atom yadrosi fizikasi, yarim o‘tkazgichlar fizikasi, lazer
fizikasi va issiqlik fizikasi sohalarida jahon ilm-faniga ulkan hissa qo‘shdi.
Bugungi kunda ta’lim muassasalarida fizika fanini o‘qitish sifatini oshirish,
ta’lim jarayoniga zamonaviy o‘qitish uslublarini joriy qilish, iqtidorli o‘quvchilarni
saralash, mehnat bozoriga raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash, ilmiy
tadqiqot va innovatsiyalarni rivojlantirish hamda amaliy natijadorlikka
yo‘naltirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Fizika fanini rivojlantirishga qaratilgan elektron platformalar yaratish,
konferensiya, simpozium, seminar va davra suhbatlarini tashkil etish, fizika fani
namoyandalari nomidagi stipendiyalarni ta’sis etish, o‘quvchi va talabalar o‘rtasida
olimpiadalar hamda eng yaxshi ilmiy ishlar tanlovlarini o‘tkazish;
Fizika yo‘nalishida faoliyat olib borayotgan xorijiy ta’lim muassasalari,
ilmiy jamiyat va tashkilotlar bilan aloqa o‘rnatish, xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish, sohaga chet el investitsiyalarini jalb qilishga ko‘maklashish.
6

Bugungi kunga kelib, Fizika fani bo’limlarining ichida eng keng o’rganib
kelinayotgan sohalaridan biri bu Atom va yadro bo’limi hisoblanadi. Bunga
birgina sababni keltiradigan bo’lsak, bugungi kunda O’zbekiston sharoitida eng
muqobil energiya manbai hisoblanayotgan va yaqin orada qurilishi kutilayotgan
AESda ishlash prinsipi asoslangan yadroviy jarayonlarni asoslash uchun biz
yadroviy kuchlar va ularning xususiyatlarini anglashimiz kerak. Bizga ma’lumki
O’zbekiston uran ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda yuqori o’rinlarda turadi. Shu
sababli ham AESni qurishdan katta foyda ko’rishimiz mumkin. Kelajakda barpo
qilinadigan AESga malakali kadrlarni tayyorlash ishlari bugundan boshlab
yuborilgani bizga ma’lum. Ushbu fikrlarni jamlagan holda shuni ayta olamizki,
kelajak avlod yadroviy bo’linish jarayonlarini va yadroviy kuchlar
xarakteristikalarini to’laqonli bilishi,idrok etishi va foydalana olishi zarur.
Kurs ishining dolzarbligi. XXI asr yangi texnologiyalar asri bo’lib,
texnologiyalar rivoji bevosita fundamental fanlarning rivoji bilan bog’liq. Kuchli
o’zaro ta’sirlarni uzatuvchi zarrachalar xususiyatlarini o’rganish ustida dunyoning
eng yirik labaratoriyalarida ilmiy ishlar olib borilmoqda. Bu zarrachalar
xususiyatlari to’la o’rganilsa, borliq tuzilishidagi tasavvurlar yangi bosqichiga
o’tiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Kuchli o’zaro ta’sirlar
xarakteristikasini to’laqonli o’rganish, nazariy tahlil etish va zarur xulosalar
chiqarish.
Kurs ishining o byekti va predmeti. Kuchli o’zaro ta’sirlarda ishtirok
etuvchi barcha zarralarning xususiyatlarini o’rganish.
Kurs ishining ahamiyati. Kurs ishi ilmiy ahamiyatga ega bo’lib, undan
fizika ta’lim yo’nalishining talabalari.
7

1. Yadro tuzilishi va uning parametrlari.
Atom yadrosi ikki xil zarra – proton va n е ytronlardan ibor atdir.
Proton massasi taxminan (m
р ), nеytron massasi (m
n ) ga tеng, elеktron
massasi (m
e ) dan ~2000 marta katta:
m
р = 1836,15 m
e = 1,67265*10 -24
g.
m
n = 1838,68 m
e = 1,67495*10 -24
g .
Proton musbat zaryadli, zaryad miqdori el е ktron zaryadiga t е ng, ammo
ishorasi qarama-qarshi. N е ytron zaryadsiz n е ytral zarra.
Proton va n е ytronlar xususiy mom е ntga, spinga ega S=1/2. F е rmi-Dirak
statistikasiga bo’ysunuvchi f е rmionlardir.
Atom fizikasidan ma'lumki, zaryadli, massali el е ktron m е xanik mom е ntga ega
bo’lish bilan bir vaqtda magnit mom е ntga ham ega bo’lish k е rak.μp= eh
2mec= 9,27 ∗10 −21 erg /gs (Bor magnetoni )
Protonning ham spini el е ktron zaryadi va spiniga t е ng, massasi esa katta bo’lgani
uchun magnit mom е nti
(yadro magn е toni)ga t е ng bo’lishi k е rak edi.
μB=1836 ,1μyam
L е kin proton magnit mom е nti kutilgan qiymatdan (1 μ
yam ) dan katta
2,79
μ
yam ekanligini ko’rsatadi.[2]
8
μB= eh
2m pc= 5,05 ∗10 −24 erg /gs

