Dispers sistemalarning reologik belgilariga ko’ra tasnifi - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	57.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	06 Июнь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Dispers sistemalarning reologik belgilariga ko’ra tasnifi

Купить

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
____- bosqich ____ guruh talabasi
___________________________ ning
Kolloid kimyo fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Dispers sistemalarning reologik belgilariga ko’ra tasnifi

Kurs ishi rahbari: ___________________

Andijon – 2024

Mundarija
Kirish……………………………………………………………….….……….. 3-4
I BOB: Kolloid kimyo fanining maqsadi va vazifasi, rivojlanish tarixi. Dispers
sistemalar va ularning sinflanishi…………………………………….……… 5-
13
1.1 Kolloid sistemalarning sinflanishi…………………………………….…….… 7
1.2 Dispers sistemalarning sinflanishi…………………………………….………
11
II BOB: Reologiyaning asosiy tushuncha va qonunlari. Disperssistemalarning
reologik xossalari…………………………………………………….……… 14-23
2.1 Reologiyaning asosiy tushuncha va qonunlari…………………………….….
14
2.2 Dispers sistemalarning reologik xossalari. Qovushqoqlik……………….…...
16
2.3 Konsentrlangan dispers sistemalar. Gellar va iviqlar. Tiksotropiya hodisasi…
19
Xulosa…………………………………………………………………….………
24
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………...…… 25
2

Kirish
Dastlab kolloid kimyo fizik kimyoning bir bo`limi edi. Kеyinchalik bu fan
o`zining qonuniyatlarini ko`payishi, uslublarini vujudga kеlishi tufayli mustaqil
fanga aylandi. Xozirgi zamon tеxnikasini rivojlanishida kolloid kimyo juda katta
amaliy ahamiyat kasb etadi. Kolloid kimyo qonuniyatlari, kolloidli protsеsslar xalq
xo`jaligining ko`pgina sohalarida kеng qo`llaniladi.
Kolloid kimyo nima bilan shug`ullanadi? Bu savolga javob bеrishdan oldin
kolloidlar, kolloid sistеmalar nima ekanligini aytib o`tish lozim.
Kolloid sistеmalar bilan juda qadim zamonlardayoq inson duch kеlgan. Biroq
bu sistеmalar nisbatan kеyingi vaqtda ilmiy jihatdan o`rganila boshlandi. Kolloid
sistеmalarga bulut va tuproq, qog`oz yoki lok-bo`yoq, non, yog`, sut kabi oziq-
ovqat mahsulotlari, qariyib barcha dori-darmonlar xatto inson tanasi xam
matеriyaning kolloid holatdagi ko`rinishidir.
Kolloid kimyo tarixiga bir nazar solsak, 1845 y. da Italiya kimyogari
Franchеsko Sеlmi turli eritmalar xossasini o`rganib, qon zardobi va plazmasi kabi
ba'zi bir eritmalar alohida o`ziga xos xossaga ega ekanligini kuzatdi. Bunday
eritmalarni Sеlmi “psеvdoeritmalar” dеb ataydi. «Psеvdoeritma»larning o`ziga
xosligi-ular yorug`likni yaxshi tarqatadi, ularda erigan moddalar ozgina tuz
ta'siridan cho`kadi. Sеlmi kuzatgan psеvdoeritmalar hozirgi vaqtda kolloid
eritmalar yoki zollar dеb ataladi. Zol dеyilishiga sabab kolloid eritma nеmischa
“sole”, lotincha «solutio» dir. Bu so`zlarning birinchi bo`g`ini sol dan zol kеlib
chiqqan.
Sеlmi o`rgangan psеvdoeritmalar ingliz olimi Tomas Gremni ham o`ziga jalb
etdi. Tomas Gremni kuzatishicha ba'zi modda eriganda tеz diffuziyalanib, o`simlik
va xayvon mеmbranalaridan oson o`tadi va yaxshi, osonlik bilan kristallanadi.
Boshqa turdagi moddalar yomon diffuziyalanadi, kristallanmaydi, amorf
ko`rinishda cho`kadi. Birinchi turdagi moddalarni Grem kristalloidlar, 2-
turdagilarni kolloidlar (грекча “kolla”- klеy va “oidos”-ko`rinish) ya'ni klеyga
o`xshash moddalar dеb ataydi. Moddalarni bunday guruhlarga bo`lishga Kiеv
univеrsitеtining profеssori I.G. Borshov (1869) qarshi chiqadi. Borshov fikricha bu
3

ikki turdagi moddalar o`rtasida umumiylik, o`xshashlik mavjud. Kеyinchalik rus
olimi P.P. Vеymarn tomonidan Borshov fikri to`la tasdiqlandi. U sharoitga qarab
bitta moddani o`zi ham kolloid, ham kristalloid xossaga ega bo`lishini isbotladi.
Masalan: sovun yoki kanifol suvda kolloid eritma, spirtda chin eritma bеradi. Osh
tuzi suvda chin eritma, bеnzolda koloid eritma bеradi. Dеmak kolloid modda yo`q,
moddaning kolloid holati mavjud.
Kolloid holat - bu moddaning yuqori dispеrsli (kuchli maydalangan) xolati
bo`lib, zarrachalar alohida molеkulalar agrеgatidan tashkil topadi. Dispеrsli
lotincha “dispersus” so`zidan olingan bo`lib, “tarqalgan, sochilgan” dеgan ma'noni
anglatadi. Kolloid eritma gеtеrogеn, ko`p fazali (kamida 2 ta) sistеmadir. Ular
yorug`likni kuchli tarqatadi, juda kam diffuziyalanadi. Kolloid eritma bir-birida
erimaydigan yoki yomon eriydigan fazalardan vujudga kеladi. Dеmak, kolloid
eritma kamida ikkita va undan ko`p komponеntlardan tashkil topadi. Shuning
uchun kolloid eritmalarni ko`p komponеntli sistеmalar dеb ataladi. Shunday qilib
kolloid kimyo - yuqori dispеrsli gеtеrogеn sistеmalar xossalari va ularda kеtadigan
jarayonlarni o`rganuvchi fandir.
Kolloid kimyo bu tarixan, ramziy tarzda saqlanib qolgan shartli tеrmindir.
Aslida Rеbindеr ta'biri bilan aytganda kolloid kimyoni “dispеrs sistеmalarning
fizik kimyosi va satxdagi xodisalar” dеgan ma'qul.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 25 betni tashkil etadi .
4

