Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	123.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZILIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI KAFEDRASI
MILLIY G’OYA, MA’NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQ TA’LIMI BAKALAVR
YO’NALISHI
“GLOBALLASHUV VA G’OYAVIY-MAFKURAVIY TAHDIDLAR” FANIDAN
Kurs ishi
Mavzu: Dunyoning taraqqiyot modellari.
Rivojlanishning demokratik va nodemokratik
ko'rinishlari
1

Mundarija
Kirish ...................................................................................................................................................... 3
I BOB. Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvga ta’siri ......................................... 6
1.1. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi, uning mazmun-mohiyati ......................................................... 6
1.2. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi ...................................................................................... 10
1.3. Mafkuraviy globallashuv jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari .................................................. 12
II BOB. Jahondagi mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy va zamonaviy ko’rinishlari ............................ 18
2.1. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy ko’rinishlari .......................................................... 18
2.2. Milliy g’oya va umuinmafkuraviy jarayonlar tushunchanalarining o’zaro bog’liqligi ..................... 21
2.3. Mafkuraviy jarayonlarling turli xil g’oyalar, mafkuralar bilan bog’liqligi ....................................... 27
Xulosa .................................................................................................................................................. 30
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................... 32
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Globallashuv sharoitida O’zbekistonda bozor
iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan zamonaviy demokratik davlat,
fuqarolik jamiyati qurilishi, hozirgi davrda jahonda kechayotgan umumbashariy
jarayonlardagi ishtiroki va ularning g’oyaviy-mafkuraviy asoslanishiga
bog’liqdir. Shunga ko’ra, dunyodagi g’oyaviymafkuraviy jarayonlarning
mazmun-mohiyatini, ularning xalqimiz hayoti va taraqqiyotiga ta’sir
xususiyatlarini tahlil qilish g’oyat muhim ahamiyatga ega. G’oya va
mafkuraning ijtimoiy hodisa sifatidagi xususiyatlarini to’g’ri tushunish
g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning mohiyatini teranroq anglash imkonini
beradi.
G’oyaviy-mafkuraviy jarayon tushunchasi muayyan g’oyaviy qarashlar
tizimining shakllanishi, rivojlanishi va tarqalishi bilan bog’liq bosqichlarning
uzviy birligini ifodalaydi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar o’zgaruvchan
harakterga ega bo’lib, eskirgan qarashlar, baholar, maqsadlardan voz kechilishi,
qandaydir qoida, tamoyil, ko’rsatmalarning qayta ko’rib chiqilishi,
takomillashtirilishi hamda voqelikka mos ravishda yangicha yondashuv va
talqinlar paydo bo’lishi bilan belgilanadi.
G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar maqsad va manfaatlar namoyon bo’lishining
amaliy tizimi sifatida inson ongiga yo’naltirilganligi, o’ziga xos maqsadlari
borligi bilan xarakterlanadi. “Maqsadsiz faoliyat yo’q, manfaatsiz maqsad yo’q,
faoliyatsiz esa hayot yo’q”, - deb yozgan edi V. G. Belinskiy. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, o’z mohiyatiga ko’ra ideal hodisa hisoblangan,
ko’zlanayotgan natijalar va unga erishish usullarining loyihasi sifatida
chiqadigan maqsad inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. “Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy
jarayonlarning an'anaviy (klassik) va zamonaviy ko’rinishlari” mavzusi
bo’yicha bugungi kunga qadar qator ilmiy maqolalar, tezislar, hammualliflik
asarlarida to’xtalib o’tilgan. Ularda turlicha qarashlar ilgari surilgan. Aynan
3

maqsad faoliyat izchilligini ta’minlashning muhim asosi hisoblanadi. G’oyaviy-
mafkuraviy jarayonlarda maqsadlarni shakllantirishga alohida e’tibor berilishini
qayd etish zarur. Bu jarayonda ko’plab odamlar qalbi va ongini egallab olish
orqali o’ziga xos ta’sir ko’rsatish maydoni yaratiladi. Bu maydon ichida turli
xalqlar, insonlar faoliyati mujassamlashadi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar har
doim real mavjud ijtimoiysiyosiy vaziyatning in’ikosi hisoblanadi. G’oyaviy-
mafkuraviy jarayonlar tushunchasi g’oyaviy-mafkuraviy qarashlar – bilimlar,
baholar, maqsadlarning shakllanishi hamda mafkuraviy qarashlarning tarqalishi,
g’oyaviy tarbiyaning amalga oshirilishi bilan bog’liq sifatiy holatini ham
ifodalashi mumkin. Shu ma’noda, g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar g’oyaviy
tarbiyani o’zgaruvchan voqelik va va ijtimoiy guruhlarga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda, doimiy takomillashtirib borishni anglatadi. “Odamzod
baxti uchun hamma narsadan voz kechishga o’rgatadigan ajib g’oyalarni
kishilarga singdirish buyuk san’atdir”, - deb yozgan edi fransuz yozuvchisi
Stendal 1
. Shu nuqtai nazardan qaraganda, g’oyaviy – mafkuraviy jarayon
zamon talablari darajasida g’oyaviy tarbiyani o’zgaruvchan voqelik va ijtimoiy
guruhlarga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda doimiy takomillashtirib
borish kerakligini anglatadi.
Albatta, g’oyaviy – mafkuraviy globallashuv sharoitida ezgu, bunyodkor
g’oyalarning umumiylashuv jarayoni ham yuzaga keladi. Demokratiya,
gumanizm, tinchlik, barqarorlik, mustaqillik va ozodlik, qonunning ustuvorligi,
inson erkinliklari kabi g’oyalar bunday globallashuv sharoitida umumbashariy
qadriyatga aylanib bormoqda. Ezgu, bunyodkor g’oyalarning universiallashuvi,
ularning umumbashariy qadriyatlarga mutanosibligigina insonlarni vayronkor
g’oyalardan saqlab qolishi mumkin. Dunyoning nihoyatda o’zgarib borayotgan
hozirgi siyosiy-ma’naviy, g’oyaviy-mafkuraviy qiyofasini tasavvur etish juda
murakkab. Buning jiddiy sabablaridan biri, uning tez o’zgaruvchanligidir.
Jarayonning tez o’zgarishi esa, o’z navbatida, uning mazmun- mohiyatini to’g’ri
1
Ochildiyev A.Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar.-T.:Muharrir, 2009.-B.11
4

tahlil etishga, xolis xulosalar chiqarishga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Umuman,
mafkuraviy jarayonlar tez o’zgaruvchanlikdan tashqari milliy taraqqiyotga
ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatish kuchiga ega.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishida “Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy
jarayonlarning an'anaviy (klassik) va zamonaviy ko’rinishlari” mavzusini va
mavzuga oid muammolarni ochib berishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim.
Mafkuraviy jarayon, eng avvalo, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy vaziyatni
kompleks-sistemali tahlil etish orqaligina o’rganilishi mumkin. Umuman, har
qanday mafkuraviy jarayonga konkret umuminsoniy manfaatlar nuqtai
nazaridan yondoshilsa, to’g’ri ilmiy xulosa chiqarish mumkin. Masalan, XIX
asrning ikkinchi yarmidagi mafkuraviy jarayon iqtisodiyotda yangi
texnologiyalarni rivojlantirishga imkon bergan siyosiy vaziyat bilan
hamohangdir. Shuningdek, dunyo siyosiy xaritasining 1917-1991-yillardagi
o’ziga xos mafkuraviy xususiyatlari davrida mafkuraviy vaziyat sotsializm va
kapitalizm kurashi asnosida baholandi. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi
bosqichidagi mafkuraviy jarayon esa, buyuk davlatchilik shovinizmi, diniy
ekstremizm, tajovuzkorlik va millatchilik g’oyalarini o’zida aks ettiruvchi
siyosiy yo’nalishlarni vujudga keltirmoqda.
5