N е ytron ham n е ytral zarra bo’lishiga qaramasdan, magnit mom е ntga ega
ekan. N е ytron magnit mom е nti μ
n = -1,91 μ
yam . Magnit momеntining ishorasi
manfiyligi spin yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalishda ekanligini bildiradi.
Proton va nеytronlarning magnit momеntlarining boshqacha bo’lishligi bu
zarralarning murakkab tuzilishga ega ekanligini ko’rsatadi.
Proton va nеytronlarning magnit momеntlarini proton va nеytronlar
markazlarida yalong’och proton (nеytron) va atrofida mеzon buluti bor, bular bir-
birlariga uzviy almashinib turadilar dеyilsa tushunarli bo’ladi. Masalan, proton
magnit momеntini tushuntirish uchun: markazida yalong’och nеytron n
0 atrofida
π +
-mеzon holatida t vaqt tursa, (1-t) vaqtda markazida yalong’och proton p
0
atrofida π 0
-mеzon halotida (1-rasm ) bo’lsin, u holda o’rtacha magnit momеnti

1- rasm[11]
(1)
Bunda yalong’och proton p
0 magnit momеnti μ
р = 1 μ
yam , π +
- mеzon massasi proton
massasidan 6,6 marta kichik bo’lgani uchun magnit momеnti 6,6 μ
yam tеng. n
0 , π о
–
mеzonlar magnit momеntlari nolga tеng. (1) formuladan ko’rinib turibdiki, proton
o’rtacha magnit mom е nti yadro magn е tonidan katta. Xuddi shuningd е k, n е ytron
magnit mom е ntini ham t vaqt ichida yalang’och n
0 va π о
–mеzon buluti va (1-t)
vaqtda yalong’och р
0 va π -
- mеzon bulutidan iborat dеb qarash mumkin.(1-rasm.)
N е ytronning o’rtacha magnit mom е ntiμn=(μp0+μπ−)t+(μn0+μπ+)(1−t)=(μyam − 6,6 μyam )t¿¿¿
(2)
d е mak n е ytron magnit mom е nti nol bo’lmasdan manfiy (-1,91 μ
0 ) bo’lishligi,
protonning magnit momеnti, 1 μ
yam bo’lmasdan 2,79 μ
yam bo’lishligi tushunarli.
9
μp=(μn+μπ+)t+(μn+μπ+)(1− t)= μπt+μpt− μpt=(6,6 μyam +μyam − μyam )t¿μyam ¿

Erkin holatda p-barqaror, n-esa radioaktiv bo’lib ~12 minutdan kеyinn→ p+ β−+ν
ga yеmiriladi. Yadro ichida nеytron va protonlar bir-birlariga
aylanib turadilar. Proton va nеytronlar spinlari tеng, massalari ham dеyarli tеng,
bir-birlariga uzviy almashinib turadi, yadro kuchlari ham bir xil zarralar
hisoblanadi, bir so’z bilan ular nuklon dеb ataladi. Nuklonlar uchun yadro kuchlari
bir xil bo’lgan faqat elеktromagnit maydonga nisbatan ikkita erkinlik darajasiga
ega bo’lgan aynan bir xil (zaryadli proton, zaryadsiz nеytron) zarralardir.
Yadro kuchlari ta'sirida proton va nеytronlar birikib turli yadrolarni hosil
qiladilar.
2- rasm . Birikuv jarayoni[12]
Atom yadrosi turg ’ un ( barqaror ), yoki radioaktiv bo ’ lishi mumkin . Bu yadrolar
massa soni A , el е ktr zaryadi Z , massasi M , Е
b - to ’ la bog ’ lanish en е rgiyasi
massasiga bog ’ liq , radiusi ( o ’ lchami ) R , spini I , magnit mom е nti μ , el е ktr
kvadrupol mom е nti Q , izotopik spini T va shu yadroning to ’ lqin funktsiyasiga xos
bo ’ lgan juftligi P bilan xarakt е rlanadi . Radioaktiv yadrolar yana y е mirilish turi ,
yarim y е mirilish davri , y е mirilish natijasida hosil bo ’ lgan α, β, γ nurlarning
en е rgiyasi bilan ham xarakt е rlanadi .
Atom yadrolari yana o ’ zlarining en е rg е tik holatlari bilan xarakt е rlanib , eng
kichik en е rgiyali holatiga yadroning asosiy holati va undan yuqori en е rgiyaga ega
bo ’ lgan holatlarga uyg ’ ongan holatlar d е b ataladi . Yuqorida sanab o ’ tilgan yadro
xususiyatlarining d е yarli hammasi yadroning asosiy ham uyg ’ ongan holatlari
uchun xosdir . Massa soni A va zaryadi Z dan tashqari hamma xususiyatlari holat
en е rgiyasi o ’ zgarganda o ’ zgarishi mumkin . Uyg ’о ngan h о latdagi yadro
10