I BOB: Kolloid kimyo fanining maqsadi va vazifasi, rivojlanish
tarixi. Dispers sistemalar va ularning sinflanishi
Kolloid kimyo fanining asosiy muammosi bir tomondan, dispers fazalarning
qanday paydo bo’lganligi, ularning barqarorligi va boshqa xossalari bo’lsa, ikkichi
tomondan, o’z tabiati bilan bir-biridan farq qiluvchi fazalararo sirt chegaralarda
sodir bo’ladigan mexanik va elektr xossalarga ega bo’lgan sirtlarda geterogen
strukturalarning rivojlanishsh masalasidan iboratdir.
Dispers sistemalar va sirt xodisalar xaqidagi ta’limot texnikada (sanoat,
qashloq xo’jaligi, tabiatni qo’riqlash, suvlarni tozalash va x.k., geologiya,
tuproqshunoslik, shuningdek biologiya, medisina va farmasevtikada aloxida
axamiyat kasb etadi.
Kolloid kimyoda tekshiriladigan ob’ektlar ikkita asosiy xususiyatlari bilan
ajralib turadi:
1) bu disperslik (maydalanganlik) va 2) geterogenlik (ko’p fazalik).
Biror moddaning mayda zarrachali boshqa modda ichida tarqalishidan xosil
bo’lgan sistema dispers sistema deyiladi.
Dispers so’zi lotincha bo’lib, maydalanmaq, tarqalmoq so’zidan olingan.
Tarqalgan modda dispers faza, ikkinchi modda esa dispersion muxit deb ataladi.
Dispers sistemalar tabiatda juda ko’p tarqalgan. Atrofimizda mavjud materiallar –
tuproq, yog’och, tabiiy suv, turli-tuman oziq-ovqat maxsulotlari, rezina, bo’yoq va
xakozolarining xammasi sistemalarga misol bo’la oladi.
Endi kolloid kimyo fanini rivojlanish tarixiga o’tadigan bo’lsak, kolloidlar
to’g’risidagi ma’lumotlar alximiklarni, Aristotelning ishlarida uchraydi. qadim
zamonlardayoq kolloid-kimyoviy prosesslar Xitoyda, Xindistonda, Misrda, Rimda,
O’rta Osiyoda ovqat tayyorlash, teri matolarini bo’yash va boshqa ishlarda ko’p
qo’llanilib kelingan.
Aslida kolloid kimyoga asos solgan kishi – ingliz olimi Tompson Grem
bo’ladi. U 1861 yilda erigan xar xil moddalarni pergament qog’oz orqali suvga
o’tishini (diffuziyalanishini) o’rganganda, bir xil moddalar, ya’ni osh tuzi, shakar,
5

yaxshi diffuziyalanishini kuzatgan. Sekin diffuziyalanadigan moddalarga
alyuminiy gidroksid, rux gidroksid va boshqa materiallarning gidroksidlari,
shuningdek, kraxmal, elim, albumin, jelatina va boshqa moddalar kirgan. SHunda
Grem, eritmalari yomon diffuziyalangan moddalarni “kolloidlar”, yaxshi
diffuziyaladigan moddalarni “kristalloidlar” deb atagan. Kolloid so’zi shunday
qilib grekchadan “kolla”, ya’ni elim, yopishqoq so’zidan kelib chiqqan. Bundan
kelib chiqadiki, kristalloidlar erisa chin eritma, kolloidlar erisa kolloid eritma xosil
qilar ekan. Lekin, rus olimi Borshov kolloid moddalar kristall xolida bo’lishi xam
mumkinligini isbotlab berdi. Buni boshqa olim P.P.Veymarn isbotlab, 200 ga
yaqin kolloid xolatdagi moddani tayyorlab, xar qaysi modda olish sharoitiga qarab
kolloid yoki kristall xolatlarda bo’lishini isbotlab berdi. Masalan, osh tuzi suvda
eriganda chin eritma xosil qiladi, lekin shu osh tuzini benzolda eritib, uning kolloid
eritmasini xosil qilish mumkin, spirtda eritib esa uning chin eritmasini xosil qilish
mumkin. Bundan chiqadiki, kolloid xolat materiyaning o’ziga xos aloxida xolatdir.
Kolloid kimyo fanini rivojlanishida rus, sovet va o’zbek olimlarining xam roli
juda katta. Masalan, 1782 yilda Lomonosov iviqlar ustida ish olib bordi, u oltining
kolloid eritmasidan foydalanib, rangli shishalar olishga muvofiq bo’ldi. Mendeleev
kolloid kimyoni rivojlanishiga kattaxissa qo’shdi. Dumanskiy kolloid sistemalarni
qovushqoqligini o’rgandi, akademik Rebinder adsorbsiya xodisalarni, akademik
Kargik – yuqori molekulali birikmalarni o’rganishda olamshumul axamiyatga ega
bo’lgan ishlar qilishdi. O’zbek olimlaridan akademiklar Usmokov X.U., Axmedor
K.S. lar juda katta ishlar qilishdi. Ular kolloid sistemalarni yangi turlarini
yaratishib xalq xo’jaligiga tadbiq qilib, katta-katta foydalar keltirishdi. Ular kolloid
kimyo fani bo’yicha o’quv kitoblarini nashr etishdi.
6

1.1 Kolloid sistemalarning sinflanishi
Kolloid kimyoda kolloid sistemalarni sinflarga bo’lishda ularning birinchi
belgilar asos qilib olinadi:
1. Dispers faza zarrachalarining katta va kichikligiga qarab (disperslik
darajasi).
2. Dispers sistemalarining agregat xolatiga qarab.
3.Dispers faza va dispers muxit orasida mavjud bo’lgan o’zaro ta’siriga qarab,
bir necha sinflarga bo’linadi.
Dispers faza zarrachalarining katta-kichikligiga qarab dispers sistemalar:
1. dag’al, zarrachaning o’lchami 103 nm (1 nona mikron 110-9 met) teng. 
Bularga suspenziya va emulsiyalar kiradi.
2. o’rtacha dag’al dispers sistemalar, zarrachaning o’lchami 102-103nm.
Bularga misol - tutun.
3. yuqori dispers sistemalar, ya’ni kolloid eritmalar - 1-102 nm.
4. chin eritmalar, bularning zarrachalarining o’lchami - 1nm dan kichik.
Disperslik darajasini o’lchash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
D 1
 
Bu erda D - disperslik, - dispers faza zarachasining ko’ndalang kesim

uzunligi.
Endi kolloid sistemalarni agregat xolatiga qarab sinflarga bo’lib chiqaylik.
Kolloid sistemalar dispers faza va dispersion muxit agregat xolatlariga qarab 3 ta
sinfga bo’linadi:
1.G – G
2. G – S
3. G - q
4. S – G
5. S – S 6. S - q
7.q – G
8. q – S
9. q - q
7