I BOB. Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning
globallashuvga ta’siri
1.1. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi, uning mazmun-mohiyati
Muayyan g’oyani ilgari suruvchi, targ’ibot va tashviqotning turli usul, vositalari
orqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kishilar uyushmasi, tashkilot yoki
muassasalari asosida tashkil etilgan mafkuraviy markazlar favoliyati g’oyaviy-
mafkuraviy ziddiyatlar jarayonida yanada keskinlashadi. O’zining xarakteri,
maqsadiga qarab ma’lum partiya, guruh, kishilar uyushmasi yoki davlat
mafkuraviy markaz yadrosini tashkil etishi mumkin. Ularning o’z harakat
dasturi, mafkurani targ’ib qilish vositalari, usullariga ega bo’lib, unda muayyan
g’oyaga ishontirish, uyushtirish, safarbar etish, ma’naviy-ruhiy rag’tbatlantirish,
g’oyaviy tarbiyalash, mafkuraviy immunitetni saqlash kabilar muhim o’rin
tutadi. Shuningdek ular o’z faoliyatlarini yashirin va oshkora yo’l bilan amalga
oshiradilar.
Jahon tajribasidan shu narsa ma’lumki, ayrim mafkura markazlari, masalan,
fashizm o’z maqsadlarini oshkora e’lon qilib, zo’ravonlik yo’li bilan singdirgan.
Mafkurani yashrin yo’l bilan targ’ib qilishda vayron qiluvchi g’oya o’zining
soxta jozibasi, aldov va makr bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron
mavqeni egallab olishiga alohida e’tibor berilgan. Bu jarayonning eng muhim
xusmusiyatlaridan biri – turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g’oyat katta
iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganidir.
Agar tarix sahifalariga ko’z tashlaydigan bo’lsak, kuchli davlatlar zaif
mamlakatlarni ochiqdan-ochiq bosib olib, ularga o’z hukmini o’tkazgan bo’lsa,
XX asr oxiriga kelib, bunday siyosat yangi bir shakl kasb etdi. Hozirgi vaqtda
qudratli davlatlar va muayyan siyosiy markazlar o’z maqsadlariga erishish
6

uchun avvalo zabt etmoqchim, o’z ta’sir doirasiga olmoqchi bo’lgan
mamlakatlarning aholisi ongini o’ziga qaram qilishga intilish kuchaymoqda.
Bugungi dunyodagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning yo’nalishlari
quyidagilarga bo’linadi:
Progressiv:
a) tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot;
b) millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik
v) inson erkinligi va shaxs kamoloti
g) umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi
Reaksion:
a) urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm
b) irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik
v) totalitarizm, mustabidlik g’oyasi asosidagi faoliyatlar
g) egoizm, mahalliychilik, tor manfaatlar ustuvorligi
Bugun dunyo taraqqiyoti shu darajaga etdiki, endi mafkuraviy kurash, ma’naviy
salohiyat etakchi o’ringa chiqdi. Endi qurol-yaroqlar emas, balki «fikrga qarshi
faqat fikr, g’oyaga qarshi faqat g’oya» bilan kurashib olg’a borish mumkin.
Kimning mafkurasi, milliy g’oyasi kuchli bo’lsa, o’sha engib chiqadi.
Mafkuraviy kurash bir jamiyat, mamlakat ichida ham, xalqaro va davlatlararo
miqyosda ham davom etmoqda.
Jamiyat hayotida mafkuraviy omillarning sezilarli ta’siri mavjudligini bir
qarashdayoq sezish mumkin.
G’arazli geosiyosiy maqsadlarga erishish yo’lidagi mafkuraviy ta’sir
o’tkazishda eng avvalo bo’lib tashla va hukmronlik qil degan qadimiy
tamoyilga amal qilishga urinishni ta’kidlash zarur.
Bu tamoyilni ro’yobga chiqarishning birinchi yo’li mamlakat ichida ijtimoiy
parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy
siyosiy va ma’naviy sohalarida o’ziga xos ko’rinishda namoyon bo’lmoqda.
Masalan, mamlakatimizga nisbatan bu usul o’tish davridagi ijtimoiy–iqtisodiy
7

qiyinchiliklarni bo’rttirib ko’rsatish orqali aholining mavjud holatdan
noroziligini uyg’otish, o’z nog’oralariga o’ynaydigan muxolifatchi kuchlarni
yuzaga keltirish yo’li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishga bo’lgan
xarakatlarda namoyon bo’ladi. Bu yo’lda diniy omildan foydalanishga
urinishlar ham kuzatilayotir. Ana shu holat ham «maqsad vositani oqlaydi»
degan aqida g’arazli geostrategik manfaatlarni ro’yobga chiqarishning asosiy
qoidasiga aylanayotganligini ko’rsatadi.
«Bo’lib tashla va hukmronlik qil» tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo’li
mintaqa davlatlari o’rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishdir. Bu yo’lning
eng keng tarqalgan usuli go’yoki mintaqada gegemonlikka talabgor bo’lgan
davlat borligini asoslash, ta’bir joiz bo’lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir.
Bunday obrazlarning yaratilishi er yuzining turli nuqtalarida nizoli, kam
deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to’g’risidagi
misollarni istagancha topish mumkin. Bunday «obrazlar» yaratilishi natijasida
mamlakatlarning moddiy-ma’naviy, ma’naviy-intellektual salohiyati jamiyat
taraqqiyotini ta’minlash o’rniga ana shu «obraz» ta’sirining oldini olishga
yo’naltirilmoqda. Natijada ikkinchi asosiy maqsadga - muayyan davlatni
zaiflashtirish orqali o’z «ittifoqchisiga» aylantirishga erishilmoqda.
Teng huquqli va o’zaro foydali hamkorlik tamoyiliga amal qilish - geostrategik
manfaatlarni ro’yobga chiqarish va davlatlararo aloqalarni mustahkamlashning
eng oqilona va to’g’ri yo’lidir. O’zbekiston o’z mustaqilligining eng birinchi
kunlaridayoq ana shu tamoyilga aml qilib kelmoqda. Negaki, bu tamoyil
geostrategik manfaatlardagi uyg’unlikka erishish va jahon miqyosida
taraqqiyotni ta’minlash omilidir.
Mafkuraviy poligon – odamlar va xalqlarning qalbi va ongini egallashga
qaratilgan turli g’oyalarni sinov maydoni. Odatda poligon deganda qurol aslaha
vatexnikani sinash, qo’shinlarni harbiy tayyorgarlikdan o’tkazish yoki harbiy
sohada tadqiqotlar olib borish uchun mo’ljallangan maxsus maydon
tushguniladi.
8

Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek, hozirgi davr g’oyaviy qarama
qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlariyadro poligonlaridan ham
xavfliroq bo’lib borayotgan davrdir 2
.
Bugungi kunda mafkura poligonlarida muayyan guruhlar va davlatlar
o’zlarining g’arazli manfaatlarini ifoda etayotgan turli jajovvuzkor g’oyalarni
sinovdan o’tkazmoqdalar. Ularning ortidakishilarni, eng avvalo ma’naviy
mafkuraviy jihatdan tobe qilish, pirovard natijada esa butkul qaram qilib olish
maqsadi yotadi.
Yadro poligonlarini qayerda joylashganini, uning quvvatini, qanday maqsadga
yo’nalganligini muayyan darajada aniq bilish mumkin. Ammo, yovuz, yot
mafkuraviy maqsadlarni qaerdan va qanday yo’llar bilan va qaysi insonlar
qalbini egallab olayotganligini osonlikcha bilib bo’lmaydi.
2
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy g`oya va ma`naviy-ma`rifiy ishlar samaradorligini oshirish
to`g`risida”gi Qarori.-«Xalq so`zi». 2006 yil, 26 avgust.
9