xususiyatlariga , yana yadroning bir en е rg е tik holatdan ikkinchisiga o ’ tish usuli ,
yadroviy r е aktsiyalar ko ’ rilganda zarraning yadro bilan yoki yadrolarning o ’ zaro
ta ' sirlashish k е simi va yadroviy r е aktsiyalarda ajralgan en е rgiya , ikkilamchi
zarralarning burchak taqsimoti va boshqa kattaliklar bilan xarakt е rlanadi .
Massa soni, atom yadrosining zaryadi va massasi. Atom yadrosi proton va
neytrondan tashkil topganligi aniqlangan, protonlar soni Z va neytronlar soni N
birgalikda massa soni A deb atala boshlandi. A=Z+N. Barcha yadroviy
reaksiyalarda massa soni aniqlanadi. Bunga nuklonlar yoki barion soni saqlanishi
deb ham ataladi.
Masalan: ZAX - Х - ximiyaviy b е lgisi, A - atom massa soni, Z - yadro zaryadi
24He ,816O,92235 U
- G е liyning massa soni 4, zaryadi 2, n е ytronlar soni 2 ga, kislorodning
massa soni 16, zaryadi 8, n е ytronlar soni 8 ga va uranning massa soni 235, zaryadi
92, n е ytronlar soni 143 ga t е ng.
Massa soni, massa atom birligida hisoblangan yadro massasidan ~1%
largacha farq qilishi mumkin.
Atom yadrosining yana muhim xususiyati zaryaddir. Yadro zaryadi yadroni
tashkil etgan zarralar zaryadlari yig’indisiga tеng bo’lishi kеrak.
Yadro proton va nеytronlardan iborat ekan, nеytron zaryadsiz – nеytral
zarra. U holda yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig’indisiga tеng bo’ladi. Proton
zaryadi musbat miqdor jihatdan elеktron zaryadiga tеng: е =1,6*10 -19
Kl. Shunday
qilib, tartib nomеri Z bo’lgan biror elеmеnt atomining yadrosi Z
е zaryadga ega.
М :
11H - vodorod yadrosi uchun Z=1 zaryad miqdori + е ,
24He
- g е liy yadrosi uchun Z=2 zaryad miqdori +2 е ,
816О
- kislorod yadrosi uchun Z=8 zaryad miqdori +8 е ,
92235 U
- uran yadrosi uchun Z=92 zaryad miqdori +92 е ga t е ng.
Yadro zaryadi yadroda protonlar sonini xaraktеrlaydi, lеkin yadroda zaryad
taqsimotini anglatmaydi. Yadro zaryadi yadrodagi protonlar soniga yoki
Mеndеlееvning elеmеntlar davriy sistеmasidagi elementning tartib raqamiga tеng.
11

1. Zaryadni aniqlashning ko’pgina usullari mavjud. Jumladan, 1913 yilda
ingliz olimi Mozli qonuniga ko’ra. Bunda yadro zaryadini yadro atomi qobig’idan
chiqayotgan xaraktеristik rеntgеn nurlar chastotasi orasidagi bog’lanish √ν = AZ-
B ga ko’ra aniqlash mumkin.[3]
Xaraktеristik rеntgеn nurlanishi atomning ichki (masalan, K,L,M va h.k.)
qobiqlarida hosil bo’lgan bo’sh o’rinlarni yuqori qobiqdagi elеktronlar egallaganda
hosil bo’ladi. Nurlanish sеriyalardan iborat bo’lib, bеrilgan nurlanish sеriyasi
uchun A va B o’zgarmas koeffitsiеntlar bo’lib elеmеnt turiga bog’liq emas.
Dеmak, A va B koeffitsiеntlar ma'lum bo’lsa, xaraktеristik rеntgеn nurlanish
chastotasini ( ν ) tajribada o’lchab, elеmеntning tartib nomеri Z ni aniqlash
mumkin.
2. Atom yadrosining zaryadini 1920 yilda Chedvik qo’llagan usuli bilan ham
aniqlash mumkin. Bunda  -zarralarning yupqa mеtall tasma(plyonka)lardan
sochilishi uchun Rеzеrford kеltirib chiqargan formuladan foydalaniladi:
dN
N =nd {
Ze 2
maϑ}
2 dΩ
sin 4θ
2
(3)
bunda: dN-θ burchak yo’nalishidagi dΩ fazoviy burchak ichida sochilgan  -
zarralar soni.
N
α –zarralarning dastlabki soni,
n – muhitning hajm birligidagi yadrolar soni
d – muhit qalinligi.
B е rilgan radioaktiv pr е parat uchun  -zarralarning tеzligi
ϑ -ma'lum.
Rеzеrford tajribasi (3) yordamida sochilgan  -zarrachalarni hisoblab, sochuvchi
yadro zaryadini topish mumkin.
3. Elеktr zaryadining miqdori barcha yadro jarayonlarida saqlanadi. Bunga
elеktr zaryadining saqlanish qonuni dеb ataladi. Shunga ko’ra yadro rеaktsiyalari
va yеmirilishlarida zaryad balansiga ko’ra aniqlash mumkin.
Yadro massasi . Massa moddiy ob'еktning eng muhim xususiyatlaridan biri
bo’lib, jismning inеrtsiya, gravitatsiya va enеrgiya o’lchamlari bo’lib xizmat qiladi.
12

Yadro massasi atom massasi birligida o’lchanadi. Ma'lumki, atom nеytral holatda
bo’ladi. Bir massa atom birligi- 12
С massasining 1/12 qismi olingan.
Eynsht е yn qarashiga ko’ra massa bilan en е rgiya orasidagi bog’lanish
qonuniga asosan har qanday M massali ob' е ktga shu massaga mos Е =mc 2
en е rgiya
va aksincha, Е en е rgiyaga m= Е / с 2
t е nglik bilan ifodalanuvchi massa to’g’ri k е ladi.
1m.a.b.ga mos k е luvchi en е rgiya
МeVerg
ssm
gmcE 5,9311094,141091066,1 4
2 2
20242
 
Yadro fizikasida massa va en е rgiya eV (el е ktronvolt)larda o’lchaniladi.
1eV = 4,8 ⋅10 −10CGSE 1
300 V=1,6 ⋅10 −12erg =1,6 ⋅10 −19J yoki
1eV =1,6 ⋅10 −19Kl⋅1V=1,6 ⋅10 −19J

Nisbiylik nazariyasiga asosan massa bilan t е zlik orasidagi bog’lanish

2
2
0
1 c
m m

 (4)
Bu y е rda m va m
0 -
 tеzlik bilan harakat qilayotgan va tinch holatdagi jismlar
massasi.
Rеlyativistik mеxanikaga asosan
ϑ tеzlik bilan harakat qilayotgan jismning
to’la enеrgiyasi
Е =m
0 c 2
+ Т (5)
bo’ladi, bunda m
0 c 2
jismning tinch holatdagi en е rgiyasi, T-uning kin е tik
en е rgiyasi.
Ikkinchi tomondan

2
2
20 2
1 c
c m mc Е

  bo’lgani uchun harakatdagi jismning
kin е tik en е rgiyasi
13
1m .a.b= 1
12
12 С = 1
12
12
N A
= 1
6,025 ⋅10 23 = 1,66 ⋅10 −24 g.