G - gaz, S - suyuqlik, q - qattiq modda. Bu erda birinchi turgan sistema gaz -
gaz. Bu sistema odatda kolloid sistemaga kiritilmaydi, chunki gazga gaz qo’shilsa
gamogen sistema bo’lib chegara sirt xosil bo’lmaydi. Agar bularga misol
keltiradigan bo’lsak:
1. gaz- gaz er atmosferasi.
2. gaz- qattit modda tutun, ya’ni aerozollar
3. gaz- suyuqlik bulut,tuman ya’ni aerozollar
4. suyuqlik- qattik modda suspenziyalar, attik jismning suyuqlik kolloid
eritmalari
5. suyuqlik-gaz ko’piklar
6. suyuqlik-suyuqlik benzidagi suv emulsiyalari
7. qattik jism-gaz penoplastlar, kichik g’ovakli moddalar
8. qattik jism-suyuqlik gellar (iviq jism)
qattik jism-qattik aralashmalar arngli shishalar, qattiq kolloid eritmalarYUqori
disperslikka ega bo’lgan kolloid eritma zol deb ataladi. Masalan, kumushning
kolloid eritmasi kumush zoli, temir (111) - gidroksidning eritmasi temir zoli deb
ataladi. Zollarni atashda dispersion muxitning xosil qiluvchi moddaning tabiati
asos qilib olinadi. Jumladan, dispersion muxit suv bo’lsa - gidrozol, organik modda
bo’lsa organzol, gaz bo’lsa - aerozol deb ataladi. SHuning uchun xam tuman va
tutunlar aerozollar jumlasiga kiradi. Suyuq dispersion muxitga ega bo’lgan zollar
liozollar deb ataladi.
Endi dispers faza zarrachalari bilan dispersion muxit zarrachalari orasidagi
bog’lanishga qarab kolloid sitemalar liofob va liofil degan ikki gruppaga bo’linadi.
“Lio” grekcha bo’lib eritaman, “fileo” - yaxshi ko’raman degan manoni beradi,
ya’ni eritishni yaxshi ko’raman, “fobos” esa qo’rqing, ya’ni eritishni yomon
ko’raman ma’noda keladi. Agar dispersion muxit suv bo’lsa liofob, liofil so’zlari
o’rniga gidrofob va gidrofil so’zlari ishlatiladi.
Liofob kolloidlarda dispers faza dispersion muxit bilan kuchli bog’lanmaydi,
Liofob kolloidlarga oltin, platina, kumush, oltingugurt zollari, metall sulfidlarining
gidrozollari va shu kabilar kiradi. Liofob zollarini olishda yana bir-uchinchi modda
8

qo’shish kerak, ya’ni stabelizator. Liofil kolloidlarida dispers faza zarrachalari
dispersion muxit zarrachalari bilan kuchli bog’lanadi va bular stabilizatorsiz
mustaqil ravishda eritiladi.
Liofil kolloidlarga oqsil, jelatina, pepsin va yuqori molekulali birikmalar
(polimerlar)ning eritmalari misol bo’la oladi.
Asosiy tushunchalar:
Kolloid 
grekcha “elim”, “yopishmoq” demakdir.
Sistema 
shartli ravishda tashqi muxitdan ajratilgan bir- biri bilan
doimiy ta’sirda bo’lgan moddalar guruxi.
Faza 
sistemaning o’z termodinamik xossalari va kimyoviy
tarkibi bilan farq qiladigan qismi.
Gomogen 
bir fazali sistema.
Geteronen 
ko’p fazali sistema.
Disperslik 
maydalangan, tarqalgan.
Liofil 
erishga moyil sistemalar.
Liofob 
erishga moyil emas sistemalar.
Sirt taranglik 
Sistemaning geterogenlik darajasini xarakterlovchi
kattalik.
Dispеrs va kolloid sistеmalar klassifikatsiyasi.
Kolloid sistеmalarni dispеrsligiga, agrеgat holatiga, dispеrs muhitning
tabiatiga va fazalar ta'siriga qarab klassifikatsiyalash mumkin.
1. Zarracha o`lchami (dispеrsligi) bo`yicha.
Dispеrslik (Д) dispеrs sistеmaning va moddaning maydalanish
o`lchovining asosiy bеlgisi hisoblanadi. Matеmatik jihatdan ifodalanadi.
Zarracha o`lchamiga tеskari proportsional.
а-zarracha o`lchami, m. Д=m -1
9

Ikkinchidan, solishtirma sath ham maydalanish darajasini xaraktеrlaydi.
Д va Ssol o`lchov birliklari m-1. Dеmak, ular bir biriga to`g`ri
proportsional.
1 m3 yoki 1kg zarrachalarning sathlarining yig`indisi. Ssol=10-106
m2/kg. Ssol=103 m2/kg. dag`al dispеrs sistеma Ssol104 m2/kg. l=10-7 m.
l>10-6 m. kolloid dispеrs sistеma.
Kolloid va makromolekulyar dispersiyalar.
Kolloid va makromolekulyar dispersiyalar, kimyo, fizika va boshqa
fanlarda ko'p qo'llaniladigan materiallar turi. Ularning asosiy farqini, tuz, su
yoki turli moddalarning moslashuvlari orqali yetkazilgan. Quyidagi
ko'rsatmalar sizga bu ikki tur dispersiyalar o'rtasidagi farqlarni ta'rifi beradi:
1. Kolloid dispersiyalar:
- Tuz va su turi: Kolloid dispersiyalar, katta molekulli, kolloid, va
tiniqlik (dispersiyalangan) fazalar orasidagi ishtirok etuvchi sistemalardir.
Ular qizil krovi, sut, jem, yoki maydalanish kremi kabi hosil bo'lishda asosiy
rollarni o'ynaydi.
- Tarkibiy qarshiliklar: Kolloid dispersiyalar uchun tuz va su turi
keng tarzda qarshiliklardan foydalanadi. Odatda, kolloid dispersiyalar ko'p
o'lchamdagi partikullar yoki molekullar tiniqlik (dispersiyalangan) fazada
tarqalishi bilan boshlanadi.
- Stabil emulsiyalar va kolloidlar: Bu dispersiyalar, bir moddadan
boshqa bir moddaga moslashishi orqali hosil bo'lgan va stabil tiniqlik
(dispersiyalangan) fazalar bilan belgilangan. Emulsiyalar, yaqin molekulli
materiallar orqali tarqalgan suluq katta molekulli materiallar orasidagi
dispersiya turi hisoblanadi. Kolloidlar esa bir moddadan boshqa bir moddaga
moslashishi orqali hosil bo'lgan va stabil tiniqlik (dispersiyalangan) fazalar
bilan belgilangan.
2. Makromolekulyar dispersiyalar:
10

