• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 276.6KB
Покупки 2
Дата загрузки 27 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Dukchi Eshon. "Andijon qo'zg'aloni"

kalomullohni qo yib, Alloh va payg ambarga qasamyod qilib, xalifamiz bilanʻ ʻ shartnoma tuzdik. Shundan keyin, agar o zimizga bino qo yganimizdan ʻ ʻ shaytonning vasvasasiga uchib yoki shirin jonimizni saqlashni o ylab, qo rqib, ʻ ʻ va damizdan qaytib, uni bajarmasak do zaxga tushaylik, ikki dunyoda yuzimiz ʼ ʻ qora bo lsin, qiyomat kuni sharmanda-yu sharmisor bo laylik”. ʻ ʻ Tarixiy ma lumotlarga ko ra, mazkur ʼ ʻ qasamyodga mahalliy amaldorlar va obro -e tiborli kishilardan o n ikki kishi ʻ ʼ ʻ muhrini bosgan. 1989-yil 14-may kuni tunda Muhammad Ali Xalfaning uyida kengash bo lib o tadi. Muhammad Ali eshon o ylab qo ygan rejaga ko ra, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ vodiydagi uch shahar – Andijon, Marg ilon va O shdagi harbiy lagerga bir ʻ ʻ kunda uyushtirilishi kerak edi. Rejaga binoan bu hujum muvaffaqiyatli tugasa, ozodlik kurashchilari Qo qonni ham olib, butun vodiyni rus zulmidan ozod etish ʻ ko zlagandi. 17-may kuni shom namozidan so ng Tojik qishlog idagi masjidga ʻ ʻ ʻ juda ko p odam to planadi. Eshon yig ilgan xalqqa shunday murojaat qiladi: ʻ ʻ ʻ “Ey muhtaram musulmonlar! Ey birodarlar! Hammangizga ma lumdirki, ʼ yurtimiz musulmon yurti, el musulmon, xalq musulmon, xon musulmon, shariatning hukmi joriy, amri nofiz edi. Hukumatni Alloh taolo o zi biladur, ʻ kofirlarni musallat qiladi. Yurtimizga rus keldi. Xudoyorxon o rniga Kaufman, ʻ Umarxon taxtiga Chernayuf o ltirdi ʻ 1 . Farg ona xonligi yerida ʻ Moskva xonligi oq podshoh hukmron bo ldi. Ruslar vatanimizni istilo etdi. ʻ So ngra tilimizni istilo qildi. Sekin-asta dinimizni istilo qilishni boshladi. ʻ Bilasizlarki, musulmonning axloqi buzildi. Rusning kelg oniga 30 yil to lmay, ʻ ʻ musulmonlar riboga odatlandi, halol-haromni farq qilmas bo ldi. Qozilarimiz ʻ bo yniga but taqadig on bo ldi. Xulosa shulki, shariatimiz xor, musulmonchilik ʻ ʻ ʻ g arib bo ldi. Hurriyatimiz go yib bo ldi, istiqlolimiz mahv bo ldi, o zimiz ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o tmas, so zimiz o tmas bo ldik, Ey voh… Ey musulmonlar bunga sabab ʻ ʻ ʻ ʻ o zimiz bo ldik. Bu asorat va mahkumiyatga kimsa rozi emas, ins ham, jins ham ʻ ʻ rozi emas. Ey birodarlar, tik turaversak bu kofir yana battar qiladur. Tarixda o tgan muazzam bir saltanat qurg on qahramon pahlavonlar avlodimiz – bu ʻ ʻ 1 Туркистон мустамлака ҳукмронлиги даврида. Тошкент. 2000. B .55. 28 Inoyatxon To ra o z odamlari bilan Andijonga jo nab ketgan qo zg olonchilarniʻ ʻ ʻ ʻ ʻ quvib yetib, ular safiga qo shiladi. ʻ Qo zg olon haqidagi xabarlar Namangan uezdi va Yettisuv viloyatiga ham ʻ ʻ yetib bordi va bu yerdagi aholi tomonidan qo llab-quvvatlandi. Yettisuv ʻ viloyatining Avliyoota uezdida Shodibek xalfa ismli eshon boshchiligida to plangan yuzdan ortiq odamlar dovonlar qordan biroz tozalangach, Andijon ʻ tomon harakat qildilar. Bundan xabar topgan mustabid hukumat qo shinlari ʻ Namangan va Andijondan ularga qarshi yurdilar va oradan besh kun o tgach, ʻ Sho-dibek xalfani 23 nafar odami bilan qo lga oddilar. ʻ Namanganda harbiylar yashi-rin ravishda tog so qmoqlarini kezib, ʻ ʻ 29 nafar qo zg olonchini, shular qatori 4 boshlig ini ham ushlashdi. O sha ʻ ʻ ʻ ʻ kunlarda Yettisuv viloyatining Prjevalsk va Bishkek uezdlarida, Sirdaryo viloyatining Xovos temir yo l bekatida ham mirshablar bilan mahalliy aholi ʻ o rtasida qurolli to qnashuvlar bo lib o tdi. Andijondagi qo zg olondan xabar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ topgan Chor Rossiyasi hukmdori Nikolay II qo zg olonchilardan shafqatsiz o ch ʻ ʻ ʻ olishni buyuradi. Bu ishga rahbarlik qilish o ta shovinist sifatida dong taratgan ʻ Sirdaryo viloyati harbiy guber-natori Andijon qo zg oloni Korolkovga ʻ ʻ topshiriladi. Mustamlakachilar Andijon qo zg oloni munosabati bilan butun ʻ ʻ Farg ona vodiysida dahshatli qatag on uyushtirdilar. Birinchi navbatda ʻ ʻ qo zg olon rahbari Muhammadali eshon va uning yaqin maslaqdoshlaridan 5 ʻ ʻ na-fari 1898-yil 12-iyunda Andijon shahri markazida butun vodiy jamoatchiligining 8 mingga yaqin vakili ko z o ngida osib o ldirildi. ʻ ʻ ʻ Keyin boshqalar jazolandi. Qo zg olonchilardan 18 nafari osib o ldirishga hukm qilindi. 344 nafari 5124- ʻ ʻ ʻ yildan 20 yilgacha muddatga, 3 nafari umrbod katorgaga, 8 nafari turli mud- datga qamoq jazosiga hukm qilindilar. 18 kishi Sibirga surgun qilindi. Jami 388 kishi jazolandi. Qo zg olon markazi bo lgan Mingtepa, Qashg ar, Tojik ʻ ʻ ʻ ʻ qishloqlari uch kun to plardan o qqa tutilib, kultepaga aylantirildi. Jazoga ʻ ʻ tortilgan qo zg olonchilarning ijtimoiy tarkibi tahlilidan ma lum bo lishicha, ʻ ʻ ʼ ʻ ularning ko pchiligi dehqon va hunarmandlardan iborat bo lib, sardorlari ʻ ʻ 22 kelishiladi. Marg ilondagi harbiylar 511 yerga Inoyatxon To ra, O shdagi harbiyʻ ʻ ʻ lagerga Umarbek dodxoh, Andijondagi harbiy lagerga esa Muhammadali eshon boshchiligida hujum qilinishi kerak edi. 1898-yil 17-may kuni Muhammadali eshon xalqqa murojaat kilib, ularni mustamlakachilarga qarshi qo zg olon ʻ ʻ ko tarishga da vat etadi. Qo zg olonchilar Muhammadali eshon boshchiligida ʻ ʼ ʻ ʻ Mingtepadan Andijon shahri tomon yo l olishadi. Yo l-yo lakay ʻ ʻ ʻ qo zg olonchilar safi to lib borib, shaharga yaqinlashganlarida ularning soni ʻ ʻ ʻ 2000 ga yetadi. Shahar yaqinida Muhammadali eshon o z jangchilarini oxirgi marta ko rikdan o tkazadi. U qo zg olonchilarni 5 ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qismga bo lib, har qaysi qismga bittadan bayroq beradi. g arbiy lagerga ʻ ʻ qilinadigan hujum oldidan so nggi nutqini so zlaydi. U qo zg olonchilarni ʻ ʻ ʻ ʻ oxirgi daqiqalargacha o z qasamyodiga sodiq qolishga, Vatan ozodligi uchun ʻ muqaddas kurashga da vat etdi. So ngra qo zg olonchilar Andijon harbiy ʼ ʻ ʻ ʻ lageriga hujum qiladilar. To qnashuv paytida harbiy garnizon jangchilaridan 22 ʻ kishi o ldirildi, 24 askar yarador bo ldi. Yarim soat davom etgan qattiq jangdan ʻ ʻ so ng jangovar tayyorgarligi durust bo lmagan va qurol-yarog i nochor ʻ ʻ ʻ qo zg olonchilar guruhi to qnashuv joyida o lgan 11 nafar va yarador bo lgan 8 ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ nafar odamlarini qoldirib chekinishadi. Marg ilon va O sh uezdlaridagi harbiy ʻ ʻ garnizonlarga hujum uyushtirish rejalari esa amalga oshmay qoladi, chunki chor amaddorlari bundan xabar topib, mudofaa uchun zarur choralarni ko rib ʻ ulguradilar. O sh uezdida ʻ mustabid hukumatga sotilgan xoin - uezd ming-boshisi Qorabek Hasanov o z ʻ xalqiga xiyonat qilib, mustamlakachilarning harbiy kuchlariga qarshi tayyorlanayotgan hujum haqida podpolkovnik Zaysevga xabar yetkazadi. Bu voqeadan xabar topgan Umarbek dodxoh yaxshi qurollanmagan xalqni qurollangan, shay turgan harbiylarga qarshi qo zg olonga boshlashga jur’at ʻ ʻ etmaydi. Marg ilon harbiy lageriga hujum ham amalga oshmadi. 17-may kuni ʻ kechqurun belgilangan joyga odam to planmadi. Buning ustiga shu kuni ʻ yakshanba, ya ni dam olish kuni bo lib, harbiy lagerda qandaydir marosim ʼ ʻ bo layotgandi. Bunday vaziyatda hujum boshlash xatarli edi. Shu bois ʻ 21 millat vakillari alohida imkoniyat va huquklarga ega bo lgan holda mahalliyʻ aholi huquqsizlik, zulm va zo ravonlikdan azob chekardi. Buning ustiga ʻ mahalliy aholining unumdor yerlari Rossiyadan ko chirib keltirilgan ʻ dehqonlarga tortib olib berilgan bo lib, yer-suv munosabatlari masalasida ham ʻ adolatsizlik avjiga chiqqandi. Chorizm hukmronligi davrida o lkada ʻ mustamlakachilar turmush tarzi orqali kirib kelgan maishatparastlik, qimorbozlik, ichkilikbozlik singari illatlar mahalliy aholining ma naviy-axloqiy ʼ ruhiyati, qadriyatlariga putur yetkaza boshlagandi. Bu illatlarning barchasi bir bo lib mahalliy xalqning mustamlakachilarga nisbatan nafratini oshirib, milliy, ʻ insoniy g ururi, nafsoniyatini tahqirlab, bularga chek qo yish istagi kun sayin ʻ ʻ avj olib borgan, milliy ozodlik tuyg ulari junbushga kelgan. ʻ Qo zg olondan 3 yil oldin - 1895- ʻ ʻ yilda Muhammadali eshon Marg ilon, O sh uezdlarida lavozimini qayta tikladi. ʻ ʻ Shundan so ng qishloqlarda ikki hokimiyatchilikni eslatadigan bir holat yuzaga ʻ keladi - xalqqa bir tomondan mu-stabid chorizm hukumati vakili bo lgan volost ʻ boshlig i, ikkinchi tomondan oddiy xalq xohish-irodasini ifoda-lagan rais ʻ rahbarlik qila boshlaydi. Bu holat mustamlakachi ma murlar bilan xalq ʼ o rtasidagi munosabatlarni yanada keskinlashtiradi. Mustamlakachilar zulmidan ʻ ezilgan xalq Dukchi Eshonga murojaat qilib erk uchun muqaddas kurashga fatvo berishini hamda bu ku-rashga rahnamolik qilishini so raydi. Xalq noroziligining ʻ jilovlab bulma-idigan darajada kuchayib ketganligini ko rgan Dukchi ʻ (Muhammadali) Eshon uyida Farg ona viloyatining turli bo lislaridan kelgan ʻ ʻ vakillar ishtiro-kida maxsus kengashi bo ladi. Shu kengashda Muhammadali ʻ eshon yig ilganlarni mustamlakachilarga qarshi bosh ko tarishga, ularni yurtdan ʻ ʻ haydab, ona Vatan mustaqilligini tiklash uchun kurashga chaqiradi. Ko pchilik ʻ bu taklifni ma -qullaydi ʼ 1 . Kengashda Muhammadali Eshon ma lum qilgan rejaga binoan mustabid hukumatning vodiydagi 3 shahar - ʼ Andijon, Marg ilon va O shda joylashgan harbiy lagerlariga bir kunda hujum ʻ ʻ qilishga, bu hujum muvaffaqiyatli tugasa, Qo qonda ham qo zg olon ko tarishga ʻ ʻ ʻ ʻ 1 https :// uz . wikipedia . org / wiki / Andijon _ qo ’ zg ’ oloni 20 Hukmron millat vakillari alohida imkoniyat va huquqlarga ega bo’lgan holda mahalliy aholi huquqsizlik, zulm va zo’ravonlikdan azob chekardi. Buning ustiga mahalliy aholining