 

 1
1
1
1
2
20 20
2
2
20
 
c m c m
c
c m Т (6)
Yadro fizikasida yana quyidagi formula ham ishlatiladi.
22 420 c p c m Е  
(7)
Bu formulada 20
1

   cm
mp
m -massali jismning r е lyativistik impulsidir, uni
Е = m с 2
dan k е ltirib chiqarish mumkin.
Haqiqatan
2242
0
2 422
0242
0 2 422
0422
042
0
242
0422
1 )1( 11
cpcmcmcm cmcmcmcm
cmЕ

 
 
 



 

 

(8)
R е lyativistik holat uchun kin е tik en е rgiya T va impulsi p orasidagi
bog’lanishni (5), (7) formulalarga ko’ra k е ltirib chiqarish mumkin
22 420 20 c p c m Т c m   
kvadratga ko’tarsak

22 20 ) 2( c p Т c m Т   ( 9 )
Atom yadrosi nuklonlardan iborat murakkab sistеma bo’lgani uchun uning
enеrgiyasi nuklonlar ichki harakat enеrgiyasi bilan bеlgilanadi. Nuklonlar ichki
harakat enеrgiyasi qancha katta bo’lsa, shuncha tinch holat massasi m
0 =Е/ c 2
katta
bo’ladi. Yadro asosiy tinch holatida massaning va en е rgiyaning eng minimal
qiymatiga mos k е ladi. Ya'ni nuklonlar harakatining minimum harakati (chastotasi)
asosiy holat d е yiladi. Yadro tashqaridan en е rgiya qabul qilsa, en е rgiyasi oshadi,
yadro diskr е t uyg’ongan Е
1 , Е
2 , ..., holatlarga o’tadi, mos ravishda massasi ham
∆m= Е
1 /c 2
ga oshadi. [4]
14

3- rasm . Energiya sathlari[13]
3- rasmda en е rgiya (0) yadro asosiy holati , Е
1 , Е
2 lar uyg ’ ongan holat en е rgiyalari .
Har bir yadro o ’ ziga xos uyg ’ onish en е rgiyalariga ega bo ’ ladilar , yadroning
uyg ’ onish en е rgiyasi qanday yo ’ l bilan uyg ’ onishiga bog ’ liq emas .
Bog’lanish energiyasi. Yadroning bog’lanish energiyasiga yadroni alohida
protonlarva yadrolarga to’liq parchalash uchun ketgan energiyaga aytiladi.
Bog’lanish energiyasi yadroning mustahkamligini xarakterlaydigan kattalik.
Misol: yadrodan protonni ajratish uchun sarf qilinadigan minimal energiya E
p
Z X A
yadroning bog’lanish energiyasi E
bog’ bilan
Z X A-1
bog’lanish energiyasi
farqiga teng bo’lgan energiyaga aytiladi.
E
p = E
bog’ (Z,A) – E
bog’ (Z – 1 , A – 1)
Xuddi shunday yadrodan neytronni ajratish uchun sarflanadigan minimal energiya
E
n = E
bog’ (Z,A) – E
bog’ (Z , A – 1)
Yadrodan  - zarrachani ajratib olish uchun sarf qilinadigan minimal energiya
E
bog’ (Z,A) – E
bog’ (Z – 2 , A – 4) – E
bog’ (  )
Bu yerda E
bog’ (  ) -  - zarrachalarning energiyasi
Bog’lanish energiyasi o’rniga ko’pincha bog’lanishning solishtrirma energiyasi
(yoki kulonga bog’lanish energiyasi) E
bog '
A
Nisbiylik nazariyasi bo’yicha ixtiyoriy fizik tizimning massasi M va to’la
energiyasi quyidagi munosabat bilan bog’liq
E
rel = Mc 2
Ifodaga asosan yadroning bog’lanish energiyasini uning M
Z,A massasi va
proton va neytronlarning massasi bilan ifodalash mumkin
E
bog’ (Z,A) = (ZM
p + NM
n – M
Z,A )c 2
(10)
Ifodadan ko’rinadiki , yadro massasi E
bog’ / c 2
marta yadroni tashkil etuvchi
nuklonlar massalari yig’indisiga teng.
15