- Polimer dispersiyalar: Bu dispersiyalar, polimer molekullarining bir
moddadan boshqa bir moddaga moslashishi orqali hosil bo'lgan tiniqlik
(dispersiyalangan) fazalarni ifodalaydi. Misol uchun, jelkalar, polimer
nanokompozitlar va qolipni hosil qilishda foydalaniladi.
- Biopolymer dispersiyalar: Biopolymer dispersiyalar tabiiy
moddalar asosida yaratilgan va biologik ahamiyatga ega. Ular kollagen,
seluloza, va protez kabi biopolimer molekullaridan tuzilganlar.
- Kompozit polimer dispersiyalar: Bu dispersiyalar, polimer
nanokompozitlar kabi, polimer molekullarining ko'p qismi va boshqa
materiallar orasidagi moslashishlar orqali hosil bo'lgan tiniqlik
(dispersiyalangan) fazalar bilan belgilangan.
- Mikroemulsiyalar: Mikroemulsiyalar, uch faza (oil, water, va
emulsiya o'rta qismi) bo'yicha moslashgan, homogen miqdorda
dispersiyalangan sistemalar hisoblanadi. Ular kosmetika, oziq-ovqat sanoati,
va kimyoviy sintezlarda foydalaniladi.
Kolloid va makromolekulyar dispersiyalarning asosiy farqlari tuz va su
turi qarshiliklar, molekulyar katta miqdori, va tuzilishi bo'yicha. Ularni
tushuntirish va foydalanishning o'z mahsuloti va foydali asoslari bor.
Dispеrsligi bo`yicha 3 ga bo`linadi:
1) dag`al dispеrs sistеmalar (suspеnziya, emulsiyalar) r=10-4 – 10-7 m.
10-4 – 10-6 va 10-6 – 10-7 (o`rt)
2) kolloid dispеrs sistеmalar (zollar) r=10-7 – 10-9 m.
3) molеkulyar yoki ion eritmalar r<10-9 m chin eritmalar.
Kolloid sistеmalar oraliq holatni egallaydi. Ularda eng yuqori
maydalanish darajasiga erishiladi. Bu sistеmalarda “faza”, gеtеrogеnlik
tеrminlari saqlanadi.
Eritrotsitlar eritmasi (7∙10-6 m), ichak tayoqchalari (3∙10-6 m), gripp
virusi (1∙10-7 m), oltin zoli (1∙0-8 m).
Dispеrs sistеmalar xossalari
11

Dag`al dispеrs sistеmalar Kolloid dispеrs sistеmalar Chin eritmalar
1. Tiniq emas Tiniq, Tindal konusi hosil
bo`ladi Tiniq, Tindal
konusi hosil
bo`lmaydi
2. Qog`oz filtrdan o`tmaydi Qog`oz filtrdan o`tadi Qog`oz
filtrdan o`tadi
3. Mеmbranadan o`tmaydi Mеmbranadan o`tmaydi Mеmbranadan
o`tadi
4. Gеtеrogеn Gеtеrogеn Gеtеrogеn
5. Kinеtik va tеrmodinmik
bеqaror Kinеtik barqaror,
tеrmodinamik bеqaror Kinеtik va
tеrmodinamik
barqaror
6. Eskiradi Eskiradi Eskiradi
7. Optik mikroskopda
ko`rinadi Ultra va el е ktron mikroskopda
ko`rinadi Mikroskoplar
da
ko`rinmaydi
Kolloid sist е malarda zarracha shakli maydalanish usuliga qarab har xil
bo`ladi. (kub plastinka ipsimon). Kub shaklida
ipsimon S
sol =4∙10 -8
m -1,
pl е nka S
sol =2∙10 -8
m -1
.
Kolloid reologik belgilari
Kolloidlar reologik belgilari, katta molekulli dispersiyalar yoki tiniqlik
fazalarda o'zgaruvchanlik va deformatsiya hosil bo'lishi bilan bog'liqdir.
Kolloidlar, boshqalar bilan moslashish orqali turli ko'rinishlarda bo'lishi
mumkin, shuning uchun ularning reologik belgilari ham keng doirada
bo'lishi mumkin. Quyidagi kolloidlar reologik belgilari misollarini
keltiramiz:
1. Viskozitet: Kolloidlar viskoz va elashtik xususiyatlarga ega bo'lishi
mumkin. Ular moslashish xususiyatlariga, molekulyar o'lchovlarga va
tuzilishlariga bog'liq ravishda viskoz o'lchiladi. Kolloidlar viskoziteti,
materialning molekulyar jamlanishining darajasiga bog'liq bo'lishi mumkin.
2. Elastisitet: Kolloidlar plastik va elastik xususiyatlarga ega bo'lishi
mumkin. Elastiklik, materialning deformatsiya darajasiga va uchimida
12

energiya yo'qligi xususiyatiga bog'liq ravishda o'lchiladi. Katta molekulli
dispersiyalar plastiklik va elastiklikni ko'rsatadigan belgilar bo'lishi mumkin.
3. Tiksotropiya: Ba'zi kolloidlar tiksotropik xususiyatlarga ega bo'lishi
mumkin. Tiksotropiya, materialning viskoz xususiyatlarining zaman,
temperatur, yoki qo'shimchalardan ta'siri bilan o'zgarishi bilan bog'liqdir.
Misol uchun, jellarni qorinlab qo'yish va ularning qayta elastik holatga
keltirilishi kollaidlar orasida ko'p uchragan xususiyatdir.
4. Reolojik modellash: Katta molekulli dispersiyalar uchun
mo'ljallangan reologik modellar, ularning viskoziteti, elastiklik va plastiklik
xususiyatlarini ifodalovchi matematik modellar bo'lishi mumkin. Bu
modellar, materialning fizikaviy xususiyatlarini va deformatsiya
ko'rsatkichlarini tasvir etishda yordam beradi.
5. Kolloid osmotik kuch: Kolloidlar osmotik davranishga ega bo'lishi
mumkin, ya'ni, ularning molekullarining osmotik davranishlarini
tasvirlashda yordam beradi. Osmotik davranish, kolloidlar su hisobidagi
davolash tufayli hosil bo'lgan kuchni ifodalaydi.
Kolloidlar reologik belgilari, ularga moslashish usullari, tuzilishlari va
materialning xususiyatlariga qarab o'zgaradi. Ularning aniqlash va
tushuntirishda reologiya usullari juda muhimdir, chunki ularning texnologik
va ilmiy sohalar bo'ylab foydalanishni aniqlab berishga yordam beradi.
13