unumdor yerlari Rossiyadan ko’chirib keltirilgan dehqonlarga tortib olib berilgan bo’lib, yer-suv munosabatlari masalasida ham adolatsizlik avjiga chiqqandi. Chorizm hukmronligi davrida o’lkada mustamlakachilar turmush tarzi orqali kirib kelgan maishatparastlik, qimorbozlik, ichkilikbozlik singari illatlar mahalliy aholining ma’naviy-axloqiy ruhiyati, qadriyatlariga putur yetkaza boshlagandi. Bu illatlarning barchasi bir bo’lib mahalliy xalqning mustamlakachilarga nisbatan nafratini oshirib, milliy, insoniy g’ururi, nafsoniyatini tahqirlab, bularga chek qoyish istagi kun sayin avj olib borgan, milliy ozodlik tuyg’ulari junbushga kelgan. Qo’zg’olondan 3 yil oldin — 1895 yilda Muhammadali eshon Marg’ilon, O’sh uezdlarida lavozimini qayta tikladi. Shundan so’ng qishloqlarda ikki hokimiyatchilikni eslatadigan bir holat yuzaga keladi — xalqqa bir tomondan mustabid chorizm hukumati vakili bo’lgan volost boshlig’i, ikkinchi tomondan oddiy xalq xohish-irodasini ifodalagan rais rahbarlik qila boshlaydi. Bu holat mustamlakachi ma’murlar bilan xalq o’rtasidagi munosabatlarni yanada keskinlashtiradi. Mustamlakachilar zulmidan ezilgan xalq Dukchi eshonga murojaat qilib erk uchun muqaddas kurashga fatvo berishini hamda bu kurashga rahnamolik qilishini so’raydi. Xalq noroziligining jilovlab bulmaidigan darajada kuchayib ketganligini ko’rgan Dukchi (Muhammadali) Eshon uyida Farg’ona viloyatining turli bo’lislaridan kelgan vakillar ishtirokida maxsus kengashi bo’ladi. Shu kengashda Muhammadali eshon yig’ilganlarni mustamlakachilarga qarshi bosh ko’tarishga, ularni yurtdan haydab, ona Vatan mustaqilligini tiklash uchun kurashga chaqiradi. Ko’pchilik bu taklifni ma’qullaydi. Kengashda Muhammadali Eshon ma’lum qilgan rejaga binoan mustabid hukumatning vodiydagi 3 shahar — Andijon, Marg’ilon va O’shda joylashgan harbiy lagerlariga bir kunda hujum qilishga, bu hujum muvaffaqiyatli tugasa, Qo’qonda ham qo’zg’olon ko’tarishga kelishiladi. Marg’ilondagi harbiy lagerga 32 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………2-5 I BOB. PODSHO HUKUMATIGA QARSHI XALQ HARAKATLARI. 1.1 Podsho hukumatiga qarshi XX asr oxirida ko’tarilgan xalq harakatlari……………………………………………………………….….6-18 1.2 Andijon qozg’oloni boshlanishiga sabab va o’lkada yuritilayotgan siyosat………………………………………………………………………19-23 II BOB. ANDIJON QO’ZG’OLONING O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI. 2.1 Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyati……………………………….24-30 2.2 Andijon qo’zg’oloni bostirilishi………………………………………..31-34 Xulosa………………………………………………………………………35-36 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..37-38 Ilovalar……………………………………………………………………..39 1 shafqatsizlarcha bostiriladi va qo zg olon bahonasida yetarli xalq yoppasigaʻ ʻ qirg in qilinadi. Baron Vrevskiy Sankt-Peterburgga jo nab ketganligi ʻ ʻ munosabati bilan Turkiston o lkasi Bosh harbiy gubernatori vazifasini vaqtincha ʻ bajarib turuvchi general-leytenant Korolovning Rossiya harbiy vazirligining Bosh shtabiga yuborgan telegrammasida bunday yozadi: “Farg ona harbiy ʻ gubernatori shuni ma lum qiladiki, kecha kechqurun Marg ilon uezdida eshon ʼ ʻ Muhammad Ali xalfa g azovot e lon qiladi va ming kishidan iborat sheriklari ʻ ʼ bilan Andijonga yo l oldi. Qo zg olonchilar telegraf simini uzib, bugun saharda ʻ ʻ ʻ 20 –batalyon lageriga hujum qilishdi. Bu hujum chog ida askarlardan 21 nafari ʻ o ldirildi va 10 nafari yarador qilindi. ʻ Qo zg olonchilar guruhi to qnashuv joyida o lgan 11 nafar va yaralangan ʻ ʻ ʻ ʻ 8 ta odamni qoldirib chekinishdi. Andijondagi rus aholisi bu yerda ilgari hech bo lmagan hodisa sababli sarosimaga tushib qoldi”. Harbiy vazir general- ʻ leytenant Kuropatkin bu telegrammani darhol oq podshohga olib kiradi. Nikolay II qo zg olonchilarni “ibrat” bo ladigan darajada qattiq jazolashni buyuradi. ʻ ʻ ʻ Ana shu buyuriq asosida qo zg olonchilar ustidan uch oy davomida sud ishi olib ʻ ʻ boriladi. Ozodlik harakati kuch yordamida bostirilgach, Turkiston o lkasining ʻ harbiy gubernatori Duxovskiy Andijon maydoniga majburan olib kelingan xaloyiqqa qarata “nahotki, siz qum zarrasi qudratli tog bilan kurashishi ʻ mumkin emasligini tushunmadingiz”, degan edi. Har qadamda “biz bu o lkaga ʻ sivilizatsiya olib keldik” deb kerilayotgan rus bosqinchilari shafqatsizlarcha 362 kishini o limga hujum etadilar. Bu ham yetmaganidek, qo zg olon rahbarlarini ʻ ʻ ʻ qatl qilayotgan maydonga yosh bolalarni olib kelib, oldingi saflarda tizib qo yishadi. Turkiston harbiy general gubernatori Duxovskiy qo zg olonning ʻ ʻ ʻ asosiy aybdorlar osib o ldirilgach, shahar qal asi ichiga ko milsin va ustiga ʻ ʼ ʻ hojatxona qurilsin, deb buyuriq beradi. Ma lumotlarga ko ra, bu qaror o zgargan. Dorlar qurilgan maydon ancha ʼ ʻ ʻ notekis bo lgan. Shu sababli vatan ozodligi yo lida jonini tikkan 362 nafar ʻ ʻ ajdodimiz dorga osilgan va o sha yerga ko mib, ustilaridan so ndirilmagan ʻ ʻ ʻ 30 va Xiva shaharlarining 2500 yilligi tantanalarini jahon miqyosida nishonlanganligidir. Tadqiqotning mavzusining obyekti. Farg’ona vodiysida Andijonda Dukchi Eshon qo’zg’aloni kurashishining boshlanishi etib belgilandi. Tadqiqotning mavzusining predmeti. XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda bo’lib o’tgan xalq qo’zg’alonlarini arxiv materiallari, ilmiy tadqiqotlar, maqola va monografik kitoblardan o’rganish. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Yurtimizga Rossiya imperiyasining tajovuskor yurishlari va rus imperiyasiga qarshi olib borilgan xalq qo’zg’alonlarini, XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda bo’lib o’tgan xalq qo’zg’alonlarini xususan Dukchi Eshon boshchiligida olib borilgan xalq qo’zg’alonining yoritilishi, ilmiy tadqiqotlardan o’rganishdir. Tadqiqotning maqsadi Mavzusini o’rganishda ilmiy metodologiya asosida o’rganish maqsadi qo’yildi. Tadqiqotning vazifasi qo’yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: - Podsho hukumatiga qarshi xalq harakatlarini o’rganish; - Podsho hukumatiga qarshi XX asr oxirida ko’tarilgan xalq harakatlarini yoritib berish; - Andijon qozg’oloni boshlanishiga sabab va o’lkada yuritilayotgan siyosatni tahlil qilish; - Andijon qo’zg’oloning o’ziga xos hususiyatlari; - Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyatini o’rganish; - Andijon qo’zg’oloni bostirilishini yoritib berishdir. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Yurtimizga Rossiya imperiyasining tajovuskor yurishlari va rus imperiyasiga qarshi olib borilgan xalq qo’zg’alonlarini, XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda 3 3. Шамсутдинов Р . Т ., А . А . Исҳоқов . Андижон тарихидан лавҳалар . Sharq нашриёт - матба акциядорлик компанияси бош тuририяти . T ошкент. 2013. 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchilik tarixi. Sharq . Toshkent . 2001. 5. Матбобоев Б.Х. Машрабов. Андижон тарихи. 2014. 6. Ражабов Қ . T уркистон тарихи. Тошкент. "Университет". 2002. 7. Каримов Ш. Шамсутдинов Р. Туркисон Русия босқини даврида. Т.2004 8. Туркистон мустамлака ҳукмронлиги даврида. Тошкент. 2000 . IV. Jurnal va maqolalar. 1. Эгамнaаров А. Сиз билган Дукчи Эшон (хужжатли қисс). Т., «Шарқ» 1994-йил. 2. Гулнор ал-Фарғоний. «Дукчи Эшонни ким сотди?» «Халқ сўзи», 1999- йил, 27-сон 3. Муллажонова Р . « Андижон қўзғолони » мавзусини ўқитиш , халқ таълими . 2000-йил, 3-сон. V. Internet ma’lumotlari. https://milliycha.uz/chor-rossiyasining-turkistonni-bosib-olishi-chorizm-istibdodiga-qarshi-turkiston-xalqlarining- milliy-ozodlik-kurashi-jadidchilik/ https://uz.wikipedia.org/wiki/Andijon_qo’zg’oloni https://xabardor.uz/uz/post/362-ta-jasad-ohaktosh-tagiga-bostirib-yuborilgan-dukchi-eshon-qozgoloniga-124-yil- boldi 38 bo’lib o’tgan xalq qo’zg’alonlarini xususan Dukchi Eshon boshchiligida olib borilgan xalq qo’zg’alonining yoritilishi tarixini o’rganishda biz ikki guruhga yuzlandik birinchi davrga sovet tarixchilari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar va yozilgan ilmiy, monografik kitoblar. Ikkinchi davrda esa mustaqillikdan so’ng yurtimiz tarixchilari tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlari, uchunchi davrga esa xorijiy tadqiqotchilarning asarlaridir. Birinchi guruh Sovet hukumronligi davrida yurtimizda olib borilgan xalq qo’zg’alonlari tarixini yoritib bergan olimlardan Dononov, G.I. Safarov, P.G. Galuzo, Fozilbek Otabek о ‘g‘li, A.I. Sidirov kabi bir qancha olimlar tadqiqotlar olib borgan 1 . Chorizmning mustamlaka istibdodi va unga qarshi k о ‘tarilgan milliy-ozodlik harakatlari jadidchi Fozilbek Otabek о ‘g‘lining «Dukchi eshon voqeasi» (1927) kitobida dalillar asosida о ‘zining yorqin ifodasini topdi. Bu asarda rus mustabidlarining k о ‘chiruvchilik siyosati va istibdod zulmi boy dalillar asosida yoritilgan e’tiborga loyiqdir. Fozilbek Otabek о ‘g‘li XIX asr oxirlarida Turkistondagi vaziyatni о ‘sha davr shohidi sifatida ishonarli tasvirlagan. Fozilbek Otabek о ‘g‘li 20-yillar tarixshunosligida birinchi b о ‘lib 1898-yilgi Andijon q о ‘zg‘oloni rahbari Muhammadali eshon shaxsi va uning faoliyatini bevosita о ‘sha voqealar guvohi sifatida holis baholab. О ‘z fikrlarini zamondoshlar guvohliklari asosida ishonarli tarzda isbotlab bergan. Ikkinchi guruh Mustaqillik yillaridan so’ng olib borilgan tadqiqotlardir. Xususan ushbu davrni o’rgangan olimlardan R. T. Shamsuddinov, H. Bobobekov, H. Ziyoyev, Azamat Ziyo, Z. Mashrabov. B. Matboboyev, Q. Rajabov kabi bir qancha olimlar tomonidan o’rganilib kelinmoqda 2 . Mustaqillik yillarida tariximizni haqqoniy yoritish boshlandi. Ushbu davrga 1 Додонов И.К. Некоторые вопросы национально освободительного движения в Узбекистане. Т., 1947. Елеуов Т.