1.2. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi
Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi (yеr sharini qamrab olish, dunyo
miqyosidagi, umumiy). - g’oyaviy ta'sir utkazish imkoniyatlarining kеngayishi
oqibatida unga Еr yuzining barcha mintaqalari tortilganligini, mafkuraviy
kurash umumbashariy miqyos kasb etganini ifodalovchi tushuncha. Bugungi
dunyoda mislsiz ilmiy kashfiyotlar, ulkan tеxnikaviy imkoniyatlar, univеrsal
tеxnologiyalar, axborot tarqatishning globallashuvi, ya'ni ularning butun kurrai
zaminni qamrab olish jarayoni shiddat bilan bormoqda. Masalan, Intеrnеt tizimi
orqali axborot almashuv, binobarin, g’oyaviy ta'sir utkazish imkoniyatlari ham
tobora kеngaymoqda.
Aslida axborot sohasidagi globallashuv insoniyat uchun, dunyoning barcha
hududlaridagi odamlarning uzaro muloqoti uchun, ilm-fan va madaniy
boyliklarni uzlashtirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadigan jarayondir.
Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida bir-biridan farq qiladigan ikki
yunalish, tеndеntsiya mavjud:
1. Insoniyat sivilizatsiyasi tarixida erishgan har qanday moddiy va ma'naviy
qadriyatlarning umuminsoniy jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib
baynalminallashib, univеrsallashib bormoqda. Boshqacha aytganda, milliy va
umuminsoniylik tamoyillarining intеgratsiyalashuv jarayoni kuchmoqda.
2. Millatlar va davlatlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy-madaniy
rivojlanishidagi bеqarorlik, ular manfaatlaridagi uziga xoslikni mutlaqlashtirish
insoniyatga, shu jumladan, uz millatining kеlajagiga xavf tug’diradigan salbiy
hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib kеlmoqda. Bu xalqaro
tеrrorizm, ekstrеmizm, funda-mеntalizm va narkobiznеs hodisalarida namoyon
bulmoqda. Biron bir hudud yoki mamlakatda paydo bulayotgan g’oyalar tеz
fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada, odamzot ma'lum bir davlatlar va
siyosiy kuchlarning bosimini sеzib yashamoqda.
10

Bu jarayonning muhim xususiyatlaridan biri - turli mamlakatlarni mafkuraviy
zabt etish g’oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan qushilishib kеtganidir.
Mafkuraviy globallashuv saviyasi past audio va vidеokassеtalar, axloqsizlik,
tubanlik va yovuzlikni targ’ib qiladigan «san'at asarlari»ning ham kеng
tarqalishiga sabab bulmoqda. Foyaviy-mafkuraviy tazyiq va tajovuzlarning
oldini olish uchun esa har bir millat, davlat uzining g’oyaviy-mafkuraviy
daxlsizligini ta'minlaydigan chora-tadbirlarni kurishi zarur bulmoqda.
Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ma'naviyati ham Sharq va Farbni
tutashtirgan karvon yullarida joylashgani sababli ham Sharq, ham Farb
madaniyatidan bahramand bulgan. Natijada har bir xalq uzlari uchun ana shu
madaniyatning ijobiy tomonlarini uzlashtirgan, ularga ijodiy yondashib yangi
chuqqilarga kutargan. Masalan, Abu Rayxon Bеruniy Xitoy, Hindiston,
Yunoniston va rim falsafasi, tabiiy fanlarini chuqur uzlashtirgan edi. Forobiy
ham unlab tillarni bilgan va unlab xalqlar madaniyati va ma'naviyatini chuqur
urgangan. Yaxshi, ijobiy g’oyalar urganilgan, ijodiy rivojlantirilgan. Lеkin ular
nеgizida yot g’oyalar ham kirib qolgan. Shunday g’oyalar borki, ular ochiq
chеhra bilan eshigimizni taqillatib kirib kеladi. Shunday g’oyalar ham borki,
ular «o’g’ri» kabi tuynuk qidiradi.
Eshik qoqib kеladigan g’oyalar milliy ma'naviyatni boyitadi, rivojlantiradi. XX
asr boshlaridagi uzbеk madaniyati va ma'naviyati hamda uning asr oxiridagi
holati urtasida jiddiy tafovut bor. Bu tafovutni adabiyot, san'at, fan, hatto oddiy
yurish-turish va kiyim-kеchak, turmush sohalarida ham kuzatish mumkin. XX
asr boshida uzbеk adabiyotida dramaturgiya janri shakllanmagan edi.
M.Bеhbudiy, Fitrat, M.Abdura-shidxonov singari ma'rifatparvarlarning sa'y-
harakatlari tufayli dramaturgiya shakllandi...
Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bulayotgan g’oyalar tеz fursatda butun
jahonga yoylmoqda. Natijada odamzod ma'lum bir davlatlar va siyosiy
kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqala-
11

digan, turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sеzib
yashamoqda.
Bunday vaziyatda uz mustaqil fikriga, sobit e'tiqodiga, mustahkam iroda va
dunyoqarashiga ega bulmagan odam goh oshkora, goh pinhona kurinishda
namoyon bulayotgan mafkuraviy tazyiqlarga bardosh bеra olmaydi. Yaponiyada
paydo bulgan «AUM Sinrikyo» kabi zarali oqimlar turli mamlakatlardagi
minglab yosh yigit-qizlarni irodasidan, ong-shuuridan mahrum qilib, zombiga
aylantirib quygani bu fikrning dalilidir.
Umuman, dunyodagi misilsiz ilmiy kashfiyotlar, univеrsal tеxnologiyalar va
axborot tarqatishning globallashuvi yuzaga kеldi. Bu jarayonlar uz navbatida
dunyodagi yuz bеrayotgan mafkuraviy vaziyatga, munosabatlarga jiddiy ta'sir
kursata boshladi. Ilmiy kashfiyotlar globallashuvida mafkura bеvosita ta'sir
etishi ob'еktiv va sub'еktiv omillar bilan uzviy bog’lanib kеtgan.
Dеmak, g’oyalar va qarashlarning jamiyatdagi ma'lum guruh manfaatlariga
buysundirilishi va mafkuralashtirilishi - jamiyat uchun, sivilizatsiyalar uchun
«salbiy omilga» aylanadi.
Natijada, jamiyatlar bir - biriga qarama - qarshi bulgan qutblar bulinishigacha
borib еtadi. Hodisani «turmushdan», «jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy nеgizi»da
dеb tushunish falsafasi bir tomonla-madir. Bu - «turmush, ijtimoiy borliq ongni
bеlgilaydi», dеgan an'anaviy falsafaga xos bulib, unda muayyan maqsadlar
jamiyat hayotining «mafkuralashib» borishiga asos bo’lgan.
Buni sobiq totalitar mafkuraga xos bulgan tarixiy voqеlik to’la tasdiqlaydi.
1.3. Mafkuraviy globallashuv jarayonlarning o’ziga xos
xususiyatlari
Hozirgi zamon falsafasi esa turmushning ongga ta'sirini hisobga olgan holda,
ongning faol ta'sir kursatishi va uni bеlgilashi tug’risidagi g’oyaga
asoslanmoqda. Jamiyatning siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy rivojlanish darajasi
12

hamda uning taraqqiyot yuli inson ongi va tafakkuri darajasiga bеvosita hamda
uning taraqqiyot yuli inson ongi va tafakkuri darajasiga bеvosita bog’liq
bo’ladi 3
.
Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umumiylik, boshqacha aytganda,
etnik birlikka asoslangan holda yagona mafkuraviy maydonni kеltirish
borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi uzoq
utmishga borib taqaladi. Bugungi kunda ularning har biri uziga xos tarzda
dunyoning mafkuraviy manzarasida muayyan urinni egallashga urinmoqda.
Markaziy Osiyoda ham murakkab mafkuraviy jarayonlar bormoqda. Bunda,
avvalo, Markaziy Osiyo xalqlari mustahkam dustligining ahamiyatini alohida
ta'kidlash lozim. Chunki, mintaqa tub xalqlarining ma'naviy ildizlari bir, ruhi,
turmush tarzi yaqin, ular ana shu boy manbadan birdеk bahra oladilar. Shu
ma'noda ham ular birligini mustahkamlash umummintaqaviy ma'naviy
yuksalishimizga uzining ijobiy ta'sirini o’tkazib turavеradi. Bu jarayonga qarshi
qaratilgan har qanday mafkuraviy ta'sir yoki harakatlar umummintaqaviy
barqarorlikka xalaqit bеradi.
Nima uchun kishilar ongi va qalbi uchun kurash turli mafkuralarning bosh
maqsadiga aylanib qoldi? Gap shundaki g’oya faqatgina inson qalbini
egallaganda, inson ma'naviy-ruhiy holatining uzviy qismiga aylangandagina
harakatga da'vat etuvchi, rag’batlantiruvchi kuchga, harakat uchun qullanmaga
aylanadi. Shuning uchun ham bugungi kunda nafaqat inson ongini, balki qalbini
ham egallash mafkuraviy kurashning bosh maqsadi bulib qolmoqda.
Markaziy Osiyo mintaqasidagi mafkuraviy jarayonlar tizimida Afg’onistonda
2001 yil kuzigacha davom etgan fuqarolar urushi ham alohida urin egalladi.
Yigirma yildan ortiq davom etgan harbiy majoralar oqibatida umumiinsoniy
tsivilizatsiyadan uzilib qolgan Afg’oniston hududi xalqaro tеrrorchilik va diniy
ekstrеmizm, qurol-yaroq va giyohvand moddalarning noqonuniy savdosi
3
Ergashеv I. Taraqqiyot falsafasi. Toshkеnt: «Akadеmiya», 2000. 15- bеt.
13