II BOB: Reologiyaning asosiy tushuncha va qonunlari.
Disperssistemalarning reologik xossalari.
Ba’zi bir dispers sistemalar masalan, suspenziyalar, emulsiyalar, yarim
kolloidlarning konsentrlangan eritmalari elastiklik, egiluvchanlik,
mustaxkamlik hossalariga ega bo’ladilar. Ularning bu xossalari reologik
xossalar deb ataladi.
Mikrogeterogen sistemalar ikki sinfga bo’linadi:
1. Ozod dispers sistemalar
2. Bog’liq dispers sistemalar
Birinchi gruppa dispers sistemalrida dispers faza zarachalari erkin
holatda suyuqliklar singari harakatlanadilar va ma’lum qovushoqlikka ega
bo’ladilar. Ularning qovushoqligi odatdagi suyuqliklar qovushoqligidan
yuqoriroq bo’ladi.
Ikkinchi gruppa dispers sistemalarda zarrachalar orasidagi ta’sir
kuchlari yuqori bo’lib, ular bog’liq ravishda harakat qiladilar. Sistema
suyuqroq bo’ladi. SHunga ko’ra ular elastiklik yoki plastiklik xossalariga
ega bo’ladilar.
Ular haqiqiy struktura hosil qilmagani uchun ham oquvchan sistemalar
hisoblanadilar yoki boshqacha qilib aytganda strukturalanmagan sistemalar
deyiladi.
Ikki gruppa sistemalari orasida turuvchi sistemalar ham ma’lum bo’lib,
ularni strukturalangan suyuqliklar yoki struktura hosil qiluvchi sistemalar
deb ataladi.
Dispers sistemalarining reologik belgilari va ularning ko'rsatkichlari
qisqacha tarjimasini qidirayotganiz. "Dispers sistemalar" degan ifoda kuchli
kimyoviy materiallar va o'lchovli tanaffuslar orasidagi tarkibiy
qarshiliklarini anglatadi. Bu tarkibiy tushuncha yonida, ular katta
molekulyar, kolloydal, va solumlar sifatida turadi. Reologiya esa
14

materiyallarning davranishini, aks ettiruvchilar va kuchlarni o'rganadigan
fan sifatida taniladi.
Dispers sistemalarining reologik belgilari va ularning
ko'rsatkichlari.
Dispers sistemalarining reologik belgilari va ularning ko'rsatkichlari
quyidagilardir:
Viskozitet (yoki oqim kuchasi): Bu belgi, bir vositani boshqa vositaga
o'tkazishning qiyinchiligini ifodalaydi. Uni siyosatli shaklda tariflash uchun
ma'lum bir temperatur va boshqa sharoitlarda o'lchash mumkin. Viskozitet
suvun qanchalik sodda o'qishini ko'rsatadi va qatiqlikni tushuntiradi.
Tiksotropiya: Bu dispers sistemalarning oqim kuchasining zamonaviy
o'zgarishlarga qarshi turishiga oid qavsiy ko'rsatki. Agar bir material
tiksotropik bo'lsa, uni boshqa shaklda o'girish darajasini vaqtdan va
bosqichdan qat'iy ravishda o'zgartirish mumkin.
Psevdo-plastik: Bu, bir qismi tarkibiy materialning o'zining plastik
ko'rsatkichlarga ega bo'lishi, ya'ni, ular plastik davranish ko'rsatadigan belgi
ko'rsatadigan holda. Bunday sistemalar o'girish kuchini ko'paytirgach,
ularning viskoziteti yengilaydi.
Plastisitlik: Bu belgi, bir materialning qo'llanish paytida elastikdan
o'zinga qarshi turish darajasini belgilaydi. Plastik materiallar qo'llanish
paytida o'zlarini o'giradigan, lekin kuch bilan o'girish paytida qarshi
turadigan materiallardir.
Elastik modul: Bu, materialning qo'llanishga qarshi turish va o'ziga
qarshi turish kuchlarini belgilovchi material qo'llanishining mezonida
ishlatiladi. Elastik modul, bir materialning elastik hosil bo'lish ko'rsatkichini
ifodalaydi.
Plastik modul: Bu, bir materialning plastik vaziyatda qarshi turish va
o'ziga qarshi turish kuchlarini belgilovchi material qo'llanishining mezonida
ishlatiladi. Plastik modul, bir materialning plastik hosil bo'lish ko'rsatkichini
ko'rsatadi.
15

Havvoladi plastisitlik: Bu belgi, materialning uzatish payti va uzatish
kuchlarining nisbiy o'zgarishlarini belgilaydi. Bu, bir materialning qo'llanish
payti o'zgarishlariga qarshi turish kuchining bir belgisi sifatida foydalaniladi.
Kolloid osmotik kuch: Bu, kolloydal sistemalarning osmotik
davranishini ta'rifi qiladi, ya'ni, tuz va su kabi vaziyatlarida massanin
siyosatlanishi haqida ma'lumot beradi.
Bu belgilar va ko'rsatkichlar, dispers sistemalarining davranishini va
ularning kimyoviy xususiyatlarini tushuntirishda muhimdir. Ular
materiallarni tajribalash, ushbu materiallarni foydalanish tartibi va ulardan
foydalanishga oid vaqti o'tkazish jarayonida muhim rolni o'ynaydi.
Reologik belgilarning tushunchasi va o'lchov usullari
Reologiya, materiyallarning deformatsiya va to'g'ri o'tkazishlarini
o'rganadigan fan sifatida taniladi. Bu deformatsiyalar va o'girishlar,
materiallarning fizikaviy xususiyatlarini, joriy holatlarini va ularning
kimyoviy tarkibini o'rganishda muhimdir. Reologik belgilar materiyallarning
boshqa materiallar bilan muloqot va ulardan foydalanishini tushuntirishda
muhim rol o'ynaydi. Quyidagi reologik belgilar va ularning o'lchov usullari
mavjud:
Viskozitet: Viskozi materiallarning deformatsiyasi va fluidligi darajasi.
O'lchov usullari o'rtasida, eng oddiy usul o'qimlar bosqichi bo'yicha
materialning hajmini o'lchashdir.
Elastik modul: Materialning qo'llanishga qarshi turish va o'ziga qarshi
turish kuchlarini o'lchaydi. Elastik modul, materialning teginish qobiliyatini
va qo'llab-quvvatlashini ifodalaydi. O'lchov usullari orasida, ko'p mashhur
usul dinamik elastik modul (DMA) va statik elastik modulni (STM)
o'lchashdir.
Tiksotropiya: Materialning plastiklik va viskozlik hosil bo'lishining
vaqtincha o'zgarishi. O'lchov usullari o'rtasida, materialni teginishini va
vayravonlikni o'lchash mumkin.
16