Е. Национально-освободительное движение 1916 г. в Казахстане. Алма-ата. 1955. Кастельская З.Д. Основные предпосылки восстания 1916 г. в Узбекистане. М .,1972. Abdulla. Rajab Boysun. Turkistan Milli Hareketlari. Istanbul, Vn-t., 1945. Абдурахимова Н. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX — I-я четверть XX в. 1959. 2 Шамсутдинов Р.Т., А.А. Исҳоқов. Андижон тарихидан лавҳалар. Sharq нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. T ошкент. 2013. H . Ziyoyev . Turkistonda Rossiya tajavouzi va hukumronligiga qarshi kurash . Sharq . Toshkent . 1998. Azamat Ziyo . O ’ zbek davlatchilik tarixi . Sharq . Toshkent . 2001. Б.Х. Матбобоев, Машрабов. Андижон тарихи. 2014. Қ . Ражабов, туркистон тарихи. Тошкент. "Университет". 2002. 4 organlari hisoblangan. Sudlar ikki ko’rinishga ega bo’lib, sudlar va xalq sudlaridan tashkil topgan. Ularning birinchisi mustamlakachilik shaklida bo’lsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi edi. Sudlar hududiy ko’rinishga ko’ra, tuman sudlari, xalq palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, dunyoviy masalalar boyicha ish yurituvchi sudlar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari joriy etildi. 1886 yilgi «Nizom»ga ko’ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga ayrim o’zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O’lkada viloyat sudlari joriy qilindi. Viloyat prokuror va uning muovini, sud tergovchisi lavozimlari joriy qilindi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi maqsadlarda sodir etilgan «jinoyatlar» ko’rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini zaiflashtirish, hokimiyatga qarshi siyosiy jinoyatchilikning ustidan hukm chiqarish edi. Rus imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda okrug sudlari ta’sis qilindi. Toshkent sud palatasi o’lkaning barcha sud organlari faoliyatini boshqarar va nazorat qilardi. Chor hukumatining siyosiy tusga ega bo’lmagan barcha fuqarolik ishlari shariat va biy sudlariga topshirilgan. Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan istibdod negiziga qurilgan o’z tuzumlarini barqaror qilishda unumli foydalanganlar. Shu maqsadda uni uch xil qilib tuzishgan. Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona va Yettisuv viloyatlarining o’troq aholisi uchun qozi sudi, shu viloyatlarning ko’chmanchi aholisi uchun biy sudlari hamda Kaspiyorti viloyati uchun maxsus xalq sudlari faoliyat ko’rsatgan. Chorizm harbiy kuch bilan o’lkani uzoq ushlab turishi mumkin emasdi. Shu bois u Turkistonda assimilyatsiya, ya’ni ruslar bilan mahalliy aholini aralashtirib yuborish siyosatini yurgizdi. Uning bosh maqsadi Turkistonda doimiy yashaydigan rus va slavyan aholini yuzaga keltirishdan iborat tadbirlarni amalga oshirish zarur edi. Bu podshoning ko’chirish siyosatidan boshlandi. Ko’chirish siyosati Turkiston general-gubernatorligi tashkil bo’lgan 1867 yildayoq boshlangandi. Yettisuvda 1869-1682 yillarda 25 7 tumanida toshko’mir, D. Petrov va G. Aleksandrov esa Qamishboshi va Laqqon qishloqlarida 25 ta neft konlarini ishga tushirdi. Yangi zavod va fabrikalar ish boshladi. Birgina Qo’qonning o’zida 16 ta aksioner va yirik savdo firmalari ochilgan edi. Rossiya sarmoyadorlari Turkistondagi tabiiy boyliklarni talashga xizmat qiluvchi korxonalar tarmog’ini keng quloch yoydirishdi. Bu ishda ular mahalliy xalqlarning boy va savdogarlari bilan kelishib ish ko’rdilar. Ammo mustamlakachilar Turkiston o’lkasida hech qachon tom ma’nodagi og’ir sanoat mahsulotlari ishlab chiqadigan korxonalarni qurishga e’tibor bermaganlar. Mustamlakachilar qanchalik boyib borsa, arzon ishchi kuchi bo’lgan mahalliy aholi shunchalik kambag’allashib, qashshoqlashib borardi. Dehqonlar og’ir shartlar asosida qarz olardi, qarzini to’lay olmay o’ziga tegishli yerini sotib, yersiz qolardi, mardikorlik, chorikorlik qilishga majbur bo’lardi. Natijada yer egalari qo’lida yollanib batraklik qilishga yoki yangi ochilayotgan korxonalarga arzimagan ish haqi evaziga ishlashga majbur bo’lardi. Yerni Rossiya banklari yoki puldor mahalliy boylar sotib olardi. Shu tariqa, o’lkada 90-100 gektarcha sug’oriladigan yeri bo’lgan boy xo’jaliklar vujudga keldi. XX asr boshlaridagi ma’lumotlarga ko’ra o’lka aholisining 70 foizi kambag’al va qashshoqlar, 1,7 foizi o’rta hol, 13 foizi o’ziga to’q, boy oilalar hisoblanardi. Rossiyalik sarmoyadorlar o’lkada paxta tozalash, yog’ va spirt ishlab chiqarish, pivo, tamaki, un, qand, sovun, g’isht, ko’n, mis eritish, jun yuvish, oxak qizdirish zavodlari va oziq-ovqat korxonalari qurib, ulardan mo’may daromad olishni yo’lga qoydilar. 1908 yilda o’lkada 378 ta sanoat korxonalari faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1917 yilda ularning soni Buxoro amirligi Xiva xonligida qurilgan korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda 1200 taga yetgan. Bu jarayon aholining tabaqalanishiga ta’sir etib milliy burjuaziya va ishchilar sinfi vujudga keldi. 1914 yilgi ma’lumotlariga ko’ra, o’lkada 49,5 ming ishchi bo’lib, ulardan 25,5 minggi sanoatda, 24 minggi temir yo’l va unga xizmat qiluvchi ustaxonalarda ishlagan. Mahalliy ishchilarga rossiyalik ishchilarga nisbatan 2,5-3,5 baravar kam ish haqi to’langan. Turkiston Rossiyaning jahon bozorlarida 9 orasida 2 nafar dodxoh (general), 7 nafar ponsod (polkovnik), 2 nafar sobiq bek, 40 nafar mulla, 2 nafar mudarris bo lgan. Ya ni, Andijon qo zg oloni aholiningʻ ʼ ʻ ʻ turli toifasi vakillarini qamrab olgan tom ma nodagi xalq qo zg oloni bo lgan. ʼ ʻ ʻ ʻ Andijon qo zg oloni Turkiston ʻ ʻ hayotida tasodifiy hodisa emas edi. Bunga qadar ham o lkada ʻ mustamlakachilarga qarshi bosh ko tarilgan. Andijon qo zg oloni XIX asrning ʻ ʻ ʻ so nggi choragidagi eng kuchli ozodlik kurashi edi. Ammo puxta tayyorgarlik ʻ ko rilmaganligi, harbiy imkoniyatlari zaifligi, keng doirada uyushmaganligi ʻ tufayli mag lubiyatga uchradi. ʻ Qo zg olonning tarixiy ʻ ʻ ahamiyati shundaki, u mazlum xalqning siyosiy ongi va kurash tajribasining o sishida muhim rol uynadi. ʻ 1 1 Туркистон мустамлака ҳукмронлиги даврида. Тошкент. 2000. B .34. 23 raxmsizlik bilan uch olgan. Q о ‘zg‘olon haqida quyidagi fikrlar mavjud edi: Ikki xil qarashlar. 1. Bir qator olimlar q о ‘zg‘alonni diniy harakterda deb baxolaganlar 2. K о ‘plab adabiyotlarda harakatga milliy-ozodlik k о ‘rinishi berilgan. Men mavzuni о ‘rganish asosida quyidagi xulosaga keldim: Birinchidan – 1898 yilgi Andijon q о ‘zg‘olonini diniy harakterda deb ayta olmaymiz. Sababi о ‘sha davrdagi О ‘rta Osiyoda b о ‘lib о ‘tgan harakatlarning k о ‘pchiligiga diniy tus berilgan. Shunga asosan, q о ‘zg‘olonning kelib chiqishini dinga bog‘lamasdan, balki mavjud Rossiya tomonidan о ‘rnatilgan tuzumdagi xurlik, jabr-zulm, z о ‘rovonlik sistemasidan qidirishimiz kerak. Ikkinchidan – q о ‘zg‘olon chinakam halq harakati ediki, uning asosiy ishtirokchilari Turkiston qishloqlarida yashayotgan dehqonlar ommasi edi. Xarakatda dehqonlardan tashqari shaharlik kosibxunarmandlar ishtirokini ham k о ‘ramiz. Uchinchidan – 1898 yil Andijon q о ‘zg‘oloniga biz millatchilik xarakterini bera olmaymiz. Chunki q о ‘zg‘olon aslida rus mustamlaka tartiblariga qarshi qaratilgan edi. Demak, bu kurash Orta Osiyo xalqlarining о ‘z erki uchun kurashi deb hisoblaymiz, bunday erk uchun kurashlar har bir xalq tarixida b о ‘lgan. Demak 1898-yilgi Andijondagi «Dukchi Eshon» q о ‘zg‘oloni о ‘zining xarakteriga k о ‘ra milliy-ozodlik q о ‘zg‘oloni, ya’ni rus mustamlakachilik tizimiga qarshi qaratilgan xalqlarimizning milliy-ozodlik xarakatidir. Bu masalani о ‘quvchilarga aynan shunday ma’noda tushuntirish, ayniqsa hozirgi kunda yanada k о ‘proq axamiyat kasb etmoqda. Sababi, о ‘sha davrdagi olib borilgan kurashlar mustaqilligimiz uchun dastlabki tamal toshi vazifasini bajargan 36 I BOB. PODSHO HUKUMATIGA QARSHI XALQ HARAKATLARI 1.1 Podsho hukumatiga qarshi XX asr oxirida ko’tarilgan xalq harakatlari Chor ma’murlari dastlab yer-suv ishlari bilan shug’ullanmadilar. Istilo vaqtida o’lkadagi yer-suv davlat mulki, vaqf va xususiy mulkdan iborat bo’lgan. Xo’jalik yuritishning asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil kilgan. Sun’iy sug’orish uning negizi hisoblangan. 1873 yilda Kaufman rus podshosiga yer- suvga egalik qilishni o’zgartirish to’g’risidagi loyihasini taqdim qiladi. Unga ko’ra amlok yerlar uni ishlatib turgan kishilar tasarrufiga o’tishi zarur edi. Lekin bu qoidani vaqf yerlarga joriy etish taklifi rad etiladi. Yer-suv masalasini Kaufman ko’proq o’z boyniga olib, juda ko’p yerlar davlat ixtiyoriga olindi, mulkiy va vaqf yerlarga soliq joriy qilindi. 1886 yilda Turkistonni boshqarish to’g’risida yangi Nizom joriy qilib, uning asosiy maqsadi yerli aholi zodagonlarini zaiflashtirishdan va mustamlakachilarni esa kuchaytirishdan iborat bo’lgan. Qisqasi, bu tadbirlar natijasida harbiy-feodal yer egaligi tugatildi. Qishloqlarni boshqarish uchun ko’chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruvchi joriy qilindi. Volost asosini ming xonadondan ikki ming xonadongacha, ovul jamoalarini esa yuz o’tovdan ikki yuz o’tovgacha aholi tashkil kilgan. Chorizm bu o’zgarishlar bilan ko’chmanchi aholining urug’chilik asosidagi tarihiy bo’linishini bekor qildi. 1886 yildagi «Nizom»ga ko’ra o’troq aholining bir bosqichli boshqaruvchi ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqollar volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqolliklar vakillari yig’ini barcha saylovchilar yig’ini bilan almashtirildi. Turkiston shaharlarida polismeyster lavozimi joriy etilgandi 1 . U huquq jihatidan tumanboshilarga tenglashtirilgan. Ularga politsiya pristavlari boysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollari ham quyi politsiya zobitlari vakolatlari huquqlariga ega bo’lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy boyinlaridan biri sud 1 Зиёев. X . Туркистон Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т oshkent. 