Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 123.0KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 18 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZILIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI KAFEDRASI MILLIY G’OYA, MA’NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQ TA’LIMI BAKALAVR YO’NALISHI “GLOBALLASHUV VA G’OYAVIY-MAFKURAVIY TAHDIDLAR” FANIDAN Kurs ishi Mavzu: Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari 1 Mundarija Kirish ...................................................................................................................................................... 3 I BOB. Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvga ta’siri ......................................... 6 1.1. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi, uning mazmun-mohiyati ......................................................... 6 1.2. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi ...................................................................................... 10 1.3. Mafkuraviy globallashuv jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari .................................................. 12 II BOB. Jahondagi mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy va zamonaviy ko’rinishlari ............................ 18 2.1. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy ko’rinishlari .......................................................... 18 2.2. Milliy g’oya va umuinmafkuraviy jarayonlar tushunchanalarining o’zaro bog’liqligi ..................... 21 2.3. Mafkuraviy jarayonlarling turli xil g’oyalar, mafkuralar bilan bog’liqligi ....................................... 27 Xulosa .................................................................................................................................................. 30 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................... 32 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Globallashuv sharoitida O’zbekistonda bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan zamonaviy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurilishi, hozirgi davrda jahonda kechayotgan umumbashariy jarayonlardagi ishtiroki va ularning g’oyaviy-mafkuraviy asoslanishiga bog’liqdir. Shunga ko’ra, dunyodagi g’oyaviymafkuraviy jarayonlarning mazmun-mohiyatini, ularning xalqimiz hayoti va taraqqiyotiga ta’sir xususiyatlarini tahlil qilish g’oyat muhim ahamiyatga ega. G’oya va mafkuraning ijtimoiy hodisa sifatidagi xususiyatlarini to’g’ri tushunish g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning mohiyatini teranroq anglash imkonini beradi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayon tushunchasi muayyan g’oyaviy qarashlar tizimining shakllanishi, rivojlanishi va tarqalishi bilan bog’liq bosqichlarning uzviy birligini ifodalaydi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar o’zgaruvchan harakterga ega bo’lib, eskirgan qarashlar, baholar, maqsadlardan voz kechilishi, qandaydir qoida, tamoyil, ko’rsatmalarning qayta ko’rib chiqilishi, takomillashtirilishi hamda voqelikka mos ravishda yangicha yondashuv va talqinlar paydo bo’lishi bilan belgilanadi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar maqsad va manfaatlar namoyon bo’lishining amaliy tizimi sifatida inson ongiga yo’naltirilganligi, o’ziga xos maqsadlari borligi bilan xarakterlanadi. “Maqsadsiz faoliyat yo’q, manfaatsiz maqsad yo’q, faoliyatsiz esa hayot yo’q”, - deb yozgan edi V. G. Belinskiy. Shu nuqtai nazardan qaraganda, o’z mohiyatiga ko’ra ideal hodisa hisoblangan, ko’zlanayotgan natijalar va unga erishish usullarining loyihasi sifatida chiqadigan maqsad inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. “Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy (klassik) va zamonaviy ko’rinishlari” mavzusi bo’yicha bugungi kunga qadar qator ilmiy maqolalar, tezislar, hammualliflik asarlarida to’xtalib o’tilgan. Ularda turlicha qarashlar ilgari surilgan. Aynan 3 maqsad faoliyat izchilligini ta’minlashning muhim asosi hisoblanadi. G’oyaviy- mafkuraviy jarayonlarda maqsadlarni shakllantirishga alohida e’tibor berilishini qayd etish zarur. Bu jarayonda ko’plab odamlar qalbi va ongini egallab olish orqali o’ziga xos ta’sir ko’rsatish maydoni yaratiladi. Bu maydon ichida turli xalqlar, insonlar faoliyati mujassamlashadi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar har doim real mavjud ijtimoiysiyosiy vaziyatning in’ikosi hisoblanadi. G’oyaviy- mafkuraviy jarayonlar tushunchasi g’oyaviy-mafkuraviy qarashlar – bilimlar, baholar, maqsadlarning shakllanishi hamda mafkuraviy qarashlarning tarqalishi, g’oyaviy tarbiyaning amalga oshirilishi bilan bog’liq sifatiy holatini ham ifodalashi mumkin. Shu ma’noda, g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar g’oyaviy tarbiyani o’zgaruvchan voqelik va va ijtimoiy guruhlarga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, doimiy takomillashtirib borishni anglatadi. “Odamzod baxti uchun hamma narsadan voz kechishga o’rgatadigan ajib g’oyalarni kishilarga singdirish buyuk san’atdir”, - deb yozgan edi fransuz yozuvchisi Stendal 1 . Shu nuqtai nazardan qaraganda, g’oyaviy – mafkuraviy jarayon zamon talablari darajasida g’oyaviy tarbiyani o’zgaruvchan voqelik va ijtimoiy guruhlarga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda doimiy takomillashtirib borish kerakligini anglatadi. Albatta, g’oyaviy – mafkuraviy globallashuv sharoitida ezgu, bunyodkor g’oyalarning umumiylashuv jarayoni ham yuzaga keladi. Demokratiya, gumanizm, tinchlik, barqarorlik, mustaqillik va ozodlik, qonunning ustuvorligi, inson erkinliklari kabi g’oyalar bunday globallashuv sharoitida umumbashariy qadriyatga aylanib bormoqda. Ezgu, bunyodkor g’oyalarning universiallashuvi, ularning umumbashariy qadriyatlarga mutanosibligigina insonlarni vayronkor g’oyalardan saqlab qolishi mumkin. Dunyoning nihoyatda o’zgarib borayotgan hozirgi siyosiy-ma’naviy, g’oyaviy-mafkuraviy qiyofasini tasavvur etish juda murakkab. Buning jiddiy sabablaridan biri, uning tez o’zgaruvchanligidir. Jarayonning tez o’zgarishi esa, o’z navbatida, uning mazmun- mohiyatini to’g’ri 1 Ochildiyev A.Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar.-T.:Muharrir, 2009.-B.11 4 tahlil etishga, xolis xulosalar chiqarishga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Umuman, mafkuraviy jarayonlar tez o’zgaruvchanlikdan tashqari milliy taraqqiyotga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatish kuchiga ega. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishida “Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy (klassik) va zamonaviy ko’rinishlari” mavzusini va mavzuga oid muammolarni ochib berishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim. Mafkuraviy jarayon, eng avvalo, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy vaziyatni kompleks-sistemali tahlil etish orqaligina o’rganilishi mumkin. Umuman, har qanday mafkuraviy jarayonga konkret umuminsoniy manfaatlar nuqtai nazaridan yondoshilsa, to’g’ri ilmiy xulosa chiqarish mumkin. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmidagi mafkuraviy jarayon iqtisodiyotda yangi texnologiyalarni rivojlantirishga imkon bergan siyosiy vaziyat bilan hamohangdir. Shuningdek, dunyo siyosiy xaritasining 1917-1991-yillardagi o’ziga xos mafkuraviy xususiyatlari davrida mafkuraviy vaziyat sotsializm va kapitalizm kurashi asnosida baholandi. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichidagi mafkuraviy jarayon esa, buyuk davlatchilik shovinizmi, diniy ekstremizm, tajovuzkorlik va millatchilik g’oyalarini o’zida aks ettiruvchi siyosiy yo’nalishlarni vujudga keltirmoqda. 5 I BOB. Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvga ta’siri 1.1. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi, uning mazmun-mohiyati Muayyan g’oyani ilgari suruvchi, targ’ibot va tashviqotning turli usul, vositalari orqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kishilar uyushmasi, tashkilot yoki muassasalari asosida tashkil etilgan mafkuraviy markazlar favoliyati g’oyaviy- mafkuraviy ziddiyatlar jarayonida yanada keskinlashadi. O’zining xarakteri, maqsadiga qarab ma’lum partiya, guruh, kishilar uyushmasi yoki davlat mafkuraviy markaz yadrosini tashkil etishi mumkin. Ularning o’z harakat dasturi, mafkurani targ’ib qilish vositalari, usullariga ega bo’lib, unda muayyan g’oyaga ishontirish, uyushtirish, safarbar etish, ma’naviy-ruhiy rag’tbatlantirish, g’oyaviy tarbiyalash, mafkuraviy immunitetni saqlash kabilar muhim o’rin tutadi. Shuningdek ular o’z faoliyatlarini yashirin va oshkora yo’l bilan amalga oshiradilar. Jahon tajribasidan shu narsa ma’lumki, ayrim mafkura markazlari, masalan, fashizm o’z maqsadlarini oshkora e’lon qilib, zo’ravonlik yo’li bilan singdirgan. Mafkurani yashrin yo’l bilan targ’ib qilishda vayron qiluvchi g’oya o’zining soxta jozibasi, aldov va makr bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron mavqeni egallab olishiga alohida e’tibor berilgan. Bu jarayonning eng muhim xusmusiyatlaridan biri – turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g’oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganidir. Agar tarix sahifalariga ko’z tashlaydigan bo’lsak, kuchli davlatlar zaif mamlakatlarni ochiqdan-ochiq bosib olib, ularga o’z hukmini o’tkazgan bo’lsa, XX asr oxiriga kelib, bunday siyosat yangi bir shakl kasb etdi. Hozirgi vaqtda qudratli davlatlar va muayyan siyosiy markazlar o’z maqsadlariga erishish 6 uchun avvalo zabt etmoqchim, o’z ta’sir doirasiga olmoqchi bo’lgan mamlakatlarning aholisi ongini o’ziga qaram qilishga intilish kuchaymoqda. Bugungi dunyodagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning yo’nalishlari quyidagilarga bo’linadi: Progressiv: a) tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot; b) millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik v) inson erkinligi va shaxs kamoloti g) umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi Reaksion: a) urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm b) irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik v) totalitarizm, mustabidlik g’oyasi asosidagi faoliyatlar g) egoizm, mahalliychilik, tor manfaatlar ustuvorligi Bugun dunyo taraqqiyoti shu darajaga etdiki, endi mafkuraviy kurash, ma’naviy salohiyat etakchi o’ringa chiqdi. Endi qurol-yaroqlar emas, balki «fikrga qarshi faqat fikr, g’oyaga qarshi faqat g’oya» bilan kurashib olg’a borish mumkin. Kimning mafkurasi, milliy g’oyasi kuchli bo’lsa, o’sha engib chiqadi. Mafkuraviy kurash bir jamiyat, mamlakat ichida ham, xalqaro va davlatlararo miqyosda ham davom etmoqda. Jamiyat hayotida mafkuraviy omillarning sezilarli ta’siri mavjudligini bir qarashdayoq sezish mumkin. G’arazli geosiyosiy maqsadlarga erishish yo’lidagi mafkuraviy ta’sir o’tkazishda eng avvalo bo’lib tashla va hukmronlik qil degan qadimiy tamoyilga amal qilishga urinishni ta’kidlash zarur. Bu tamoyilni ro’yobga chiqarishning birinchi yo’li mamlakat ichida ijtimoiy parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy va ma’naviy sohalarida o’ziga xos ko’rinishda namoyon bo’lmoqda. Masalan, mamlakatimizga nisbatan bu usul o’tish davridagi ijtimoiy–iqtisodiy 7 qiyinchiliklarni bo’rttirib ko’rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uyg’otish, o’z nog’oralariga o’ynaydigan muxolifatchi kuchlarni yuzaga keltirish yo’li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishga bo’lgan xarakatlarda namoyon bo’ladi. Bu yo’lda diniy omildan foydalanishga urinishlar ham kuzatilayotir. Ana shu holat ham «maqsad vositani oqlaydi» degan aqida g’arazli geostrategik manfaatlarni ro’yobga chiqarishning asosiy qoidasiga aylanayotganligini ko’rsatadi. «Bo’lib tashla va hukmronlik qil» tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo’li mintaqa davlatlari o’rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishdir. Bu yo’lning eng keng tarqalgan usuli go’yoki mintaqada gegemonlikka talabgor bo’lgan davlat borligini asoslash, ta’bir joiz bo’lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir. Bunday obrazlarning yaratilishi er yuzining turli nuqtalarida nizoli, kam deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to’g’risidagi misollarni istagancha topish mumkin. Bunday «obrazlar» yaratilishi natijasida mamlakatlarning moddiy-ma’naviy, ma’naviy-intellektual salohiyati jamiyat taraqqiyotini ta’minlash o’rniga ana shu «obraz» ta’sirining oldini olishga yo’naltirilmoqda. Natijada ikkinchi asosiy maqsadga - muayyan davlatni zaiflashtirish orqali o’z «ittifoqchisiga» aylantirishga erishilmoqda. Teng huquqli va o’zaro foydali hamkorlik tamoyiliga amal qilish - geostrategik manfaatlarni ro’yobga chiqarish va davlatlararo aloqalarni mustahkamlashning eng oqilona va to’g’ri yo’lidir. O’zbekiston o’z mustaqilligining eng birinchi kunlaridayoq ana shu tamoyilga aml qilib kelmoqda. Negaki, bu tamoyil geostrategik manfaatlardagi uyg’unlikka erishish va jahon miqyosida taraqqiyotni ta’minlash omilidir. Mafkuraviy poligon – odamlar va xalqlarning qalbi va ongini egallashga qaratilgan turli g’oyalarni sinov maydoni. Odatda poligon deganda qurol aslaha vatexnikani sinash, qo’shinlarni harbiy tayyorgarlikdan o’tkazish yoki harbiy sohada tadqiqotlar olib borish uchun mo’ljallangan maxsus maydon tushguniladi. 8 Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek, hozirgi davr g’oyaviy qarama qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlariyadro poligonlaridan ham xavfliroq bo’lib borayotgan davrdir 2 . Bugungi kunda mafkura poligonlarida muayyan guruhlar va davlatlar o’zlarining g’arazli manfaatlarini ifoda etayotgan turli jajovvuzkor g’oyalarni sinovdan o’tkazmoqdalar. Ularning ortidakishilarni, eng avvalo ma’naviy mafkuraviy jihatdan tobe qilish, pirovard natijada esa butkul qaram qilib olish maqsadi yotadi. Yadro poligonlarini qayerda joylashganini, uning quvvatini, qanday maqsadga yo’nalganligini muayyan darajada aniq bilish mumkin. Ammo, yovuz, yot mafkuraviy maqsadlarni qaerdan va qanday yo’llar bilan va qaysi insonlar qalbini egallab olayotganligini osonlikcha bilib bo’lmaydi. 