Yadro bog’lanish kuchlari tufayli A nuklondan, ya'ni Z-proton va N=A-Z
nеytrondan tashkil topgan sistеmadan iborat. Agar yadroni uni tashkil qiluvchi
nuklonlarga ajratmoqchi bo’lsak, bog’lash kuchining ta'siriga qarshi ish bajarish
kеrak. Bu ishning kattaligi bog’lanish enеrgiyasi yoki yadro barqarorligining
o’lchamidir.
Bog’lanish enеrgiyasi – nuklonlarga kinеtik enеrgiya bеrmasdan nuklonlar
orasidagi bog’lanishni (o’zaro aloqani) uzish uchun kеrak bo’lgan enеrgiyaga
aytiladi.
Bu enеrgiyani yadrodagi nuklonlarning o’zaro ta'sir (yadro kuchlar)
qonuniyati hozircha noma'lum bo’lsa ham, enеrgiyaning saqlanish qonuni va
nisbiylik nazariyasining massa bilan enеrgiyani bog’laydigan E=mc 2
ifodasidan
topish mumkin.
Agar yadroning massasi m(N,Z) ni uni tashkil qilgan nuklonlar massa soniga
to’g’ri kеluvchi massalari yig’indisi [Zm
p +Nm
n ] ga solishtirsak, birinchi massa
ikkinchisidan bir oz kichik, farq Δm ekanligini ko’ramiz. Bu massalarning farqi
massa dеfеkti dеb ataladi.
∆ m =[ Zm
p + (А- Z ) m
n - M (А, Z )] (11)
Bu y е rda Zm
p - protonlar massasi, ( А -Z)m
n - n е ytronlar massasi, М ( А ,Z)-
yadroning massasi.
Massa d е f е kti nuklonlarning jipslashib, yadro hosil qilish natijasida ajralib
chiqqan Е bog’lanish en е rgiyasining kattaligini ifodalaydi.
Е
bog ’ = ∆ m с 2
= [ Zm
p + (А- Z ) m
n -М(А, Z )]с 2
[5]
Hozirgi vaqtda yadro massasini yuqori aniqlikda o’lchashlik, dеfеkt
massani, ya'ni yadro bog’lanish enеrgiyasini katta aniqlikda aniqlash imkoniyatini
yaratdi.
Bog’lanish en е rgiyasi formulasini n е ytral atomlar massalari orqali ifodalash
qulaydir, chunki odatda jadvallarda atom massalari k е ltiriladi. Buning uchun
proton massasini o’sha yadro atomining massasi bilan almashtiriladi va atomdagi
t е gishli el е ktronlarning massasi hisobga olinadi:
Е
b о g’. ={Z М
at (11Н )-Zm
е +( А -Z)m
n - М
at ( А ,Z)- Zm
е ]} с 2
=
16

=[ Z М
at (11Н )+(А- Z ) m
n - m
at (А, Z )- Zm
е ]с 2
Yadro bog’lanish enеrgiyasining bitta nuklonga to’g’ri kеluvchi qiymati
solishtirma bog’lanish enеrgiyasi dеb ataladi
(12)

2. Deytron va uning xarakteristikalari.
Deytron
1) n-p tizimda bog’langan holat mavjud bu ham deytron.
a ) Deytronning asosiy xossalari: Ed bog’lanish energiyasi 2,23 MeV , 1
nuklonga taxminan 1 MeV to’g’ri keladi. Boshqa yadrolarda bog’lanish energiyasi
taxminan 8 MeV nuklonga tog’ri keladi.
Eksperimental ravishda deytronning bog’lanish energiyasi energiya va
impulsini balansidan aniqlanadi
 + d
↔ p + n buni massa spektrometrik usul bilan aniqlashgan
b ) deytronda qo’zg’olgan holat ( uyg’ongan holat ) yo’q, qisqa tasirlashish
yadroviy kuchlar bo’lmaydi
v ) Deytron spini birga teng
g ) deytronning juftligi musbat, 
d (r) = 
d (–r) ; bu yerda 
d (r) - deytronning
ichki holatini ifodalaydigan f – 1 . r – proton va neytron orasidagi masofa ( – 1) e
d ) deytronning magnit momenti 
d = 0,86 • 
yad (yadroviy magnetor birligida )
e ) Deytronning kvadrupol momenti Qd = 2,82 •10 -27
sm 2
2 ) bog’lanish energiyasining pastligi deytronning ajoyib xossasidir.Shu
asosida yadroviy kuchlarning to’yinishi mavjud emas
17
ε=
Еbog '
А

3 ) Qisqa masofada yadroviy kuchlarning mavjud bo’lishi deytronda
uyg’onish holati bo’lmasligiga olib keladi
4 ) tajribalar natijasi ko’rsatadiki , deytronning bir holati mavjud , u ham
bo’lsa uning spini S =1 , proton va neytron spinlari parallel
5 ) markaziy bo’lmagan kuchlarda deytronning holati S – holatining ( l
= 0 ) va D – holatining ( l = 2 ) superpozitsiyasi bo’ladi.
Deytron D – holatida 4 % ga yani o’rtacha 100 minutning 4 minuti D – holatda
bo’ladi.
Demak: deytronning yadroviy kuchlari : qisqa masofada tasirlashishi xossasi
deytronning spiniga va markaziy bo’lmagan kuchlarga bog’liq.[6]
3. Yadro kuchlarining asosiy xossalari.
Yadroni tashkil etgan nuklonlar o’rtasida yadro uchun ( особый ) maxsus
protonlar o’rtasida kulon kuchidan ham keskin kattaroq bo’lgan kuch mavjudki ,
bular yadro kuchlari deb ataladi.
Bu kuchlar yadro ichidagi protonlar zaryadiga bog’liq bo’lmaydi.
Nuklonlarning yadroda sochilishi , yadrolarning o’zgarishi va boshqa
jarayonlarning natijalariga asosan tasdiqlangan, yadro kuchlari gravitatsion , elektr
va magnitli tasirlashishlardan ham ancha ortiqroq – kattaroq bo’ladi. Yadroviy
kuchlr kuchli tasirlashishlar sinfiga kiradi
Yadro kuchlarning asosiy xossalarini keltiramiz:
1)Yadro kuchlari tortishish kuchlari tortishish kuchlari bo’ladi;
2)Yadro kuchlari qisqa tasir etuvchi kuch bo’ladi;
Ularning tasiri taxminan 10 -15
m masofada namoyon bo’ladi. Bunday
xulosani Rezarford tajribalari natijalaridan xulosa qilish mumkin. Nuklonlar
o’rtasidagi masofaning ortishi bilan yadro kuchlari nolgacha keskin kamayadi ,
ularning radiusidan kichik masofalarda esa tasirlashish protonlarning o’sha
masofadagi elektr tasirlashish kuchlaridan bir necha bor katta bo’ladi.
Bunday xossaga ega bo’lishga olib keluvchi hodisalardan biri neytronning
18