1998. B.385. 6 bilan birga ularni jaholatda, savodsizlikda tutib turli, ma’naviy qashshoqlantirishga intildi. Mustamlakachilar shu maqsadda o’lkaga chinovniklar, harbiy, bankirlar, savdo-sanoatchilar, muhandis-tehniklar, ruxoniylar, ilmiy kuchlar, ishchilar, mujiklardan iborat malaylarini safarbar etgan edilar. Biroq ular qanday urinmasin mahalliy aholining ozodlik uchun intilishini so’ndirolmadi. Tarixiy vaziyat millat ravnaqini oylovchi ziyolilar mahalliy burjuaziya vakillari ulamolar orasidan xalqni uyg’otish, milliy ongini oshirish, birlashtirish uchun kurashuvchi kuchlarni tayyorlab yetishtirdi. Sharq bilan G’arbni taqqoslab, musulmonlar va turkiylar dunyosi, xususan Rossiya tassarrufidagi musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi Ismoil Gaspirali (1851-1914) birinchi bo’lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni yo’q qilish, ma’naviyat-ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga qo’qitish harakatini boshlab berdi. U maorifni isloh qilish, maktablarda dunyoviy fanlarni o’qitish masalalarini ko’tardi. Gaspirali 1884 yilda Qrimdagi Boqchasaroyda birinchi jadid maktabiga asos soldi. U tashkil qilgan maktab o’quvchilari uchun o’quv dasturi tuzdi va darsliklar yozdi. 40 kun ichida 12 ta o’quvchining savodini chiqarib, tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, o’z g’oyalarini tarqata boshladi. 1888 yilda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo’ldosh» kitobini nashr etib, jadid maktablarining qurilishi, dars o’tish mazmuni, jihozlanishi, sinov va imtixonlar olish usullarini ko’rsatdi. Ismoil Gaspirali g’oyalari Turkiston, Buxoro amirligi va Xiva xonligiga ham kirib keldi. U 1893 yilda O’rta Osiyoga kelib, ilg’or ziyolilar bilan uchrashdi. Buxoro amiri huzurida bo’lib, bitta jadid maktabi ochishga rozilik oldi. Ana shundan keyin Turkiston ziyolilari jadidlar g’oyasini qo’llab maorifni isloh qilish, «usuli jadid» maktablarini ochishga kirishdilar. 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla, 1899 yilda Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon kori jaded maktablariga asos soldilar. 1903 yilda Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliyat ko’rsatdi. O’rta Osiyoda 14 Ilovalar 39 ohak, keyin esa tuproq tortilgan. Bu ham yetmaganidek, qatl etilganlar qayerga ko milganligini bilinmasligi uchun butun maydon tekislab yuborilgan.ʻ 1 2.2 Andijon qo’zg’oloni bostirilishi Andijon qo’zg’oloni (1898) -o’zbek xalqining mustamlakachilik va milliy zulmga qarshi ozodlik harakati. Dukchi Eshon qo’zg’oloni (voqeasi) nomi bilan ham mashhur. Unga Andijon uezdining Mingtepa qishlog’ilik Muhammadali xalfa Sobir o’g’li rahbarlik qilgan. Turkistonda Rossiya imperiyasining 19-asr ikkinchi yarmida o’rnatgan mustamlakachilik tuzumi mahalliy aholini siyosiy huquqlardan mahrum etdi, milliy, liniy qadriyatlarini tahqirladi, iqtisodini esa imperiya maqsadlariga boysundirib, xalqning turmushi, moddiy ahvolini yomonlashtirib, qashshoqlanishiga olib keldi. Ayniqsa Farg’onada Rossiya sanoati uchun zarur bo’lgan paxta xom ashyosini yetishtirishga zo’r berilishi natijasida viloyatdagi aholi hayoti nihoyatda og’irlashdi. Og’ir mehnat sharoitida yetishtiriladigan paxta xom ashyosi arzimas narxda sotib olinib, Rossiyaga olib ketilar, dehqon esa bundan durust moddiy manfaat ko’rmay, aksincha, turli xil og’ir soliq, to’lov va qarzlar iskanjasida yil sayin qashshoqlashib borardi. Viloyatda paxta ekin maydonlarining tez sur’at bilan o’sib borishi g’alla mahsulotlari, bug’doy yetishtirishni keskin kamayishiga, aholini chetdan keladigan g’allaga qaram bo’lishiga olib keldi. Rossiyadan keltirilgan yuqori narxdagi bug’doyni sotib olib, iste’mol qilishga esa qashshoqlashgan dehqonlarning qurbi yetmay, ahvollari yanada og’irlashdi. Chorizmning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, siyosiy, milliy zulmi ham cheksiz edi. Siyosiy huquqlardan mahrum etilgan aholi o’lkani idora qilish ishiga mutlaqo yaqinlashtirilmasdi. Maorif, tibbiy xizmat, obodonchilik ishlari qarovsiz holda bo’lib, mustabid ma’muriyat bunga mutlaqo mablag’ ajratmasdi. Mahalliy ahamiyatga molik sarf-harajatlar aholi zimmasiga yuklatilgandi 2 . 1 https :// xabardor . uz / uz / post /362- ta - jasad - ohaktosh - tagiga - bostirib - yuborilgan - dukchi - eshon - qozgoloniga -124- yil - boldi 2 Фозилбек Отабек ўғли. Дукчи Эшон воқеаси. Самарқанд. 1997. B .64. 31 jadidchilik harakatining yirik vakillari: Munavvar qori Abdurashidxonov, Mahmudho’ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdulhamid Cho’lpon, Ubaydullaho’ja Asadullaho’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Usmonxo’ja Po’latxo’jayev, Fayzulla Ho’jayev, Ahmadjon Mahdum, Abdulvohid Rafiy va boshqalar edi. Talabalarga Turkiston tarixi, turkiylar tarixini o’rganishga alohida e’tibor berildiki, bu ularning milliy ongini uyg’otishga, jamiyatni etnik jihatdan birlashtirishga xizmat qilardi. M.Behbudiyning «o’z urug’ining otini bilmagan, yetti otasini tanimagan qul- manqurtdir» degan so’zlari talabalarni milliy o’zligini anglashga chaqirar edi. Munavvar Qorining «Adibi avval», «Adibi soniy», M. Behbudiyning «Kitobatul atfol», «Bolalar maktubi», «Muhtasari tarixi islom», «O’g’g’rofiya», A. Avloniyning «Adabiyot», «Birinchi muallim», «Turkiy guliston», «Maktab gulistoni» kabi darsliklari milliy maktab va milliy tarbiyani yuqori saviyaga ko’tarishga xizmat qildi. Jadid maktablarida har tomonlama bilimli, ma’naviy yetuk, o’z xalqining tarixini va dunyo ishlarini yaxshi o’zlashtirgan kadrlar tayyorlab chiqildi. Jadidlar yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqalarning ilg’or vakillari bu tashabbusni ma’qullab, tegishli mablag’ bilan ko’maklashdilar. Ko’pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga o’qishga yuborildi. 1910 yilda Buxoroda muddaris Hoji Rafiy va boshqalar «Bolalar tarbiyasi» hayriya jamiyatini tashkil etib, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta talabani Turkiyaga o’qishga jo’natdi. 1909 yilda Munavvar Qori tuzgan «Jamiyati hayriya» ham miskin va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga yuborishga yordamlashardi. Jadidlar Turkistonda milliy matbuotga asos soldilar. Ularning say- harakatlari natijasida Turkistonda turli davrlarda: «Hurshid» («Kuyosh») (1906), «Osiyo», «Turon», «Sadoi Turkiston», «Turk eli», «Najot», «Kengash», «Ulug Turkiston», «Sho’roi Islom», «Oyna», «Hurriyat», «Buxoroi Sharif», «Sadoi Farg’ona», «Tirik so’z», «Yurt», «Farg’ona nidosi», «Farg’ona sahifasi», «Samarqand» kabi gazeta va jurnallar nashr etildi. M.Behbudiy 1913 15 1.2 Andijon qozg’oloni boshlanishiga sabab va o’lkada yuritilayotgan siyosat Andijon qo zg oloni (1898) - o zbek xalqining mustamlakachilik va milliyʻ ʻ ʻ zulmga qarshi ozodlik harakati. Dukchi Eshon qo zg oloni (voqeasi) nomi bilan ʻ ʻ ham mashhur. Unga Andijon uezdining Mingtepa qishlog ilik Muhammadali ʻ xalfa Sobir o g li rahbarlik qilgan. Turkistonda Rossiya imperiyasining 19-asr ʻ ʻ ikkinchi yarmida o rnatgan mustam-lakachilik tuzumi mahalliy aholini siyosiy ʻ huquqlardan mahrum etdi, mil-liy, diniy qadriyatlarini tahqirladi, iqtisodini esa imperiya maqsadlariga bo ysundirib, xalqning turmushi, moddiy ahvolini ʻ yomonlashtirib, qashshoqlanishiga olib keldi 1 . Ayniqsa Farg onada Rossiya sanoati uchun zarur bo lgan paxta xom ʻ ʻ ashyosini yetishtirishga zo r berilishi natijasida viloyatdagi aholi hayoti ʻ nihoyatda og irlashdi. Og ir mehnat sharoitida yetishtiriladigan paxta xom ʻ ʻ ashyosi arzimas narxda sotib olinib, Rossiyaga olib ketilar, dehqon esa bundan durust moddiy manfaat ko rmay, aksincha, turli xil og ir soliq, to lov va qarzlar ʻ ʻ ʻ iskanjasida yil sayin qash-shoqlashib borardi. Viloyatda paxta ekin maydonlarining tez sur’at bilan o sib borishi g alla mahsulotlari, bug doy ʻ ʻ ʻ yetishtirishni keskin kamayi-shiga, aholini chetdan keladigan g allaga qaram ʻ bo lishiga olib keldi. Rossiyadan keltirilgan yuqori narxdagi bug doyni sotib ʻ ʻ olib, iste mol qilishga esa qashshoqlashgan dehqonlarning qurbi yetmay, ʼ ahvollari yanada og irlashdi. Chorizmning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, ʻ siyosiy, milliy zulmi ham cheksiz edi. Siyosiy huquqlardan mahrum etilgan aholi o lkani idora qilish ishiga mutlaqo yaqinlashtirilmasdi. ʻ Maorif, tibbiy xizmat, obodonchilik ishlari qarovsiz holda bo lib, mustabid ma muriyat bunga mutlaqo mablag ajrat-masdi. Mahalliy ʻ ʼ ʻ ahamiyatga molik sarf-harajatlar aholi zimmasiga yuklatilgandi. Hukmron 1 Шамсутдинов Р.Т., А.А. Исҳоқов. Андижон тарихидан лавҳалар. Sharq нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. T ошкент. 2013. B .106. 