2 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy g`oya va ma`naviy-ma`rifiy ishlar samaradorligini oshirish to`g`risida”gi Qarori.-«Xalq so`zi». 2006 yil, 26 avgust. 9 1.2. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi (yеr sharini qamrab olish, dunyo miqyosidagi, umumiy). - g’oyaviy ta'sir utkazish imkoniyatlarining kеngayishi oqibatida unga Еr yuzining barcha mintaqalari tortilganligini, mafkuraviy kurash umumbashariy miqyos kasb etganini ifodalovchi tushuncha. Bugungi dunyoda mislsiz ilmiy kashfiyotlar, ulkan tеxnikaviy imkoniyatlar, univеrsal tеxnologiyalar, axborot tarqatishning globallashuvi, ya'ni ularning butun kurrai zaminni qamrab olish jarayoni shiddat bilan bormoqda. Masalan, Intеrnеt tizimi orqali axborot almashuv, binobarin, g’oyaviy ta'sir utkazish imkoniyatlari ham tobora kеngaymoqda. Aslida axborot sohasidagi globallashuv insoniyat uchun, dunyoning barcha hududlaridagi odamlarning uzaro muloqoti uchun, ilm-fan va madaniy boyliklarni uzlashtirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadigan jarayondir. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida bir-biridan farq qiladigan ikki yunalish, tеndеntsiya mavjud: 1. Insoniyat sivilizatsiyasi tarixida erishgan har qanday moddiy va ma'naviy qadriyatlarning umuminsoniy jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib baynalminallashib, univеrsallashib bormoqda. Boshqacha aytganda, milliy va umuminsoniylik tamoyillarining intеgratsiyalashuv jarayoni kuchmoqda. 2. Millatlar va davlatlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy-madaniy rivojlanishidagi bеqarorlik, ular manfaatlaridagi uziga xoslikni mutlaqlashtirish insoniyatga, shu jumladan, uz millatining kеlajagiga xavf tug’diradigan salbiy hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib kеlmoqda. Bu xalqaro tеrrorizm, ekstrеmizm, funda-mеntalizm va narkobiznеs hodisalarida namoyon bulmoqda. Biron bir hudud yoki mamlakatda paydo bulayotgan g’oyalar tеz fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada, odamzot ma'lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning bosimini sеzib yashamoqda. 10 Bu jarayonning muhim xususiyatlaridan biri - turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g’oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan qushilishib kеtganidir. Mafkuraviy globallashuv saviyasi past audio va vidеokassеtalar, axloqsizlik, tubanlik va yovuzlikni targ’ib qiladigan «san'at asarlari»ning ham kеng tarqalishiga sabab bulmoqda. Foyaviy-mafkuraviy tazyiq va tajovuzlarning oldini olish uchun esa har bir millat, davlat uzining g’oyaviy-mafkuraviy daxlsizligini ta'minlaydigan chora-tadbirlarni kurishi zarur bulmoqda. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ma'naviyati ham Sharq va Farbni tutashtirgan karvon yullarida joylashgani sababli ham Sharq, ham Farb madaniyatidan bahramand bulgan. Natijada har bir xalq uzlari uchun ana shu madaniyatning ijobiy tomonlarini uzlashtirgan, ularga ijodiy yondashib yangi chuqqilarga kutargan. Masalan, Abu Rayxon Bеruniy Xitoy, Hindiston, Yunoniston va rim falsafasi, tabiiy fanlarini chuqur uzlashtirgan edi. Forobiy ham unlab tillarni bilgan va unlab xalqlar madaniyati va ma'naviyatini chuqur urgangan. Yaxshi, ijobiy g’oyalar urganilgan, ijodiy rivojlantirilgan. Lеkin ular nеgizida yot g’oyalar ham kirib qolgan. Shunday g’oyalar borki, ular ochiq chеhra bilan eshigimizni taqillatib kirib kеladi. Shunday g’oyalar ham borki, ular «o’g’ri» kabi tuynuk qidiradi. Eshik qoqib kеladigan g’oyalar milliy ma'naviyatni boyitadi, rivojlantiradi. XX asr boshlaridagi uzbеk madaniyati va ma'naviyati hamda uning asr oxiridagi holati urtasida jiddiy tafovut bor. Bu tafovutni adabiyot, san'at, fan, hatto oddiy yurish-turish va kiyim-kеchak, turmush sohalarida ham kuzatish mumkin. XX asr boshida uzbеk adabiyotida dramaturgiya janri shakllanmagan edi. M.Bеhbudiy, Fitrat, M.Abdura-shidxonov singari ma'rifatparvarlarning sa'y- harakatlari tufayli dramaturgiya shakllandi... Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bulayotgan g’oyalar tеz fursatda butun jahonga yoylmoqda. Natijada odamzod ma'lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqala- 11 digan, turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sеzib yashamoqda. Bunday vaziyatda uz mustaqil fikriga, sobit e'tiqodiga, mustahkam iroda va dunyoqarashiga ega bulmagan odam goh oshkora, goh pinhona kurinishda namoyon bulayotgan mafkuraviy tazyiqlarga bardosh bеra olmaydi. Yaponiyada paydo bulgan «AUM Sinrikyo» kabi zarali oqimlar turli mamlakatlardagi minglab yosh yigit-qizlarni irodasidan, ong-shuuridan mahrum qilib, zombiga aylantirib quygani bu fikrning dalilidir. Umuman, dunyodagi misilsiz ilmiy kashfiyotlar, univеrsal tеxnologiyalar va axborot tarqatishning globallashuvi yuzaga kеldi. Bu jarayonlar uz navbatida dunyodagi yuz bеrayotgan mafkuraviy vaziyatga, munosabatlarga jiddiy ta'sir kursata boshladi. Ilmiy kashfiyotlar globallashuvida mafkura bеvosita ta'sir etishi ob'еktiv va sub'еktiv omillar bilan uzviy bog’lanib kеtgan. Dеmak, g’oyalar va qarashlarning jamiyatdagi ma'lum guruh manfaatlariga buysundirilishi va mafkuralashtirilishi - jamiyat uchun, sivilizatsiyalar uchun «salbiy omilga» aylanadi. Natijada, jamiyatlar bir - biriga qarama - qarshi bulgan qutblar bulinishigacha borib еtadi. Hodisani «turmushdan», «jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy nеgizi»da dеb tushunish falsafasi bir tomonla-madir. Bu - «turmush, ijtimoiy borliq ongni bеlgilaydi», dеgan an'anaviy falsafaga xos bulib, unda muayyan maqsadlar jamiyat hayotining «mafkuralashib» borishiga asos bo’lgan. Buni sobiq totalitar mafkuraga xos bulgan tarixiy voqеlik to’la tasdiqlaydi. 1.3. Mafkuraviy globallashuv jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari Hozirgi zamon falsafasi esa turmushning ongga ta'sirini hisobga olgan holda, ongning faol ta'sir kursatishi va uni bеlgilashi tug’risidagi g’oyaga asoslanmoqda. Jamiyatning siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy rivojlanish darajasi 12 hamda uning taraqqiyot yuli inson ongi va tafakkuri darajasiga bеvosita hamda uning taraqqiyot yuli inson ongi va tafakkuri darajasiga bеvosita bog’liq bo’ladi 3 . Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umumiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka asoslangan holda yagona mafkuraviy maydonni kеltirish borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi uzoq utmishga borib taqaladi. Bugungi kunda ularning har biri uziga xos tarzda dunyoning mafkuraviy manzarasida muayyan urinni egallashga urinmoqda. Markaziy Osiyoda ham murakkab mafkuraviy jarayonlar bormoqda. Bunda, avvalo, Markaziy Osiyo xalqlari mustahkam dustligining ahamiyatini alohida ta'kidlash lozim. Chunki, mintaqa tub xalqlarining ma'naviy ildizlari bir, ruhi, turmush tarzi yaqin, ular ana shu boy manbadan birdеk bahra oladilar. Shu ma'noda ham ular birligini mustahkamlash umummintaqaviy ma'naviy yuksalishimizga uzining ijobiy ta'sirini o’tkazib turavеradi. Bu jarayonga qarshi qaratilgan har qanday mafkuraviy ta'sir yoki harakatlar umummintaqaviy barqarorlikka xalaqit bеradi. Nima uchun kishilar ongi va qalbi uchun kurash turli mafkuralarning bosh maqsadiga aylanib qoldi? Gap shundaki g’oya faqatgina inson qalbini egallaganda, inson ma'naviy-ruhiy holatining uzviy qismiga aylangandagina harakatga da'vat etuvchi, rag’batlantiruvchi kuchga, harakat uchun qullanmaga aylanadi. Shuning uchun ham bugungi kunda nafaqat inson ongini, balki qalbini ham egallash mafkuraviy kurashning bosh maqsadi bulib qolmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasidagi mafkuraviy jarayonlar tizimida Afg’onistonda 2001 yil kuzigacha davom etgan fuqarolar urushi ham alohida urin egalladi. Yigirma yildan ortiq davom etgan harbiy majoralar oqibatida umumiinsoniy tsivilizatsiyadan uzilib qolgan Afg’oniston hududi xalqaro tеrrorchilik va diniy ekstrеmizm, qurol-yaroq va giyohvand moddalarning noqonuniy savdosi 3 Ergashеv I. Taraqqiyot falsafasi. Toshkеnt: «Akadеmiya», 2000. 15- bеt. 13 uchog’i bulib kеldi. Bu esa turli zararli g’oyalarning tеrrorchilik, tahdid va tahlika yuli bilan butun mintaqaga yoyilish xavfini tug’dirgan edi. Kеng miqyosli intеgratsiya va globallashuv jarayonlari jahon taraqqiyotining hozirgi paytdagi muhim xususiyatlaridan biri ekanini e'tirof etgan holda, ularning kuchli mafkuraviy ta'sir utkazish vositasi ekanini ham unutmaslik darkor. G’oya yoki mafkura ishlab chiqilishining o’zi uning kishilar faoliyatini belgilab beruvchi, unga ta’sir ko’rsatuvchi hodisaga, muayyan jarayonga aylanishi uchun yetarli emas. Buning uchun u kishilar orasida tarqalishi, jamiyat ana shu g’oyalar ortidan ergashishtira olish kuchiga ega bo’lishi lozim. Aks holda, har qanday mafkura u qanchalik jozibador bo’lmasin muayyan hodisa sifatida tarixda qolib ketadi. Ayni paytda, har qanday mafkuraviy qarashlar tarqalishi uchun eng avvalo ularni hayotga tadbiq etish lozim. Mafkuraviy tarbiya esa hamisha shakllangan g’oyaviy qarashlar, baholar va maqsadlar tizimini kishilarga yetkazish, ularning ongiga singdirishni ifodalashini unutmaslik lozim. Muayyan g’oyaviy – mafkuraviy jarayonlar ham o’z ibtidosi va intihosiga ega. Ular ma’lum davrda paydo bo’lib, kishilarning ongi va qalbidan joy olish orqali jamiyat rivojiga o’zining ijobiy yoki salbiy ta’sirini o’tkazishi, yo’naltiruvchilik qudrati va birlashtiruvchilik salohiyatini yo’qotib, vaqti kelganda tarix sahnidan tushib ketishi ham mumkin. G’oyaviy – mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi - g’oyaviy ta’sir o’tkazish imkoniyatlarining kengayishi sababli Yer yuzining barcha mintaqalarida mafkuraviy kurash umumbashariy miqyos kasb etayotganini ifodalaydi. Insoniyat tarixining hozirgi bosqichi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy hayotning barcha sohalarida xalqaro munosabatlarning integratsiyalashuvi va intensivlashuvi bilan xarakterlanadi. Xususan, aloqa vositalarining rivojlanishi, kompyuter, elektron pochta, internet, kosmik teleradio aloqa tizimlarining texniktexnologik vositalari kuchayib ketishi tufayli 14 g’oyaviy – mafkuraviy jarayonlar globallashib, g’oyaviy ta’sir o’tkazish imkoniyatlari ham tobora kengaymoqda. Biron – bir hudud yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar axborot kommunikatsiyalari, aloqa infrastrukturasi takomillashishi tufayli tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Mutaxassislar fikricha, insoniyat bugungi kunda yangi axborot inqilobini boshdan kechirmoqda va u kishilik jamiyati tarixidagi birinchi inqilob emas. Nutqning shakllanishi axborot uzatish imkoniyatlarini kengaytirgan bo’lsa, yozuvning paydo bo’lishi uni uzoq vaqt davomida saqlash va axborotni uning yaratuvchisidan ajratgan holda ulkan masofalarga yetkazish, hatto zamonlararo olib o’tishga yo’l ochdi. Gazeta va jurnallar nashr etishning yo’lga qo’yilishi yozma axborotni uzatishdagi tezkorlik va qamrovlilikni yanada kengaytirdi. Radio va televideniye esa, axborotni ovoz va tasvir orqali uzatishni ta’minlab, uni yanada yangi sifat bosqichiga ko’tardi. Ommaviy axborot vositalarining qamrov darajasi, boshqacha aytganda, mahalliy, umummilliy, mintaqaviy yoki xalqaro (global) miqyosda faoliyat ko’rsatishi ham uning ta’sir doirasini ko’rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi. Ular orasida Internet bugungi axborot makonining muhim bo’g’iniga aylandi. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi davrida “turli eski va yangi mafkuralarning o’zaro kurashi har qachongidan ham ko’ra shiddatli tus olmoqda. Rang-barang, ba’zan bir-biriga zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va sektalar o’rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs-munozara doirasidan chiqib, qonli to’qnashuvlar, ommaviy qirg’inlarga sabab bo’lmoqda. Odamlar boshiga behisob qayg’u-kulfatlar solmoqda” 4 . Shuningdek, g’oyaviy – mafkuraviy globallashuv saviyasi past, axloqsizlik, tubanlik va yovuzlikni targ’ib qiladigan “san’at asarlari ning keng tarqalishiga zamin yaratmoqda. YOshlar o’zining harakatchanligi va yangilikka intiluvchanligi hamda bo’sh vaqt resursiga egaligi tufayli yuksak kommunikativ faollik ko’rsatishadi. Ularga xos bunday xususiyatlar salbiy oqibatlarni ham 4 Karimov I.Jamiyat mafkurasi - xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin.- T.:O‘zbekiston, 1999. -B.85. 15 keltirib chiqarishi tabiiy. Bu ularning “yumshoq erotika” dan tortib, “ochiq pornografiya gacha, tajovuzkorlikdan tortib, ochiq vahshiylikkacha bo’lgan hodisalarni o’zida mujassam etayotgan, turli shakllar va “go’zal” ko’rinishlarda inson ongiga kuchli tazyiq o’tkazilishi agressiv g’oyaviy ta’sirga berilib ketish xavfining mavjudligi bilan belgilanadi. Albatta, bu kabi holatlar milliy g’oyaning taraqqiyot asosi bo’lgan barkamol yuksak ma’naviyatli shaxslarni tarbiyalashda jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. “Agarki bashariyat tarixini, uning tafakkur rivojini tadrijiy ravishda ko’zdan kechiradigan bo’lsak, hayotda insonni kamolotga, yuksak marralarga chorlaydigan ezgu g’oya va ta’limotlar bilan yovuz va zararli g’oyalar o’rtasida azaldan kurash mavjud bo’lib kelganini va bu kurash bugun ham davom etayotganini ko’ramiz” 5 . Bugungi kunda inson o’zi yaratgan kashfiyot va ixtirolarni kelajakda qanday natija berishini oldindan bilishga ojizlik qilmoqda. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi milliy taraqqiyotning o’ziga xos xususiyatlarini zaiflashuviga va yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar hamjihatlikda shakllantirayotgan “ommaviy ma’naviyat”ga singib ketishini xavfini tug’dirmoqda. Globallashuv garchand insoniyat intellektual salohiyati va fidoyi mehnatining mahsuli bo’lsa-da, bugun uning ma’nan qashshoqlashuviga, milliy ma’naviyat yemirilishining oldini olishga ojizlik qilyapti. Insoniyat o’zi xohlamagan holda salbiy oqibatlar yuzaga kelishining yaratuvchisiga aylanmoqda 6 . Umuman olganda, g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida birbiridan tubdan farq qiladigan ikki yo’nalish, tendensiya namoyon bo’lmoqda: 1) muayyan hududda yuzaga kelgan, umuminsoniy mazmunga ega qadriyatlar, ma’naviy-ma’rifiy ne’matlar o’zi shakllangan tarixiy makon doirasidan chiqib baynalmilallashib, universallashib bormoqda; 2) ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-madaniy rivojlanish darajasidagi turfa xillik, etnik, madaniy, 5 Karimov I.YUksak ma’naviyat-engilmas kuch.-T.:Ma’naviyat, 2008.-B.112. 6 Otamurodov S.Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik.-T.: O‘zbekiston.-B.14. 16 konfessional, sinfiy, irqiy, hududiy, mintaqaviy yoki boshqa shakllardagi o’ziga xosliklarni mutlaqlashtirish insoniyat istiqboliga jiddiy xavf tug’diradigan salbiy hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib kelmoqda. Xullas, mafkuraviy jarayonlar alohida olingan mamlakatlar, mintaqalar doirasida ham, ijobiy va salbiy mazmunga ega g’oyalar o’rtasidagi kurashning keskinlshuvidek, aniq shakl-shamoyilga ega bo’lib qolmoqda. Bu insoniyatni o’z istiqbolini ta’minlash yo’lida birlashishga davr ilgari surayotgan tahdidlarni hamjihatlikda hal qilishga da’vat etadi 17 II BOB. Jahondagi mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy va zamonaviy ko’rinishlari 2.1. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy ko’rinishlari Mamlakatimizdagi ma’naviy islohotlar milliy g’oya va umummafkuraviy jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir. Hozirgi davrda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy hayotning barcha sohalarida xalqaro munosabatlarning integratsiyalashuvi va intensivlashuvi sodir bo’lmoqda. Xususan, aloqa vositalarining rivojlanishi, ularning kompyuterlashtirilishi, elektron pochta, internet, kosmik teleradio aloqa tizimlarining texnik-texnologik vositalari kuchayib kelishi bilan axborot almashuv jarayoni kuchayib, g’oyaviy ta’sir o’tkazish imkoniyatlari kengaymoqda. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida insoniyat sivilizatsiyasi tarixida erishilgan har qanday moddiy va ma’naviy qadriyatlarning umuminsoniy jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib, baynalminallashib, uniyersallashib bormoqda. Boshqacha aytganda, milliylik va umuminsoniylik tamoyillarning integratsiyalashuv jarayoni sodir bo’lmoqda. Hozirgi paytda biron bir hudud yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada, odamlar ma’lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sezib yashamoqda. Mafkuraviy globallashuv saviyasi past audio va videokassetalar, axloqsizlik, tubanlik va yovuzlikni targ’ib qiladigan “san’at asarlari” ning ham keng tarqalishiga sabab bo’lmoqda. G’oyaviy-mafkuraviy tazviq va tajoyuzlarning oldini olish uchun esa har bir millat va davlat o’zining g’oyaviy-mafkuraviy daxlsizligini ta’minlashi, g’oyaviy-mafkuraviy immunitetni mustahkamlashga e’tiborni qaratishi zarurdir. Ana shunday tadbirlar amalga oshirilganda mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi g’oyaviy qarashlardagi muayyan 18 farqlardan qat’iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar, tinchlik g’oyalariga sodiqlikning kamol topishiga sharoit yaratadi. Dunyoning mafkuraviy manzarasi deb jamiyat taraqqiyoti qonunlar, uning rivojlanish tendensiyalarini muayyan ijtimoiy guruh, etnik birliklar, siyosiy kuchlarning o’ziga xos manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilish va unga asoslangan holda insoniyat istiqbolini belgilashga qaratilgan mafkuraviy tizimlar majmuining makon va zamonda yaqqol ko’zga ko’rinib turadigan joylashuv tartibiga aytiladi. Bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasi doirasida sodir bo’layotgan g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar progressiv va reaksion yo’nalishdagi mafkuraviy jarayonlarga bo’linadi. Progressiv yo’nalishdagi mafkuraviy jarayonlarga - tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot, millatlararo totuvlik va dinlararo bag’rikenglik, inson erkinligi va shaxs kamoloti, umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi kabilar kiritiladi. Reaksion yo’nalishdagi mafkuraviy jarayonlar – urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm, irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik, totalitarizm, mustabidlik, egoism, mahalliychilik kabilardan iboratdir. Bugungi kunda progressiv yo’nalishda faoliyat olib borayotgan mafkuralar insoniyatni har xil samoviy va zamin ofatlaridan, urush va boshqa mojarolardan xalos etib, tinch- totuv, o’zaro hamjihatlikda yashash, hududlar bo’linmasligi, chegaralar daxlsizligini ta’minlash, moddiy va ma’naviy boyliklardan o’zaro foydali hamkorlik asosida foydalanishga harakat qilayotgan bunyodkor g’oyalar sifatida ish yuritmoqda. Bugungi kundagi globallashuv sharoitida Markaziy Osiyoda ham murakkab geomafkuraviy jarayonlar sodir bo’lmoqda. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi eng umumiy ma’noda muayyan g’oyaviy qarashlar tizimining shakllanishi, rivojlanishi va tarqalishi bilan bog’liq bosqichlarning uzviy birligini ifodalaydi. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi mafkuraviy qarashlar-bilimlar, baholar, maqsadlarning shakllanishi hamda mafkuraviy qarashlarning tarqalishi, g’oyaviy tarbiyaning amalga oshirilishi bilan bog’liq sifatiy holatni ifodalash 19 uchun ham ishlatiladi. Mafkuraviy jarayon deb shaxs, elat, millat, xalq va jamiyatning biron-bir maqsadni ko’zlab yuritayotgan mafkuraviy faoliyatlarining ketma-ketlikda borishi, rivoji va oqimiga aytiladi. Mafkuraviy jarayon murakkab tizimdan iborat bo’lib, uning tarkibiy qismlariga quyidagilar kiritiladi. Eng avvalo, mafkuraviy ong va uning komponentlari, undan so’ng mafkuraviy munosabatlar, mafkuraviy soha haqida mavjud bo’lgan bilimlar tizimi, mafkura subyektlarining bilimlilik darajalari, qat’iy qaror topgan ma’naviy qadriyatlar, davlat hokimiyati tomonidan olib borilayotgan mafkuraviy siyosat tamoyillari va hokazolar mafkuraviy jarayonning tizimini tashkil qiladi. Mafkuraviy jarayonlar o’z-o’zidan yuz bermavdi, u muayyan sabablarga ko’ra mafkura rivojlanishining qonuniyatlariga ko’ra obyektiv tarzda sodir bo’ladi. Mafkuraviy jarayonlar o’zgaruvchan xususiyatga ega bo’lib, ular o’ziga xos tayanch, negiz rolini o’ynaydigan g’oya va mafkura tamoyillari asosida harakat qiladi. Mafkuraviy jarayonlar mafkuraviy faoliyat yuritishning istiqbolarini mantiqiy jihatdan belgilab olish imkoniyatini yaratib, ular bunyodkor va vayronkor g’oyalar o’rtasidagi kechayotgan murosasiz kurash natijasida yangicha mazmun va mohiyatga ega bo’lib boradi. Bugungi kunda jahonda ro’y berayotgan mafkuraviy jarayonlarning harakatlantiruvchi kuchlari xilma-xil bo’lib, globallashuv sharoitida turli-tuman, o’z oldiga muayyan bir geopolitik, geostrategik maqsadlarni qo’ygan ijtimoiy guruh va qatlamlar, siyosiy kuchlar tomonidan mafkuraviy faoliyat olib borilmoqda va ular transmilliy xususiyatga ega bo’lib bormoqda. 