uchog’i bulib kеldi. Bu esa turli zararli g’oyalarning tеrrorchilik, tahdid va
tahlika yuli bilan butun mintaqaga yoyilish xavfini tug’dirgan edi.
Kеng miqyosli intеgratsiya va globallashuv jarayonlari jahon taraqqiyotining
hozirgi paytdagi muhim xususiyatlaridan biri ekanini e'tirof etgan holda,
ularning kuchli mafkuraviy ta'sir utkazish vositasi ekanini ham unutmaslik
darkor.
G’oya yoki mafkura ishlab chiqilishining o’zi uning kishilar faoliyatini belgilab
beruvchi, unga ta’sir ko’rsatuvchi hodisaga, muayyan jarayonga aylanishi uchun
yetarli emas. Buning uchun u kishilar orasida tarqalishi, jamiyat ana shu
g’oyalar ortidan ergashishtira olish kuchiga ega bo’lishi lozim. Aks holda, har
qanday mafkura u qanchalik jozibador bo’lmasin muayyan hodisa sifatida
tarixda qolib ketadi.
Ayni paytda, har qanday mafkuraviy qarashlar tarqalishi uchun eng avvalo
ularni hayotga tadbiq etish lozim. Mafkuraviy tarbiya esa hamisha shakllangan
g’oyaviy qarashlar, baholar va maqsadlar tizimini kishilarga yetkazish, ularning
ongiga singdirishni ifodalashini unutmaslik lozim.
Muayyan g’oyaviy – mafkuraviy jarayonlar ham o’z ibtidosi va intihosiga ega.
Ular ma’lum davrda paydo bo’lib, kishilarning ongi va qalbidan joy olish orqali
jamiyat rivojiga o’zining ijobiy yoki salbiy ta’sirini o’tkazishi, yo’naltiruvchilik
qudrati va birlashtiruvchilik salohiyatini yo’qotib, vaqti kelganda tarix sahnidan
tushib ketishi ham mumkin.
G’oyaviy – mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi - g’oyaviy ta’sir o’tkazish
imkoniyatlarining kengayishi sababli Yer yuzining barcha mintaqalarida
mafkuraviy kurash umumbashariy miqyos kasb etayotganini ifodalaydi.
Insoniyat tarixining hozirgi bosqichi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy,
madaniy hayotning barcha sohalarida xalqaro munosabatlarning
integratsiyalashuvi va intensivlashuvi bilan xarakterlanadi. Xususan, aloqa
vositalarining rivojlanishi, kompyuter, elektron pochta, internet, kosmik
teleradio aloqa tizimlarining texniktexnologik vositalari kuchayib ketishi tufayli
14

g’oyaviy – mafkuraviy jarayonlar globallashib, g’oyaviy ta’sir o’tkazish
imkoniyatlari ham tobora kengaymoqda. Biron – bir hudud yoki mamlakatda
paydo bo’layotgan g’oyalar axborot kommunikatsiyalari, aloqa infrastrukturasi
takomillashishi tufayli tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda.
Mutaxassislar fikricha, insoniyat bugungi kunda yangi axborot inqilobini
boshdan kechirmoqda va u kishilik jamiyati tarixidagi birinchi inqilob emas.
Nutqning shakllanishi axborot uzatish imkoniyatlarini kengaytirgan bo’lsa,
yozuvning paydo bo’lishi uni uzoq vaqt davomida saqlash va axborotni uning
yaratuvchisidan ajratgan holda ulkan masofalarga yetkazish, hatto zamonlararo
olib o’tishga yo’l ochdi. Gazeta va jurnallar nashr etishning yo’lga qo’yilishi
yozma axborotni uzatishdagi tezkorlik va qamrovlilikni yanada kengaytirdi.
Radio va televideniye esa, axborotni ovoz va tasvir orqali uzatishni ta’minlab,
uni yanada yangi sifat bosqichiga ko’tardi.
Ommaviy axborot vositalarining qamrov darajasi, boshqacha aytganda,
mahalliy, umummilliy, mintaqaviy yoki xalqaro (global) miqyosda faoliyat
ko’rsatishi ham uning ta’sir doirasini ko’rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi.
Ular orasida Internet bugungi axborot makonining muhim bo’g’iniga aylandi.
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi davrida “turli eski va yangi mafkuralarning
o’zaro kurashi har qachongidan ham ko’ra shiddatli tus olmoqda. Rang-barang,
ba’zan bir-biriga zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va
sektalar o’rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs-munozara doirasidan chiqib,
qonli to’qnashuvlar, ommaviy qirg’inlarga sabab bo’lmoqda. Odamlar boshiga
behisob qayg’u-kulfatlar solmoqda” 4
.
Shuningdek, g’oyaviy – mafkuraviy globallashuv saviyasi past, axloqsizlik,
tubanlik va yovuzlikni targ’ib qiladigan “san’at asarlari ning keng tarqalishiga
zamin yaratmoqda. YOshlar o’zining harakatchanligi va yangilikka
intiluvchanligi hamda bo’sh vaqt resursiga egaligi tufayli yuksak kommunikativ
faollik ko’rsatishadi. Ularga xos bunday xususiyatlar salbiy oqibatlarni ham
4
Karimov I.Jamiyat mafkurasi - xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin.- T.:O‘zbekiston, 1999. -B.85.
15

keltirib chiqarishi tabiiy. Bu ularning “yumshoq erotika” dan tortib, “ochiq
pornografiya gacha, tajovuzkorlikdan tortib, ochiq vahshiylikkacha bo’lgan
hodisalarni o’zida mujassam etayotgan, turli shakllar va “go’zal” ko’rinishlarda
inson ongiga kuchli tazyiq o’tkazilishi agressiv g’oyaviy ta’sirga berilib ketish
xavfining mavjudligi bilan belgilanadi.
Albatta, bu kabi holatlar milliy g’oyaning taraqqiyot asosi bo’lgan barkamol
yuksak ma’naviyatli shaxslarni tarbiyalashda jiddiy salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. “Agarki bashariyat tarixini, uning tafakkur rivojini tadrijiy
ravishda ko’zdan kechiradigan bo’lsak, hayotda insonni kamolotga, yuksak
marralarga chorlaydigan ezgu g’oya va ta’limotlar bilan yovuz va zararli
g’oyalar o’rtasida azaldan kurash mavjud bo’lib kelganini va bu kurash bugun
ham davom etayotganini ko’ramiz” 5
. Bugungi kunda inson o’zi yaratgan
kashfiyot va ixtirolarni kelajakda qanday natija berishini oldindan bilishga
ojizlik qilmoqda.
G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi milliy taraqqiyotning o’ziga
xos xususiyatlarini zaiflashuviga va yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar
hamjihatlikda shakllantirayotgan “ommaviy ma’naviyat”ga singib ketishini
xavfini tug’dirmoqda. Globallashuv garchand insoniyat intellektual salohiyati
va fidoyi mehnatining mahsuli bo’lsa-da, bugun uning ma’nan
qashshoqlashuviga, milliy ma’naviyat yemirilishining oldini olishga ojizlik
qilyapti. Insoniyat o’zi xohlamagan holda salbiy oqibatlar yuzaga kelishining
yaratuvchisiga aylanmoqda 6
.
Umuman olganda, g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida
birbiridan tubdan farq qiladigan ikki yo’nalish, tendensiya namoyon bo’lmoqda:
1) muayyan hududda yuzaga kelgan, umuminsoniy mazmunga ega qadriyatlar,
ma’naviy-ma’rifiy ne’matlar o’zi shakllangan tarixiy makon doirasidan chiqib
baynalmilallashib, universallashib bormoqda; 2) ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
ma’naviy-madaniy rivojlanish darajasidagi turfa xillik, etnik, madaniy,
5
Karimov I.YUksak ma’naviyat-engilmas kuch.-T.:Ma’naviyat, 2008.-B.112.
6
Otamurodov S.Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik.-T.: O‘zbekiston.-B.14.
16

konfessional, sinfiy, irqiy, hududiy, mintaqaviy yoki boshqa shakllardagi o’ziga
xosliklarni mutlaqlashtirish insoniyat istiqboliga jiddiy xavf tug’diradigan
salbiy hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib kelmoqda.
Xullas, mafkuraviy jarayonlar alohida olingan mamlakatlar, mintaqalar
doirasida ham, ijobiy va salbiy mazmunga ega g’oyalar o’rtasidagi kurashning
keskinlshuvidek, aniq shakl-shamoyilga ega bo’lib qolmoqda. Bu insoniyatni
o’z istiqbolini ta’minlash yo’lida birlashishga davr ilgari surayotgan tahdidlarni
hamjihatlikda hal qilishga da’vat etadi
17