19 Turkiston xalqiga jabr-zulmi va adolatsiz siyosati Muhammad Ali Xalfaning qo zg olonga bosh bo lishiga sabab bo ldi. Bundan tashqari rus hukumatiʻ ʻ ʻ ʻ dehqonlardan paxtani arzon sotib olar, buning natijasida dehqonlar qashshoqlashib qolgan edi. Qo zg olon boshlanishidan bir yil oldin eshon ʻ ʻ Usmonli sultoni Abdulhamid II ga maktub yozgan edi. Xatda ruslar Qo qon ʻ xonligini bosib olgach, musulmonlar o rtasida axloqning buzilganligi, shariat ʻ qoidalari oyoq osti qilinayotganligi, buzuqlik, ichkilikbozlik, nashaxo rlik, ʻ avjiga chiqqanligini yozgan. Bundan tashqari ruslar kambag allar uchun zakot ʻ yig ishni, hajga borishni taqiqlaganliklarini yozib o tgan. ʻ ʻ Eshon sultondan xalq shariat qonun-qoidalari bo yicha ʻ turmush kechirishi uchun sharoit yaratishni rus imperatoridan talab qilishni so raydi. U maktubning so ngida shunday deydi: “Rus hukumatining shariatni ʻ ʻ nazar-pisand qilmaganligini Allohning qahrini keltirmasmikin, deb qo rqaman”. ʻ Qo zg olon boshlanishidan bir necha kun oldin eshon huzuriga ba zi bir ʻ ʻ ʼ mahalliy mansabdor shaxslar kelib, eshon tayyorlagan hujjatiga o z muhrlarini ʻ bosishadi. U hujjatda shunday yozilgan edi: “Alloh yo q joydan o n sakkiz ming ʻ ʻ olamni yaratib, insonga bir mukammal bir qiyofa baxsh etib, uni barcha jonzotlarning sohibi, Odam atoni esa xalifa qilib ko rsatdi. Butun olamni Alloh ʻ payg ambarimiz uchun yaratib, uni eng yaqin kishisiga aylantiradi va ul hazratni ʻ taxtga o tkazdi-da, shunday murojaat qildi: “Ey payg ambar! G ayridinlar va ʻ ʻ ʻ imon-e tiqodidan qaytganlar bilan jang bo lg usidir”. ʼ ʻ ʻ Bunda o ziga sodiq qolgan va eng yaqin bo lganlarga jannat ʻ ʻ va da qiladi. Choryorlar xalqqa pandu-nasihat qilib deydilarki, “kimki g azot ʼ ʻ yo lida o z mulki va hayotini Alloh va payg ambar uchun qurbon qilsa, ʻ ʻ ʻ bundaylar biz singari bo lg usidir”. Ular nomunosib bandalarni tiyish uchun ʻ ʻ kitob bitdilar va bizga esdalik sifatida qoldiradilar. Shunday ekan, o zimizni ʻ Allohning qullari va payg ambarning ummatlari hisoblaydigan bizlar albatta ʻ g azavot e lon qilishimiz joizdir. Birinchidan, Alloh va payg ambar yo lida bu ʻ ʼ ʻ ʻ muqaddas urushda g olib chiqishimiz. Ikkinchidan, hayotimizni qurbon ʻ qilishimiz lozim. Biz quyidagiga o z muhrimizni bosganlar, oldimizga ʻ 27 ming aholini o’z ichiga olgan 29 ta rus qishlog’i, Sirdaryoda esa 13 ming aholisi bo’lgan 19 ta rus qishlog’i tashkil etildi. 1910 yilda Turkistondagi Sirdaryo, Samarqand va Farg’ona viloyatlarda 124 ta rus qishlog’i bo’lib ularda 70 mingga yaqin rus aholisi yashardi. Chor ma’murlari o’lkaga ko’chib kelgan kishilarni qurollantirib, mahalliy aholidan o’zlarini «himoya» qilmoqchi bo’lgandi 1 . Ayniqsa ko’chib kelgan rus kazaklariga qurol sotish kuchayadi. O’lkada temir yo’l qurilishining amalga oshirilishi ham mustamlakachilikdan iborat iqtisodiy va harbiy strategiya maqsadlarini ko’zlab amalga oshirilgandi. Temir yo’lsiz katta hududni ko’lda saqlash va o’lkaning katta boyliklarini olib ketish mumkin emasdi. 1888 yil noyabridan Zakaspiy temir yo’l qurilishi boshlandi. Bu yo’l Qizil Arvot va Ashhobod orqali o’tkazilib, Samarqandga yetkazildi. 1888 yil 15 mayida bu yerga birinchi poyezd keldi. U 1889 yilda Mari va Kushka orqali o’tkazilib, o’sha yili Toshkent hamda Andijonga yetkazildi. 1900 yilda Orenburg – Toshkent temir yo’l qurilishi boshlandi. 1905 yilda unda birinchi poyezd qatnadi. Temir yo’l qurilishining ishga tushirilishi o’lkada dastlabki sanoat korxonalarining paydo bo’lishiga turtki bo’ldi. Bu korxonalar rus kapitalistlari uchun Turkiston hom ashyosini tayyorlashga xizmat qildi. Shu bois bu yerda paxtani dastlabki qayta ishlash bilan bog’liq sanoat korxonalari tashkil etildi. Birinchi paxta tozalash zavodi 1879 yilda Toshkentda savdogar Nazarov tomonidan ishga tushirildi. Shunday ikkinchi zavod 1885 yilda Andijon uezdida savdogar Ho’jayev, uchinchisi esa Toshkentning Ko’kcha dahosida savdogar Isabek Hakimbekov tomonidan qurildi. 1867-1900 yillar orasida Turkistonda ishga tushirilgan 170 korxonaning 70 tasi Farg’ona viloyatida edi. Endi yog’ ishlab chiqaruvchi korxonalar paydo bo’ldi. Choy qadoqlash, aroq-vino ishlab chiqaruvchi korxonalar ham paydo bo’ldi. Rus kapitalistlari yer osti boyliklarini qazib olib ketishga ham e’tibor bera boshladi. Romanov va Semichevlar Qo’qon 1 Alexander Morrison. Russian rule in Turkestan and the example of British India 1860—1917. Slavonic & East European Review, 2006. B-63. 8 qo’zg’oloni aholining turli toifasi vakillarini qamrab olgan tom ma’nodagi xalq qo’zg’oloni bo’lgan. Andijon qo’zg’oloni Turkiston hayotida tasodifiy hodisa emas edi. Bunga qadar ham o’lkada mustamlakachilarga qarshi bosh ko’tarilgan. Xulosa Xulosam shuki Oq podsho hukumatining mustamlakachilik siyosati oqibatida milliy kamsitilishning chuqurlashib borishi, soliq yuki va ijtimoiy zulm haddan ziyod ortishi, ayniqsa, Rusiyadan ko’chirib kelingan “mujik” larga katta yer maydonlari taqsimlab berilib, ularning xavfsizligini ta’minlash uchun politsiya tashkil etilishi mahalliy aholining xo’jalik yuritishini qiyinlashtirish barobarida izzat-nafsiga ham og’ir botdi. Ana shu sabablarga ko’ra, Kattaqo’rg’on, Samarqand va Toshkentda ko’tarilgan qo’zg’olonlar shafqatsizlarcha bostirilganiga qaramay, 1898 yili Andijonning yerli aholisi ham chor Rusiyasi hukumatiga qarshi Dukchi eshon boshchiligida oyoqqa qalqdi. Men tasavvur etgan matn mazmunida vatanparvarlik, qadriyat, milliy g‘urur, oriyat, insof, nafsoniyat, z о ‘ravonlik, tajovuzkorlik, mustaqillik, ozodlik kabi g‘oyalar t о ‘qnashuvi aks ettiriladi. Xalqimizning bosib о ‘tgan ta’rixiy y о ‘liga nazar tashlasak, uning juda ham qiziqarli, rang-barang va voqeylarga boy ekanligining guvohi b о ‘lamiz. Bu ta’rixiy voqeylarga nisbatan kishilarda har xil dunyo qarash mavjud edi. Ana shunday tarixiy voqeylardan biri, 1898yil Andijon q о ‘zg‘oloni yoki ayrim manbaalarda aytilishicha «Dukchi Eshon» boshchiligidagi qozg‘olondir. 1991-yil 31-avgustda О ‘zbekiston mustamlakaligi e’lon qilindi. Shu munosabat bilan uning mustaqillikka erishish solnomasiga, e’tabor kuchaydi. Zero, о ‘tmishni о ‘rganmasdan kelajakni yaratib b о ‘lmaydi. Binobarin, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, « О ‘z ta’rixini bilmagan xalqning kelajagi ham b о ‘lmaydi». Shunday qilib, q о ‘zg‘olon 1898-yil 17 mayda Andijon shahriga yaqin Mingtepa qishlog‘ida boshlanib, unga atrof joylardagi boshqa axoli ham q о ‘shilgan. Mustamlakachi ma’muriyat 1898-yilgi xalq q о ‘zg‘oloni qatnashchilaridan 35 o’lganlarning ruhi haqorat qilindi. Shunday sharoitda shaharning eng taniqli kishilaridan Azizyor Eshon, Abulqosim Ho’ja, bozor oqsoqoli Ziyomuhammad va boshqalar boshchiligidagi mingga yaqin kishi shahar mahkamasi boshlig’i Putinsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yokub bilan to’qnashishdi. Ular aholini tinchitish o’rniga dag’dag’a qildi, qo’rqitmoqchi bo’ldi. Xalq oqsoqol ustiga tosh yog’dira boshladi. Oqsoqol shahar hokimi idorasiga yashirinishga ulgurdi. Ana shu bilan «Toshotar» voqeasi boshlandi. Putinsev qo’lidagi qurolini ishlatmoqkchi bo’ldi, oqsoqolni himoya qildi. Sabr kosasi to’lgan xalq oylab ham o’tirmay hokimga qarshi harakatga o’tdi, Putinsev va uning mirshablarini do’pposladilar, haloyiq mahkamani tezda ostin-ustin qilib tashladi. Qurollangan soldatlar kelganidan keyin xalq ayamay o’qqa tutildi; o’n kishi o’ldirildi va yaralandi. O’lganlarning hisobiga ham yetib bo’lmadi, lekin bir kun o’tganidan keyin Anhordan 80 dan ortiq o’lganlar jasadi olindi. Qo’lga olingan 60 kishi esa hibsga solindi. Bu zo’ravonlik ham xalqning ozodlik harakatini to’xtata olmadi. 1898 yilda Andijon yaqinidagi Mingtepada bo’lgan qo’zg’olonni davomi deyish mumkin. Unga shu qishloqda yashovchi Ali Eshon boshchilik qildi. U otasining ishini davom ettirib duk yasardi, shuning uchun uni Dukchi Eshon ham deyishadi. XIX asr ohiri – XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida jadidchilik harakati keng kuloch yoyib rivojlandi. «Jadid» so’zi arabcha bo’lib, yangi usul degan ma’noni anglatadi. Ammo jadidchilar harakati faqat madaniy-ma’rifiy harakat, ya’ni eski maktablarning qiyin o’qitish tizimiga nisbatan yangi usuliga asoslangan yangi metod asosidagi o’qitishga o’tishdangina iborat emasdi. U ayni chog’da keng, chuqur mazmundagi ma’naviy-ma’rifiy milliy taraqqiyot va milliy istiqlol muammolarini ham o’z ichiga olgan edi. Bu harakatning yuzaga kelishida O’rta Osiyoning o’zidagi demokratik harakatdan tashqari O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida keng quloch yoyib rivojlangan falsafiy-diniy oqimlar va Turkiyadagi «Ittihod va Tarakkiy», «Yosh turklar» harakatining ta’siri ham katta bo’ldi. Turkistonda o’rnatilgan mustamlakachilik XIX asr ohiri – XX asr boshlarida kuchayib, chorizm mahalliy aholini iqtisodiy jihatdan talash, ezish 13 oid ma‘lumotlarni Hamid Ziyoyevning asarlaridan bilib olsak bo’ladi. Hamid Ziyoyevning “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukumronligiga qarshi kurash” asarida o’lkamizda bo’lib o’tgan andijon qo’zg’aloni haqida ham biroz to’xtalib o’tgan. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi. Kurs ishining birinchi bobida yurtimizga Rossiya imperiyasining tajovuskor yurishlari va rus imperiyasiga qarshi olib borilgan xalq qo’zg’alonlarini, XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda bo’lib o’tgan xalq qo’zg’alonlarini xususan Dukchi Eshon boshchiligida olib borilgan xalq qo’zg’alonining yoritib o’tildi. Kurs ishining ikkinchi bobida Andijonda Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyati va xalq qo’zg’alonini bositirilishini o’rganishda adabiyotardan foydalanib tahlil qilindi. 