20 2.2. Milliy g’oya va umuinmafkuraviy jarayonlar tushunchanalarining o’zaro bog’liqligi Bugungi kundagi globallashuv sharoitida Markaziy Osiyoda ham murakkab geomafkuraviy jarayonlar sodir bo’lib, eng avvalo, tinchlik-totuvlik, yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini o’rnatishga katta e’tibor qaratilmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasidagi geomafkuraviy jarayonlarga quyidagi omillar ijobiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Eng avvalo, Markaziy Osiyo davlatlar o’rtasidagi integratsiya jarayonlari kuchayib bormoqda. Markaziy Osiyo mintaqasidagi mustaqil davlatlar o’rtasidagi strategik hamkorlik kuchaytirilmoqda. Markaziy Osiyoda joylashgan davlatlar o’rtasida “Turkiston - umumiy uyimiz” g’oyasining amalga oshishi uchun harakatlar faollashtirilmoqda. Markaziy Osiyoda terrorchilikka, diniy aqidaparastlikka qarshi kurash masalasida hamkorlik aloqalari kuchayib bormoqda. Hozirgi paytda inson qalbi va ongi uchun kurash masalasi xalqaro munosabatlardagi eng muhim masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. Erkin va farovon hayot barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan O’zbekiston xalqi o’zining milliy mafkurasini milliy va umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillar negizida rivojlantirmoqda. O’zbekistonda ijtimoiy tabaqalanish jarayoni xususiy mulkchilikning ustuvor rivojlanishi negizida sodir bo’lib, ushbu holat milliy g’oya va milliy mafkurada ham o’z ifodasini topgandir. O’zbekistonda ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantirishga, mulkdorlar sinfini shakllantirishga, o’rta, kichik tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Hozir O’zbekistonda chet eilik tadbirkorlar, ishbilarmonlar bilan ko’plab qo’shma korxonalar tashkil etilmoqda, milliy hunarmandchilik, kasanachilikni rivojlantirishga e’tibor kuchaytirilmoqda. Davlatimiz tomonidan olib borilayotgan siyosatda ham kuchli o’rta qatlam, mulkdorlar sinfini shakllantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Jamiyat hayotida fan, texnika, texnologiyaning, kompyuter va 21 internet tizimining rivojlanishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishida mulkchilik munosabati shakllariga emas, balki intellektual malaka, intellektual texnologiyaga qanchalik yaqin bo’lishiga asoslangan strukturaviy tabaqa paydo bo’lmoqda. Jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishida turli sinf, tabaqa, guruh, qatlamlar mavjud bo’lib, bu ijtimoiy guruh va qatlamlarning har biri o’ziga xos ong, tafakkur va fikrlash tarziga ham egadir. Sinfiy ongning darajasi turli xil tarixiy sharoitlarda, turli davlatlarda turlicha namoyon bo’ladi. Sinflar o’zining iqtisodiy imkoniyatlari, mavqei hamda turmush tarzi bilan bir-biridan farq qiladigan odamlarning katta- katta guruhlari bo’lib, ular bir necha guruhlarga, yuqori, o’rta va quyi tabaqalarga bo’linadi. Jamiyat a’zolarining tabaqalashivi hozirgi vaqtda bir qator o’zgarishlarga uchrab, ularning tarkibida o’rta qatlamning o’rni jiddiy tarzda oshmoqda. Hunarmandlar, mayda korxonalarning egalari, mayda savdogarlar, dehqonlar va fermerlar, kam sonli erkin kasb egalari hamda yollanib ishlovchi ziyolilar, ishlab chiqarish, savdo, maorif, davlat va jamoat muassasalarining xizmatchilari va boshqalar o’rta qatlamni tashkil etadi. Milliy g’oya va mafkura jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruh, qatlam, tabaqa va sinflarni munosib turmush darajasini ta’minlaydigan faravon hayotga erishishga chorlaydi. Milliy g’oya va mafkura har bir insonni, u qaysi shakldagi mulkchilik asosida mehnat faoliyati bilan shug’ullanmasin, o’z manfaatini xalq va Vatan manfaatlari bilan uyg’un holda ko’rishga da’vat etadi. 7 Milliy g’oya va mafkura mulkdor odamlar jamiyat ichida, xalq orasida faqat boyligi bilan emas, balki yuksak ma’naviy fazilatlari bilan ham ajralib turishi zarurligi, “shaxsiy va oilaviy farovonlikka erishish imkoniyati har kimning o’z qo’lida”, degan hayot haqiqatini zamonaviy dunyoqarash sifatida shakllantiradi. Shu bilan birga “har bir fuqaroning faravonligi - butun jamiyatning farovonligi” g’oyasini ilgari suradi. Bulardan tashqari, mulkning xilma-xilligi, iqtisodiy hayotni erkinlashtirish, bu sohadagi plyuralizmni va sog’lom raqobatni yanada 7 Milliy istiklol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O‘zbekiston», 2000. 22 rivojlantirish ham milliy g’oya va milliy mafkuraning ijtimoiy-iqtisodiy asosini tashkil etadi. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, bu jamiyatdagi nafaqat ijtimoiy guruh, sinf, tabaqa va qatlamlarning bo’linishini, shu bilan birga ularning xilma- xil faoliyatida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni, ulari o’rtasidagi o’zaro aloqa va munosabat, bir-biriga ta’siri kabi jarayonlar bilan birga boshqa ijtimoiy-tarixiy birlik - milliy, etnik, demografik guruhlarni ham o’z ichiga oladi. Milliy g’oya asosidagi mafkuraviy immunitet, avvalo, har bir O’zbekiston fuqarosining mustaqil e’liqod va dunyoqarashga ega bo’lishini taqozo etadi. Shovinizm XIX asrning 30-yillarida Fransiyada paydo bo’ldi. O’z mohiyatiga ko’ra shovinizm millatchilikning o’ziga xos shakli bo’lib, boshqa millatlarning jahon tarixida tutgan o’rni, bugungi kunda insoniyat jamiyati rivojini ta’minlashdagi mavqei, ma’naviy-madaniy hayotining o’ziga xos tomonlarini mensimaslikka intilishda yaqqol ko’rinadi. Shovinizm ko’p sonli xalqlarning ko’p millatli davlat doirasida, shuningdek, uni o’rab turgan geografik-siyosiy makonda ham o’zining mutlaq hukmronligini o’rnatish uchun kurashida namoyon bo’lishi mumkin. Genotsid (yunoncha genos - nasl-nasab va lotincha caedere-o’ldirish, yo’q qilish) odam zoti va insoniyatga qarshi eng og’ir jinoyatlardan birini anglatuvchi tushunchadir. Genotsid aholining ayrim guruhlarini irqi, millati, etnik yoki diniy belgilariga qarab yo’q qilish, ularni qasddan butkul yoki qisman qirib tashlashni ko’zda tutadigan shart-sharoitlarni vujudga keltirish, shuningdek, bolalar tug’ilishini cheklashga qaratilgan choralardir. 