II BOB. Jahondagi mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy va
zamonaviy ko’rinishlari
2.1. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy ko’rinishlari
Mamlakatimizdagi ma’naviy islohotlar milliy g’oya va umummafkuraviy
jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir. Hozirgi davrda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy,
ma’naviy, madaniy hayotning barcha sohalarida xalqaro munosabatlarning
integratsiyalashuvi va intensivlashuvi sodir bo’lmoqda. Xususan, aloqa
vositalarining rivojlanishi, ularning kompyuterlashtirilishi, elektron pochta,
internet, kosmik teleradio aloqa tizimlarining texnik-texnologik vositalari
kuchayib kelishi bilan axborot almashuv jarayoni kuchayib, g’oyaviy ta’sir
o’tkazish imkoniyatlari kengaymoqda.
Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida insoniyat sivilizatsiyasi tarixida
erishilgan har qanday moddiy va ma’naviy qadriyatlarning umuminsoniy
jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib, baynalminallashib, uniyersallashib
bormoqda. Boshqacha aytganda, milliylik va umuminsoniylik tamoyillarning
integratsiyalashuv jarayoni sodir bo’lmoqda. Hozirgi paytda biron bir hudud
yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar tez fursatda butun jahonga
yoyilmoqda. Natijada, odamlar ma’lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning
manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli
mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sezib yashamoqda.
Mafkuraviy globallashuv saviyasi past audio va videokassetalar, axloqsizlik,
tubanlik va yovuzlikni targ’ib qiladigan “san’at asarlari” ning ham keng
tarqalishiga sabab bo’lmoqda. G’oyaviy-mafkuraviy tazviq va tajoyuzlarning
oldini olish uchun esa har bir millat va davlat o’zining g’oyaviy-mafkuraviy
daxlsizligini ta’minlashi, g’oyaviy-mafkuraviy immunitetni mustahkamlashga
e’tiborni qaratishi zarurdir. Ana shunday tadbirlar amalga oshirilganda
mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi g’oyaviy qarashlardagi muayyan
18

farqlardan qat’iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar, tinchlik g’oyalariga
sodiqlikning kamol topishiga sharoit yaratadi.
Dunyoning mafkuraviy manzarasi deb jamiyat taraqqiyoti qonunlar, uning
rivojlanish tendensiyalarini muayyan ijtimoiy guruh, etnik birliklar, siyosiy
kuchlarning o’ziga xos manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilish va unga
asoslangan holda insoniyat istiqbolini belgilashga qaratilgan mafkuraviy
tizimlar majmuining makon va zamonda yaqqol ko’zga ko’rinib turadigan
joylashuv tartibiga aytiladi.
Bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasi doirasida sodir bo’layotgan
g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar progressiv va reaksion yo’nalishdagi
mafkuraviy jarayonlarga bo’linadi. Progressiv yo’nalishdagi mafkuraviy
jarayonlarga - tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot, millatlararo totuvlik va
dinlararo bag’rikenglik, inson erkinligi va shaxs kamoloti, umuminsoniy
qadriyatlar ustuvorligi kabilar kiritiladi. Reaksion yo’nalishdagi mafkuraviy
jarayonlar – urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm, irqchilik, millatchilik,
diniy aqidaparastlik, totalitarizm, mustabidlik, egoism, mahalliychilik
kabilardan iboratdir. Bugungi kunda progressiv yo’nalishda faoliyat olib
borayotgan mafkuralar insoniyatni har xil samoviy va zamin ofatlaridan, urush
va boshqa mojarolardan xalos etib, tinch- totuv, o’zaro hamjihatlikda yashash,
hududlar bo’linmasligi, chegaralar daxlsizligini ta’minlash, moddiy va
ma’naviy boyliklardan o’zaro foydali hamkorlik asosida foydalanishga harakat
qilayotgan bunyodkor g’oyalar sifatida ish yuritmoqda.
Bugungi kundagi globallashuv sharoitida Markaziy Osiyoda ham murakkab
geomafkuraviy jarayonlar sodir bo’lmoqda. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi
eng umumiy ma’noda muayyan g’oyaviy qarashlar tizimining shakllanishi,
rivojlanishi va tarqalishi bilan bog’liq bosqichlarning uzviy birligini ifodalaydi.
“Mafkuraviy jarayon” tushunchasi mafkuraviy qarashlar-bilimlar, baholar,
maqsadlarning shakllanishi hamda mafkuraviy qarashlarning tarqalishi,
g’oyaviy tarbiyaning amalga oshirilishi bilan bog’liq sifatiy holatni ifodalash
19

uchun ham ishlatiladi. Mafkuraviy jarayon deb shaxs, elat, millat, xalq va
jamiyatning biron-bir maqsadni ko’zlab yuritayotgan mafkuraviy
faoliyatlarining ketma-ketlikda borishi, rivoji va oqimiga aytiladi. Mafkuraviy
jarayon murakkab tizimdan iborat bo’lib, uning tarkibiy qismlariga quyidagilar
kiritiladi. Eng avvalo, mafkuraviy ong va uning komponentlari, undan so’ng
mafkuraviy munosabatlar, mafkuraviy soha haqida mavjud bo’lgan bilimlar
tizimi, mafkura subyektlarining bilimlilik darajalari, qat’iy qaror topgan
ma’naviy qadriyatlar, davlat hokimiyati tomonidan olib borilayotgan
mafkuraviy siyosat tamoyillari va hokazolar mafkuraviy jarayonning tizimini
tashkil qiladi.
Mafkuraviy jarayonlar o’z-o’zidan yuz bermavdi, u muayyan sabablarga ko’ra
mafkura rivojlanishining qonuniyatlariga ko’ra obyektiv tarzda sodir bo’ladi.
Mafkuraviy jarayonlar o’zgaruvchan xususiyatga ega bo’lib, ular o’ziga xos
tayanch, negiz rolini o’ynaydigan g’oya va mafkura tamoyillari asosida harakat
qiladi. Mafkuraviy jarayonlar mafkuraviy faoliyat yuritishning istiqbolarini
mantiqiy jihatdan belgilab olish imkoniyatini yaratib, ular bunyodkor va
vayronkor g’oyalar o’rtasidagi kechayotgan murosasiz kurash natijasida
yangicha mazmun va mohiyatga ega bo’lib boradi. Bugungi kunda jahonda ro’y
berayotgan mafkuraviy jarayonlarning harakatlantiruvchi kuchlari xilma-xil
bo’lib, globallashuv sharoitida turli-tuman, o’z oldiga muayyan bir geopolitik,
geostrategik maqsadlarni qo’ygan ijtimoiy guruh va qatlamlar, siyosiy kuchlar
tomonidan mafkuraviy faoliyat olib borilmoqda va ular transmilliy xususiyatga
ega bo’lib bormoqda.
20