5 maktablarini bitirganlarni, rus tilini bilganlarni mahalliy ma’muriy organlarga, boshqaruvga ham jalb qildi. Asta – sekinlik bilan o’lkada ish yuritish ham rus tiliga o’tkazila bordi. Bu tadbirlardan maqsad ruslashtirishdan iborat bo’lgan. Mustamlakachilarning yerli aholi turmushiga ma’naviy-ruhiy tazyik o’tkazish dasturida o’lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga o’tkazishga alohida ahamiyat berdi. Shu maqsadda shaharlarda xotin-qizlar ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda rus shifokorlari faoliyat ko’rsatdi. Ambulatoriyada ayollarga zaruriy tibbiy maslahatlar, tibbiy yordam ko’rsatildi, bu, albatta ijobiy hol. Shu bilan birga, ayollarga ruscha hayot tarziga o’tish, ularning farzandlari tarbiyasiga pravoslavcha ta’sir etish, paranji zulmidan xalos bo’lish, «ochilish» zarurligi to’g’risida tashviqot va targ’ibot ham qilinardiki, bu sekin-sekin salbiy ta’sir ko’rsatardi. Chorizmning Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan mustamlakachilik, ulug’ davlatchilik va shovinistik siyosati konuniy suratda mahalliy aholining milliy ozodligi, erki va insoniy hak-hukuklarini himoya qilish uchun muqaddas jangga otlantirdi. «O’rta Osiyoning Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilganligi» g’oyasining tarafdorlari xalq ommasining chorizmga va uning mustamlakachilik zulmiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlarini soxtalashtirib, goyo bu qo’zg’olonlar Rossiyaga qarshi emas, balki mahalliy amaldorlarga, din peshvolari va ulamolarga qarshi ko’tarilgan deb «isbotlamokchi» bo’ldilar. Tarix shuni ko’rsatadiki, aslida chorizm tomonidan asoratga solingan, mustamlaka qilingan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o’z mustaqilligi, ozodligi uchun milliy-ozodlik kurashini olib borganlar: -Qozog’iston mintaqasida 1783-1793 yillarda Sirim Botir qo’zg’oloni; -1822-1823 yillarda Jo’lamo Tilamchi qo’zg’oloni; -1836-1838 yillarda Isatoy Toyman qo’zg’oloni; -1837-1843 yillarda Sulton Kenasarin qo’zg’oloni; -1856 yilda Sirdaryoda Jonho’ja Nurmuhammad qo’zg’oloni; -1868 yilda Samarqand mudofaasi va Buxoro amirligi, Buxoro shahri; 11 qo lyozma kitoblari musodara qilingan. Mingtepa qishlog i to plardan o qqaʻ ʻ ʻ ʻ tutilib, o rnida rus erkaklari uchun „Russkoye selo“ qasabasi (posyolkasi) ʻ qurilgan. Andijon qo zg oloni mustamlakachilik zulmiga qarshi bo lsa ham, ʻ ʻ ʻ Muhammadali xalfa Sobir o g li boshchiligidagi qo zg olonchilar diniy g oyalar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ (jihod va g azovot) bilan maydonga chiqishgan edi. ʻ Dukchi Eshon boshchiligidagi Andijon qo‘zg‘oloni Chor Rossiyasi ma murlari va harbiylari tomonidan bostirilib, ʼ Mingtepa o‘lkasi yakson qilinib, xalqi qatliom etilib, uylari, masjid-madrasalari buzib tashlanib, shaxsiy kutubxonasida mavjud bo‘lgan 300 ga yaqin diniy va dunyoviy asarlarni, shu jumladan, „Ibrat-ul g‘ofiliyn“ asari va unga kiritilgan ko‘plab g‘azallari-baytlari, shuningdek, shaxsiy mirzosi bo‘lgan „Osiy“ taxallusi bilan ijod qilgan muridi tomonidan yozilgan 168 varaqdan iborat „Dukchi Eshon maqomati“ asari musodara qilingan bo‘lsa-da, ularning barchasi hozirgacha yetib kelgan. Andijon qo zg oloni O rta Osiyodagi postsovet ʻ ʻ ʻ tarixshunosligida Farg ona vodiysida mustaqil davlat barpo etishni maqsad ʻ qilgan chorizmga qarshi ilg or harakat sifatida ta riflangan ʻ ʼ 1 . 1886-yilda 30 yoshli Muhammad Ali Makkai-Mukarramaga borib, haj amalini ado etgach, o zini eshon deb e lon ʻ ʼ qiladi. Tarixiy ma lumotlarga ko ra, Muhammad Ali Madinai-Munavarada ʼ ʻ Muhammad (s.a.v) payg ambar qabrini ziyorat qilib qaytgach, pirini tushida ʻ ko radi. U Muhammad Aliga “yurtingga borgach, o n yil eshonlik qilgin, och- ʻ ʻ yalang ochlarga ovqat, boshpana bergin, keyin esa kofirlarga qarshi g azot e lon ʻ ʻ ʼ qilgin”, degan ekan. O zini eshon deb e lon qilgan Muhammad Ali Xalfa har ʻ ʼ kuni katta dosh qozonda ovqat pishirib, och-nahor yetim-yesirlarga ulasha boshlaydi. Qisqa vaqt ichida eshonning obro si xalq orasida oshib ketadi. ʻ Ma lumotlarga ko ra, aynan Dukchi eshon gaz yonishini o rganib, qozonlarda ʼ ʻ ʻ ovqat pishirgan ekan. Uning muridlari nafaqat Farg ona vodiysida, balki ʻ Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa olis-olis joylarda ham bo lgan. ʻ Rossiya imperiyasining 1 Эгамназаров. A . Сиз билган Дукчи Эшон. Т oshkent . 1994. B .69. 26 II BOB. ANDIJON QO’ZG’OLONING O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI 2.1 Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyati Muhammadali xalfa Sobir o g li (Dukchi eshon, Madali eshon (1856-yilʻ ʻ Farg ona viloyati Chimyon qishlog i - 1898-yil 12-iyun Andijon) - ʻ ʻ Andijon qo zg oloninng rahbari. Dukchi eshon 1856-yil Farg ona viloyatining Chimyon ʻ ʻ ʻ qishlog ida, o rta hol dehqon va hunarmand Muhammad Sobir xalfa oilasida ʻ ʻ dunyoga kelgan. Ajdodlari asli qashqarlik bo lgan. 10 yoshlarida ota-onasi bilan ʻ Mingtepa (hozirgi Andijon viloyati Marhamash tumani hududi) yaqinidagi Tojik qishlog iga ko chib kelishgan. Muhammadali xalfa Sobir o g li mustaqil o qib, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ islom ilmini, arab va fors tillarini o rgangan. 1876-yilda akasi Muhammadsoqi ʻ bilan Poytug da yashovchi nufuzli ulamo Sultonxon to ra eshon xizmatiga kirib, ʻ ʻ uning eng yaqin shogirdiga aylangan 1 . Paxsakashlik va duk (yik)chilik bilan shug ullangan, tabiblik ham qilgan. ʻ Muhammad xalfa Sobir o g li 1886—1988-yillarda Makkaga borib, haj amalini ʻ ʻ bajargan. Turkiy tilda „Ibrat ulg ofiliyn“ („G ofillar uchun ibrat kitobi“) asarini ʻ ʻ yozgan. Asar pandnasihat tarzida bo lib, tasavvuf g oyalari targ ib qilingan. ʻ ʻ ʻ Hukm qilinganlarning aksariyati Farg ona vodiysi va hozirgi Qirg iziston ʻ ʻ janubidagi Chotqol, Aqsi va Ketmen-To bedagi tog li hududlardagi qirg izlar ʻ ʻ ʻ edi. Ular orasida taniqli shoir-improvizator va bastakor To‘qto‘g‘ul Sotilganov (1864—1933) ham bor edi, u siyosiy dushmanlari tomonidan qo‘zg‘olonda ishtirok etganlikda ayblanib, Ketmen-To‘be vodiysida soxta ayblov bilan qamoqqa tashlangan. U 1905 yilda Irkutsk shahri yaqinidagi Kuitun qishlog idagi Sibir qamoqxonasidan qaytib keldi. Muhammadali xalfa Sobir ʻ o g li Asaka, Shahrixon, Marg ilon, O sh aholisi, xususan, chorvador qavmlar ʻ ʻ ʻ ʻ o rtasida obro -e tiborli bo lgan. Bu vaqtda uning minglab muridlari bor edi. ʻ ʻ ʼ ʻ 1879-yilda u turk sultoni Abdulhamid II ga maktub yozib, Farg ona ʻ 1 Эгамназаров. A . Сиз билган Дукчи Эшон. Т oshkent . 1994. B .59. 24 Yettisuv temir yo’li hodimlari va Andijon paxta zavodi ishchilari, 1916 yilda Toshkent va Qizil Arvot temir yo’l parovoz ta’mirlash korxonalari ishchilarining ishtashlash harakatlari Turkistonda kuchli ommaviy larzalar yaqinlashib kelayotganligidan darak berardi. Buning ustiga urushda holdan toydirilayotgan Rossiya o’n minglab o’z askarlarini yo’qotmoqda edi. Ana shu og’ir vaziyatda talvasaga tushayotgan chorizm Oliy Bosh qo’mondonligi shtabi harbiy vazirlikdan «armiya ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch ajratish»ni so’rab qoldi. Bu kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan to’plashga umid bog’ladi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II 1916 yil 25 iyunda Turkiston, Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni front orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish to’g’risida farmon chiqardi. Turkiston general-gubernatorliga zudlik bilan topshiriqni amalga oshirish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg’onaga 50 ming kishi yuborish majburiyati yuklandi. O’lkada safarbar qilinadiganlarning royxati tuzila boshlandi. Xalq bu tadbirni mardikorlikka olish deb nomladi. Bu xabar tezlikda o’lkaga tarqaldi va uning asosiy yuki mehnatkashlar tabaqasiga tushdi. Mardikorlikka olish royhatlarini tuzish volost boshqaruvlari, oqsoqollar va ellikboshilarga yuklatilgandi. Bular o’z manfaatlari yo’lida foydalanib, royxatga asosan kambag’al, himoyasiz kishilar farzandlarini kiritdilar. Mahalliy boylar katta poralar evaziga boylar va amaldorlar bolalarini mardikorlikdan qoldirib, hatto ularning o’rniga yollash usulini qo’lladilar. Bunday nohaqlik, adolatsizlik va firibgarlik busiz ham biri ikki bo’lmay, nochor hayot kechirayotgan xalq ommasining sabr kosasini to’ldirib yubordi, ular bosh ko’tarishga majbur bo’ldi 1 . 1 https :// milliycha . uz / chor - rossiyasining - turkistonni - bosib - olishi - chorizm - istibdodiga - qarshi - turkiston - xalqlarining - milliy - ozodlik - kurashi - jadidchilik / 18 yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyna» jurnalini chiqara boshladi. U «Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini, uning huzurida «Kutubxonai Behbudiya»ni tashkil etdi. Gazeta va jurnalda millat va ona yurt dardi, xalqni ma’rifatli qilish, erkinligini ta’minlash masalalariga bagishlangan dolzarb maqolalar chop etildi. Ular chor Rossiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarga, Eron, Afg’oniston, Hindiston, Turkiyagacha yetib borardi. Taraqqiyparvar o’zbek ziyolilarining yetakchisi Asaddulla o’g’li Ubaydullaxo’ja 1913 yilda «Taraqqiyparvar» nomli ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914 yilda firqaning «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari chiqariladi. Bu gazetalar sahifalarida e’lon qilingan maqolalar xalqni mustabid tuzumga qarshi qo’zg’atishga xizmat qiladi. Jadidlar milliy teatrga ham asos soldilar. Munavvar Qori rahnamoligida 1913 yilda musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati – «Turon» truppasi tuzildi. 