Plastisitlik: Materialning qo'llanish paytida davomiyligi va
deformatsiyasining qo'llanish paytida to'xtash kuchlarini ifodalaydi. O'lchov
usullari orasida, eng oddiy usul o'lchamalar qo'llanishning vayravonlik va
teginishini o'lchashga xizmat qiladi.
Rheological Modeling: Reologik model o'rgatilgan materialning
reologik xususiyatlarini aniqlovchi matematik modellar to'plamidir. Bu
modellar xususiyatlar bilan materialning davranishini aniqlaydi.
Reologik belgilar va ularning o'lchov usullari, materiallar va ularning
o'zaro munosabatlari haqida ko'proq ma'lumotni olishga yordam beradi. Bu
belgilar va o'lchov usullari, texnologiya sohasida yangi materiallarni ishlab
chiqish va ularni amalga oshirish jarayonlarida muhim rol o'ynaydi.
Strukturalangan sistemalar (masalan, konsentrlangan suspenziya, zol,
emulsiyalar, uzun zanjirli makromolekulalar eritmalari) elastiklik va
plastiklik hossalarini namoyon qiladi. Bu sistemalarda dispers faza
zarrachalari makromolekulalararo kuchlar hisobiga butun sistema hajmiga
tarqaladigan yagona umumiy struktura hosil qiladi. Akademik P.R.Rebinder
ta’limotiga ko’ra, tutunish kuchlari tabiatiga qarab, barcha strukturalar 2
turga bo’linadi:
1. koagulyasion strukturalar (tiksotrop-qaytar strukturalar)
2. kondensasion - kristallizasion strukturalar (qaytmas
strukturalar)
Koagulyasion strukturalar deb atalishiga sabab, bu jarayon
koagulyasiyaga o’hshash, biroq koagulyasiya jarayonidan avvalgi bosqichda
turuvchi jarayon bo’lib, qaytar tarzda namoyon bo’ladi.
Koagulyasion strukturalar hosil bo’lishining asosiy sharti - sirtning bir
jinsli emasligi, zarrachalarning liofillangan sirtlarida oz bo’lsa ham liofob
soxalarning bo’lishidir. Bunday soxalarda strukturalarning dastlabki
zvenolari, ya’ni nuqtaviy kontaktlar paydo bo’ladi. Nuqtaviy kontaktlar
paydo bo’lishiga ayniqsa, anizometrik shakldagi uzunchoq va zanjirsimon
zarrachalar (V2O5 zoli, uzunchoq shakldagi polimer eritmalari) yaxshi
17

sharoit yaratadi. Nuqtaviy kontaktlar o’zaro birikib struktura sirtmog’ini
hosil qiladi.
Nuqtaviy kontaktlar zarrachalarning chekkalarida hosil bo’ladi, chunki
zarracha chekkalarida qattiq fazaning kuch maydoni zaiflashgan bo’ladi.
Strukturalar hosil qilish jarayoni dispers sistemaning barcha hajmiga
tarqalsa, sistema alohida bir holatga o’tadi. Kolloid zarrachalararo yoki
polimerlarning makromolekulalari orasida molekulyar tutinish kuchlari ta’sir
etishi tufayli ichki strukturalar hosil qilish natijasida o’z oquvchanligini
batamom yuqotgan va ichki qismiga suyuqlik tarqalgan dispers sistema iviq
yoki gel deb ataladi (lotincha-gelatus-muzlagan so’zidan kelib chiqadi).
Bunday strukturalarga misol kisel, xolodes, qatiq. Kristall zarrachalardan
iborat dispers sistemalarda sodir bo’ladigan strukturalar kristtallizasion
strukturalar deyiladi. Agar strukturalanish ayni sistemadagi zarrachalarning
bir-biri bilan bevosita ko’shilishi xisobiga sodir bo’lsa, sistemaning avvalgi
va keyingi mexanik xossalarida deyarli o’zgarish yuz bermaydi.
Agar gellar bir oz chayqatilsa, ular suyuqlanadi va zolga aylanadi. Bu
suyuqlik bir oz tinch qoldirilsa yana gelga aylanadi. Bu jarayon vaqtida
temperatura o’zgarmaydi. Strukturalar hosil qilgan sistemaning (gelning)
struktaralar hosil qilmagan sistemaga (zolga) izotermik aylanishi
tiksotropiya deyiladi.
Tiksotropiya sxema tarzida quyidagicha ko’rsatilishi mumkin:
Zologel eritma;
Tiksotropiya hodisasi zarrachalari uzunchoq va plastinkachalardan
iborat (assimetrik tuzilishdagi) gellarda ko’p uchraydi. Tiksotropiyaga
sistemaning rN - i, temperatura va elektrolit eritmasi qo’shilishi ta’sir etadi.
Bulardan tashqari idish shakli va katta-kichikligi ahamiyatga ega. Masalan,
zol tor silindrda keng idishdagiga qaraganda tez gelga aylanadi.
Tiksotropiya katta amaliy ahamiyatga ega. Masalan, erni bug’rilashda
burgi loy, kvars va boshqa tog’ jinslari qavatidan o’tadi. Erga toza suv quyib
parmalanganda tog’ jinslari quyuq massaga aylanib burg’ilashni
18

qiynlashtirishi mumkin. Agar suv o’rniga tiksotrop moy eritmasi (masalan,
bentonit suspenziyasi) ishlatilsa, bu eritma tog’ jinsi bilan aralashib,
tiksotrop sistema hosil qiladi va burg’ilashni osonlashtiradi. Ba’zi gellar bir
qancha vaqt turgandan keyin hajmini kichraytirib dispersion muhitni siqib
chiqara boshlaydi. Gellarnig o’z-o’zicha 2 qatlamga (suyuq eritma va zich
gel qatlamlariga) ajralish jarayoni sinerezis deyiladi. Sinerezis natijasida gel
qaysi idishda turgan bo’lsa, o’sha idish shaklini oladi (37-rasm).
Bu hodisa sistemaning konsentrasiyasiga, temperatura va ba’zi hollarda
muhitning rN iga bog’liq.
Aslini olganda, ivish va sinerezis jarayonlari bir xil bo’lib
kolloidlarning “eskirish” jarayonidagi ayrim-ayrim bosqichlardir. Ko’pchilik
gellar sinerezis hodisasi natijasida o’z hajmini kichraytirib ksereogelga
o’tadi. Eskirish jarayoni quyidagicha ko’rsatilishi mumkin:
zol - ivish - gel - sinerezis - kserogel
Agar quruq kserogelga erituvchi solinsa, suyuqlikni shimib olib, gelga
gel esa peptizasiya jarayoni natijasida qaytadan zolga aylanishi mumkin.
Buni quyidagi sxema orqali ko’rsatish mumkin:
kserogel - bo’kish - gel - peptizasiya - zol
Sistemaga sirtni modifikasiya qiluvchi moddalar (sirt-faol) moddalar
yoki elektrolitlar qo’shish yo’li bilan sistemaning xossalarini o’zgartirib,
strukturalar hosil bo’lishini kuchaytirish yoki susaytirish mumkin.
Agar dastlabki sistemadagi zarrachalar amorf tuzilishga ega bo’lsa ,
bunday dispers sistemalarda, kondensasiya tufayli yangi faza ajralib chiqish
hisobiga, hosil bo’ladigan strukturalar kondensasion strukturalar deb ataladi.
Kristall zarrachadan iborat dispers sistemalarda sodir bo’ladigan
strukturalar kristallizasion strukturalar deyiladi.
Turmushda esa ishlatiladigan ko’pchilik qattiq materiallar
kondensasion-kristallizasion strukturalariga ega. Bular qatoriga metallar,
qotishmalar, kulollik buyumlari, beton va hokazolar kiradi.
19