1948-yildan e’tiboran genotsid xalqaro huquqiy maqomni olib, BMT tomonidan xalqaro jinoyat sifatida tan olingan. Genotsid inson hayotiga qarshi qaratilgan og’ir jinoyat bo’lib, XVIII-XIX asrlarda ayrim Yevropa davlatlarining mustamlakachilik siyosatida genotsid yaqqol namoyon bo’ldi. Bu yevropaliklar tomonidan bosib olingan hududlar aholisining qirg’in qihnishida ko’zga tashlanadi. Genotsid aparteidga xos bo’lgan ayrim xususiyatlarni ham o’z ichiga oladi. Genotsid qanday shaklda namoyon bo’lishidan qat’iy nazar, dunyo 23 jamoatchiligi tomonidan insoniyatga qarshi eng dahshatli jinoyat sifatida qoralanadi. Fashizm (italyancha fascismo, fascio - bog’lam, aloqa, bog’liqlik) degan ma’noni bildirib, fashizm mustabidlik ruhidagi siyosiy harakatlar, partiya va rejimlarni o’zida ilodalaydi. Fashizm milliy salarbarlik va birdamlikka asoslangan mafkura bo’lib, u jamiyat tuzilishi va tizimini yangicha tashkil etishga qaratilgan millatchilik va irqchilik shakllarining yig’indisidan iboratdir. Fashizm irqchilik, militarizm g’oyalari asosida boshqa xalqlarni yo’q qilishni targ’ib qiladi. Fashizm siyosiy harakat va tuzum sifatida turli ko’rinishlarda - monarxistik va harbiy-fashistik tuzumlar shaklida namoyon bo’lishi mumkin. Irqchilik (Rasizm) atamasi XVII asrdan boshlab Yevropada “insoniyat nasli”ni turli irqiy guruhlari, jumladan, “oq”, “qora” va “sariq” irqqa ajratish uchun qo’llana boshlandi. Irqchilik ta’limoti “oq tanli”larning afzalligi, ularning azaldan “oliy irq” etib tanlangani, boshqa irqlarning esa “oq”larga qaraganda nomukammal yaratilganligi va hamisha taraqqiyotning quyi pog’onalarida turishini asoslab beradi. Irqchilikning asosiy g’oyasi o’zining “ilohiy” tabiatiga ko’ra “oq” irqlarning “quyi” irqlar ustidan hukmronlik qilishga da’vat etishga qaratilgan edi. Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko’ra ajralib turuvchi kishilarga tazyiq o’lkazish, ularni haqoratlash, urish va o’ldirish kabi harakat va hodisalarda namoyon bo’lib, ijtimoiy hukmronlik shakllaridan birining mafkurasi sifatida u buyuk davlatchilik, ashaddiy shovinizm, “tanlangan” xalqlarning milliy afzalligi g’oyalari bilan chambarchas bog’lanib ketgan. Diniy ekstrerruzm ekstremizmning diniy sohada namoyon bo’lish shakli bo’lib, diniy ekstremizm muammolarini hal etishda o’ta keskin chora-tadbirlarni, fikr- qarashlarni ifoqlovchi nazariya va amaliyotni anglatadi. Diniy ekstremizm namoyon bo’lish ko’lamiga ko’ra, hududiy, mintaqaviy va xalqaro shakllarga bo’linadi. Diniy ekstremizm ruhidagi qarashlar barcha dinlar doirasida rivojlangan. Diniy ekstremistlar qayerda faoliyat ko’rsatmasin, asosiy maqsadi 24 diniy davlatni barpo qilish bo’lib, bunga o’zaro nizolar, ixtiloflar, qurolli to’qnashuvlar orqali erishishni ko’zlaydi. Bu esa, davlat mustaqilligiga ham, jamiyat taraqqiyotiga ham katta g’ov bo’ladi. Ekstremistik guruhlarning asosiy maqsadi hokimiyatni qo’lga olishdan iboratdir. Bugungi kunda inson ongi va qaibi uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy bo’lib, e’tiqod umumiyligiga asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta’minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan o’ziga qaram qilishga intilish diniy aqidaparastlikka xos xususiyatdir. Diniy aqidaparastlik diniy asosda birlashuv g’oyasini birinchi o’ringa qo’yadi. Diniy aqidaparastlik milliy suverenitetdan voz kechish yoki um boy berish hisobiga yagona davlat tuzishni ko’zlayotganlar mafkurasidir. Xalifalikni tiklashga, uning to’g’ri ekanligini asoslashga urinuvchilar, bu hol aynan millat sifatida o’zligimizni anglashga yo’l qo’ymasligini yashirib, bu g’oyani tiqishtirishda ular bizning islom diniga e’tiqod qilishimizga alohida urg’u beradilar. Aqidaparastlik g’oyalari targ’ib qilinganda, bizning o’z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon xalqlari o’rtasida o’ziga xos o’rnimiz, o’z taraqqiyot yo’limiz borligi tan olinmaydi. Kosmopolitizm - (yunoncha, kosmopolites – “dunyo fuqarosi”) - dunyo fuqaroligini da’vo qilish, shuningdek, milliy va davlat suverenitetini rad etish, turli milliy an’ana, madaniyat hamda vatanparvarlik tuyg’usidan voz kechish g’oyasini ilgari suradigan qarashdir. Bugungi kunda insoniyat jamiyatining global yaqinlashuvi, avvalo, texnik taraqqiyot, transport vositalari, aloqa va kommunikatsiya tarmoqlari, mikroelektronikaning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Kosmopolitizm-umuminsoniy qadriyatlarni milliy qadriyatlardan ustun qo’yuvchi, dunyo fuqaroligini targ’ib qiluvchi dunyoqarashdir. Kosmopolitizm vatanparvarlik tuyg’ularidan, milliy madaniyatdan, an’analardan “inson zotining birligi” uchun voz kechishga chaqiradi. Kosmopolitizm Vatan, yurt tushunchanalarni - Yer sayyorasi bilan almashtirishga chaqiradi. Kosmopolitizm 25 butun dunyo hukumatini tuzish orqali jahonni egallab olishni ko’zlovchi ayrim guruhlar manfaatini ifodalab, xalqlarning mustaqillik uchun kurashlarini susaytirishga xizmat qiladi. Kosmopolitizmning mazmun-mohiyati, “Qayerda yashash yaxshi bo’lsa, o’sha joy Vatan” degan iborada o’z ifodasini topadi. Gegemoniya (yunoncha, gegemoniya - “yetakchilik”, “boshqarish”) degan ma’nolarni bildirib, gegemoniya - turli sohalarda ustunlik va o’z hukmiga bo’ysundirishni anglatuvchi tushunchadir. Gegemonizm biron-bir qudratli kuchning manfaatlarini ustuvor darajada, bir tomonlama ta’minlash maqsadini ko’zlagani sababli u boshqa tomonning manfaatlariga zid bo’lib, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishga putur yetkazadi. Gegemonizm dunyo hamjamiyatining barqaror rivoji, davlatlararo munosabatlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 26 2.3. Mafkuraviy jarayonlarling turli xil g’oyalar, mafkuralar bilan bog’liqligi Globallashuv - insoniyat jamiyatidagi mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan madaniy, axborot, iqtisodiy, geosiyosiy makonlarning bir tizimga birlashuvi jarayonidan iborat bo’lib, ezgu g’oya va ta’limotlar hamda yovuz va zararli g’oyalar o’rtasidagi kurash jarayoni globallashuv sharoitida bir muncha dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda ommaviy axborot vositalari, matbuot, radio, televideniye, internet kabi vositalar orqali turli-tuman axborot va ma’lumotlar jamiyatning ma’naviy hayotiga kirib kelib, odamlarning ongi va qalbiga singib bormoqda. Yuksak ma’naviyatli insonni tarbiyalash, yuksak ma’naviyatli jamiyatni barpo etish milliy g’oyaning asosiy vazifasidir. Milliy g’oya bugungi kunda mamlakatimiz ma’naviy hayotini yuksaltirishga, jamiyat a’zolarini ma’naviy jihatdan kamolotga yetkazib berishga xizmat qilmoqda. Mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ustunlik darajasiga erishgan va g’oyaviy tahdidlar kuchayib borayotgan bugungi kunda milliy g’oyaning rolini oshirib borish va uni ma’naviy hayotni yuksaltirishga safarbar etish masalasiga katta e’tibor qaratilmoqda. Milliy g’oya jamiyat ma’naviy hayoti yuksalib borishining zamini bo’lishi bilan birga ma’naviyatimizni ezgu maqsadlar yo’lida yengilmas kuchga aylanishini ta’minlab beradi. Milliy g’oya xalqni, millatni birlashtirib, jamiyatning har bir a’zosida yuksak ma’naviyat belgisi bo’lib hisoblangan vatanparvarlik va fidoyilik singari fazilatlarni shakllantiradi. Milliy g’oya jamiyatning har bir a’zosida ertangi farovon hayotga ishonchni shakllantirib boradi. Milliy g’oya jamiyatimiz a’zolarini ozod va obod Vatanni yaratish, erkin va farovon yashash orzusiga sadoqat ruhida tarbiyalaydi. Milliy g’oya jamiyat hayotidagi turil ijtimoiy guruhlar, tabaqalar o’rtasidagi hamkorlikni, millatlararo toluvlikni va umumtaraqqiyot yo’lidagi jipslashuvni ta’minlaydi. 