2.2. Milliy g’oya va umuinmafkuraviy jarayonlar
tushunchanalarining o’zaro bog’liqligi
Bugungi kundagi globallashuv sharoitida Markaziy Osiyoda ham murakkab
geomafkuraviy jarayonlar sodir bo’lib, eng avvalo, tinchlik-totuvlik, yaxshi
qo’shnichilik munosabatlarini o’rnatishga katta e’tibor qaratilmoqda. Markaziy
Osiyo mintaqasidagi geomafkuraviy jarayonlarga quyidagi omillar ijobiy ta’sir
ko’rsatib kelmoqda. Eng avvalo, Markaziy Osiyo davlatlar o’rtasidagi
integratsiya jarayonlari kuchayib bormoqda. Markaziy Osiyo mintaqasidagi
mustaqil davlatlar o’rtasidagi strategik hamkorlik kuchaytirilmoqda. Markaziy
Osiyoda joylashgan davlatlar o’rtasida “Turkiston - umumiy uyimiz”
g’oyasining amalga oshishi uchun harakatlar faollashtirilmoqda. Markaziy
Osiyoda terrorchilikka, diniy aqidaparastlikka qarshi kurash masalasida
hamkorlik aloqalari kuchayib bormoqda. Hozirgi paytda inson qalbi va ongi
uchun kurash masalasi xalqaro munosabatlardagi eng muhim masalalardan biri
bo’lib hisoblanadi. Erkin va farovon hayot barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib
qo’ygan O’zbekiston xalqi o’zining milliy mafkurasini milliy va umuminsoniy
qadriyatlar va demokratik tamoyillar negizida rivojlantirmoqda.
O’zbekistonda ijtimoiy tabaqalanish jarayoni xususiy mulkchilikning ustuvor
rivojlanishi negizida sodir bo’lib, ushbu holat milliy g’oya va milliy mafkurada
ham o’z ifodasini topgandir. O’zbekistonda ishbilarmonlik, tadbirkorlikni
rivojlantirishga, mulkdorlar sinfini shakllantirishga, o’rta, kichik tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Hozir O’zbekistonda chet eilik
tadbirkorlar, ishbilarmonlar bilan ko’plab qo’shma korxonalar tashkil
etilmoqda, milliy hunarmandchilik, kasanachilikni rivojlantirishga e’tibor
kuchaytirilmoqda. Davlatimiz tomonidan olib borilayotgan siyosatda ham
kuchli o’rta qatlam, mulkdorlar sinfini shakllantirishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Jamiyat hayotida fan, texnika, texnologiyaning, kompyuter va
21

internet tizimining rivojlanishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga ham o’z ta’sirini
o’tkazmoqda. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishida mulkchilik munosabati
shakllariga emas, balki intellektual malaka, intellektual texnologiyaga qanchalik
yaqin bo’lishiga asoslangan strukturaviy tabaqa paydo bo’lmoqda. Jamiyatning
ijtimoiy tabaqalanishida turli sinf, tabaqa, guruh, qatlamlar mavjud bo’lib, bu
ijtimoiy guruh va qatlamlarning har biri o’ziga xos ong, tafakkur va fikrlash
tarziga ham egadir. Sinfiy ongning darajasi turli xil tarixiy sharoitlarda, turli
davlatlarda turlicha namoyon bo’ladi. Sinflar o’zining iqtisodiy imkoniyatlari,
mavqei hamda turmush tarzi bilan bir-biridan farq qiladigan odamlarning katta-
katta guruhlari bo’lib, ular bir necha guruhlarga, yuqori, o’rta va quyi
tabaqalarga bo’linadi. Jamiyat a’zolarining tabaqalashivi hozirgi vaqtda bir
qator o’zgarishlarga uchrab, ularning tarkibida o’rta qatlamning o’rni jiddiy
tarzda oshmoqda. Hunarmandlar, mayda korxonalarning egalari, mayda
savdogarlar, dehqonlar va fermerlar, kam sonli erkin kasb egalari hamda
yollanib ishlovchi ziyolilar, ishlab chiqarish, savdo, maorif, davlat va jamoat
muassasalarining xizmatchilari va boshqalar o’rta qatlamni tashkil etadi.
Milliy g’oya va mafkura jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruh, qatlam, tabaqa va
sinflarni munosib turmush darajasini ta’minlaydigan faravon hayotga erishishga
chorlaydi. Milliy g’oya va mafkura har bir insonni, u qaysi shakldagi mulkchilik
asosida mehnat faoliyati bilan shug’ullanmasin, o’z manfaatini xalq va Vatan
manfaatlari bilan uyg’un holda ko’rishga da’vat etadi. 7
Milliy g’oya va mafkura mulkdor odamlar jamiyat ichida, xalq orasida faqat
boyligi bilan emas, balki yuksak ma’naviy fazilatlari bilan ham ajralib turishi
zarurligi, “shaxsiy va oilaviy farovonlikka erishish imkoniyati har kimning o’z
qo’lida”, degan hayot haqiqatini zamonaviy dunyoqarash sifatida shakllantiradi.
Shu bilan birga “har bir fuqaroning faravonligi - butun jamiyatning farovonligi”
g’oyasini ilgari suradi. Bulardan tashqari, mulkning xilma-xilligi, iqtisodiy
hayotni erkinlashtirish, bu sohadagi plyuralizmni va sog’lom raqobatni yanada
7
Milliy istiklol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O‘zbekiston», 2000.
22

rivojlantirish ham milliy g’oya va milliy mafkuraning ijtimoiy-iqtisodiy asosini
tashkil etadi. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, bu jamiyatdagi nafaqat ijtimoiy
guruh, sinf, tabaqa va qatlamlarning bo’linishini, shu bilan birga ularning xilma-
xil faoliyatida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni, ulari o’rtasidagi o’zaro aloqa va
munosabat, bir-biriga ta’siri kabi jarayonlar bilan birga boshqa ijtimoiy-tarixiy
birlik - milliy, etnik, demografik guruhlarni ham o’z ichiga oladi. Milliy g’oya
asosidagi mafkuraviy immunitet, avvalo, har bir O’zbekiston fuqarosining
mustaqil e’liqod va dunyoqarashga ega bo’lishini taqozo etadi.
Shovinizm XIX asrning 30-yillarida Fransiyada paydo bo’ldi. O’z mohiyatiga
ko’ra shovinizm millatchilikning o’ziga xos shakli bo’lib, boshqa millatlarning
jahon tarixida tutgan o’rni, bugungi kunda insoniyat jamiyati rivojini
ta’minlashdagi mavqei, ma’naviy-madaniy hayotining o’ziga xos tomonlarini
mensimaslikka intilishda yaqqol ko’rinadi. Shovinizm ko’p sonli xalqlarning
ko’p millatli davlat doirasida, shuningdek, uni o’rab turgan geografik-siyosiy
makonda ham o’zining mutlaq hukmronligini o’rnatish uchun kurashida
namoyon bo’lishi mumkin.
Genotsid (yunoncha genos - nasl-nasab va lotincha caedere-o’ldirish, yo’q
qilish) odam zoti va insoniyatga qarshi eng og’ir jinoyatlardan birini
anglatuvchi tushunchadir. Genotsid aholining ayrim guruhlarini irqi, millati,
etnik yoki diniy belgilariga qarab yo’q qilish, ularni qasddan butkul yoki qisman
qirib tashlashni ko’zda tutadigan shart-sharoitlarni vujudga keltirish,
shuningdek, bolalar tug’ilishini cheklashga qaratilgan choralardir. 1948-yildan
e’tiboran genotsid xalqaro huquqiy maqomni olib, BMT tomonidan xalqaro
jinoyat sifatida tan olingan. Genotsid inson hayotiga qarshi qaratilgan og’ir
jinoyat bo’lib, XVIII-XIX asrlarda ayrim Yevropa davlatlarining
mustamlakachilik siyosatida genotsid yaqqol namoyon bo’ldi. Bu yevropaliklar
tomonidan bosib olingan hududlar aholisining qirg’in qihnishida ko’zga
tashlanadi. Genotsid aparteidga xos bo’lgan ayrim xususiyatlarni ham o’z ichiga
oladi. Genotsid qanday shaklda namoyon bo’lishidan qat’iy nazar, dunyo
23