Moddalar reologik xossalariga qarab suyuqsimon va qattiqsimon
turlarga bo’linadi. Suyuqliklar shakl formasini tez-tez o’zgartirib turadi.
Ularning deformasiyalanishi o’z-o’zicha yoki kuch ta’sirida borishi mumkin.
Ma’lumki, suyuqlikka tashqaridan katta kuch qo’yilsa, qatlamlanib
oqadi (laminar oquvchanlik) va uning qatlamlari orasida ishqalanish kuchi
hosil bo’ladi.
Suyuqlikning bir qatlami harakatiga uning ikkinchi qatlamining
ko’rsatadigan qarshiligi ichki ishqalanish yoki qovushoqlik deyiladi. Har
qanday jismning o’z shaklini o’zgarishiga ko’rsatadigan qarshiligiga
qovushoqlik deb ataladi.
Agar 2 ta bir-biriga parallel plastinka olib, orasiga suyuqlik
joylashtirilsa va yuqori plastinka pastki plastinkaga nisbatan harakatga
keltirilsa, bunda qatlamlar orasida ishqalanish kuchi hosil bo’ladi. Bu kuch
Nyuton qonuni asosida quyidagicha ifodalanadi:
Formuladagi S-kuch ta’sir etayotgan yuza;
x-plastinkalar orasi¬da¬gi masofa;
U-zarrachalar tezligi;
F-ichki ishqalanish kuchi; dUdx-tezlik gradienti.
Qovushoqlikning birligi puaz yoki santipuazdir. Bir puaz deb bir-
biridan 1 sm masofada joylashgan ikki plastinka orasidagi suyuqlikni 1 sm
masofaga surishga aytiladi. Qovushoqlik o’zining mohiyatiga ko’ra tezlik
gradienti 1 ga teng bo’lgandagi kuchlanishga teng (fizik ma’nosi):
Qovushqoqlikning o’lchamligi SGS sistemasida gsm.sek. SI
sistemasida kgm.sek. Nyuton qonuniga bo’ysunadigan suyuqliklar Nyuton
suyuqliklari deyiladi.
Ba’zi hollarda qovushoqlik o’rnida unga teskari kattalik oquvchanlik
ishlatiladi. Oquvchanlikni laminar va turbulent turlari ma’lum.
Odatdagi “normal” suyuqliklarning qovushoqligi bosimga bog’liq
emas. Lekin Ag, Au, Pt va boshqa liofob kolloid zollari kichik bosimlarda
Puazel qonuniga bo’ysunadi va laminar harakatda bo’ladi:
20

bunda, l - kapillyar uzunligi, r - uning radiusi, t – vaqt, π = 3,14; V -
kapillyardan t vaqt ichida oqib chiqqan suyuqlik hajmi, r - bosim.
Bosim oshirilganda laminar harakat turbulent harkatga aylanadi.
Laminar harakatda qovushoqlik kapillyar uchlaridagi bosimlar farqiga va
suyuqlikning oqib o’tish vaqti va kapillyar radiusiga to’g’ri proporsional
bo’lib, suyuqlik hajmi va kapillyar uzunligiga teskari proporsionaldir.
Bundan suyuqlikning oqib o’tish vaqti uning kovushoqligiga bog’liq
ekanligi ko’rinib turibdi.
Oquvchanlik ham, qovushoqlik ham temperaturaga bog’liq.
Temperatura ortishi bilan Nyuton suyuqliklarining qovushoqligi
eksponensial qonun bo’yicha o’zgaradi:
A - temperaturaga deyarli bog’liq bo’lmagan koeffisient.
E - molekulaning yangi holatga o’tish uchun sarflanadigan potensial
energiya.
k - Bolsman doimiyligi.
T - Absolyut temperatura.
Ko’pchilik lifob -Ag, Au, Pt, As, S, AgJ va boshqa kolloidlar
zollarining qovushoqligi dispersion muhit qovushoqligidan kam farq qiladi.
Lekin yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining qovushoqligi toza
erituvchinikiga qaraganda bir necha marta katta bo’ladi. Bunga sabab
dispers faza zarrachalarining o’lchami kattaligi va shaklining har xilligidir.
Kolloid sistemalar qovushoqligi ularning konsentrasiyasiga bog’liq
bo’lib, Eynshteyn tenglamasi orqali ifodalanadi:
 - dispers faza zarrachasining shakliga bog’liq kattalik,
 - dispers fazaning konsentrasiyasi,

0 - muxit qovushoqligi.
Agar kolloid zarrachalar orasidagi ta’sir kuchi hisobga olinmasa,
sistema qovushoqligi uning konsentrasiyasiga proporsional o’zgaradi.
Zarrachalar sferik shakldagi elastik shar deb qabul qilinsa,  ning qiymati
21