27 G’oyaning eng muhim xususiyati - insonni va jamiyatni maqsad sari yetaklaydigan, ularni harakatga keltiradigan, safarbar etadigan kuch ekanligidadir. Ozodlik va mustaqillik, adolat va haqiqat, tinchliksevarlik va insonparvarlik g’oyalari har bir xalq va umuman insoniyatning orzu-umidlarini, maqsad-muddaolarini o’zida ifodalaydi, erkin hayot va adolatga asoslangan jamiyat barpo etish insoniyatning azaliy orzusi va maqsadidir. Ozodlik g’oyasi insonlarni o’z erki uchun kurashga chorlaydigan va qaramlikning har qanday ko’rinishini inkor etadigan g’oyadir. Ozodlik inson, mlilat, elat, xalq va jamiyatning imkoniyatlarini ro’yobga chiqaradi, ma’naviy yangilanish, insonlarda milliy o’zlikni anglash, milliy g’urur va iftixor tuyg’ularining yuksalishi uchun katta imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Ozodlik insonning erkinligi, huquq va manfaatlarini ta’minlashga ta’sir ko’rsatuvchi bunyodkor g’oyadir. Ozodlik, tinchlik, tenglik, do’stlik, hurfikrlilik, bag’rikenglik, mustaqillik, adolat, hamkorlik, birdamlik, ma’rifatparvarlik kabi g’oyalar bunyodkor g’oyalar bo’lib, bunyodkor g’oyalar taraqqiyotga xizmat qiladi, jamiyat va insonni ezgulikka yo’naltiradi. Mustaqillik g’oyasi - eng ulug’ va ezgu g’oya bo’lib, har bir xalq istiqlol tufayli o’ziga yot va begona tuzumdan, ijtimoiy tazyiqlardan xalos bo’ladi, o’z salohiyatini to’la-to’kis ishga solish, o’zi istagan va o’zi tanlagan yo’ldan borish imkoniyatini qo’lga kiritadi. Mustaqillik - o zaro hurmat, bir-birini qadrlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanib ish ko’rish, keng dunyoqarash va erkin tafakkurga tayanib yashash, fikrlash hamda o’z hayotini o’zi tashkil etish imkomiyati va amaliyotini bildiradi. Mustaqillik har bir xalqning, millatning, har bir fuqaroning o’z istedodini namoyon etish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga yo’l ochadi. Mustaqillikka erishish g’oyasi xalqimizga azaldan meros bo’lib, bu xalqimizga ajdodlar orqali ming yilliklar qa’ridan bizgacha yetib kelgandir. Xalqimiz azal-azaldan o z fikri-zikri bilan mustaqil, ozod, erkin yashash uchun doimo harakat qilgan. Tariximizning turli davrlarida ko’plab turli milliy 28 mustaqil davlatchilik asoslari barpo etilgan. Adolat va haqqoniyat g’oyalari - insonning tabiati va ijtimoiy tuzumning mohiyatini belgilaydigan, qudratli kuchga ega bo’lgan g’oyalardir. Odamlar asrlar mobaynida odil jamiyatni orzu qilib, haqiqat tantanasi uchun kurashib kelgan. Adolat buzilgan yerda umidsizlik va tushkunlik hukm suradi. Adolat tantana qilgan jamiyat yuksaklikka ko’tariladi. Adolatli bo’lish adabning ustuni, insoniylikning asosi hisoblanadi. Insoniyat tinchligining davomiyligini ta’minlaydigan birdan bir narsa ham adolat. Adolatparvarlik - insondagi o’tkir aql, sof mulohaza, toza ko’ngil, oliyjanob va mard ekanini ko’rsatib turuvchi dalildir. Adolatli bo’lish - so’zida turish, qat’iylik demakdir. Har bir tarixiy davrda uning ruhini aks ettiradigan, xalqning qadriyatlari va orzu-istaklariga mos keladigan g’oyalar kishilarning ongi va qalbidan joy olib, insoniyatning tarixiy taraqqiyotida bunyodkor g’oyalar bilan birgalikda vayronkor g’oyalar ham ko’p bo’lgan. Millat taraqqiyotiga, uning yuksalishiga xizmat qiladigan, xalqlarni jipslashtirib, oliy maqsadlarga safarbar etadigan g’oyalar yuksak g’oyalardir. Vayronkor g’oyalar esa jamiyat, xalq va davlatlarning tanazzuliga sabab bo’ladi hamda g’ayrlinsoniy maqsadlarga xizmat qiladi. Vayronkor g’oyalarga shovinizm, genotsid, fashizm, irqchilik, diniy ekstremizm, kosmopolitizm, gegemonizm. mustabidlik. terrorchilik, jaholatparastlik, millatchilik. vatansizlik, bosqinchilik, aqidaparastlik, mahalliychilik, yovuzlik kabi g’oyalar taalluqlidir. Vayronkor g’oyalardan shovinizm - boshqa millatlarni mensimaslik va o’z millatining ularga nisbatan ustunligmi asoslashga qaratilgan g’oyaviy-nazariy qarashlar tizimi va amaliyotidir. 29 Xulosa Xulosa shuki, XXI asrda kechayotgan global integratsiya jarayonlari, dunyoning g’oyaviy-mafkuraviy qiyofasini o’zgartirib, yangi tafakkur uslublarining shakllanishiga olib kelmoqda. Hozirgi davrda g’oyaviy- mafkuraviy kurashlar yer yuzini, barcha mintaqa va mamlakatlarni qamrab olmoqda. Bugungi kunda diniy ekstremizm, fundamentalism, missionerlik, prozelitizm va boshqa egotsentrizm g’oyalariga asoslangan g’oya va mafkuralarni kishilar ongi va qalbiga singdirishdan iborat bo’lgan mafkuraviy tajoyuzlar mintaqaviy va umumbashariy ahamiyat kasb etib, unga qarshi kurashning xalqaro institutsional tizimini shakllantirishni taqozo qilmoqda. Bugungi kunda g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi sharoitida aloqa vositalarining rivojlanishi, ularning kompyuterlashtirilishi, elektron pochta, internet, kosmik teleradio aloqa tizimlarining kuchayishi bilan g’oyaviy ta’sir o’tkazish imkoniyatlari ham kengayib bormoqda. Hozirgi paytda biror hudud yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Dunyo shiddat bilan o’zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga rahma soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo bo’layotgan bugungi kunda, - deydi O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, - ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida odamlar ma’lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-vaqin manbalardan tarqaladigan va turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sezib yashamoqda. Hozirgi vaqtda dunyoning geopolilik, iqtisodiy va ijtimoiy, axborot kommunikatsiya manzarasida chuqur o’zgarishlar ro’y berib, turli g’oya va mafkuralar tortishuvi keskin tus olmoqda. Ushbu vaziyatda kimning milliy g’oyasi va mafkurasi kuchli bo’lsa o’sha o’zaro qarama-qarshilikda ustunlikni 30 qo’lga kiritadi. O’zbekiston o’zining iqtisoqiy salohiyati, demografik imkoniyatlari, geopolitik joylashuvi, boy tarixiy, ma’naviy merosi va milliy qadriyatlariga egaligi, milliy g’oya va mafkuraga tayanishi bilan ajralib turadi. O’zbekiston bugungi kunda o’zining yaqin qo’shnilari, dunyodagi barcha davlatlar bilan teng huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlikni olib bormoqda. 31 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birkalikda barpo etamiz.” Toshkent “O’zbekiston” 2016 yil. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. 2. Ochildiyev A. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. -T. uharrir, 2009.- B.11 3. Karimov I. Jamiyat mafkurasi - xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin. - T. O’zbekiston, 1999. -B.85. 4. Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch-T Ma’naviyat, 2008.-B.112. 5. Otamurodov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik- T. O’zbekiston. - B.14. 6. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: “O’zbekiston”, 1996. 20-bet. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy g’oya va ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida”gi Qarori. -Xalq so’zi». 2006 yil, 26 avgust. 8. Milliy istiklol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O’zbekiston», 2000. 32

Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari

Sotib olish