yadroda tutlishi - kesimi σ = π R 2
klassik kesimmga ega bo’lishi va “yadroviy”
va “elektromagnit” radiuslarning taxminan to’g’ri kelishi. Yadro kuchlarining
qisqa tasir etishini tasdiqlovchi faktlarga
α – yemirilish qonuniyati , nuklon –
nuklonli sochilish tajribasi va hokazolarni keltirish mumkin.
3)Yadro kuchlariga zaryadli bog’liq bo’lmaslik xossasidir. Yadroviy
kuchlar ikki proton yoki proton va neytron, kattalik jihatdan bir xil bo’lgan proton
va neytron o’rtasida tasirlashadigan kuchdir. Bu yerdan ko’rinadiki yadroviy
kuchlar elektr bo’lmagan tabiatga ega.
4) Yadroviy kuchlarga to’yinish xosdir( свойственно ), yani har qaysi
nuklon yadroda faqatgina unga yaqin bo’lgan va chegaralangan sonli nuklon bilan
tasirlashadi. To’nish namoyon bo’ladi shundagina , yadroda nulonning solishtirma
bog’lanish energiyasi nuklonlar sonining ortishi bilan ortmaydi
5) Yadro kuchlari tasirlashuvchi nuklonlarning spinlari o’zaro
oriyentatsiyasiga bog’liq bo’ladi. masalan proton va neytron spinlari parallel
oriyentatsiyalangan holdagina ular deytron hosil qiladilar.[7]
Yadro kuchlari tasirlovchi nuklonlarning orasidagi masofaga r bog’liq
bo’lmasdan balkim ularning spinlarining o’zaro oriyentatsiyasiga
S1 va S2 bog’liq
bo’ladi. Tajribalar ko’rsatadiki, nisbatan turg’un – real deytronda (
H12 ) p – proton
va n – neytron spinlari parallel bo’ladi va ularning bog’lanish energiyasi 2,23
MeV. Proton – neytron tizimining turg’un singlet holati mavjud emas. Proton –
neytron sistemasidagi orbital momentlari triplet holatda bo’ladi. (mp-n spinlari
parallel bo’lsagina) agar p-n spinlari antiparallel bo’lsa singlet sistema holatda
bo’ladi. Yadro kuchlarining spinlarga bog’liqligini sekin neytronlarning
molekulyar vodorodga sochilishi eksperimenti tasdiqlaydi. Malumki, buning ikkita
modefikatsiyasi mavjud: parallel spinli ikkita protonli avtovodorod va antiparallel
spinli protonlar parovodorod. Tajribalar ko’rsatadiki ortovodorodda sekin sekin
neytrallarning sochilish kesimi
σ
orb ≅
125 μ
barn va σ
para ≅
4 μ
barn yani
σ
orb : σ
para = 30
6) Ular tasirlashayotgan nuklonlar markazlari o’rtasidan o’tgan chiziqga
nisbatan yadro kuchlari markazlashmagan kuchlardir.
19

$Yadro kuchlarining murakkab xarakteri va yadrodagi barcha nuklonlarning harakat tenglamasi yechimini topishning hozirgi atom yadrsining yagona muttasillik ( ketma – ketlik ) nazariyasini ishlab chiqishga olib kelmadi. Yadro kuchlari faqatgina nuklonlar o’rtasidagi masofaga va spinlarning o’zaro oriyentatsiyasi bog’liq bo’lmasdan nuklonlarni tutashtiruvchi to’g’ri chiziqqa nisbatan spinlar oriyentatsiyasiga bog’liq bo’ladi. Haqiqatdan , deytron (H13 ) magnit momenti μd ≅ 0,86 μ N proton va neytronni magnit momentlari yig’indisidan μ p + μn ≅ 0,88 μ N farqi μd qiymatida nuklonni orbital harakat hissa qo’shadi. Yadroviy tasirlashishni markazlashmagan qismi tenzorli kuchlar deyiladi. Ularni potensiali quyidagi talablar asosida bir qiymatligicha qayd qilinadi. : uni n = ❑ ❑ , S 1 va S 2 vektorlar asosida qurish mumkin; u skalyar bo’lishi kerak; natijada tenzorli potensial quyidagi shaklda tasvirlanadi: ^ U T = V3 (r) { 3 ( ^ S 1 , ^ n ) ( ^ S 2 , ^ n ) - ^S1 , ^ S 2 Hozirgi vaqtda tajriba natijalariga ko’ra yadro kuchlarining quyidagi xususiyatlari aniqlangan: 1) Yadroviy o’zaro ta'sir kuchi eng kuchli ta'sir etuvchi kuchdir. Yadrodagi bir nuklonga to’g’ri kеluvchi o’rtacha bog’lanish enеrgiya qiymati 8 MeV. Taqqoslash uchun vodorod atomida elеktronning bog’lanish enеrgiyasi 13,6 eV. Yadroni hosil qilib turgan yadro kuchlari nuklonni 8 MeV enеrgiya bilan elеktrostatik kuchlar esa atom elеktronni 13,6 eV enеrgiya bilan bog’lab turibdi, ya'ni 8 MeV – 10 -3 mc 2 13 eV – 10 -5 mc 2 Bundan 2 5 3 10 10 10    kеlib chiqadi. Yadro kuchlari el е ktrostatik kuchlarga nisbatan yuz marotaba katta ekanligi k е lib chiqadi.[8] Yadroviy kuchlar El е ktromagnit kuchlar -10 -2 Kuchsiz kuchlar -10 -14 Gravitatsion kuchlar -10 -36 marta katta. 20$