2,5 ga teng bo’ladi. Anizodiametrik shakldagi zarrachalar uchun
qovushoqlik Kun tenglamasi orqali quyidagicha ifodalanadi:
l va d - ellipsoidning katta va kichik o’qlari.
Struktura hosil qiluvchi sistemalar qovushoqligini 1922 yilda Bingam
tekshirgan. Uning fikricha kolloid sistemalarda hosil bo’lgan koagulyasion
strukturalar kam mustahkam va tiksotropik xossalarga ega bo’lgani uchun
ular juda kichik mexanik kuch ta’sirida ham buziladilar. Hatto viskozimetrda
chayqalishi, siljishi bilan struktura buzilib, oquvchanlikka ega bo’lib
qoladilar. Bingam fikricha struktura buzilishi uchun R – 0>0 bo’lishi kerak.
R - siljish kuchlanishi, 0 - oquvchanlik chegarasi. SHu shart bajarilishi bilan
sistema oquvchan holatga o’tadi. SHuning uchun deb yoza olamiz.
Bundan siljish kuchlanishi ga tengdir.  1
- plastik qovushoqlik .
Odatdagi plastik sistemalar - smazkalar , konsentrlangan suspenziyalar
uchun siljish kuchlanishini qovushoqlikka bog ’ liqlik diagrammasini
chizadigan bo ’ lsak , bunda R ortishi bilan 0 ning qiymati ortib sistema
oquvchan holatga keladi , sistema qovushoqligi o ’ zgarmas qiymatga erishadi .
Du/dx bilan R orasidagi bog’lanish. 1-Nyuton suyuqliklarida. 2-
strukturalangan sistemalarda
β - to’g’ri chiziqning absissa o’qi bilan hosil qilgan burchagi.
Bundan plastik qovushoqlik ga teng bo’ladi.
Lekin ko’pchilik strukturalangan sistemalar uchun bu bog’liqlik egri
chiziqdan iborat bo’ladi.
Bunga sabab, oquvchanlik chegarasiga etganda struktura birdaniga
buzilmaydi, balki asta-sekinlik bilan, tezlik gradienti ortishi bilan buziladi. 3
ta siljish kuchlanishini ko’rsatish mumkin:
1. Ot - birinchi (minimal) oqish chegarasi, oqishning boshlanishi.
2. OB- oquvchanlikni Bingam sohasi.
3. Om - oquvchanlikning maksimal sohasi.
22

So’nggi yillarda akad. P.A. Rebinder va uning ilmiy maktabi, hozirda
esa E.D. Hukin va uning izdoshlari struktura hosil qiluvchi plastik sistemalar
qovushoqligini ancha batafsil o’rganishgan.
Ularning fikricha R ning kichik qiymatlarida struktura buzilib, qayta
tiklanib turadi. struktura  tiksotropiya  zol
SHu sohaga tegishli plastik sistema qovushoqligi effektiv qovushoqlik
deyiladi (  *).
Effektiv qovushoqlikni to’g’ri ifodalash uchun quyidagi
diagrammalarni chizamiz.
13.12 - rasm. Du/dx va R orasidagi,  bilan R orasidagi bog’liqlik
diagrammasi.  0- sistema hali buzilmagandagi qovushoqlik  r - kuchlanish ,
polzuchestdan oquvchan ¬ likka o ’ tishni ko ’ rsatadi .  maks - siljish
kuchlanishi , sistema to ’ la buzilgandagi qovushoqlik .
Oqish sekinlik bilan borganda , struktura buzilishi juda kam bo ’ ladi .
Buzilgan struktura ham tiksotrop tiklanishi mumkin, bunda surilish hodisasi
kuzatiladi. Katta tezlik bilan oqishda struktura buziladi, bu jarayon tez
borgani uchun sistema qayta tiklanishga ulgurmaydi. Siljish kuchlanishining
kichik qiymatlarida effektiv qovushoqlik katta qiymatga ega bo’ladi. Siljish
kuchlanishining katta qiymatlarida effektiv qovushoqlik oxirgi qiymatga
erishadi.  imn - qovushoqlik strukturaning to’la buzilganligini ko’rsatadi.
Qovushqoqlikni bunday o’zgarishi temir (III) - gidroksidi va vanadiy besh
oksidi zollarida kuzatiladi.
Asosiy tushunchalar:
Reologik xossalar Dispers sistemalarning elastiklik,
egiluvchanlik va mustahkamlik xossalari.
Koagulyasion
struktura Qaytar strukturalanish.
23

Kondensasion
strukturalar Kristallizasion yoki qaytmas
strukturalanish.
Tiksotropiya Mexanik kuch ta’sirida gellarning
zolga aylanishi.
Sinerezis Gellarning o’z-o’zidan ikki
qatlamga ajralish jarayoni.
Kserogel Dispers muhitdan ajralib, qurigan
dispers faza.
Qovushoqlik Eritmaning o ’ z shaklini
o ’ zgartirishga ko ’ rsatadiga qarshiligi .
Eynshteyn
formulasi Eritma qovushoqligining zarracha
shakliga bog’liqligi.
24

Xulosa
Dispers sistemalar - ikki yoki undan ortiq fazalarning tekis tarqalgan
mayda zarralaridan tuzilgan geterogen sistemalar. Odatda, fazalardan biri
uzluksiz dispersion muhit hosil qilib, boshqa fazalar (bir yoki bir nechta
dispersion fazalar) esa shu muhitda mayda kristallar, qattiq amorf zarralar,
tomchilar yoki pufakchalar shaklida bir tekis tarqaladi.
Dispers sistemalar komponentlarning agregat holatiga ko‘ra va dispers
faza zarrachalarning o‘lchami bo‘yicha bir necha guruhlarga bo‘linadi.
• Dag'al dispers sistemalar;
• Kalloid eritmalar;
• Chin eritmalar;
Dag al dispers sistemalar:ʻ
Kalloid eritmalar:
Chin eritmalar:
Agar emulsiyada dispers fazaning xajmi emulsiya hajmining 1/100 –
1/10 000 qismini yoki dispers fazaning miqdоri 0,1% ni tashkil etsa, bu
emulsiya suyultirilgan emulsiya deb ataladi. Dispers faza miqdоri 74%
gacha bo’lsa, kоntsentrlangan, 74% dan оrtiq bo’lsa, o’ta kоntsentrlangan
emulsiyaga ega bo’lamiz.
Ko’pik – dispers faza-gaz va dispersiоn muhit-suyuqlikdan ibоrat
bo’lgan yuqоri kоntsentratsiyadagi mikrоgeterоgen sistemadir.
25

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Z.A. Sulaymonov, D.A. Hazratova, S.A. Karomatov., “Kalloid kimyo”.,
Buxoro 2022
2. Dehqonov R.S. Namangan davlat universiteti., Tabiy fanlar fakulteti,
Kimyo kafedrasi, “Kolloid kimyo” masala va mashqlar. Namangan 2016
3. Islomov F.F. Akchurina D.A., SamDU magistranti, SamDU fizika fakulteti
katta o’qituvchisi., “Xemosorbsiya, adsorbsiya hodisalarida yuzadagi markazlarni
modellashtirish usullari”
4. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (II-qism)”
5. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (I-qism)”
6. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
7. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
8. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar.
ii-qism. dexqanov r.)
9. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
10. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
11. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
12. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
13. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent
<<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004
26

Dispers sistemalarning reologik belgilariga ko’ra tasnifi

Купить