1914 yil 27 fevralda Toshkentda «Kolizey» teatri binosida o’zbek milliy teatrining birinchi rasmiy ochilishi marosimi bo’ldi. Munavvar Qori o’zbek milliy teatrining birinchi pardasini ochar ekan shunday degan edi. «Turkiston tilida hanuz bir teatr oynalmaganligi barchangizga ma’lumdir… Teatrning asl ma’nosi «ibratxona» yoki «ulug’lar maktabi» degan so’zdir. Teatr sahnasi har tarafi oynaband qilingan bir uyga o’xshaydirki, unga har kishi kirsa o’zining husn va qabihini, ayb va nuksonini ko’rib ibrat olur». O’sha kuni sahnada M. Behbudiyning «Padarkush» pesasi namoyish etildi. Unda islom dining Turkistondagi buzilishlari tasvirlanib, tomoshabin e’tiborini najot yo’li – maorif, maorifni esa «poklangan din» bera oladi, degan g’oyaga karatadi. «Toy», «Zaharli hayot», «Juvonmarg», «Bahtsiz kuyov» kabi pesalarda hotin- qizlarning huquqsizligi, ko’pxotinlilik, majburiy nikoh oqibatlari kabi muammolar ochib tashlanadi. Milliy teatr san’ati odamlarga millatda mavjud bo’lgan qusurlar va ijobiy tomonlarni tushuntiruvchi oyna bo’lib xizmat qildi. Jadidlar matbuoti va teatrida mutassib ruxoniylarning poraho’rligi, axloqsizligi ham qattiq tanqid ostiga olindi. Abdurauf Fitrat «Munozara» nomli asarida Buxoro ulamolarining nodonligi va poraho’rligini 16 zillatga hech qanday ziruh chidamas. Qani bizdagi shijoat, qani ajdodlarimizdagi bisolat, sizlarga nima bo ldi? 400 olimimiz bordir, hammasiʻ musulmon, hammasi turk hammasining ismi Muhammad. Hammasi xanafiy mazhabdir. Bu isimda, bu mazhabda, bir qabristonda bu qadar olimlarni to plagan Turkistonni dini taqdimida, din odamlarini yetishtirishda na darajada ʻ xizmatlari sabqat ekanligi o quvchilar diqqatiga arz o rindur. Jahon tarixida, yer ʻ ʻ yuzida, ko k yuzida bu misli ko rilmog ondir. Turkistonliklar har qanday iftixor ʻ ʻ ʻ etsa arziydur, bajodur, ey birodarlar, bizlar shundoq ajdodning nabiralarimiz. O luk uyqusida uxlaysizmi?!”. ʻ Eshonning bu so zlaridan ta sirlangan insonlar yig lashni boshlaydilar. ʻ ʼ ʻ Muhammad Ali eshon so zida davom etib, shunday deydi: “Ey musulmonlar, ey ʻ xudoning bandalari, ey payg ambar ummati! Chin mo min bo lsangizlar, ʻ ʻ ʻ sizlarga jihod lozimdur, jihod. E tiqod. Alloh yo lida jihod qilamiz, o lsak ʼ ʻ ʻ shahid, o ldirsak g ozi bo lamiz. Jihod qilmaguncha yelkamizga mingan bu ʻ ʻ ʻ ro dapo o rusdan qutilish yo q. Ey mo minlar, ko zingizni oching! G aflatdan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bedor bo lin! Kofirlardan huquqimizni olaylik”. Xufton namoziga odamlar ʻ qo llarida to qmoq, ketmon, qilich, panshaxa va miltiq bilan kelishadi. Xufton ʻ ʻ namozi o qib bo lingach, hamma baravar “Jihod! Jihod! Jihod!” deya ʻ ʻ hayqiradi. Bu hayqiriq tovushi butun qishloqni tutib ketadi. Muhammad Ali Xalfa oq otga mindirib, qo zg olonchilar bilan “Bismillohi rahmonir rahim, ʻ ʻ baniyati jihod!” deb yo lga tushishadi. Andijon qo'zg'oloni va uning ʻ qatnashchilari haqida rasmiy axborot. Tarixiy ma lumotlarga ko ra, to plangan ʼ ʻ ʻ odamlar soni olti yuz nafar bo lgan. Olom ikki qisimga bo linib, birinchi ʻ ʻ guruhga Mulla Ziyovuddin Maxsum, ikkinchi guruhga eshonning o zi ʻ boshchilik qilgan. Dukchi eshon boshchiligidagi guruh Andijon shahrida joylashgan rus harbiy garnizoniga hujum qilib, 23 nafar rus askarini o ldirib, 24 tasini yarador qilib, 30 tacha miltiqni o lja oladilar. Bu ʻ ʻ harakat tez orada butun vodiy bo ylab tarqaladi. Misol uchun Quva, Asaka, ʻ Shahrixon, Aravon, O sh, Marg ilon, Namangan, Sirdaryo va boshqa ʻ ʻ hududlarda ozodlik uchun xalq harakati vujudga keladi. Qo zg olon ʻ ʻ 29 Foydalanilgan adabiyotlar. I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari. 1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O’zbekiston”, 2017. 2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ" 1998. II. Manbalar. 3. Fozilbek Otabek o ’ g ' li . Dukchi eshon voqeasi . T., “Cho’lpon”, 1992, 4. Бухарскиэ походи // Болшая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Й. С. Осипов. — М. : Болшая российская энциклопедия, 2004— 2017. 5. Терентев М. А., История завоэвания Средней Азии, т. 1-3, СПб., 1906. 6. Логофет Д. Н., Шеманский А. Д. Завоэваниэ Средней Азии // История русской армии и флота, Том ХИИ. М. 1913 7. Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии (ХВИ — середина ХИХ в.), М., 1958. 8. Любавский М. К. Обзор истории русской колонизатсии с древнейших времён и до ХХ века. — М.: Изд-во МГУ, 1996. 9. Хаников Н. В. Экспедиция в Хорасан. М. Наука. 1973. 10. Alexander Morrison. Russian rule in Turkestan and the example of British India 1860—1917. Slavonic & East European Review, 2006. III. Ilmiy adabiyotlar. 1. Зиёев. X . Туркистон Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т oshkent . 1998 . 2. Ziyoyeva. D. Turkistonda milliy ozodlik harakati. Toshkent. 2000. 37 bilan Andijonga jo’nab ketgan qo’zg’olonchilarni quvib yetib, ular safiga qo’shiladi. Qo’zg’olon haqidagi xabarlar Namangan uezdi va Yettisuv viloyatiga ham yetib bordi va bu yerdagi aholi tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Yettisuv viloyatining Avliyoota uezdida Shodibek xalfa ismli eshon boshchiligida to’plangan yuzdan ortiq odamlar dovonlar qordan biroz tozalangach, Andijon tomon harakat qildilar. Bundan xabar topgan mustabid hukumat qo’shinlari Namangan va Andijondan ularga qarshi yurdilar va oradan besh kun o’tgach, Shodibek xalfani 23 nafar odami bilan qo’lga oddilar. Namanganda harbiylar yashirin ravishda tog’ so’qmoqlarini kezib, 29 nafar qo’zg’olonchini, shular qatori 4 boshlig’ini ham ushlashdi. O’sha kunlarda Yettisuv viloyatining Prjevalsk va Bishkek uezdlarida, Sirdaryo viloyatining Xovos temir yo’l bekatida ham mirshablar bilan mahalliy aholi o’rtasida qurolli to’qnashuvlar bo’lib o’tdi. Andijondagi qo’zg’olondan xabar topgan Chor Rossiyasi hukmdori Nikolay II qo’zg’olonchilardan shafqatsiz o’ch olishni buyuradi. Bu ishga rahbarlik qilish o’ta shovinist sifatida dong taratgan Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori A.I. Korolkovga topshiriladi. Mustamlakachilar Andijon qo’zg’oloni munosabati bilan butun Farg’ona vodiysida dahshatli qatag’on uyushtirdilar. Birinchi navbatda qo’zg’olon rahbari Muhammadali eshon va uning yaqin maslaqdoshlaridan 5 nafari 1898 yil 12 iyunda Andijon shahri markazida butun vodiy jamoatchiligining 8 mingga yaqin vakili ko’z o’ngida osib o’ldirildi. Keyin boshqalar jazolandi. Qo’zg’olonchilardan 18 nafari osib o’ldirishga hukm qilindi. 344 nafari 4 yildan 20 yilgacha muddatga, 3 nafari umrbod katorgaga, 8 nafari turli muddatga qamoq jazosiga hukm qilindilar. 18 kishi Sibirga surgun qilindi. Jami 388 kishi jazolandi. Qo’zg’olon markazi bo’lgan Mingtepa, Qashg’ar, tojik qishloqlari uch kun to’plardan o’qqa tutilib, kultepaga aylantirildi. Jazoga tortilgan qo’zg’olonchilarning ijtimoiy tarkibi tahlilidan ma’lum bo’lishicha, ularning ko’pchiligi dehqon va hunarmandlardan iborat bo’lib, sardorlari orasida 2 nafar dodxoh (general), 7 nafar ponsod (polkovnik), 2 nafar sobiq bek, 40 nafar mulla, 2 nafar mudarris bo’lgan. Ya’ni, Andijon 34 ochib tashladi. «Hind sayyohining sarguzashtlari» asarida esa Buxoro, Qarshi va boshqa shaharlardagi iqtisodiy tanazzulga ayrim ruxoniylarning o’z mavqeyini suistemol qilganliklarini asosiy sabab qilib ko’rsatadi. Jadidlarga, bir tomondan, mutassib ruhoniylar, ikkinchi tomondan, mustamlakachi ma’murlar qarshilik ko’rsatdilar. Mutaassib ruhoniylar jadidlar ko’targan barcha yangiliklarga qarshi chiqdilar. Ular jadidlarni padarkushlar, maktablari haqida esa «bu hil maktabda o’quvchi – talabalar birinchi yili gazeta o’qiy boshlaydi, ikkinchi yili ozodlikni talab qilishadi, uchinchi yili esa janobi oliylarini taxtdan ag’darib turmaga tiqib qoyishadi» der edilar. Mutaassiblar tarixni tasvirlash, o’qitishni, be’manilik, dahriylik, deb hisoblashdi. M. Behbudiy ularni fosh qilar ekan, Qur’oni Karim ham, Muhammad payg’ambarning hadislari ham tarixga dahldor ekanligini, Qur’oni Karimning chorak qismi tarixiy ma’lumotlardan iboratligini ko’rsatdi. Mustamlakachi ma’murlar, shuningdek, Buxoro amiri va Xiva xoni jadidlar harakatini jilovlash choralarini ko’rdilar. Ular ustidan nazorat o’rnatar, gazeta va jurnallarni man etib, nashriyotlarini buzib tashlar, kitob do’konlari, qiroatxonalarini yopib qoyar edi. Jadidlardan o’ng qanot ajralib chiqib reaksion lageriga qo’shildi. Qadimchilar deb atalgan bu guruh Rossiyaning obro’si bizning obro’miz, Xudodan qo’rq, podshohni hurmat qil, podshohlarning amri fuqarolar uchun vojibdir, deb chiqdilar. Ular islohotlarga qarshi chiqib, qadimgi tartibni himoya qildilar. Jadidlar tobora olg’a yurdilar. Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan zo’ravonlik choralari, ularni ma’naviy-ma’rifiy islohotdan siyosiy qarshilik ko’rsatish darajasiga olib keldi. Shu orada dastlabki siyosiy uyushma va firqalar vujudga keldi. XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik madaniy-ma’rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U o’sib mustamlakachilarga qarshi ko’tarilgan milliyozodlik harakatining mafkurasiga aylandi. 1914-1916 yillarda chor ma’murlarining jahon urushi bahonasida milliy mustamlakachilik zulmi va istibdodini ko’paytirganliklari munosabati bilan Turkiston xalqlari kurashga yanada faolroq kirishdilar. 1914 yilning kuzida Sulyukta, ko’mir koni ishchilari, 17 o’tmaydigan tovarlari sotiladigan bozorga aylantirildi. Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma’naviy-madaniy tutqunlikka solish, o’zining uzoqqa mo’ljallangan manfaatiga boysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni mahalliy xalqni milliy, tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo’q qilish, xullas ruslashtirishdan iborat edi 1 . Farg’ona harbiy gubernatori Skobelev shunday deb yozadi: «Millatni yo’q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’k qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga uchraydi». Turkistonda mustamlakachilar ana shunday siyosat olib bordi. Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi. 1870 yilda Toshkentda ochilgan Xalq kutubxonasi va 1876 yilda tashkil topgan Toshkent tabiat muzeyida o’lkaning ma’naviy-madaniy hayotini aks ettiruvchi oltin, kumush, misdan yasalgan qimmatbaho buyumlar, gilamlar, amaliy san’at namunalari, tarixiy yodgorliklar, arxiv xujjatlari, qo’lyozma kitoblar va boshqalar to’plandi. Ular ko’rikdan o’tkazilib, qimmatbaho va nodir deb hisoblanganlari Peterburg va Moskvaga tashib ketildi. San’at darajasida ishlangan Muhammad Rahim taxti, Amir Temur maqbarasining naqshinkor darvozasi, undagi bitimlar, oynalar, oltin koshinlar, Ahmad Yassaviy maqbarasidagi naqshinlar, katta qozon («Nazir niyoz qozoni») shular jumlasidandir. Islom diniga e’tiqod, masjid va madrasalar oyoqosti qilina bordi. Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib, ularning faoliyatini tobora cheklab bordi. Maorif va madaniyat sohasida ruslashtirish siyosati yuritiladi 2 . Turkistonlik bolalarni ruslar bilan aralashtirib o’qitish va tarbiyalash g’oyasi ilgari surildi. 1884 yilda Toshkentda dastlab rus-tuzem maktabi ochildi. XIX asr oxirida ularning soni yuztadan ortiq bo’ldi. Bu maktablarda bir vaqtning o’zida rus va o’zbek o’qituvchilari mashg’ulotlar olib boradigan bo’ldi. Maqsad mahalliy yoshlarga rus tilini, ruscha yashash tarzini singdirishdan iborat edi. Yerli aholi farzandlarini qiziqtirish uchun rus-tuzem 1 Ziyoyeva. D. Turkistonda milliy ozodlik harakati. Toshkent. 2000. B.48. 2 Ражабов Қ . туркистон тарихи . Тошкент. "Университет". 2002. B .67. 10 Inoyatxon To’ra, O’shdagi harbiy lagerga Umarbek dodxoh, Andijondagi harbiy lagerga esa Muhammadali eshon boshchiligida hujum qilinishi kerak edi. 1898 yil 17 may kuni Muhammadali eshon xalqqa murojaat kilib, ularni mustamlakachilarga qarshi qo’zg’olon ko’tarishga da’vat etadi. Qo’zg’olonchilar Muhammadali eshon boshchiligida Mingtepadan Andijon shahri tomon yo’l olishadi. Yo’l-yo’lakay qo’zg’olonchilar safi to’lib borib, shaharga yaqinlashganlarida ularning soni 2000 ga yetadi. Shahar yaqinida Muhammadali eshon o’z jangchilarini oxirgi marta ko’rikdan o’tkazadi. U qo’zg’olonchilarni 5 qismga bo’lib, har qaysi qismga bittadan bayroq beradi. g’arbiy lagerga qilinadigan hujum oldidan so’nggi nutqini so’zlaydi. U qo’zg’olonchilarni oxirgi daqiqalargacha o’z qasamyodiga sodiq qolishga, Vatan ozodligi uchun muqaddas kurashga da’vat etdi. So’ngra qo’zg’olonchilar Andijon harbiy lageriga hujum qiladilar. To’qnashuv paytida harbiy garnizon jangchilaridan 22 kishi o’ldirildi, 24 askar yarador bo’ldi. Yarim soat davom etgan qattiq jangdan so’ng jangovar tayyorgarligi durust bo’lmagan va qurol-yarog’i nochor qo’zg’olonchilar guruhi to’qnashuv joyida o’lgan 11 nafar va yarador bo’lgan 8 nafar odamlarini qoldirib chekinishadi. Marg’ilon va O’sh uezdlaridagi harbiy garnizonlarga hujum uyushtirish rejalari esa amalga oshmay qoladi, chunki chor amaldorlari bundan xabar topib, mudofaa uchun zarur choralarni ko’rib ulguradilar. O’sh uezdida mustabid hukumatga sotilgan xoin — uezd mingboshisi Qorabek Hasanov o’z xalqiga xiyonat qilib, mustamlakachilarning harbiy kuchlariga qarshi tayyorlanayotgan hujum haqida podpolkovnik Zaytsevga xabar yetkazadi. Bu voqeadan xabar topgan Umarbek dodxoh yaxshi qurollanmagan xalqni qurollangan, shay turgan harbiylarga qarshi qo’zg’olonga boshlashga jur’at etmaydi. Marg’ilon harbiy lageriga hujum ham amalga oshmadi 1 . 17 may kuni kechqurun belgilangan joyga odam to’planmadi. Buning ustiga shu kuni yakshanba, ya’ni dam olish kuni bo’lib, harbiy lagerda qandaydir marosim bo’layotgandi. Bunday vaziyatda hujum boshlash xatarli edi. Shu bois Inoyatxon To’ra o’z odamlari 1 Гулнор ал-Фарғоний. «Дукчи Эшонни ким сотди?» «Халқ сўзи», 1999-йил, 27-сон. B . 97. 33 vodiysida Rossiya imperiyasi yuritgan mustamlakachilik siyosatini qoralaydi va diplomatik yo llar orqali Rossiya imperatori Nikolay II ga ta sir qilishiniʻ ʼ so raydi. Bu davrda ulkadagi mustamlakachilik siyosati tufayli keng ʻ mehnatkashlar ommasi g oyat qashshoqlashibgina qolmay, milliy va diniy ʻ qadriyatlar ham oyoq osti qilina boshlangan edi. Mahalliy aholi huquqsizlik, zulm va zo ravonlikdan azob chekardi. ʻ Xalq noroziligining jilovlab bo lmaydigan darajada ʻ kuchayib ketganligini ko rgan Muhammadali xalfa Sobir o g li Farg ona ʻ ʻ ʻ ʻ viloyatining turli bo lislaridan kelgan vakillar bilan kengash o tkazib, bir vaqtda ʻ ʻ qo zg olon ko tarishga chaqirdi. Lekin boshqa joyga uncha yoyilmay, tezda ʻ ʻ ʻ mag lubiyatga uchradi. Qo zg olon 1898-yil 17-mayda Andijon harbiy lageriga ʻ ʻ ʻ hujum qilishdan boshlandi. Hududni ruslardan tozalash va ilgari mustaqil bo lgan Qo qon xonligini tiklashni maqsad qilgan Muhammadali „muqaddas ʻ ʻ urush“ga odamlarni chaqirdi va chor Rossiyasiga 2000 kishi bilan qarshi chiqdi. Ammo uning qo shini Andijon shahridan shahar tashqarisida rus 20-chi qator ʻ bataloni tomonidan to sildi va mag lubiyatga uchradi. O‘sha 2000 kishidan 546 ʻ ʻ nafari sudga tortildi. 19-mayda kechqurun Muhammadali xalfa Sobir o g li ʻ ʻ qo lga olinib, 5 ta yaqin safdoshi bilan Andijonda dorga osilgan. ʻ Hukm qilinganlarning aksariyati Farg ona vodiysi va hozirgi Qirg iziston ʻ ʻ janubidagi Chotqol, Aqsi va Ketmen-To bedagi tog li hududlardagi qirg izlar ʻ ʻ ʻ edi. Ular orasida taniqli shoir-improvizator va bastakor To‘qto‘g‘ul Sotilganov (1864-1933) ham bor edi, u siyosiy dushmanlari tomonidan qo‘zg‘olonda ishtirok etganlikda ayblanib, Ketmen-To‘be vodiysida soxta ayblov bilan zindonga tashlangan va 1905-yilda Irkutsk shahri yaqinidagi Kuitun qishlog idagi Sibir qamoqxonasidan qaytib kelgan. Dukchi Eshonning 81 ʻ yoshlik onasi Asalbibi, oila a zolari — Tojibibi Maqsudhoji qizi va uning ikki ʼ qizi Ne matposhsho va Hamrobibi, Isnorabibi Abdujalil qizi va uning o‘g‘li ʼ Abdujalil, Ruqiyabibi Ismoil qizi va uning o‘g‘li Abdurahim, shuningdek, akasi Muhammadsoqi va uning o‘g‘li Musurmonqul Penza guberniyasiga 6 yilga Penzaga surgun qilingan. Eshonning mol-mulki, jumladan 755 ta nodir 25 Andijon qo’zg’alonchilari. Dukchi eshon. 40 -1871 yilda Esxon Eshmuhammad qo’zg’oloni; -1871 yilda Yetimxon qo’zg’oloni; -1872 yilda Chirchiqdagi isyon; -1873-1876 yillarda Po’latxon boshchiligidagi Qo’qon xonligida qo’zg’olon; -1892 yildagi Toshkentdagi qo’zg’olon; -1898 yildagi Andijon Dukchi Eshon boshchiligidagi qo’zg’olon; -1899 yilda sodir bo’lgan Sirdaryodagi harakatlar va boshqalarni kiritish mumkin. 1887-1897 yillarda jami bo’lib Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida mustamlakachilar siyosatiga qarshi 663 marta harakatlar bo’lganligi ma’lum. Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy gubernatori Veryovskiy ahvolidan ko’z-quloq bo’lib turish uchun Markaziy hukumatga mahfiy siyosiy politsiya xizmatini tashkil etish taklifini ilgari suradi. Uni tashkil etishni o’z mablag’i hisobidan amalga oshiradi. O’lkaning oliy harbiy – siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. Politsiya va harbiy kuchlar uchun 5,5 mln so’m sarflandi. 1892 yil boshida Toshkentda bo’lib o’tgan «vabo isyoni» eng yirik xalq qo’zg’olonlaridan biri edi. U Toshkentda boshlanib, unga 2 mingdan ortiq kishilarning yostig’ini quritgan vabo kasaliga qarshi mustamlakachi ma’murlar ko’rgan choralar sabab bo’ldi. Iyun oyida Toshkentda vabo tarqaldi. Shahar ma’murlari shoshilinch choralar ko’rib, vabodan o’lganlarni shahardagi 12 ta qabristonga ko’mish man etiladi, shahar tashqarisida 4 ta qabriston ochilishi rejalashtiriladi. Lekin shundan bittaginasi ishga tushiriladi 1 . Shahardan chiqish va kirish qattiq nazorat ostiga olinadi. Shaharda vabo kasaliga uchraganlarni yo’k qilar ekan, degan gap tarqaladi. Lekin ma’muriyat aholi o’rtasida yetarli tushuntirish ishlarini olib bormadi. Kelishilgan 4 ta qabristondan bittaginasi ochilgani bois o’lganlarni ko’mish ishlari cho’ziladi. Aholi eski qabristonlarga ko’mishga majbur bo’ldi. Politsiya buni hisobga olmay hibsga ham ola boshladi, qabristonni ochib, 1 Шамсутдинов Р.Т., А.А. Исҳоқов. Андижон тарихидан лавҳалар. Sharq нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. T ошкент. 2013. B .87. 12 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishganidan so’ng vatanimiz tarixini obyektiv va xolisona tadqiq qilish, tarixiy haqiqatni xalqimizga yetkazish yo’lida ulkan ishlar amalga oshirildi. Sho‘ro davri tarixini yangidan tadqiq qilish, o’sha davr tarixiy adabiyotlarida tanqidiy nuqtai nazaridan yondashib ish ko’rilishi barobarida samarali yutuqlarga erishilganligi sir emas. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov: “Men sho’ro davrida yozib berilgan tarixni hisoblamayman, chunki o’zgalar yozib bergan tarix, hech qachon xolis bo’lmaydi”. deb ta’kidlaganlarida to’la haqli edilar. Mustaqillik yillarida ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix ilmining tarkibi qismi bo’lmish tarixshunoslik masalasida erishilgan yutuqlar zalvorli va asrlarga tatigulikdir. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekinʻ ʻ bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza ʻ ʻ bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega ʻ bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur” ʻ ʼ 1 degan fikrlari buning yaqqol dalilidir. О ‘zbekistonning kelajagi, uning istiqboli, birinchi navbatda yoshlar tarbiyasiga, ularni sog‘lom qilib о ‘stirishga, milliy g‘oya, milliy mafkura va о ‘z Vataniga sadoqat ruhida tarbiyalashga bog‘liq b о ‘lib, bu murakkab jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish mustaqil mamlakatning eng dolzarb vazifalaridan biridir. “Tarix O’zbekistondagi tub demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi hayotbaxsh chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va Samarqandning ko’hna madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan meros tarixiy xotiramizni uyg’otmoqda, yangicha fuqarolik ongini shakllantimoqda”, deb yozgandilar. Birinchi Prezidentimiz. Mavzu dolzarbligini oshiradigan omillardan yana biri, 1997-yilda YUNESKO qarorgohi Parijda (Fransiya) Buxoro 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T .: O ‘ zbekiston , 2016. B.13 2
Купить