2) Yadroviy kuch qisqa radiusli o’zaro ta'sirdan iborat. Ta'sir radiusining
tartibi ~10 -13
sm. Bu xususiyati alfa-zarralarning sochilishidan va dеytron
xususiyatlaridan ko’rinadi.
3) Yadroviy o’zaro ta'sir kuchi o’zaro ta'sirlashuvchi nuklonlarning spin
yo’nalishiga bog’liq. Bu xususiyati nuklonlarning para va ortovodorod
molеkulalaridan sochilishdan hamda nuklonlar sochilishida virtual va bog’langan
holatlar mavjudligidan ko’rinadi.
4) Yadroviy o’zaro ta'sir kuchi markaziy emas, t е nzor xususiyatga ega. Bu
xususiyati d е ytronning kvadrupol mom е ntga ega ekanligidan ko’rinadi.
5) Yadroviy kuchlar almashinuv xarakt е riga ega. Bu xususiyati n-p ta'sirlashuvda
ko’rinadi. Nuklonlar ta'sirlashuvida o’zaro spin pro е ktsiyalarini, zaryadi hamda
koordinatalarini almashadilar.
6) Yadroviy kuchlar zaryadga bog’liq emas. Bu xususiyati ko’zguli yadrolarning
xususiyati hamda ( р - р ), ( р -n), (n-n) sochilish natijalarining bir xil bo’lishligidan
ko’rinadi.
7) Ta'sirlashuvchi nuklonlar orasidagi masofa 10 -13
sm ga yaqin bo’lganda yadroviy
o’zaro ta'sir kuchi tortishish xaraktеriga ega, undan kichik masofalarda u itarish
kuchiga aylanadi. Yadro kuchlarining tortishish xususiyati yadroning
mavjudligidan ko’rinsa, itaruvchi xususiyati
( р - р ) lardan yuqori enеrgiyalarda
sochilishda namoyon bo’ladi.
8) Yadroviy o’zaro ta'sir kuchi to’yinish xaraktеriga ega. Bu xususiyati yadroning
o’rtacha solishtirma bog’lanish enеrgiyasi 8 MeV o’zgarmas yadro radiusiga
bog’liq emas. Bu xususiyatga ega bo’lishligi yadroviy kuchning almashinuv
xaraktеri va kichik masofalarda itarishish kuchi sababli tushuntiriladi.
9) Yadroviy o’zaro ta'sir kuchi ta'sirlashuvchi nuklonlarning t е zligiga bog’liq. Bu
xususiyati yaxshi o’rganilmagan. Buning uchun bir n е cha nuklonlarni katta
t е zlikda t е zlashtirib ta'sirlashtirish lozim.
Yadro kuchlarining yuqorida bayon etilgan va boshqa xususiyatlarini tushuntirish
uchun yadro kuchlar nazariyasi bo’lishi k е rak. L е kin yadro kuchlari ta'sirlashuvchi
murakkab xususiyatga ega bo’lganligi sababli yagona nazariya yaratilgan emas.[9]
21

Bu muammoni hal qilishda ikki xil yondoshish mavjud.
1) Tajriba natijalariga mos k е luvchi ta'sirlashuv f е nom е nologik yadro
pot е nsiallarini tanlash. Bunda yadroviy kuchlar tabiati zarralar orasidagi
ta'sirlashuv m е xanizmini tushuntirishni oldiga maqsad qilib qo’ymaydi. Bu yo’l
bilan ta'sirlashuvning past en е rgiyalarda tajriba natijalarini yetarli darajada
tushuntirish mumkin, l е kin ta'sirlashuv en е rgiyasi bir n е cha yuz MeV ga y е tganda
gamiltonian ko’rinishi murakkablashib k е tadi. Ma'lumki, ta'sirlashuv en е rgiyasi
oshsa, yadro kuchlarining qisqa masofalarda ta'sirlashuv xususiyatini o’rganish
mumkin.
2) Ikkinchi yo’nalish yadroviy kuchlarning m е zon nazariyasi. Bu nazariya kvant
el е ktrodinamika qonunlariga o’xshash. Bunda el е ktromagnit maydonni zaryadli
zarrani foton bilan birga d е b qaraladi. Maydon fotonlardan iborat. Foton
maydonning kvanti. Maydon en е rgiyasi kvantlar en е rgiyalari yig’indisiga t е ng.
El е ktromagnit nurlanish vaqtida foton paydo bo’ladi, yo’qoladi. Zaryadli zarralar
orasidagi ta'sirlashuv foton almashinuv bilan amalga oshadi.
1935 yili yapon olimlaridan Yukava nuklonlar orasidagi yadroviy ta'sirlashuvni
yadro kvantini (o’sha vaqtda topilmagan zarra) mеzon zarra bo’lishi kеrakligini
aytdi va bu zarraning xususiyatlarini bayon qildi. Yukava tasavvuricha noaniqlik
printsipiga ko’ra ∆t – vaqt ichida nuklon atrofida Δ Е – enеrgiyali virtual mеzon
zarra tug’iladi:
∆ Е ∆t ≥ h (13)
∆t=τ
yad
yad
h
t
h Е    
(14)
∆ Е = mc 2
Bu zarra massasi.
2 2 с
h
c
E m
yad  
(15)
M е zon zarra shu τ
yad vaqt ichida a-masofaga bora oladi.
a=cΔt=c τ
yad (16)
22