jamoatchiligi tomonidan insoniyatga qarshi eng dahshatli jinoyat sifatida
qoralanadi.
Fashizm (italyancha fascismo, fascio - bog’lam, aloqa, bog’liqlik) degan
ma’noni bildirib, fashizm mustabidlik ruhidagi siyosiy harakatlar, partiya va
rejimlarni o’zida ilodalaydi. Fashizm milliy salarbarlik va birdamlikka
asoslangan mafkura bo’lib, u jamiyat tuzilishi va tizimini yangicha tashkil
etishga qaratilgan millatchilik va irqchilik shakllarining yig’indisidan iboratdir.
Fashizm irqchilik, militarizm g’oyalari asosida boshqa xalqlarni yo’q qilishni
targ’ib qiladi. Fashizm siyosiy harakat va tuzum sifatida turli ko’rinishlarda -
monarxistik va harbiy-fashistik tuzumlar shaklida namoyon bo’lishi mumkin.
Irqchilik (Rasizm) atamasi XVII asrdan boshlab Yevropada “insoniyat nasli”ni
turli irqiy guruhlari, jumladan, “oq”, “qora” va “sariq” irqqa ajratish uchun
qo’llana boshlandi. Irqchilik ta’limoti “oq tanli”larning afzalligi, ularning
azaldan “oliy irq” etib tanlangani, boshqa irqlarning esa “oq”larga qaraganda
nomukammal yaratilganligi va hamisha taraqqiyotning quyi pog’onalarida
turishini asoslab beradi. Irqchilikning asosiy g’oyasi o’zining “ilohiy” tabiatiga
ko’ra “oq” irqlarning “quyi” irqlar ustidan hukmronlik qilishga da’vat etishga
qaratilgan edi. Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko’ra ajralib
turuvchi kishilarga tazyiq o’lkazish, ularni haqoratlash, urish va o’ldirish kabi
harakat va hodisalarda namoyon bo’lib, ijtimoiy hukmronlik shakllaridan
birining mafkurasi sifatida u buyuk davlatchilik, ashaddiy shovinizm,
“tanlangan” xalqlarning milliy afzalligi g’oyalari bilan chambarchas bog’lanib
ketgan.
Diniy ekstrerruzm ekstremizmning diniy sohada namoyon bo’lish shakli bo’lib,
diniy ekstremizm muammolarini hal etishda o’ta keskin chora-tadbirlarni, fikr-
qarashlarni ifoqlovchi nazariya va amaliyotni anglatadi. Diniy ekstremizm
namoyon bo’lish ko’lamiga ko’ra, hududiy, mintaqaviy va xalqaro shakllarga
bo’linadi. Diniy ekstremizm ruhidagi qarashlar barcha dinlar doirasida
rivojlangan. Diniy ekstremistlar qayerda faoliyat ko’rsatmasin, asosiy maqsadi
24

diniy davlatni barpo qilish bo’lib, bunga o’zaro nizolar, ixtiloflar, qurolli
to’qnashuvlar orqali erishishni ko’zlaydi. Bu esa, davlat mustaqilligiga ham,
jamiyat taraqqiyotiga ham katta g’ov bo’ladi. Ekstremistik guruhlarning asosiy
maqsadi hokimiyatni qo’lga olishdan iboratdir. Bugungi kunda inson ongi va
qaibi uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura
maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy bo’lib, e’tiqod umumiyligiga
asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta’minlash orqali jahon
maydonlarini mafkuraviy jihatdan o’ziga qaram qilishga intilish diniy
aqidaparastlikka xos xususiyatdir. Diniy aqidaparastlik diniy asosda birlashuv
g’oyasini birinchi o’ringa qo’yadi. Diniy aqidaparastlik milliy suverenitetdan
voz kechish yoki um boy berish hisobiga yagona davlat tuzishni ko’zlayotganlar
mafkurasidir. Xalifalikni tiklashga, uning to’g’ri ekanligini asoslashga
urinuvchilar, bu hol aynan millat sifatida o’zligimizni anglashga yo’l
qo’ymasligini yashirib, bu g’oyani tiqishtirishda ular bizning islom diniga
e’tiqod qilishimizga alohida urg’u beradilar. Aqidaparastlik g’oyalari targ’ib
qilinganda, bizning o’z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon
xalqlari o’rtasida o’ziga xos o’rnimiz, o’z taraqqiyot yo’limiz borligi tan
olinmaydi.
Kosmopolitizm - (yunoncha, kosmopolites – “dunyo fuqarosi”) - dunyo
fuqaroligini da’vo qilish, shuningdek, milliy va davlat suverenitetini rad etish,
turli milliy an’ana, madaniyat hamda vatanparvarlik tuyg’usidan voz kechish
g’oyasini ilgari suradigan qarashdir. Bugungi kunda insoniyat jamiyatining
global yaqinlashuvi, avvalo, texnik taraqqiyot, transport vositalari, aloqa va
kommunikatsiya tarmoqlari, mikroelektronikaning rivojlanishi bilan bog’liqdir.
Kosmopolitizm-umuminsoniy qadriyatlarni milliy qadriyatlardan ustun
qo’yuvchi, dunyo fuqaroligini targ’ib qiluvchi dunyoqarashdir. Kosmopolitizm
vatanparvarlik tuyg’ularidan, milliy madaniyatdan, an’analardan “inson zotining
birligi” uchun voz kechishga chaqiradi. Kosmopolitizm Vatan, yurt
tushunchanalarni - Yer sayyorasi bilan almashtirishga chaqiradi. Kosmopolitizm
25

butun dunyo hukumatini tuzish orqali jahonni egallab olishni ko’zlovchi ayrim
guruhlar manfaatini ifodalab, xalqlarning mustaqillik uchun kurashlarini
susaytirishga xizmat qiladi. Kosmopolitizmning mazmun-mohiyati, “Qayerda
yashash yaxshi bo’lsa, o’sha joy Vatan” degan iborada o’z ifodasini topadi.
Gegemoniya (yunoncha, gegemoniya - “yetakchilik”, “boshqarish”) degan
ma’nolarni bildirib, gegemoniya - turli sohalarda ustunlik va o’z hukmiga
bo’ysundirishni anglatuvchi tushunchadir. Gegemonizm biron-bir qudratli
kuchning manfaatlarini ustuvor darajada, bir tomonlama ta’minlash maqsadini
ko’zlagani sababli u boshqa tomonning manfaatlariga zid bo’lib, ijtimoiy,
siyosiy va ma’naviy rivojlanishga putur yetkazadi. Gegemonizm dunyo
hamjamiyatining barqaror rivoji, davlatlararo munosabatlarga salbiy ta’sir
ko’rsatadi.

26

2.3. Mafkuraviy jarayonlarling turli xil g’oyalar, mafkuralar
bilan bog’liqligi
Globallashuv - insoniyat jamiyatidagi mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan
madaniy, axborot, iqtisodiy, geosiyosiy makonlarning bir tizimga birlashuvi
jarayonidan iborat bo’lib, ezgu g’oya va ta’limotlar hamda yovuz va zararli
g’oyalar o’rtasidagi kurash jarayoni globallashuv sharoitida bir muncha dolzarb
ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda ommaviy axborot vositalari, matbuot,
radio, televideniye, internet kabi vositalar orqali turli-tuman axborot va
ma’lumotlar jamiyatning ma’naviy hayotiga kirib kelib, odamlarning ongi va
qalbiga singib bormoqda. Yuksak ma’naviyatli insonni tarbiyalash, yuksak
ma’naviyatli jamiyatni barpo etish milliy g’oyaning asosiy vazifasidir.
Milliy g’oya bugungi kunda mamlakatimiz ma’naviy hayotini yuksaltirishga,
jamiyat a’zolarini ma’naviy jihatdan kamolotga yetkazib berishga xizmat
qilmoqda. Mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ustunlik darajasiga
erishgan va g’oyaviy tahdidlar kuchayib borayotgan bugungi kunda milliy
g’oyaning rolini oshirib borish va uni ma’naviy hayotni yuksaltirishga safarbar
etish masalasiga katta e’tibor qaratilmoqda. Milliy g’oya jamiyat ma’naviy
hayoti yuksalib borishining zamini bo’lishi bilan birga ma’naviyatimizni ezgu
maqsadlar yo’lida yengilmas kuchga aylanishini ta’minlab beradi. Milliy g’oya
xalqni, millatni birlashtirib, jamiyatning har bir a’zosida yuksak ma’naviyat
belgisi bo’lib hisoblangan vatanparvarlik va fidoyilik singari fazilatlarni
shakllantiradi. Milliy g’oya jamiyatning har bir a’zosida ertangi farovon
hayotga ishonchni shakllantirib boradi. Milliy g’oya jamiyatimiz a’zolarini ozod
va obod Vatanni yaratish, erkin va farovon yashash orzusiga sadoqat ruhida
tarbiyalaydi. Milliy g’oya jamiyat hayotidagi turil ijtimoiy guruhlar, tabaqalar
o’rtasidagi hamkorlikni, millatlararo toluvlikni va umumtaraqqiyot yo’lidagi
jipslashuvni ta’minlaydi.
27

G’oyaning eng muhim xususiyati - insonni va jamiyatni maqsad sari
yetaklaydigan, ularni harakatga keltiradigan, safarbar etadigan kuch
ekanligidadir. Ozodlik va mustaqillik, adolat va haqiqat, tinchliksevarlik va
insonparvarlik g’oyalari har bir xalq va umuman insoniyatning orzu-umidlarini,
maqsad-muddaolarini o’zida ifodalaydi, erkin hayot va adolatga asoslangan
jamiyat barpo etish insoniyatning azaliy orzusi va maqsadidir. Ozodlik g’oyasi
insonlarni o’z erki uchun kurashga chorlaydigan va qaramlikning har qanday
ko’rinishini inkor etadigan g’oyadir. Ozodlik inson, mlilat, elat, xalq va
jamiyatning imkoniyatlarini ro’yobga chiqaradi, ma’naviy yangilanish,
insonlarda milliy o’zlikni anglash, milliy g’urur va iftixor tuyg’ularining
yuksalishi uchun katta imkoniyatlarni vujudga keltiradi.
Ozodlik insonning erkinligi, huquq va manfaatlarini ta’minlashga ta’sir
ko’rsatuvchi bunyodkor g’oyadir. Ozodlik, tinchlik, tenglik, do’stlik,
hurfikrlilik, bag’rikenglik, mustaqillik, adolat, hamkorlik, birdamlik,
ma’rifatparvarlik kabi g’oyalar bunyodkor g’oyalar bo’lib, bunyodkor g’oyalar
taraqqiyotga xizmat qiladi, jamiyat va insonni ezgulikka yo’naltiradi.
Mustaqillik g’oyasi - eng ulug’ va ezgu g’oya bo’lib, har bir xalq istiqlol tufayli
o’ziga yot va begona tuzumdan, ijtimoiy tazyiqlardan xalos bo’ladi, o’z
salohiyatini to’la-to’kis ishga solish, o’zi istagan va o’zi tanlagan yo’ldan borish
imkoniyatini qo’lga kiritadi. Mustaqillik - o zaro hurmat, bir-birini qadrlash,
milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanib ish ko’rish, keng dunyoqarash va
erkin tafakkurga tayanib yashash, fikrlash hamda o’z hayotini o’zi tashkil etish
imkomiyati va amaliyotini bildiradi. Mustaqillik har bir xalqning, millatning,
har bir fuqaroning o’z istedodini namoyon etish uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratishga yo’l ochadi. Mustaqillikka erishish g’oyasi xalqimizga azaldan meros
bo’lib, bu xalqimizga ajdodlar orqali ming yilliklar qa’ridan bizgacha yetib
kelgandir.
Xalqimiz azal-azaldan o z fikri-zikri bilan mustaqil, ozod, erkin yashash uchun
doimo harakat qilgan. Tariximizning turli davrlarida ko’plab turli milliy
28

mustaqil davlatchilik asoslari barpo etilgan. Adolat va haqqoniyat g’oyalari -
insonning tabiati va ijtimoiy tuzumning mohiyatini belgilaydigan, qudratli
kuchga ega bo’lgan g’oyalardir. Odamlar asrlar mobaynida odil jamiyatni orzu
qilib, haqiqat tantanasi uchun kurashib kelgan. Adolat buzilgan yerda
umidsizlik va tushkunlik hukm suradi. Adolat tantana qilgan jamiyat
yuksaklikka ko’tariladi. Adolatli bo’lish adabning ustuni, insoniylikning asosi
hisoblanadi. Insoniyat tinchligining davomiyligini ta’minlaydigan birdan bir
narsa ham adolat. Adolatparvarlik - insondagi o’tkir aql, sof mulohaza, toza
ko’ngil, oliyjanob va mard ekanini ko’rsatib turuvchi dalildir. Adolatli bo’lish -
so’zida turish, qat’iylik demakdir.
Har bir tarixiy davrda uning ruhini aks ettiradigan, xalqning qadriyatlari va
orzu-istaklariga mos keladigan g’oyalar kishilarning ongi va qalbidan joy olib,
insoniyatning tarixiy taraqqiyotida bunyodkor g’oyalar bilan birgalikda
vayronkor g’oyalar ham ko’p bo’lgan. Millat taraqqiyotiga, uning yuksalishiga
xizmat qiladigan, xalqlarni jipslashtirib, oliy maqsadlarga safarbar etadigan
g’oyalar yuksak g’oyalardir. Vayronkor g’oyalar esa jamiyat, xalq va
davlatlarning tanazzuliga sabab bo’ladi hamda g’ayrlinsoniy maqsadlarga
xizmat qiladi. Vayronkor g’oyalarga shovinizm, genotsid, fashizm, irqchilik,
diniy ekstremizm, kosmopolitizm, gegemonizm. mustabidlik. terrorchilik,
jaholatparastlik, millatchilik. vatansizlik, bosqinchilik, aqidaparastlik,
mahalliychilik, yovuzlik kabi g’oyalar taalluqlidir. Vayronkor g’oyalardan
shovinizm - boshqa millatlarni mensimaslik va o’z millatining ularga nisbatan
ustunligmi asoslashga qaratilgan g’oyaviy-nazariy qarashlar tizimi va
amaliyotidir.
29

Xulosa
Xulosa shuki, XXI asrda kechayotgan global integratsiya jarayonlari,
dunyoning g’oyaviy-mafkuraviy qiyofasini o’zgartirib, yangi tafakkur
uslublarining shakllanishiga olib kelmoqda. Hozirgi davrda g’oyaviy-
mafkuraviy kurashlar yer yuzini, barcha mintaqa va mamlakatlarni qamrab
olmoqda. Bugungi kunda diniy ekstremizm, fundamentalism, missionerlik,
prozelitizm va boshqa egotsentrizm g’oyalariga asoslangan g’oya va
mafkuralarni kishilar ongi va qalbiga singdirishdan iborat bo’lgan mafkuraviy
tajoyuzlar mintaqaviy va umumbashariy ahamiyat kasb etib, unga qarshi
kurashning xalqaro institutsional tizimini shakllantirishni taqozo qilmoqda.
Bugungi kunda g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi sharoitida
aloqa vositalarining rivojlanishi, ularning kompyuterlashtirilishi, elektron
pochta, internet, kosmik teleradio aloqa tizimlarining kuchayishi bilan g’oyaviy
ta’sir o’tkazish imkoniyatlari ham kengayib bormoqda. Hozirgi paytda biror
hudud yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar tez fursatda butun jahonga
yoyilmoqda. Dunyo shiddat bilan o’zgarib, barqarorlik va xalqlarning
mustahkam rivojlanishiga rahma soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo
bo’layotgan bugungi kunda, - deydi O’zbekiston Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev, - ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim
olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har qachongidan ham
muhimdir. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida odamlar ma’lum bir
davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-vaqin
manbalardan tarqaladigan va turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy
ravishda sezib yashamoqda.
Hozirgi vaqtda dunyoning geopolilik, iqtisodiy va ijtimoiy, axborot
kommunikatsiya manzarasida chuqur o’zgarishlar ro’y berib, turli g’oya va
mafkuralar tortishuvi keskin tus olmoqda. Ushbu vaziyatda kimning milliy
g’oyasi va mafkurasi kuchli bo’lsa o’sha o’zaro qarama-qarshilikda ustunlikni
30

qo’lga kiritadi. O’zbekiston o’zining iqtisoqiy salohiyati, demografik
imkoniyatlari, geopolitik joylashuvi, boy tarixiy, ma’naviy merosi va milliy
qadriyatlariga egaligi, milliy g’oya va mafkuraga tayanishi bilan ajralib turadi.
O’zbekiston bugungi kunda o’zining yaqin qo’shnilari, dunyodagi barcha
davlatlar bilan teng huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlikni olib bormoqda.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birkalikda barpo etamiz.” Toshkent “O’zbekiston” 2016 yil. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimga bag’ishlangan
Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi.
2. Ochildiyev A. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. -T. uharrir, 2009.-
B.11
3. Karimov I. Jamiyat mafkurasi - xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat
etsin. - T. O’zbekiston, 1999. -B.85.
4. Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch-T Ma’naviyat, 2008.-B.112.
5. Otamurodov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik- T. O’zbekiston.
- B.14.
6. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: “O’zbekiston”,
1996. 20-bet.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy g’oya va ma’naviy-ma’rifiy
ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida”gi Qarori. -Xalq so’zi». 2006 yil, 26
avgust.
8. Milliy istiklol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O’zbekiston»,
2000.
32

Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari

Sotib olish