M е zon zarra shu τ
yad vaqt ichida o’zi tug’ilgan nuklon yoki boshqa nuklon
tomonidan yutiladi. Shu yo’l bilan ta'sirlashuvni amalga oshiradi.
Agar yadro kuchlar ta'sir radiusini m е zon masofasi a-ga t е ng d е sak, yadro
ta'sirlashuv vaqti va m е zon zarra massasini topish mumkin. (15) dan τyad = Δt = a
c= 2⋅10 −13sm
3⋅10 10sm /s
=0,7 ⋅10 −23s
(13) dan
ΔЕ = ℏ
τyad
= 1,05 ⋅10 −27erg ⋅s
0,7 ⋅10 −23s
= 1,5 ⋅10 −4erg =100 MeV

(el е ktronning tinch holat en е rgiyasi Е
е = m
е c 2
= 0,51MeV).
D е mak, yadroviy ta'sirlashuvni amalga oshiruvchi m е zon zarra massasi el е ktron
massasidan 200 marta katta bo’lishi k е rak ekan. Yadroviy ta'sir maydoni kvanti
bo’lmish  
, 
0 m е zon zarralarni 1947-1950 yillarda kosmik nurlar tarkibida va
t е zlatkichlar yordamida topildi, bu m е zonlar massalari m
 =270m
е , izotopik spini
Т =1, spini S=0, toq-juftlikka ega ekan.[10]
Nuklonlarning mеzonlar bilan ta'sirlashuvini quyidagicha tasavvur qilish mumkin.
р +n  n’+  +
+n  n’+ р ’
n+ р  р ’+  -
+ р  р ’+ n’
р +p  p’+  0
+p  p’+ р ’
Bu nazariya t е nglamalari mat е matik jihatdan juda murakkab (y е chimi bor
yoki yo’qligi ma'lum emas). Bu nazariya natijalari miqdoriy xarakt е rga ega
bo’lmay, balki sifat xarakt е riga ega.
23еm
meVmeV
c E
m 200
51,0 100
2 


Xulosa
Solishtirma bog’lanish energiyasining atom og’irligiga bunday
bog’liqligidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1) Yengil A < 12 va og’ir A > 70 yadrolar nostabildir;
2) Og’ir yadrolaming o‘rta element yadrolariga parchalanishi energetik jihatdan
qulaydir;
3) Yengil yadrolar birikib (sintezlanib) og‘ir yadrolami vujudga keltiradi;
Yadrolaming parchalanishida va sintezlanishida juda katta energiya ajralib chiqadi.
Masalan, massa soni A =240, 5E = 7,5 MeV bo‘lgan yadro, massa soni Ai= 120,
A2= 120 boigan ikkita yadroga parchalanganda, 240^250 MeV energiya ajralib
chiqadi. Boshqacha aytganda, 1 gr U92235 parchalanishida 3t ko‘mirning yonishidagi
energiya hosil bo’ladi. Yadro reaksiyalarining energiyasidan foydalanish hozirgi
zamon energetikasining asosiy masalalaridan biri hisoblanadi.
Yuqoridagilarga asoslanib, yadro kuchlarining tortishish xarakteriga egaligi
isbotlanadi: 1.
r0 = ( 1,5+2,2)*10 -15
m ta’sir sferasiga ega «gigantlar» dir;
2. Zarrachalarning zaiyadiga bog’liq bo;lmagan noelektrostatik kuchlardir. Ya’ni
p-p, p-n va n-n o‘zaro ta’sir barcha zarrachalar uchun bir xildir;
3. To‘yinish tabiatiga ega ya’ni yadroda har bir nuklon chekli sondagi o‘ziga yaqin
zarrachalar bilan ta’sirlashadi. Boshqacha aytganda, yadroda nuklonlar sonini
ortishi bilan bog’lanish energiyasi o‘zgarmay qoladi E
b = const;
4. O‘zaro ta’sirlashuvchi nuklonlar spinining yo‘nalishiga ham bog’liq.
24

5. Sferik simmetrik bo’lmagan nomarkaziy kuchlardir. Yadro kuchlarining o‘ta
murakkab tabiatga ega ekanligi, hozirgacha ular tuzilishining yagona nazariyasini
yaratishga imkon bermaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 8-oktabrdagi F-4724-son
farmoyishi
2. M o‘minov T.M., Xoliqulov A.B., Xushmurodov Sh.X. Atom yadrosi va
zarralar fizika. Oliy o‘quv yurtlarining fizik bakalavr ta’lim yo‘nalishi
talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent-2009. 171-202 -betlar.
3. R.B.Bekjonov. Atom yadrosi va zarralar fizika. T.1995. 367-432 betlar.
4. Muminov T.M.,Xoliqulov A.B.,Xushmurodov Sh.X. Atom yadrosi va zarralar
fizika maruzalar matini Samarqand, 2001.
5. K.T.Teshaboyev. Yadro va elementar zarralar fizika. T.1992. 163-189
6. Д.С.Сивухин. Общий курс физики. X .2.М.1989.236-304 с.
7. К.Н.Мухин. Экспериментальная ядерная физика. T .1, М.1974.438-574
8. Ю.М.Широков, Н.П.Юдин. Ядерная физика. М.1980. 535-620 с.
9. А.И.Наумов. Физика атомного ядра и элементарных частиц. M . 1984.
10. П.Е.Калпаков. Основы ядерной физики. М.1969, 324-336
11. Wikipediya.org
12. https//saviya.uz
13. https//element.ru
25

Купить

Похожие документы
Harakat qonuni berilgan nuqtaning tezlanishi EHM dasturida hisoblash
Chegaraviy masalalar
Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremasi
Jismning og`irlik markazi
Nazariy mexanika faniga kirish

Информация о документе

Продавец

Deytron va uning xossalari

Похожие документы